Wikipedysta:D'Arnise/XVII wiek

Dzieje polityczne

W XVIII wieku austriaccy Habsburgowie rządzili wieloma państwami, tworzącymi razem Imperium Habsburgów. Kraje te to: Austria, Węgry, Czechy oraz Niderlandy Austriackie i Lombardia (od 1714 roku), Śląsk (do 1741 roku, później tylko niewielka część), Galicja (od 1772 roku), tereny bałkańskie zdobyte na Turkach i bawarski Innviertel zdobyty w 1779 roku.

1700-1714

Od 1658 do 1705 roku Imperium Habsburgów rządził Leopold I Habsburg. W 1701 roku wybuchła wojna o sukcesję hiszpańską. Sprzymierzeńcami Austriaków były tzw. państwa morskie: Anglia (od 1707 roku Wielka Brytania) i Zjednoczone Prowincje Niderlandów (Holandia). Państwa morskie zawarły separatystyczny pokój utrechcki w roku 1713. W czasie działań wojennych, w których wyróżnił się Eugeniusz Sabaudzki, dwukrotnie zmienili się władcy. Do 1711 roku panował Józef I Habsburg, a po nim władzę przejął Karol VI Habsburg. Pokój w Rastatt podpisany z Królestwem Francji przyznał Austrii Belgię (Niderlandy Austriackie) i hiszpańskie posiadłości we Włoszech.

Józef I Habsburg założył pierwszy państwowy bank w Austrii: Wiener Stadtbank.

1714-1740

Karol VI Habsburg, który panował do roku 1740 dbał o rozwój handlu, zaniedbał kwestie obronności kraju. Ponieważ jego dziedziczką była kobieta, Maria Teresa Habsburg, musiał zadbać by możliwie jak najwięcej krajów europejskich uznało jej prawa dziedziczne, które przyznawał jej sporządzony w roku 1713 dokument znany jako sankcja pragmatyczna.

W latach 1718–1720 toczyła się wojna Hiszpanii z koalicją angielsko-francusko-austriacką, ponieważ Hiszpania i jej minister Giulio Alberoni usiłowali odzyskać prowincje włoskie.

1740-1763

W 1741, gdy wybuchła wojna o sukcesję austriacką, spełniły się obawy zmarłego już w 1736 roku księcia Eugeniusza. Francja, Bawaria i Prusy zaatakowały dominia austriackie. Maria Teresa musiała się odwołać do pomocy węgierskiej, udzielonej jej w zamian za liczne przywileje dla węgierskiej szlachty. Wojnę zakończył niekorzystny dla Austrii pokój w Akwizgranie (1748). Prusy zatrzymały przy sobie zdobyty na Austriakach Śląsk (wojny śląskie).

Wojna siedmioletnia (1756-1763) jawiła się elitom politycznym Wiednia jako szansa odzyskania utraconego Śląska. Marzenie Marii Teresy nie ziściło się jednak. Fryderyk Wielki zachował wszystkie zdobycze.

W roku 1761 zdolny polityk austriacki Wenzel Anton von Kaunitz, kierujący wiedeńską dyplomacją powołał nowy centralny organ rządowy: Radę Państwa (Staatsrat).

1763-1780

W roku 1765 zmarł mąż Marii Teresy, Franciszek I Lotaryński. Zmarł w tym roku również najważniejszy minister kierujący Friedrich Wilhelm von Haugwitz. Wobec tego władczyni ogłosiła współregentem swego syna Józefa II.

W roku 1768 cesarzowa wydała i zatwierdziła nowy kodeks karny, zwany Theresiana. W latach 1778–1779 toczyła się wojna o sukcesję bawarską, która dała Austrii tereny tzw. Innviertel. Józef II miał jednak nadzieję na większe zdobycze.

1780-1790

Lata od 1780 do 1790 to okres samodzielnych rządów Józefa II, który rozwijał wówczas swe koncepcje unifikacji i germanizacji wszystkich dominiów habsburskich, a także reorganizacji szkolnictwa i odebrania wpływu zakonów i duchowieństwa. Polityka ta przeszła do historii pod nazwą józefinizmu.

1790-1800

W tej dekadzie, zagrożone agresją francuską, państwo Habsburgów przybierało postać państwa policyjnego. W 1801 powstał urząd Polizeiminister. Cesarstwo Austriackie (niem. Österreichs Kaisertum) powstało w 1804 roku, w reakcji na proklamowanie przez Napoleona I Cesarstwa Francuskiego.

Historia społeczna

Demografia i bezpieczeństwo

Na początku XVIII wieku Habsburgowie rządzili ziemiami zamieszkanymi przez około 11 milionów ludzi, pod koniec stulecia około 20 milionów^[1].

Wiedeń lat siedemdziesiątych XVIII wieku był dużym miastem liczącym około 100 000 mieszkańców. Było to miasto bogate i bezpieczne, kontrolowane przez policję i wojsko. W 1801 roku stworzono nowe ministerstwo policji i stanowisko Polizeiminister. Na duże miasto wyrosła także Praga, w której mieszkało wówczas około 70 000 ludzi.

Bogactwo i edukacja

Dominującą pozycję w państwie i polityce zajmowały bogate rody, takie jak Harrach czy Schwarzenberg.

Jezuici, prowadzący większość szkół wyższych w Austrii, zostali w 1773 roku rozwiązani. Państwo próbowało wypełnić powstałą lukę odpowiednimi reformami. Lekarz Gerard van Swieten zapoczątkował reformę nauczania na Uniwersytecie Wiedeńskim. Reformę kontynuował jego syn, minister szkolnictwa Gottfried van Swieten.

Religia

Maria Teresa prześladowała protestantów. Nie wolno im było zostawać naukowcami, urzędnikami i mistrzami cechowymi. Józef II wydał w roku 1781 słynny Patent tolerancyjny, gwarantujący wolność religijną dla innowierców.

Armia

Po latach zaniedbania armii przez cesarza Karola VI, Maria Teresa zaczęła ją rozbudowywać. Po roku 1763 armia liczyła w stanie wojny 200 000 żołnierzy (w Austrii, Czechach i na Węgrzech), należałoby doliczyć ok. 80 000 tych oddziałów, które stacjonowały we Włoszech i w Belgii oraz tzw. „graniczarów” – kolonistów – żołnierzy mieszkających na obrzeżach Imperium. Armia habsburska była od około 1720 roku do końca XVIII wieku największa w Europie.

Flota

Państwo Habsburgów było potęgą wybitnie lądową. Posiadała jedynie nieliczną flotę wojenną, słabszą nawet od weneckiej. Jej bazą był Triest.

Czas wolny

Wiedeń XVIII wieku był przede wszystkim miastem muzyki i koncertów. Popularne były też spacery w ogrodach Belvedere. W roku 1766 Józef II Habsburg udostępnił publiczności park zwany Wiener Prater – niegdysiejsze cesarskie tereny łowieckie.

Hispanica

Po utracie przez Habsburgów Hiszpanii właściwej i jej kolonii amerykańskich na rzecz Filipa d’Anjou (1714), działała na dworze w Wiedniu silna „partia hiszpańska” (spanischer partei), która próbowała zainteresować rząd próbami odzyskania dawnych ziem poprzez konfrontacje z nowym burbońskim rządem hiszpańskim.

Kultura

Literatura

W Wiedniu tworzył librecista i poeta włoski rodem z Rzymu Pietro Metastasio, który został nadwornym poetą Marii Teresy. 65 dramatów napisał Paul Weidmann (1744-1801). Innymi literatami Austrii tych czasów byli: Johann Balthasar Antesperg (1682-1765), Gottfried Prehauser (1699-1769), Maurus Lindemayr (1723-1783), Maria Anna Sagar (1727-1805), Michael Denis (1729-1800) i Cornelius Hermann von Ayrenhoff (1733-1819).

Oświecenie filozofia i literatura polityczna

W XVIII-wiecznym Wiedniu tworzyli przedstawiciele austriackiego Katholische Aufklärung; jezuita Michael Denis (1729-1800), profesor prawa Paul Joseph Riegger (1705-1775), inny prawnik Karl Anton Martini (1726-1800) i znakomity Joseph von Sonnenfels (1733-1817).

Nauki ekonomiczne

W XVIII wieku w pełnym rozkwicie był Kameralizm, którego podstawy teoretyczne opracowali jeszcze w drugiej połowie poprzedniego stulecia; Johann Joachim Becher (1635-1682), Philip Wilhelm von Hörnigk (1638-1712) i Veit Ludwig von Seckendorff (1626-1692). Kameraliści i ich uczniowie dążyli do wprowadzenia bardziej racjonalnego systemu ceł na obce towary i do wzmocnienia produkcji rodzimej. Tradycje poprzedników kontynuował Paul Jacob Marperger (1656-1730).
Dzieckiem Karola VI Habsburga była Oostende Compagnie (Kompania Ostendzka), dla której bazą miały być Niderlandy Austriackie, a która miała rozwijać handel atlantycki. Wobec sprzeciwu państw morskich cesarz musiał zrezygnować z projektu. Wcześniej jeszcze rozwijał śródziemnomorski handel ogłaszając Triest „wolnym portem” w 1717 roku.

Sztuka aktorska

Na początku wieku powstał w Wiedniu Theater am Kärtnertor, zwany też Kärtnertortheater. Jego właściciel Joseph Anton Stranitzky (1676-1726) występował w nim jako aktor i clown.

14 marca 1741 otwarto inny teatr wiedeński: „Burgtheater”, który zaczął spychać w cień Theater am Kärtnertor. Mozart wystawiał swe opery w Burgtheater.

23 maja 1814 wystawiono w teatrze Kärtnertortheater operę Beethovena „Fidelio”.

Pod koniec wieku jako przedsiębiorca teatralny wyróżnił się znajomy Mozarta Emanuel Schikaneder.

Historiografia

Austriackie Oświecenie katolickie (Katholische Aufklärung) zrewolucjonizowało tak w Austrii, jak i w krajach sąsiednich podejście do badań dziejów. Zerwano z typową dla baroku erudycyjnością. Zdobycze oświecenia w Austrii nie były jednak w tym względzie tak doniosłe jak na przykład we Francji.

Prasa

Dziennik Wiener Zeitung został założony w 1703 roku jako Wiennerisches Diarium. Nazwę Wiener Zeitung nosi od roku 1780 i jest jedną z najstarszych dziś istniejących gazet na świecie.

Malarstwo

Bernardo Bellotto: Wiedeń widziany od strony Belvedere

Wśród Austriaków XVIII wieku nie było wielu wybitnych malarzy. W tej dziedzinie polegano głównie na Włochach. Widoki Wiednia pozostawił po sobie Bernardo Bellotto, zwany Canaletto.

Architektura

W architekturze austriackiej aż do końca XVIII wieku dominował barok, w formie w jakiej kształtowali go przede wszystkim dwaj słynni architekci z początku XVIII wieku. Pierwszym z nich był Johann Bernhard Fischer von Erlach (1656-1723), którego dziełem jest min. Kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, drugim zaś Johann Lucas von Hildebrandt (zm. 1745), którego dziełem był Belweder w Wiedniu, budowla reprezentacyjno-mieszkalna, którą polecił wybudować Eugeniusz Sabaudzki.

Kolejnym architektem był Jacob Prandauer (Prantauer) (1660-1726). Ich tradycję kontynuował min. Bernard von Schuttenbach urodzony w roku 1773. Barok był uznawany za austriacki styl państwowy.

Muzyka

Barok w muzyce w krajach Habsburskich reprezentowali Austriak Johann Joseph Fux, Czech Jan Dismas Zelenka i Gottlieb Muffat pochodzenia francuskiego, a także twórca toccat i fug Johann Ernst Eberlin (1702-1762). Między 1703 a 1709 służył cesarzowi Józefowi I Habsburgowi Włoch Attilio Ariosti.

Klasycyzm to epoka szczytowego rozkwitu życia muzycznego Wiednia i Pragi, komponowali w tym stylu i w tej epoce: Franz Joseph Haydn, jego brat Johann Haydn (1732-1809), Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791), jego ojciec Leopold Mozart i jego syn Franz Xaver Wolfgang Mozart, a także Georg Christoph Wagenseil i Johann Georg Albrechtsberger.

Polityk i kompozytor – amator Klemens Lothar von Metternich był zdania, że: „Wiedeń jest miastem muzyki, ponieważ jest bezmyślny”.

Nauka

Lekarzem i botanikiem wiedeńskim był Gerard van Swieten, który założył w Wiedniu Ogród Botaniczny i zreformował uniwersytecki sposób nauczania medycyny.

Przemysł

Imperium Habsburgów pozostawało w wieku XVIII rolnicze, w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii i Prus, gdzie można zaobserwować już pierwsze ślady rewolucji przemysłowej.

↑ Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, str., 46.

Zobacz też

Szwecja w XVIII wieku

Bibliografia

Wereszycki P., Historia Austrii, Wrocław Ossolineum 1972.
Zwiedineck-Südenhorst H. von, Wolf A., Maria Theresia, Josef II. Und Leopold II. 1740-1792, Berlin 1884.
Gernot Heiss, Die Bildungs- und Reiseziele österreichischer Adliger in der frühen Neuzeit

Dzieje polityczne

1700-1718

Carl Gyllenborg (1679–1746), jeden z liderów *Hattpartiet*

Panujący od 1697 w Szwecji Karol XII, w 1700 roku zaatakował i zmusił do kapitulacji Danię. Następnie przerzucił armię do Inflant i pokonał saską armię króla Polski i elektora saskiego Augusta II Mocnego pod Rygą. W 1700 rozgromił pod Narwą armię rosyjską, po czym wkroczył na ziemie Rzeczypospolitej. W 1702 pokonał pod Kliszowem sasko-polskie wojska Augusta II Mocnego. W roku 1704 wyparł go do Saksonii (m.in. bitwa pod Pońcem). Kazał szlachcie, która stanęła po jego stronie, wybrać na króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Gdy w 1706 gen. Rehnsköld pobił armię saską pod Wschową (Fraustadt), Karol XII wkroczył do Saksonii i zmusił Augusta II Mocnego do abdykacji (traktat w Altranstädt).
Następnie Karol postanowił rozprawić się z Rosją. Jednak car Piotr I Wielki cofał się bez walki. Po porażce w roku 1708 posiłków pod Leśną Szwedzi skierowali się na Ukrainę. Tam połączyli się ze zbuntowanym przeciwko Rosji hetmanem kozackim Iwanem Mazepą.
Po klęsce pod Połtawą w roku 1709 z wojskami Piotra I Wielkiego, uciekł do Turcji, gdzie został internowany w Benderach. Namówił sułtana do ataku na Rosję (1710). Po bitwie połtawskiej do niewoli dostał się drugi człowiek w państwie szwedzkim Carl Piper, co wywołało chaos w funkcjonowaniu administracji. Do niewoli rosyjskiej trafił wtedy też znakomity wódz Magnus Stenbock.
Po zawarciu pokoju rosyjsko-tureckiego Karol XII został wydalony z Mołdawii 1713. Przedarł się w przebraniu do Szwecji. Po przystąpieniu kolejnych państw do koalicji antyszwedzkiej Karol XII kontynuował wojnę. Zaatakował należącą do Danii Norwegię.
Szwecja stawała się coraz bardziej osamotniona na forum międzynarodowym. W roku 1717 szwedzki ambasador w Londynie Carl Gyllenborg (1679-1746) został aresztowany na kilka miesięcy, ponieważ uczestniczył w antybrytyjskim międzynarodowym spisku, który zaaranżował minister hiszpański Giulio Alberoni. Nie wiadomo jak głębokie kontakty utrzymywali z Gyllenborgiem jakobici. Wielka Brytania była wówczas członkiem koalicji antyszwedzkiej. Admirał John Norris zwalczał szwedzkie okręty na Bałtyku, jednocześnie meldując o poczynaniach Rosjan, którym Brytyjczycy nie ufali.
Karol XII zginął w roku 1718 podczas oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Był on ostatnim władcą absolutnym w Szwecji.
Po klęsce Karola XII doszło do utraty większości zdobyczy (głównie na rzecz Rosji) oraz utraty rangi mocarstwa. Jak ujął to szwedzki pisarz XX-wieczny Peter Englund: Szwecja „zeszła ze sceny europejskiej by zasiąść na widowni”.

1718-1720

Po śmierci Karola w roku 1718 nastała tak zwana era wolności (1718-1772), czyli okres rozkwitu parlamentaryzmu, przy jednoczesnym zmniejszeniu politycznych wpływów tronu. W pierwszej połowie tej epoki dwie frakcje: 'partia kapeluszy (Hattpartiet) i „partia czapek (Mösspartiet)” rywalizowały o władze i wpływy.
Władzę w roku 1718 objęła Ulryka Eleonora Wittelsbach. Nowa władczyni odstąpiła 21 stycznia 1720 Prusom „na wieczność”, za kwotę 2 milionów talarów, Szczecin wraz z ziemiami między Odrą a Pianą z wyspami Wolinem i Uznamem oraz ujściami Świny i Dziwny, Zalewem Szczecińskim i Odrą.
Królowa została zmuszona przez przywódcę partii oligarchicznej (partia czapek) Arvida Horna do abdykacji na rzecz swojego męża Fryderyka.
Partia patriotyczno-absolutystyczno-profrancuska, czyli partia kapeluszy (Hattpartiet), którą założył Daniel Niklas von Höpken była wówczas w odwrocie.
Od 1719 aż do 1739 władzę niemal dyktatorską w kraju sprawował prorosyjski Arvid Horn, który zdominował zarówno słabych władców, jak i szwedzką radę królewską (Riksrådet). Władze rosyjskie współpracowały z nim by utrzymać Szwecję w chaosie i osłabieniu.
W roku 1720 Erik Sparre zawarł w Paryżu korzystny traktat subsydialny z Francją.

1720-1751

Od roku 1720 do 1751 panował w Szwecji Fryderyk I Heski. Był on władcą słabym i niezdolnym do sprzeciwu wobec szwedzkich możnowładców. Za jego rządów doszło do podpisania pokoju w Nystad, kończącego III wojnę północną. Na mocy traktatu pokojowego Szwecja utraciła pozycję mocarstwa i oddała pod panowanie Rosji: Karelię, Ingrię, Estonię i Inflanty. Fryderyk był jedynym królem Szwecji z dynastii heskiej. Nie posiadał on prawnych następców i po jego śmierci tron szwedzki objął Adolf Fryderyk, przedstawiciel dynastii Holstein-Gottorp, natomiast jego sukcesorem w Hesji został młodszy brat Wilhelm VIII. Największą zasługą Fryderyka I dla Szwecji było stworzenie w 1748 r. systemu orderowego z Orderem Serafina na czele, który bardzo sprawnie funkcjonował aż do zmiany konstytucji w 1975 r.
Do roku 1731 nie było śladu opozycji w sejmie przeciwko Hornowi. Wkrótce Arvid Horn, urażony narastającym chłodem króla, w tym samym roku złożył swoją rezygnację, która jednak nie została przyjęta. Dopiero w 1734 opozycja była na tyle śmiała by potępić jego politykę neutralności w polskiej wojnie sukcesyjnej, gdy Stanisław Leszczyński znów został wyłoniony jako kandydat na polski tron. Horn wciąż był dość potężny by zapobiec konfliktowi z Rosją. Odtąd atakowano go zajadle i oskarżano o brak patriotyzmu, a w 1738 został zmuszony w końcu przejść na emeryturę w wyniku gwałtownego ataku zwycięskiej młodej partii kapeluszy (Hattpartiet). Ten opór wobec nachalnego patriotyzmu powoduje, ze z Hornem jest często porównywany współczesny mu brytyjski minister Robert Walpole.
Rada królewska w Szwecji przeszła w ręce liderów Hattpartiet. Carl Gyllenborg kierował nią od roku 1739 do 1746, hrabia Carl Gustaf Tessin od 1747 do marca 1752, a hrabia Anders Johan von Höpken, syn założyciela partii, od 1752 do 1761
w roku 1749 założono Tabellverket pierwszy nowoczesny urząd statystyczny na świecie.

1751-1772

Adolf Fryderyk panował w latach 1751–1772. W tym okresie parlamentaryzm rozwinął się w Szwecji tak znacznie, że król nie miał większych wpływów na politykę kraju. W roku 1755 władca próbował nieco poszerzyć swoją władzę, lecz niemal utracił przy tym te resztki wpływów jakie posiadał.
Podobnie mały wpływ na poszczególnych posłów mieli zresztą ministrowie-kierownicy rady królewskiej: Claes Ekeblad (1761-1765), Carl Gustaf Löwenhielm (1765-7 III 1768), Fredrik von Friesendorff (1768-1769), Claes Ekeblad (1769-1771), Ulrik Scheffer (1771-1772) i Joachim von Düben. Cesarzowa Rosji Katarzyna II korzystała z tego faktu by przekupować szwedzkich posłów i wtrącać się w wewnętrzne sprawy państwa.
Joachim von Düben „Młodszy”, sekretarz stanu (statssekreterare) od roku 1759. Był przewodniczącym rady królewskiej od 22 kwietnia 1772 do 22 sierpnia 1772. Zwycięski zamach stanu, jaki przeprowadził nowy władca Gustaw III w sierpniu 1772 roku, spowodował odwołanie ze stanowiska tego polityka powiązanego z prorosyjską frakcją Mösspartiet.
W roku 1771 powstała Szwedzka Królewska Akademia Muzyczna. Założył ją na samym początku panowania Gustaw III.

1772-1792

Przejąwszy władzę w 1771 roku Gustaw III próbował pogodzić oba skłócone stronnictwa powołując specjalny komitet, w którym partię kapeluszy reprezentował Axel von Fersen. Ta ugodowa droga nie przyniosła rezultatu, więc władca zdecydował się na ostrzejsze środki.
W sierpniu 1772 roku Gustaw III odnowił władzę absolutną drogą zamachu stanu. Monarchia absolutna została przywrócona przez specjalną konstytucję. Gustaw ograniczył władzę parlamentu likwidując oba zwalczające się stronnictwa. Król rozpoczął formowanie własnego silnego stronnictwa zwanego potocznie partią gustawiańską (Gustavianerna), do której do roku 1786 należał Axel von Fersen, by potem przejść do zdecydowanej opozycji.
Dziełem tego władcy jest słynna Akademia Szwedzka.
Zaufanymi króla byli dwaj politycy Ulrik Scheffer i Gustaf Filip Creutz, znany również jako poeta i literat.

1792-1800

Gustawa III zastrzelonego na balu maskowym w roku 1792 zastąpił na tronie Gustaw IV Adolf Szwedzki, unikający Sztokholmu, ponieważ plotki głosiły, że jego ojciec Gustaw III był impotentem i nie mógł mieć dzieci. By uniknąć plotek Gustaw IV poważnie rozważał przeniesienie stolicy do Malmö.

Historia społeczna

Demografia

Wraz ludność Szwecji liczyła na początku XVIII wieku około 1 450 000 poddanych (+ Finlandia 300 000 = 1 750 000), około roku 1750 1 800 000 (+ Finlandia 420 000 = 2 220 000), a około roku 1800 2 350 000 (+ Finlandia 830 000 = 3 180 000).

Zobacz też: Demografia wieku XVIII

Kultura

Literatura

Polityk Gustaf Filip Creutz był również znakomitym poetą.
Szwedzkiej literaturze bardzo przysłużyła się Akademia Szwedzka, którą założył król Gustaw III w 1786 roku.
Polityk (ale też ekonomista i prawnik) Anders Johan von Höpken uzyskał jako pierwszy fotel I w Akademii. Inny polityk Johan Gabriel Oxenstierna uzyskał fotel VIII.
Miejsce IV przypadło poecie Johanowi Henrikowi Kellgrenowi

Do innych wybitniejszych autorów szwedzkich tych czasów należeli: Carl Michael Bellman (1740-1795), Sophia Brenner (1659-1730), Olof Broman (1676-1750), Olof von Dalin (1708-1763), Pehr Enbom (1759-1810), Anna Maria Lenngren (1754-1817), Carl Gustaf af Leopold (1756-1829), Jonas Carl Linnerhielm (1758-1829), Hedvig Charlotta Nordenflycht (1718-1763) i Thomas Thorild (1759-1808).

Prasa

Już w XVII wieku wychodził Post- och Inrikes Tidningar, którego wydawanie przejęło państwo.
Johan Henric Kellgren i Carl Lenngren założyli pismo: Stockholmsposten (1778).

Architektura

Nicodemus Tessin starszy oraz Nicodemus Tessin Młodszy – ojciec i syn, dwaj szwedzcy architekci, reprezentują nieco odmienny kierunek baroku. Ich dzieła nawiązują do wzorów włoskiego baroku. W pracach Tessina młodszego widoczny jest wpływ sztuki Berniniego. Tessin junior był podobnie jak inny architekt szwedzki tamtej epoki Daniel Cronström (1655-1719) inspirowany rozwiązaniami architektonicznymi pałacu w Wersalu.
zdolnym architektem wojskowym i cywilnym był admirał Carl August Ehrensvärd.
Z XVIII stulecia pochodzi wiele budynków: pałac Drottningholm, miasto Karlskrona i jego zabytki: Fredrikskyrkan, Trefaldighetskyrkan, Kościół Admiralicji,
Architektura barokowa w Skandynawii

Muzyka

Ojcem muzyki szwedzkiej i „szwedzkim Haendlem” nazywany jest często Johan Helmich Roman, który w latach dwudziestych odwiedził Londyn i słuchał muzyki, którą wykonywał George Frideric Handel.
Inny kompozytor barokowy Johan Joachim Agrell (1700-1765) studiował na uniwersytecie w Uppsali od roku 1721 do 1723, gdzie zgromadził muzyków uniwersyteckich w orkiestrę. Książę Maksymilian Heski (Hesja) miał usłyszeć jego grę w 1723 roku. Do końca życia Agrell pozostawał na różnych stanowiskach w Niemczech, z krótkimi przerwami na podróże do Francji i Anglii.
Klasycyzm w muzyce szwedzkiej reprezentował Carl Michael Bellman.

Nauka

Nauka w XVIII-wiecznej Szwecji był jedną z najprzedniejszych na świecie. Państwo szerokimi garściami korzystało z wynalazków i wspierało naukowców.
W roku 1749 powstał pierwszy na świecie urząd statystyczny z prawdziwego zdarzenia, Tabellverket.
Inni znani znakomici naukowcy tej doby to: Anders Celsius, botanik i zoolog Karol Linneusz (właściwie: Carl von Linné)-(Genera Plantarum), Anders Gustaf Ekeberg, filozof Emanuel Swedenborg.

Bibliografia

Herman Lindqvist, Historien om Sverige – Nyttan och nöjet, Stockholm 1996.
Göran Nilzén, Carl Gyllenborg – en frihetstida hattpolitiker, Carlssons Stockholm 2007.
Michael Roberts, Era of Liberty – Sweden 1718-1771, Liverpool University Press, 1995.
Gunnar Wettenberg, Från tolv till ett Arvid Horn (1664-1742), Atlantis Stockholm, 2006.
Arne Jarrick, Back to Modern Reason: Johan Hjerpe and Other Petit Bourgeois in Stockholm in the Age of Enlightenment, Liverpool University Press 1998.
Ulla Johansson, Fattiga och tiggare i Stockholms stad och län under 1700-talet. Studier kring den offentliga fattigvården under frihetstiden, Monografier utgivna av Stockholms kommun; 56. Stockholm 1984.
Piotr Napierała, „Spadek polityczny po szwedzkim Frihetstiden (1718-1772)”, w: Współczesność i przyszłość nauk humanistycznych, a rola refleksji akademickiej w świecie, Instytut Historii UAM Poznań 2008.

Władcy Saksonii w XVIII wieku: Fryderyk August I Mocny, Fryderyk August II Wettyn, Fryderyk Krystian Wettyn, Fryderyk August III Sprawiedliwy.

Dzieje polityczne

Osobny artykuł: Historia Polski 1697-1763.

W XVIII stuleciu elektorat Saksonii pozostawał w Unii z Polską (od 1697 roku), aż do roku 1763. Punktem kontaktowym dla Polaków odwiedzających Drezno był Hotel Pologne.

1700-1721

III wojna północna (wielka wojna północna) toczyła się w latach 1700–1721 pomiędzy Danią, Rosją, Saksonią, Prusami i Hanowerem (od 1715) z jednej strony a Szwecją z drugiej, której pomysłodawcą był August II Mocny przyczyniła Saksonii jedynie strat i upokorzeń. W 1706 roku do Saksonii wkroczyli Szwedzi zmuszając Elektora saskiego do podpisania niekorzystnego traktatu pokojowego (Pokój w Altranstädt).

Minister Jakob Heinrich von Flemming (1667–1728), podówczas wszechwładny na dworze drezdeńskim, był zwolennikiem agresywnej polityki polskiej. Wojna północna miała romantyczno-rycerskich polaków przekonać do nowego władcy.

W roku 1703 minister Adolf Magnus Hoym wprowadził w całym kraju akcyzę, która wydatnie zwiększyła dochody dworu.

1721-1748

W wojnie o sukcesję austriacką (1741-1748) August III Sas (elektor Fryderyk August II) poparł Francję i Bawarię przeciw Austrii. Wojna nie przyniosła nikomu żadnych korzyści poza królem Prus.

W tych latach zawrotna karierę robił saski minister hrabia Heinrich von Brühl (1700-1763). Po umiejętnym odsunięciu konkurenta – faworyta Augusta III Józefa Sułkowskiego, skumulował w swoich rękach praktycznie wszystkie najważniejsze urzędy saskie i w 1746 został „premier-ministrem”.

Brühl prowadził niesłychanie skomplikowaną grę dyplomatyczną, wikłając Saksonię w trzy wojny śląskie, zmieniając sprzymierzeńców szybciej niż zdążyły dobiec echa z pól bitewnych. Snuł plany utworzenia saskiego korytarza, który by połączył Saksonię z Polską. Jego syn hrabia Alojzy Fryderyk von Brühl był później ważną postacią polskiej polityki i wielkim polskim patriotą.

1756-1763

Gdy rozpętała się wojna siedmioletnia (1756–1763) zdecydował sie z kolei bronić Austrii przeciw Prusom. Wynikało to z tzw. renversement des alliances. Nieszczęściem Saksonii było to, ze już w 1757 jej terytorium podbili Prusacy, którzy grabili kraj na cele wojenne.

1763-1800

Thomas von Fritsch saski dyplomata, minister i polityk-reformator, był tym człowiekiem dzięki pracy którego Elektorat Saksonii odzyskał dawną kondycję finansową i gospodarczą po katastrofie jaką były wojna siedmioletnia i najazd Pruski. Okres odbudowy był nazywany z francuska: Rétablissement.

Komisja odbudowy zwana Restaurierungskommission działała od 30 kwietnia 1762 do 5 sierpnia 1763, wydała w sumie 34 dekrety. Otoczony zdolnymi współpracownikami takimi jak Friedrich Ludwig Wurmb (1723-1800) i Christian Gotthelf Gutschmid (1721-1798), von Fritsch rozpoczął zakrojony na szeroką skalę plan odbudowy.

Historia gospodarcza i społeczna

Handel

Miasto Lipsk było jedną ze stolic handlu w Niemczech już od XVII wieku. W XVIII stuleciu handel znajdował sie w rozkwicie. Fryderyk August I mógł finansować swe wojny głównie dzięki temu.

Przemysł

W Saksonii kwitło tez górnictwo i metalurgia. Odkryta tez została na nowo porcelana. manufaktury były liczne i sprawnie działające. Pod koniec wieku na obszary Badenii, Prus, Turyngii i właśnie Saksonii wkracza rewolucja przemysłowa.

Religia

Całe społeczeństwo saskie było protestanckie. August III Sas jednak jeszcze jako książę przeszedł na katolicyzm. W Dreźnie znajdowały sie kościoły obu wyznań. Johann Sebastian Bach uświetniał swą muzyka religijne wydarzenia protestanckie, a Czech Jan Dismas Zelenka katolickie.

Nikolaus Ludwig von Zinzendorf (1700–1760), pietysta i reformator religijny, wprowadził do Saksonii pietyzm.

Formy rozrywki

Wśród warstw wyższych niezwykle popularne były polowania z nagonką. Wszyscy zaś mieszczanie sascy byli pasjonatami gier karcianych takich jak Skat i Jass.

Kultura

Armia

Armia saska w XVIII wieku liczyła średnio ok. 35.000 żołnierzy. Była to dobrze wyszkolona bitna armia. Na początku stulecia żołnierze byli odziani w czerwone mundury typowe dla wojsk państw protestanckich, jednak gdy August III Sas panował katolicyzm poczynił już na dworze takie postępy, ze zaczęto używać jasnego umundurowania typowego dla państw katolickich.

Osobny artykuł: Armia saska.

Prasa

W latach 1790–1791 w Dreźnie wychodziły tak zwane „Roczniki niemieckich Akademii” (Annalen der Teutschen Akademien) propagowały one idee naukowe i odkrycia dokonane w różnych niemieckich placówkach naukowych.

Architektura

Drezno stało sie w XVIII wieku jednym z głównych, najbogatszych i najprężniejszych miast Europy. Wiele budowli świadczy o jego dawnej świetności; Zwinger, Frauenkirche w Dreźnie, Katedra św. Trójcy w Dreźnie. Architektem Zwingeru i wielu innych budowli był Matthäus Daniel Pöppelmann.

Muzyka

Saksonia już w XVII wieku był jedna z europejskich stolic muzycznych. W XVIII wieku tworzą tam m.in.: Johann Sebastian Bach i Johann Adolph Hasse.

Nauka

W roku 1708 Johann Friedrich Böttger odkrył tajniki wyrobu porcelany, dzięki czemu Europa nie była już uzależniona wyłącznie od azjatyckich dostaw.

Bibliografia

Karl Czok, Am Hofe August des Starken, Edition Leipzig, Leipzig 1989
Karl Czok, August der Starke und Kursachsen, Koehler u. Amelang, Leipzig 1987.
Piotr Napierała, „Die polnisch-sächsische Union (1697-1763) – Polens letzte Hoffnung – Sachsens Traum von der Macht”, [w:] Polen un Deutschland. Zusammenleben und -wirken, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006.
Jacek Staszewski, August II Mocny, Wrocław Warszawa Kraków (Ossolineum) 1998. ISBN 83-04-04387-4.
Jacek Staszewski, August III Sas, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź (Ossolineum) 1989.
Jacek Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie
Jacek Staszewski, August III. Kurfürst von Sachsen und König von Polen. Eine Biographie, Berlin 1996
Jacek Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973.
Fritz Löffler, Bernardo Bellotto genannt Canaletto: Dresden im 18. Jahrhundert, 2007.

Bawaria w XVIII wieku' nie ma już takiej pozycji jaką miała jeszcze wiek wcześniej, gdy była jedną z głównych sił katolickich w Niemczech.

Dzieje polityczne

1700-1726

Od roku 1679 do 1726 Bawarią władał elektor Maksymilian II Emanuel. początkowo przyjazny Habsburgom (walczył po ich stronie z Turkami i pełnił funkcję Namiestnika Niderlandów Habsburskich), zmienił front gdy rozgorzała na dobre wojna o sukcesję hiszpańską. Maksymilian zaczął wówczas rozwijać projekt zastąpienia habsburgów na cesarskim tronie. W tym celu sprzymierzył się z Francją. Walcząc u boku Francuzów nieraz dowiódł swych umiejętności dowódcy. Bitwa pod Blenheim (1704) pozbawiła go jednak szans na zwycięstwo. Elektorat zajęły wojska koalicji antyfrancuskiej. Elektor musiał schronić sie w Wersalu
Dopiero pokój utrechcki 1713 zwrócił mu jego kraj
Elektor wzniósł wiele budynków, m.in. pałac Nymphenburg

1726-1745

Karol VII Bawarski nie porzucił marzeń ojca. Chcąc dorównać najpotężniejszym dynastiom w Rzeszy, jak Habsburgowie i Hohenzollernowie, rozpoczął reformy w duchu absolutyzmu. Zorganizował nową administrację państwową, uporządkował finanse, powiększył liczebność armii. Sprowadzał do Monachium artystów i naukowców chcąc, aby stolica jego księstwa mogła konkurować kulturalnie z innymi wielkim miastami Rzeszy
W 1740 roku uważając się za najwłaściwszego pretendenta do tronu cesarskiego po śmierci Karola VI wypowiedział wojnę Austrii i przy wsparciu Prus i Francji wkroczył ze swoją armią na jej terytorium. W listopadzie 1741 roku zdobył Pragę i podporządkował sobie Czechy. 8 grudnia 1741 roku został koronowany na króla czeskiego.
Zmusiwszy Marię Teresę do ucieczki na Węgry przejął dobra Habsburgów w Niemczech. Następnie rozpoczął przygotowywania do przejęcia zwierzchnictwa nad Rzeszą. 24 stycznia 1742 roku na sejmie we Frankfurcie nad Menem wybrany został cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. 12 lutego 1742 roku w miejscowej katedrze koronowany został na cesarza i przyjął tronowe imię Karola VII
Zaangażowany politycznie w wewnętrzne sprawy Niemiec zbagatelizował szybką odbudowę sił Marii Teresy, której wojska na początku 1742 roku powróciły do działań wojennych i zaczęły przejmować inicjatywę w wojnie. W 1743 roku Karol VII utracił na rzecz Habsburżanki tron w Czechach, stracił kontrolę nad okupowaną przez Austriaków Bawarią. Pozyskał co prawda dla swojej sprawy króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego, który w 1744 roku zaatakował Austrię od północy zapoczątkowując drugą wojnę śląską. Nie pomogło to jednak zbytnio pozycji cesarza. Bawaria zniszczona przez działania wojenne nie była w stanie udźwignąć kosztów utrzymania armii. Również dotychczasowy sojusznik Francja zaczął prowadzić własną niezależną politykę. Karol VII stał się więc do końca swojego życia tylko biernym obserwatorem zmagań pomiędzy trzema mocarstwami
Żona Karola Alberta to słynna ze swej urody Maria Amalia Habsburg

1745-1777

Elektor przejął kraj zniszczony działaniami wojennymi i wydatkami na ich prowadzenie. Udało mu się jednak dość szybko uporać ze zniszczeniami tak, że mógł wkrótce przejść do ulepszania swego państwa. W roku 1747 w pałacu Nymphenburg otworzył manufakturę porcelany. W 1759 powstała pierwsza bawarska akademia naukowa z prawdziwego zdarzenia: Bayerische Akademie der Wissenschaften
W latach 1751–1753 bawarski architekt pochodzenia belgijskiego François de Cuvilliés’a zbudował na życzenie Maksymiliana tzw. Cuvilliés-Theater w budynku pałacu elektorskiego. W teatrze tym wystawiono m.in.: Idomeneo Mozarta
Maksymilian zmarł w 1777. Po jego śmierci o schedę toczyła się wojna o sukcesję bawarską (1778–1779).
W 1756 wydano Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis

1777-1799

W latach 1777–1799 panował Karol IV Teodor Wittelsbach
Jeszcze gdy od 1742 roku Karol panował w elektoracie Palatynatu ufundował tam akademie nauk. Uczynił ze swojej rezydencji w Mannheim centrum kultury. Gościł wielu pisarzy, malarzy, muzyków (m.in. Wolfgang Amadeusz Mozart, Voltaire)
W 1777 roku umarł elektor Bawarii Maksymilian III Józef Karol został jego następcą. Karol przeniósł się wraz z dworem do Monachium. Jednak nie zdobył serc mieszkańców Bawarii ponieważ zaproponował cesarzowi Józefowi II oddanie części Bawarii w zamian za Niderlandy Austriackie. Wywołało to wybuch wojny prusko-austriackiej 1778-1779 zakończonej pokojem w Cieszynie. Na mocy tego pokoju potomkowie Karola nie mogli wstąpić na tron. A elektorat Bawarii i Palatynatu miały zostać połączone w osobie Maksymiliana I Józefa po śmierci Karola. Karol przyczynił się do rozwoju stolicy. W Monachium stworzył Englischer Garten. Zlikwidował założony przez Adama Weishaupta zakon iluminatów – instytucję quasi-terrorystyczną.

Władcy Saksonii w XVIII wieku: Fryderyk August I Mocny, Fryderyk August II Wettyn, Fryderyk Krystian Wettyn, Fryderyk August III Sprawiedliwy.

Dzieje polityczne

Osobny artykuł: Historia Polski 1697-1763.

W XVIII stuleciu elektorat Saksonii pozostawał w Unii z Polską (od 1697 roku), aż do roku 1763. Punktem kontaktowym dla Polaków odwiedzających Drezno był Hotel Pologne.

1700-1721

III wojna północna (wielka wojna północna) toczyła się w latach 1700–1721 pomiędzy Danią, Rosją, Saksonią, Prusami i Hanowerem (od 1715) z jednej strony a Szwecją z drugiej, której pomysłodawcą był August II Mocny przyczyniła Saksonii jedynie strat i upokorzeń. W 1706 roku do Saksonii wkroczyli Szwedzi zmuszając Elektora saskiego do podpisania niekorzystnego traktatu pokojowego (Pokój w Altranstädt).

Minister Jakob Heinrich von Flemming (1667–1728), podówczas wszechwładny na dworze drezdeńskim, był zwolennikiem agresywnej polityki polskiej. Wojna północna miała romantyczno-rycerskich polaków przekonać do nowego władcy.

W roku 1703 minister Adolf Magnus Hoym wprowadził w całym kraju akcyzę, która wydatnie zwiększyła dochody dworu.

1721-1748

W wojnie o sukcesję austriacką (1741-1748) August III Sas (elektor Fryderyk August II) poparł Francję i Bawarię przeciw Austrii. Wojna nie przyniosła nikomu żadnych korzyści poza królem Prus.

W tych latach zawrotna karierę robił saski minister hrabia Heinrich von Brühl (1700-1763). Po umiejętnym odsunięciu konkurenta – faworyta Augusta III Józefa Sułkowskiego, skumulował w swoich rękach praktycznie wszystkie najważniejsze urzędy saskie i w 1746 został „premier-ministrem”.

Brühl prowadził niesłychanie skomplikowaną grę dyplomatyczną, wikłając Saksonię w trzy wojny śląskie, zmieniając sprzymierzeńców szybciej niż zdążyły dobiec echa z pól bitewnych. Snuł plany utworzenia saskiego korytarza, który by połączył Saksonię z Polską. Jego syn hrabia Alojzy Fryderyk von Brühl był później ważną postacią polskiej polityki i wielkim polskim patriotą.

1756-1763

Gdy rozpętała się wojna siedmioletnia (1756–1763) zdecydował sie z kolei bronić Austrii przeciw Prusom. Wynikało to z tzw. renversement des alliances. Nieszczęściem Saksonii było to, ze już w 1757 jej terytorium podbili Prusacy, którzy grabili kraj na cele wojenne.

1763-1800

Thomas von Fritsch saski dyplomata, minister i polityk-reformator, był tym człowiekiem dzięki pracy którego Elektorat Saksonii odzyskał dawną kondycję finansową i gospodarczą po katastrofie jaką były wojna siedmioletnia i najazd Pruski. Okres odbudowy był nazywany z francuska: Rétablissement.

Komisja odbudowy zwana Restaurierungskommission działała od 30 kwietnia 1762 do 5 sierpnia 1763, wydała w sumie 34 dekrety. Otoczony zdolnymi współpracownikami takimi jak Friedrich Ludwig Wurmb (1723-1800) i Christian Gotthelf Gutschmid (1721-1798), von Fritsch rozpoczął zakrojony na szeroką skalę plan odbudowy.

Historia gospodarcza i społeczna

Handel

Miasto Lipsk było jedną ze stolic handlu w Niemczech już od XVII wieku. W XVIII stuleciu handel znajdował sie w rozkwicie. Fryderyk August I mógł finansować swe wojny głównie dzięki temu.

Przemysł

W Saksonii kwitło tez górnictwo i metalurgia. Odkryta tez została na nowo porcelana. manufaktury były liczne i sprawnie działające. Pod koniec wieku na obszary Badenii, Prus, Turyngii i właśnie Saksonii wkracza rewolucja przemysłowa.

Religia

Całe społeczeństwo saskie było protestanckie. August III Sas jednak jeszcze jako książę przeszedł na katolicyzm. W Dreźnie znajdowały sie kościoły obu wyznań. Johann Sebastian Bach uświetniał swą muzyka religijne wydarzenia protestanckie, a Czech Jan Dismas Zelenka katolickie.

Nikolaus Ludwig von Zinzendorf (1700–1760), pietysta i reformator religijny, wprowadził do Saksonii pietyzm.

Formy rozrywki

Wśród warstw wyższych niezwykle popularne były polowania z nagonką. Wszyscy zaś mieszczanie sascy byli pasjonatami gier karcianych takich jak Skat i Jass.

Kultura

Armia

Armia saska w XVIII wieku liczyła średnio ok. 35.000 żołnierzy. Była to dobrze wyszkolona bitna armia. Na początku stulecia żołnierze byli odziani w czerwone mundury typowe dla wojsk państw protestanckich, jednak gdy August III Sas panował katolicyzm poczynił już na dworze takie postępy, ze zaczęto używać jasnego umundurowania typowego dla państw katolickich.

Osobny artykuł: Armia saska.

Prasa

W latach 1790–1791 w Dreźnie wychodziły tak zwane „Roczniki niemieckich Akademii” (Annalen der Teutschen Akademien) propagowały one idee naukowe i odkrycia dokonane w różnych niemieckich placówkach naukowych.

Architektura

Drezno stało sie w XVIII wieku jednym z głównych, najbogatszych i najprężniejszych miast Europy. Wiele budowli świadczy o jego dawnej świetności; Zwinger, Frauenkirche w Dreźnie, Katedra św. Trójcy w Dreźnie. Architektem Zwingeru i wielu innych budowli był Matthäus Daniel Pöppelmann.

Muzyka

Saksonia już w XVII wieku był jedna z europejskich stolic muzycznych. W XVIII wieku tworzą tam m.in.: Johann Sebastian Bach i Johann Adolph Hasse.

Nauka

W roku 1708 Johann Friedrich Böttger odkrył tajniki wyrobu porcelany, dzięki czemu Europa nie była już uzależniona wyłącznie od azjatyckich dostaw.

Bibliografia

Karl Czok, Am Hofe August des Starken, Edition Leipzig, Leipzig 1989
Karl Czok, August der Starke und Kursachsen, Koehler u. Amelang, Leipzig 1987.
Piotr Napierała, „Die polnisch-sächsische Union (1697-1763) – Polens letzte Hoffnung – Sachsens Traum von der Macht”, [w:] Polen un Deutschland. Zusammenleben und -wirken, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006.
Jacek Staszewski, August II Mocny, Wrocław Warszawa Kraków (Ossolineum) 1998. ISBN 83-04-04387-4.
Jacek Staszewski, August III Sas, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź (Ossolineum) 1989.
Jacek Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie
Jacek Staszewski, August III. Kurfürst von Sachsen und König von Polen. Eine Biographie, Berlin 1996
Jacek Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973.
Fritz Löffler, Bernardo Bellotto genannt Canaletto: Dresden im 18. Jahrhundert, 2007.

Dzieje polityczne

W I połowie XVIII wieku Francja przestała być najsilniejszym mocarstwem europejskim. Tę rolę zaczęła pełnić również Wielka Brytania. Nadal jednak Francja była państwem najzasobniejszym i najludniejszym (18 mln mieszkańców na pocz. wieku; pod koniec wieku XVIII (27 mln) ustąpiła Rosji (29 mln), zaś dorównało jej krajom Habsburgów (20 mln^[1].). Francuskie wzorce w sztuce i administracji (sekretarze stanu: sekretarze stanu ds. floty, sekretarze stanu ds. protestantów, sekretarze wojny, sekretarze stanu ds. zagranicznych, Sekretarz Stanu Domu Królewskiego i inne, kontrolerzy finansów, departamenty, intendenci) nadal podziwiała i adaptowała do swych potrzeb cała Europa. Spośród szefów poszczególnych departamentów (niekiedy kilku naraz) rekrutowali się pierwsi ministrowie królów francuskich.

1700–1715

Do 1715 roku Francją władał Ludwik XIV. W 1701 roku wybuchła Wojna o sukcesję hiszpańską. Sprzymierzeńcami Francuzów były słaba Hiszpania i niewiele silniejsza Bawaria, wrogami zaś: Austria, Anglia (od 1707 roku Wielka Brytania) i Zjednoczone Prowincje Niderlandów (Holandia). Dwa ostatnie państwa zawarły z Francuzami separatystyczny pokój utrechcki w roku 1713.
Ludwik XIV miał nadzieję utrzymać jedność prowincji hiszpańskich, których był spadkobiercą, jednak wojna szybko przybrała niekorzystny dlań obrót. W czasie działań wojennych wyróżnili się marszałkowie Berwick i Boufflers.
Pokój podpisany w Rastatt w 1714 roku przyznawał Austrii Belgię (Austriackie Niderlandy) i hiszpańskie posiadłości we Włoszech. Francja ostatecznie nie straciła żadnych terenów, lecz zginęło wielu francuskich żołnierzy, a skarb Królestwa opustoszał.
Umierając w roku 1715 Ludwik XIV rzekł: „za bardzo kochałem wojnę”. Czasy te znakomicie opisał w swych Pamiętnikach dworzanin wersalski Louis de Rouvroy, książę de Saint-Simon.
W roku 1707 zmarł znakomity inżynier wojskowy Sebastian Vauban.
W 1715 roku zmarł pierwszy zajadły krytyk absolutyzmu francuskiego biskup François Fénelon, zwolennik kwietyzmu.

1715–1726

Po śmierci Ludwika XIV (1 września 1715), Filip II Burbon-Orleański przejął faktycznie władzę w państwie jako regent w imieniu małoletniego Ludwika XV i ustanowił władzę kolegialną (polisynodia).
Regent obniżył podatki, rozpuszczając jednocześnie 25 000 żołnierzy. Dopuścił też do emisji papierów dłużnych, wydawanych przez bankiera Johna Lawa, która to operacja miała pokryć deficyt skarbu. W rzeczywistości doprowadziła do jeszcze większej inflacji, spowodowała bankructwo wielu rodów arystokratycznych, a w 1720 upadek Lawa zagroził całemu systemowi finansów Francji. Potrzeba było dwudziestu lat by przywrócić równowagę finansową.
Po śmierci Filipa rządy jako kolejny regent przejął Ludwik IV Henryk Burbon, książę de Condé (na którego decyzje miała pokaźny wpływ jego metresa Markiza de Prie) i sprawował je do 1726 roku.

1726–1740

W latach 1726–1743 ster rządów w państwie przejął charyzmatyczny pierwszy minister króla Ludwika XV kardynał André Hercule de Fleury. W 1727 roku jednym z najważniejszych ministrów został anty-angielsko nastawiony Germain Louis Chauvelin, lecz pacyfista Fleury mitygował jego zapędy.
W tym okresie Francja cieszyła się niespotykanym wcześniej dobrobytem i stabilnością.
W 1738 roku Fleury zakończył jego zdaniem bezcelową wojnę o sukcesję polską, która toczyła się od roku 1733.jedyną francuska zdobyczą była Lotaryngia, którą na razie otrzymał w dożywotnie władanie teść Ludwika XV Stanisław Leszczyński.
Generalny kontroler finansów Philibert Orry zdołał w latach 1740–1741 osiągnąć zrównoważenie budżetu. Dla Francji oznaczało to okres bezprecedensowej prosperity.

1741–1748

W 1741 wybuchła wojna o sukcesję austriacką. Oszczędny i ostrożny Fleury był niechętny angażowaniu się w ten konflikt, lecz Ludwik XV zdecydował się skorzystać z trudnej sytuacji Austrii i Marii Teresy. Francja, Bawaria i Prusy zaatakowały dominia austriackie. Francuzi i Bawarczycy wykorzystali agresję pruską dla załatwienia swych porachunków z Habsburgami, licząc na dokonanie rozbioru ich posiadłości po zwycięskiej wojnie. Maria Teresa musiała się odwołać do pomocy węgierskiej udzielonej jej w zamian za liczne przywileje dla węgierskiej szlachty. Wojnę zakończył niekorzystny Pokój w Akwizgranie (1748). Prusy zatrzymały przy sobie zdobyty na Austriakach Śląsk, lecz Francja nic na nim nie zyskała.
W latach 1744–1747 głównym ministrem był René Louis de Voyer de Paulmy d'Argenson (1694-1757).
Od roku 1745 duży wpływ na politykę uzyskała nowa metresa króla Madame de Pompadour.

1749–1763

Po uzyskaniu wpływów przez de Pompadour na dworze ukonstytuowały się dwie „partie” – koterie: parti devot – stronnictwo proreligijne, którego głową była królowa-dewotka Maria Leszczyńska, a którą wspierał książę Emmanuel Armand de Vignerot du Plessis oraz stronnictwo filozoficzne parti philosophique z madame de Pompadour, przyjaciółką Voltaire’a, Diderota i les philosophes na czele.
W roku 1756 wybuchła wojna siedmioletnia. Jeszcze przedtem nastąpiło tzw. odwrócenie przymierzy (renversment des alliances). Francja poparła dotychczasowego wroga – Austrię, a wystąpiła przeciw Prusom i Wielkiej Brytanii. Twórcami renversment des alliances byli madame de Pompadour i austriacki dyplomata (późniejszy kanclerz) Wenzel Anton von Kaunitz.
Wojna siedmioletnia zakończyła się w roku 1763 podpisaniem Traktatu Paryskiego. Francja musiała wyrzec się swych posiadłości w Kanadzie (Nowa Francja, Akadia) i w Indiach (Pondicherry) na rzecz Brytyjczyków. Podczas tej wojny spotkało Francję upokorzenie, jakim była zwycięska dla Prusaków bitwa pod Rossbach na terenie Rzeszy Niemieckiej.

1763–1774

Rezultatem wojny siedmioletniej był olbrzymi dług państwowy.
Sprawami gospodarczymi Ludwik XV nie lubił się zajmować. Pozostawiał je swym ministrom skarbu, którzy stosowali karkołomne eksperymenty finansowe, aby wyprowadzić budżet państwa z olbrzymiego zadłużenia.
Pod koniec swego panowania Ludwik XV rozwiązał spierające się z nim parlamenty, które przywrócił dopiero jego następca. Ludwik XV zmarł w roku 1774.

1774–1800

W roku 1774 władzę przejął Ludwik XVI. Rządził on zgodnie z metodami Oświecenia, zwracając uwagę na głos opinii publicznej i na upomnienia filozofów i fizjokratów, lecz mimo to właśnie wówczas nastąpił szereg niekorzystnych zdarzeń dla monarchii, z których najważniejszym był wielki kryzys ekonomiczny.
W 1775 r. Francja zaangażowała się w wojnę o niepodległość kolonii północnoamerykańskich przeciwko Wielkiej Brytanii, wysyłając siedmiotysięczny wojskowy korpus ekspedycyjny i finansując zakupy broni dla powstańców. Wojna zakończyła się w roku 1783 utworzeniem nowego państwa, Stanów Zjednoczonych Ameryki, a dla Francji dalszą ruiną finansów państwowych.
W zaopatrywanie buntowników amerykańskich zaangażowanych było wiele środowisk we Francji, między innymi loża masońska Les Neuf Sœurs.
W 1789 roku wybuchła rewolucja francuska, która pozbawiła króla władzy w roku 1792, a następnie życia w 1793. Za symboliczny początek rewolucji uważa się zdobycie przez lud Paryża twierdzy Bastylia 14 lipca 1789, natomiast za koniec rewolucji uznaje się kres rządów Dyrektoriatu 9 listopada (18 brumaire’a) 1799, kiedy to Napoleon Bonaparte przeprowadził zamach stanu ogłaszając się Pierwszym Konsulem.

Społeczeństwo

Demografia i bezpieczeństwo

Na początku XVIII wieku francuscy Burbonowie panowali nad obszarem zamieszkanym przez około 18-20 milionów ludzi, pod koniec stulecia, przez ok. 26-27 milionów. Paryż początku XVIII wieku był drugim co do wielkości europejskim miastem liczącym około 360 000 mieszkańców. Miasto nie było specjalnie bezpieczne, o czym może świadczyć fakt śmierci kompozytora Jean-Marie Leclair’a w 1764 roku. Ważna rolę odgrywał także potężne porty jak Bordeaux i Marsylia, liczące po około 100 000 mieszkańców z początkiem wieku, i mniejsze Boulogne i Calais. Handel miasta Bordeaux znajdował się w przeważającej części w rękach Holendrów, a handel tkacki Lyonu w rękach hugenotów.

Bogactwo i edukacja

Najbogatszą częścią francuskiego społeczeństwa była nieliczna arystokracja licząca około 30 000 osób pod koniec stulecia. Wielu jednak arystokratów było zrujnowanych. Bogaci bywali także kupcy takich miast jak Lyon i Bordeaux.

Jezuici prowadzący większość szkół wyższych we Francji zostali w 1773 roku rozwiązani. Państwo z trudem radziło sobie z tym ubytkiem. Sam Voltaire był wychowankiem jezuickim.

Religia

W roku 1685 Ludwik XIV odwołał tzw. Edykt nantejski z roku 1598, pozwalający hugenotom na wiele swobód. Był to krok w celu utworzenia państwa jednolitego wyznaniowo. Hugenoci nie mogli wyjechać, ponieważ zakazał tego król, lecz i tak emigrowali do innych krajów europejskich spodziewając się prześladowań. W roku 1709 zrównano z ziemią średniowieczne opactwo Port-Royal, z powodu głoszonego tam od XVII wieku jansenizmu. W roku 1761 w Tuluzie rozpoczął się słynny Proces Jana Calasa, który zapoczątkował nową falę dyskusji na temat tolerancji religijnej.
Zmarły w roku 1715 François Fénelon propagował kwietyzm.
Szacuje się, że w 1789 roku na 26 mln mieszkańców Francji było^[2]:
- 25 mln 460 tys. katolików (97,9%)
- 500 tys. protestantów (gł. Hugenoci)(1,9%)
- 40 tys. żydów(0,8%)

Armia

Za całego panowania Ludwika XIV (1643–1715) armia francuska była najpotężniejsza w Europie. W 1700 liczyła ona 200 000 piechoty liniowej, do której w razie potrzeby mogła dołączyć milicja licząca około 60 000 żołnierzy. Regent Filip II Burbon-Orleański zmniejszył liczbę żołnierzy o 26 000 żołnierzy w ramach oszczędności państwowych. Za Ludwika XV Francja miała do dyspozycji około 150 000 żołnierzy. Było to nadal bardzo dużo, jedynie Imperium Habsburgów w XVIII wieku dysponowało większą armią.

patrz też Armia Francji w XVIII wieku

Flota

Jean-Baptiste Colbert stworzył flotę wojenną dosłownie z niczego w latach 70. XVIII wieku. Potężna colbertiańska flota została zniszczona w bitwie przy zatoce Vigo w 1702 roku. Nigdy już nie odzyskała dawnej świetności, choć nadal bywała groźnym przeciwnikiem dla wszechpotężnej floty brytyjskiej.

Czas wolny i sport

Elita Paryża XVIII wieku zajmowała się poszukiwaniem przyjemności (plaisir) i ucieczką przed nudą (ennui). Bezpośrednio po śmierci Ludwika XIV (1715) miasto ogarnął wir namiętnej zabawy. Paryżanie i dwór odreagowali w ten sposób surowe lata wpływów Markizy de Maintenon. Popularne były dyskusje literackie prowadzone w salonach, a także wyścigi konne, tenis i szermierka.

Britannica

Od roku 1715 do 1725 przebywał we Francji Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke. Wpłynął on na rozwój francuskiego Oświecenia tak jak po nim David Hume. Do Francji podróżowali też pisarze Tobias Smollett i Arthur Young. Znanym frankofilem brytyjskim był Horace Walpole.

Germanica

Nieco przed rewolucją wytworzyło się w Paryżu niemieckie środowisko, w którym znaczną rolę pełnił niemiecki pisarz Friedrich Melchior von Grimm, który przez pewien czas protegował rodzinę Mozartów.

Polonica

Teść Ludwika XV Stanisław Leszczyński stworzył własny polsko-francuski światek kulturalny w lotaryńskiej stolicy Nancy i do końca życia wspierał Polaków zwiedzających Francję.

Kultura

Literatura

XVIII wiek to wielki okres literatury francuskiej, Tworzyli wówczas dramaturdzy Pierre de Marivaux i Pierre Beaumarchais, i powieściopisarze Abbé Prévost, Denis Diderot, Alexis Piron (1689-1773), Alain-René Lesage, Jean-François Marmontel, Jean-Baptiste Du Bos, mistrz powieści epistolarnej Pierre Choderlos de Laclos, kontrowersyjny hedonista Donatien Alphonse François de Sade, a także poeta Jean-Baptiste Rousseau i pamiętnikarz Louis de Rouvroy, książę de Saint-Simon (1675-1755). Bardzo modnym i cenionym pisarzem był zmarły jako 100-latek Bernard Fontenelle (1657-1757).

Oświecenie, filozofia i literatura polityczna

W XVIII-wiecznej Francji istniało kilka skrzydeł Oświecenia:

przychylni wobec ancien régime’u apolityczni zwykle lub monarchistyczni popularyzatorzy wiedzy i naukowcy: Élie Fréron, Louis de Jaucourt.
zwolennicy większej włądzy arystokracji nad pozostałymi stanami: Monteskiusz, Henri de Boulainvilliers.
filozofowie przychylnych zwykle władzy i idei monarchii absolutnej i skupionych na walce z religią i przywilejami Kościoła, reprezentowali François-Marie Arouet, zwany Voltaire, Paul d'Holbach, Jean Le Rond d’Alembert. Po stronie tych myślicieli stanął królewski cenzor Guillaume-Chrétien de Lamoignon de Malesherbes (1721–1794).
„amerykanie” Denis Diderot, Condorcet, Mercier, La Fayette
radykalni przeciwnicy zarówno monarchii, jak i Kościoła; demokraci i proto-socjaliści: Jean-Jacques Rousseau i Gabriel Mably. Wczesnym ich reprezentantem mógłby być nieprzejednany Bernard le Bovier de Fontenelle.

Louis de Jaucourt był najpłodniejszym z autorów Encyklopedii. Był autorem około 25% z ponad 70 000 wszystkich haseł jakie zawierała Encyklopedia. mógł sobie na to pozwolić ponieważ był niezależny finansowo. Ze względu na jego zaangażowanie i pracowitość nazywano go „niewolnikiem Encyklopedii”. Starał się być apolityczny, ale w jego artykułach można dostrzec nieco antyklerykalizmu i sprzeciwu wobec handlu niewolnikami.

Częstą postawą wśród les philosophes tego wieku była anglomania (anglomanie), objawiająca się w bezgranicznym uwielbieniu wszystkiego co angielskie, zwłaszcza angielskiego ustroju. Prym wśród anglomaniaków wiódł Voltaire. Louis de Jaucourt – dobrze znający Anglików członek Royal Society był bardziej sceptyczny.

Godny uwagi jest także Louis-Sébastien Mercier (1740-1814). W noweli z 1771 roku L’An 2440, rêve s’il en fut jamais („Rok 2440: Marzenie jeśli kiedykolwiek jakieś było”), opisuje on przygody mężczyzny który zasypia po burzliwej dyskusji z pewnym filozofem i budzi się w Paryżu roku 2440. W tym roku wszystko miało być już uregulowane według poglądów liberalnych filozofów.

Inne stronnictwa polityczno-filozoficzne Francji tych czasów to:

Absolutyści i katolicy broniący monarchii: Pierre Desfontaines, Élie Fréron, Marc-René de Voyer de Paulmy d’Argenson i jego syn René Louis de Voyer de Paulmy d'Argenson.
Neofeudałowie francuscy walczący z centralizmem i egalitaryzmem Burbonów, lecz nie dostrzegający zwykle zagrożenia ze strony filozofów, którzy ostatecznie ich zniszczyli, np. Henri de Boulainvilliers i Henri d’Antraigues.
Ekonomiści – fizjokraci tacy jak François Quesnay czy Anne Robert Turgot popierali ideę silnego absolutnego państwa, lecz nie przesądzali czy ma ono mieć charakter monarchiczny czy republikański.
Konserwatyści nowego typu (reakcja już na wydarzenia rewolucyjne) atakujący Oświecenie i deizm: Joseph de Maistre i jezuita Augustin Barruel.

Nauki ekonomiczne

W XVIII naukę ekonomii we Francji zdominował fizjokratyzm będący francuskim odpowiednikiem wolnorynkowych teorii angielskich. Fizjokratami byli m.in.: François Quesnay i Anne Robert Turgot.

Sztuka aktorska

W Paryżu od końca XVII stulecia funkcjonowały dwa znakomite teatry Comédie-Française i Comédie-Italienne. Nowością XVIII wieku był tzw. dramat mieszczański, w którym prym wiódł Pierre de Marivaux, który tworzył dla obu wspomnianych towarzystw teatralnych. Przybyły w roku 1762 do Paryża wenecjanin Carlo Goldoni tworzył dla „Comédie-Italienne”. Zdolnym dramaturgiem był też Alexis Piron i oczywiście wszechstronny Voltaire.

Historiografia

Wybitnymi historykami byli Henri de Boulainvillers i Emmanuel-Louis-Henri de Launay, hrabia d'Antraigues (neofeudałowie francuscy). Wielkie zasługi na polu historiografii miał Voltaire, czerpiący z wzorców angielskich.

Prasa

W roku 1724 Mercure Gallant zmienił swa nazwę na Mercure de France. Pierwsza gazeta codzienna we Francji Journal de Paris została po raz pierwszy wydana w roku 1777. Założyli ją Antoine Cadet de Vaux, Corrancez i Dussieux. stare czasopismo naukowe Journal des Savants, zostało w roku 1701 objęte królewskim patronatem. Pod koniec XVIII wieku większość gazet przejęli radykalni filozofowie. Walczył z nimi konserwatywny dziennikarz Élie Fréron na łamach swego L'Année littéraire- uważany przez Voltaire’a za największego wroga.

Malarstwo

We Francji XVIII wieku szczególnie rozkwitało malarstwo rokokowe, które reprezentowali tacy wybitni malarze jak: Jean Antoine Watteau, Jean-Honoré Fragonard i François Boucher. Znakomitym portrecistą był Hyacinthe Rigaud.

Architektura

Również architekturze szybko zatriumfowało rokoko. Znakomitym architektem tych czasów był Juste-Aurèle Meissonnier.

Muzyka

Z twórców rodzimych na pierwszy plan wybijał się znakomity twórca oper Jean-Philippe Rameau, jeden za największych kompozytorów francuskich wszystkich czasów. Styl Rameau stanowił połączenie baroku z pre-klasycyzmem. W końcowym okresie rządów ludwika XIV wybijał się Michel Richard Delalande. Ważnymi kompozytorami tego stulecia byli też Jean-François Dandrieu, Louis-Claude Daquin, klawesynista François Couperin, organiści Louis-Nicolas Clérambault i Louis Marchand, gambiści Marin Marais, Antoine Forqueray, Jean-Baptiste-Antoine Forqueray, twórca sonat Jean-Marie Leclair i autor oper i oratoriów André Campra.
Paryski świat muzyczny nie był zamknięty na wpływy zewnętrzne. w Paryżu wydał (1763) swoje Pariser Quartette Georg Philipp Telemann. Inny Niemiec Christoph Willibald Gluck podbił Paryż dla muzyki klasycyzmu. Mozart jako dziecko również odniósł sukces w tym mieście.

Nauka

Znakomitym przyrodnikiem był Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon. Słynny Jean Le Rond d’Alembert dał się zauważyć jako matematyk. Pierre Louis Maupertuis wziął udział w roku 1736 w wyprawie do Laponii celem pomiaru długości południka. Uczona Émilie du Châtelet, przyjaciółka Voltaire’a była kontynuatorką myśli Newtona.

Przemysł

ciagnik parowy Cugnota zwany *fardier a vapeur*

We Francji dokonano wielu wynalazków i było wielu wynalazców: min twórca pierwszego parowozu- Nicolas-Joseph Cugnot, Basile Bouchon, Claude Chappe, Joseph Marie Jacquard, Bracia Montgolfier (balon), Denis Papin, Henri Pitot, Jean-François Pilâtre de Rozier czy Jacques de Vaucanson, lecz nie wykorzystano ich dzieła tak dobrze jak w Anglii osiągnięcia Watta czy Cartwrighta (rewolucja przemysłowa).

Rozwój daje się zaobserwować także w górnictwie; patrz: http://www.annales.org/archives/

↑ Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, s. 46.
↑ Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, str., 38.

Bibliografia

Jan Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum.
Grzegorz Leopold Seidler, W nurcie Oświecenia
Piotr Napierała, Paryż i Wersal czasów Voltaire’a i Casanovy, Libron Kraków 2012.

Bibliografia

Herman Lindqvist, Historien om Sverige – Nyttan och nöjet, Stockholm 1996.
Göran Nilzén, Carl Gyllenborg – en frihetstida hattpolitiker, Carlssons Stockholm 2007.
Michael Roberts, Era of Liberty – Sweden 1718-1771, Liverpool University Press, 1995.
Gunnar Wettenberg, Från tolv till ett Arvid Horn (1664-1742), Atlantis Stockholm, 2006.
Arne Jarrick, Back to Modern Reason: Johan Hjerpe and Other Petit Bourgeois in Stockholm in the Age of Enlightenment, Liverpool University Press 1998.
Ulla Johansson, Fattiga och tiggare i Stockholms stad och län under 1700-talet. Studier kring den offentliga fattigvården under frihetstiden, Monografier utgivna av Stockholms kommun; 56. Stockholm 1984.
Piotr Napierała, „Spadek polityczny po szwedzkim Frihetstiden (1718-1772)”, w: Współczesność i przyszłość nauk humanistycznych, a rola refleksji akademickiej w świecie, Instytut Historii UAM Poznań 2008.

Bibliografia

Stanisław Salmonowicz: Prusy – dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004.
Stanisław Salmonowicz: Fryderyk Wielki, Wrocław 2006.
Christopher Duffy: Friedrich der Große – ein Soldatenleben, Weltbild Verlag: Augsburg 1996.

Bibliografia

Władysław Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej 1500-1875, Warszawa 1982.

Linki zewnętrzne

EURO DOCS – France: 1454-1788 – http://eudocs.lib.byu.edu/index.php/France:_1454_-_1788
Provinces of France to 1791

Demografia XVIII wieku

#	kraj	populacja w 1700 r.	populacja w 1750 r.	populacja w 1800 r.	stopa przyrostu w stuleciu (%)
1	Finlandia	0,3 mln	0,42 mln	0,83 mln	277
2	Prusy Wschodnie	0,4 mln	0,6 mln	0,93 mln	132
3	Irlandia	2,5 mln	3 mln	5 mln	100
4	Wirtembergia	0,34 mln	brak danych	0,66 mln	94
5	Śląsk	1 mln	1,2 mln	1,8 mln	80
6	Czechy	1,7 mln	1,9 mln	3 mln	76
7	Norwegia	0,5 mln	0,6 mln	0,88 mln	76
8	Belgia	1,8 mln	brak danych	3 mln	70
9	Szkocja	1 mln	1,2 mln	1,7 mln	70
10	Szwecja	1,45 mln	1,8 mln	2,35 mln	66
11	Anglia i Walia	5,5 mln	6 mln	9 mln	64
12	Rosja europejska	18 mln	brak danych	29 mln	61
13	Włochy (ogólnie)	11,5 mln	15 mln	18 mln	57
14	Hiszpania	7 mln	8,5 mln	10,5 mln	50
15	Niemcy ogólnie	15,5 mln	18,5 mln	22 mln	50
16	Portugalia	2 mln	brak danych	2,9 mln	45
17	Dania	0,7 mln	0,8 mln	1 mln	43
18	Szwajcaria	1,2 mln	brak danych	1,7 mln	42
19	Francja	20 mln	23 mln	27 mln	35
20	Toskania	0,9 mln	brak danych	1,2 mln	33
21	Lombardia	1 mln	brak danych	1,15 mln	15
22	Holandia	2 mln	brak danych	2,1 mln	5
23	Polska	brak danych	brak danych	12 mln
24	Królestwo Wielkiej Brytanii	9 mln	10,2 mln	15,7 mln	74
25	Królestwo Prus	1,9 mln	brak danych	8,7 mln	457
26	Imperium Habsburgów	8 mln	brak danych	23 mln	287

źródło: Emanuel Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, PWN 1977, s. 20.

Dzieje polityczne

1700-1718

Panujący od 1697 w Szwecji Karol XII, w 1700 roku zaatakował i zmusił do kapitulacji Danię. Następnie przerzucił armię do Inflant i pokonał saską armię króla Polski i elektora saskiego Augusta II Mocnego pod Rygą. W 1700 rozgromił pod Narwą armię rosyjską, po czym wkroczył na ziemie Rzeczypospolitej. W 1702 pokonał pod Kliszowem sasko-polskie wojska Augusta II Mocnego. W roku 1704 wyparł go do Saksonii (m.in. bitwa pod Pońcem). Kazał szlachcie, która stanęła po jego stronie, wybrać na króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Gdy w 1706 gen. Rehnsköld pobił armię saską pod Wschową (Fraustadt), Karol XII wkroczył do Saksonii i zmusił Augusta II Mocnego do abdykacji (traktat w Altranstädt).
Następnie Karol postanowił rozprawić się z Rosją. Jednak car Piotr I Wielki cofał się bez walki. Po porażce w roku 1708 posiłków pod Leśną Szwedzi skierowali się na Ukrainę. Tam połączyli się ze zbuntowanym przeciwko Rosji hetmanem kozackim Iwanem Mazepą.
Po klęsce pod Połtawą w roku 1709 z wojskami Piotra I Wielkiego, uciekł do Turcji, gdzie został internowany w Benderach. Namówił sułtana do ataku na Rosję (1710). Po bitwie połtawskiej do niewoli dostał się drugi człowiek w państwie szwedzkim Carl Piper, co wywołało chaos w funkcjonowaniu administracji. Do niewoli rosyjskiej trafił wtedy też znakomity wódz Magnus Stenbock.
Po zawarciu pokoju rosyjsko-tureckiego Karol XII został wydalony z Mołdawii 1713. Przedarł się w przebraniu do Szwecji. Po przystąpieniu kolejnych państw do koalicji antyszwedzkiej Karol XII kontynuował wojnę. Zaatakował należącą do Danii Norwegię.
Szwecja stawała się coraz bardziej osamotniona na forum międzynarodowym. W roku 1717 szwedzki ambasador w Londynie Carl Gyllenborg (1679-1746) został aresztowany na kilka miesięcy, ponieważ uczestniczył w antybrytyjskim międzynarodowym spisku, który zaaranżował minister hiszpański Giulio Alberoni. Nie wiadomo jak głębokie kontakty utrzymywali z Gyllenborgiem jakobici. Wielka Brytania była wówczas członkiem koalicji antyszwedzkiej. Admirał John Norris zwalczał szwedzkie okręty na Bałtyku, jednocześnie meldując o poczynaniach Rosjan, którym Brytyjczycy nie ufali.
Karol XII zginął w roku 1718 podczas oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Był on ostatnim władcą absolutnym w Szwecji.
Po klęsce Karola XII doszło do utraty większości zdobyczy (głównie na rzecz Rosji) oraz utraty rangi mocarstwa. Jak ujął to szwedzki pisarz XX-wieczny Peter Englund: Szwecja „zeszła ze sceny europejskiej by zasiąść na widowni”.

1718-1720

Po śmierci Karola w roku 1718 nastała tak zwana era wolności (1718-1772), czyli okres rozkwitu parlamentaryzmu, przy jednoczesnym zmniejszeniu politycznych wpływów tronu. W pierwszej połowie tej epoki dwie frakcje: 'partia kapeluszy (Hattpartiet) i „partia czapek (Mösspartiet)” rywalizowały o władze i wpływy.
Władzę w roku 1718 objęła Ulryka Eleonora Wittelsbach. Nowa władczyni odstąpiła 21 stycznia 1720 Prusom „na wieczność”, za kwotę 2 milionów talarów, Szczecin wraz z ziemiami między Odrą a Pianą z wyspami Wolinem i Uznamem oraz ujściami Świny i Dziwny, Zalewem Szczecińskim i Odrą.
Królowa została zmuszona przez przywódcę partii oligarchicznej (partia czapek) Arvida Horna do abdykacji na rzecz swojego męża Fryderyka.
Partia patriotyczno-absolutystyczno-profrancuska, czyli partia kapeluszy (Hattpartiet), którą założył Daniel Niklas von Höpken była wówczas w odwrocie.
Od 1719 aż do 1739 władzę niemal dyktatorską w kraju sprawował prorosyjski Arvid Horn, który zdominował zarówno słabych władców, jak i szwedzką radę królewską (Riksrådet). Władze rosyjskie współpracowały z nim by utrzymać Szwecję w chaosie i osłabieniu.
W roku 1720 Erik Sparre zawarł w Paryżu korzystny traktat subsydialny z Francją.

1720-1751

Od roku 1720 do 1751 panował w Szwecji Fryderyk I Heski. Był on władcą słabym i niezdolnym do sprzeciwu wobec szwedzkich możnowładców. Za jego rządów doszło do podpisania pokoju w Nystad, kończącego III wojnę północną. Na mocy traktatu pokojowego Szwecja utraciła pozycję mocarstwa i oddała pod panowanie Rosji: Karelię, Ingrię, Estonię i Inflanty. Fryderyk był jedynym królem Szwecji z dynastii heskiej. Nie posiadał on prawnych następców i po jego śmierci tron szwedzki objął Adolf Fryderyk, przedstawiciel dynastii Holstein-Gottorp, natomiast jego sukcesorem w Hesji został młodszy brat Wilhelm VIII. Największą zasługą Fryderyka I dla Szwecji było stworzenie w 1748 r. systemu orderowego z Orderem Serafina na czele, który bardzo sprawnie funkcjonował aż do zmiany konstytucji w 1975 r.
Do roku 1731 nie było śladu opozycji w sejmie przeciwko Hornowi. Wkrótce Arvid Horn, urażony narastającym chłodem króla, w tym samym roku złożył swoją rezygnację, która jednak nie została przyjęta. Dopiero w 1734 opozycja była na tyle śmiała by potępić jego politykę neutralności w polskiej wojnie sukcesyjnej, gdy Stanisław Leszczyński znów został wyłoniony jako kandydat na polski tron. Horn wciąż był dość potężny by zapobiec konfliktowi z Rosją. Odtąd atakowano go zajadle i oskarżano o brak patriotyzmu, a w 1738 został zmuszony w końcu przejść na emeryturę w wyniku gwałtownego ataku zwycięskiej młodej partii kapeluszy (Hattpartiet). Ten opór wobec nachalnego patriotyzmu powoduje, ze z Hornem jest często porównywany współczesny mu brytyjski minister Robert Walpole.
Rada królewska w Szwecji przeszła w ręce liderów Hattpartiet. Carl Gyllenborg kierował nią od roku 1739 do 1746, hrabia Carl Gustaf Tessin od 1747 do marca 1752, a hrabia Anders Johan von Höpken, syn założyciela partii, od 1752 do 1761)
w roku 1749 założono Tabellverket pierwszy nowoczesny urząd statystyczny na świecie.

1751-1772

Adolf Fryderyk panował w latach 1751–1772. W tym okresie parlamentaryzm rozwinął się w Szwecji tak znacznie, że król nie miał większych wpływów na politykę kraju. W roku 1755 władca próbował nieco poszerzyć swoją władzę, lecz niemal utracił przy tym te resztki wpływów jakie posiadał.
Podobnie mały wpływ na poszczególnych posłów mieli zresztą ministrowie-kierownicy rady królewskiej: Claes Ekeblad (1761-1765), Carl Gustaf Löwenhielm (1765-7 III 1768), Fredrik von Friesendorff (1768-1769), Claes Ekeblad (1769-1771), Ulrik Scheffer (1771-1772) i Joachim von Düben. Cesarzowa Rosji Katarzyna II korzystała z tego faktu by przekupować szwedzkich posłów i wtrącać się w wewnętrzne sprawy państwa.
Joachim von Düben „Młodszy”, sekretarz stanu (statssekreterare) od roku 1759. Był przewodniczącym rady królewskiej od 22 kwietnia 1772 do 22 sierpnia 1772. Zwycięski zamach stanu, jaki przeprowadził nowy władca Gustaw III w sierpniu 1772 roku, spowodował odwołanie ze stanowiska tego polityka powiązanego z prorosyjską frakcją Mösspartiet.
W roku 1771 powstała Szwedzka Królewska Akademia Muzyczna. Założył ją na samym początku panowania Gustaw III.

1772-1792

Przejąwszy władzę w 1771 roku Gustaw III próbował pogodzić oba skłócone stronnictwa powołując specjalny komitet, w którym partię kapeluszy reprezentował Axel von Fersen. Ta ugodowa droga nie przyniosła rezultatu, więc władca zdecydował się na ostrzejsze środki.
W sierpniu 1772 roku Gustaw III odnowił władzę absolutną drogą zamachu stanu. Monarchia absolutna została przywrócona przez specjalną konstytucję. Gustaw ograniczył władzę parlamentu likwidując oba zwalczające się stronnictwa. Król rozpoczął formowanie własnego silnego stronnictwa zwanego potocznie partią gustawiańską (Gustavianerna), do której do roku 1786 należał Axel von Fersen, by potem przejść do zdecydowanej opozycji.
Dziełem tego władcy jest słynna Akademia Szwedzka.
Zaufanymi króla byli dwaj politycy Ulrik Scheffer i Gustaf Filip Creutz, znany również jako poeta i literat.

1792-1800

Gustawa III zastrzelonego na balu maskowym w roku 1792 zastąpił na tronie Gustaw IV Adolf Szwedzki, unikający Sztokholmu, ponieważ plotki głosiły, że jego ojciec Gustaw III był impotentem i nie mógł mieć dzieci. By uniknąć plotek Gustaw IV poważnie rozważał przeniesienie stolicy do Malmö.

Historia społeczna

Demografia

Wraz ludność Szwecji liczyła na początku XVIII wieku około 1 450 000 poddanych (+ Finlandia 300 000 = 1 750 000), około roku 1750 1 800 000 (+ Finlandia 420 000 = 2 220 000), a około roku 1800 2 350 000 (+ Finlandia 830 000 = 3 180 000).

Zobacz też: Demografia wieku XVIII

Kultura

Literatura

Polityk Gustaf Filip Creutz był również znakomitym poetą.
Szwedzkiej literaturze bardzo przysłużyła się Akademia Szwedzka, którą założył król Gustaw III w 1786 roku.
Polityk (ale też ekonomista i prawnik) Anders Johan von Höpken uzyskał jako pierwszy fotel I w Akademii. Inny polityk Johan Gabriel Oxenstierna uzyskał fotel VIII.
Miejsce IV przypadło poecie Johanowi Henrikowi Kellgrenowi

Do innych wybitniejszych autorów szwedzkich tych czasów należeli: Carl Michael Bellman (1740-1795), Sophia Brenner (1659-1730), Olof Broman (1676-1750), Olof von Dalin (1708-1763), Pehr Enbom (1759-1810), Anna Maria Lenngren (1754-1817), Carl Gustaf af Leopold (1756-1829), Jonas Carl Linnerhielm (1758-1829), Hedvig Charlotta Nordenflycht (1718-1763) i Thomas Thorild (1759-1808).

Prasa

Już w XVII wieku wychodził Post- och Inrikes Tidningar, którego wydawanie przejęło państwo.
Johan Henric Kellgren i Carl Lenngren założyli pismo: Stockholmsposten (1778).

Architektura

Nicodemus Tessin starszy oraz Nicodemus Tessin Młodszy – ojciec i syn, dwaj szwedzcy architekci, reprezentują nieco odmienny kierunek baroku. Ich dzieła nawiązują do wzorów włoskiego baroku. W pracach Tessina młodszego widoczny jest wpływ sztuki Berniniego. Tessin junior był podobnie jak inny architekt szwedzki tamtej epoki Daniel Cronström (1655-1719) inspirowany rozwiązaniami architektonicznymi pałacu w Wersalu.
zdolnym architektem wojskowym i cywilnym był admirał Carl August Ehrensvärd.
Z XVIII stulecia pochodzi wiele budynków: pałac Drottningholm, miasto Karlskrona i jego zabytki: Fredrikskyrkan, Trefaldighetskyrkan, Kościół Admiralicji,
Architektura barokowa w Skandynawii

Muzyka

Ojcem muzyki szwedzkiej i „szwedzkim Haendlem” nazywany jest często Johan Helmich Roman, który w latach dwudziestych odwiedził Londyn i słuchał muzyki, którą wykonywał George Frideric Handel.
Inny kompozytor barokowy Johan Joachim Agrell (1700-1765) studiował na uniwersytecie w Uppsali od roku 1721 do 1723, gdzie zgromadził muzyków uniwersyteckich w orkiestrę. Książę Maksymilian Heski (Hesja) miał usłyszeć jego grę w 1723 roku. Do końca życia Agrell pozostawał na różnych stanowiskach w Niemczech, z krótkimi przerwami na podróże do Francji i Anglii.
Klasycyzm w muzyce szwedzkiej reprezentował Carl Michael Bellman.

Nauka

Nauka w XVIII-wiecznej Szwecji był jedną z najprzedniejszych na świecie. Państwo szerokimi garściami korzystało z wynalazków i wspierało naukowców.
W roku 1749 powstał pierwszy na świecie urząd statystyczny z prawdziwego zdarzenia, Tabellverket.
Inni znani znakomici naukowcy tej doby to: Anders Celsius, botanik i zoolog Karol Linneusz (właściwie: Carl von Linné)-(Genera Plantarum), Anders Gustaf Ekeberg, filozof Emanuel Swedenborg.

W 1701 r. Elektorat Brandenburgii-Prus zyskał rangę królestwa. Powstało nowe Królestwo – Królestwo Prus. Wiek XVIII był okresem pomyślności i wzrostu potęgi dość słabego i biednego państwa u początków stulecia do pozycji regionalnego mocarstwa militarnego i ekonomicznego.

Dzieje polityczne

1700-1713

W roku 1701 elektor Brandenburski Fryderyk III Brandenburski koronował się na ziemi nie należącej do Rzeszy Niemieckiej na „króla w Prusiech” (König in Preußen) przyjmując imię Fryderyk I Hohenzollern.

W 1701 roku wybuchła wojna o sukcesję hiszpańską. Wrogami Prus były Hiszpania i Bawaria, sprzymierzeńcami zaś: Austria, Anglia (od 1707 roku Wielka Brytania) i Zjednoczone Prowincje Niderlandów (Holandia). Prusy opuściły jednak swój „obóz” przed zakończeniem wojny, gdyż ciekawsze perspektywy widziały na wschodzie Europy. Momentem w którym Prusy zaznaczyły najmocniej swą obecność w nim była bitwa pod Turynem w roku 1706. Oddziałami pruskimi dowodził wówczas książę Leopold von Anhalt-Dessau, twórca pruskiego drylu armijnego. Inny dowódca pruski Friedrich Wilhelm von Grumbkow (zmarły w 1739 roku), skłócony z nim odsuwał go od dowodzenia, więc der alte Dessauer poświęcił się wyłącznie trenowaniu żołnierzy. Niektórzy dowódcy tacy jak na przykład Kurt Christoph von Schwerin, który zachęcał swych podkomendnych do boju okrzykiem „naprzód dzieci!” (zginął w bitwie pod Pragą) zawsze byli przeciwni postępowaniu zgodnie z morderczym drylem.

Fryderyk I Hohenzollern lubił sztukę, muzykę, zbytek i luksus. Kazał pobudować jeszcze w roku 1699 pałac Charlottenburg.

Fryderyk ustanowił wysokie odznaczenie za służbę państwu: Order Czarnego Orła.

1713-1740

W roku 1713 na tronie zasiadł gardzący zbytkiem Fryderyk Wilhelm I zwany „królem sierżantem”, z powodu prostoty stroju, grubiaństwa i uwielbienia dla armii. Był głęboko wierzący, lecz brutalny i srogi zwłaszcza wobec swego filozofującego syna interesującego się sztuką czym ojciec gardził. Wielokroć upokarzany syn postanowił uciec do swego wuja elektora Hanoweru, a potem do Londynu. W przygotowaniu ucieczki pomagał mu przyjaciel, młody porucznik Hans Hermann von Katte (1704-1730), syn jednego z generałów pruskich (Hans Heinrich von Katte ur. 1681, zm. 1741). W ucieczce pomagał również paź Peter Karl Christoph von Keith (1711-56) Ucieczka jednak się nie powiodła, wprawdzie dotarli do terenu elektoratu 5 sierpnia 1730 roku, ale zostali złapani niedaleko Heilbronnu i odtransportowani do Wesel. Syn musiał przyglądać się egzekucji przyjaciela, a sam znajdował się od tej chwili pod absolutna kontrolą ojca. Cała Europa współczuła wówczas nieszczęsnemu księciu.

Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern był mimo swej gwałtowności i skąpstwa (poważnie ograniczył wydatki dworu, w efekcie czego rodzina królewska żyła i jadała jak przeciętni mieszczanie) władcą zdolnym. Rozwinął handel i manufaktury, stworzył podwaliny pod pruską armię i zakładał nowe miasta.

Jedynym zbytkiem życia władcy był „pułk olbrzymów”, składający się wyłącznie z bardzo wysokich i potężnych żołnierzy różnych narodowości, za których król był skłonny płacić zawrotne sumy. Pułk ten zlikwidował jego syn jak tylko doszedł do władzy w roku 1740.

W roku 1728 król wraz z synem odwiedził Drezno gdzie z wielkim zbytkiem gościł ich August II Mocny. Kontrast między poziomem życia dworu obu królestw dał przez jakiś czas do myślenia Fryderykowi Wilhelmowi I, lecz nie na długo.

W roku 1732 Prusy podpisały wraz z Austrią i Rosją tak zwany Traktat Loewenwolda, był to manewr dwóch późniejszych państw by odciągnąć Prusy od sojuszu francusko-saskiego. Królewicz pruski August Wilhelm Hohenzollern miał na jego mocy przejąć rządy w prowincji Kurlandia.

1740-1786

Od roku 1740 w Królestwie Prus panował „filozof na tronie’ i wielki wódz Fryderyk Wielki. Przekształcił on struktury państwa zgodnie z wymogami oświecenia

Od roku 1741 toczyły się wojny śląskie będące częścią ogólnoeuropejskiego konfliktu zbrojnego znanego jako wojna o sukcesję austriacką (1741-1748). Fryderykowi udało się uzyskać i utrzymać przy swych włościach Śląsk. Dyplomata pruski Gustav Adolf von Gotter wymógł po pierwszej wojnie śląskiej na cesarzowej Marii Teresie akceptację zdobyczy pruskich. Dyplomata ten miał w tych latach zupełnie wyjątkowy wpływ na króla i posłuch u niego. Można powiedzieć, ze był w latach 1740–1745, a potem znów (po kuracji zdrowotnej we Francji) od 1752-1762 drugą osobą w państwie, doradzającą królowi w większości spraw zagranicznych. Fryderyk Wielki bardzo przeżył śmierć tego człowieka.

Zwycięska dla Prus (mimo dużych strat) wojna siedmioletnia (1756-1763) pozwoliła na ugruntowanie dominującej roli tego kraju w Rzeszy Niemieckiej.

Słynne były kłótnie jakie staczał z Fryderykiem jego młodszy brat i również wódz armii książę Henryk Pruski.

W roku 1747 Fryderyk Wielki mianował wybitnego prawnika na stanowiska wielkiego kanclerza, które odpowiadało mniej więcej dzisiejszemu ministerstwu sprawiedliwości. Był nim Samuel von Cocceji, który stworzył podwaliny pod pruskie „państwo prawa” (Rechtsstaat), przygotowując nowe kodeksy prawne.

Od 1763 roku głównym ministrem (Cabinetsminister) został Ewald Friedrich von Hertzberg, który przez wiele lat kształtował politykę wrogą Austrii (kulminacja w 1779 roku) i przyjazną (przynajmniej oficjalnie) Polsce (przymierze polsko-pruskie 1790).

1786-1800

Po śmierci Fryderyka Wielkiego aparat państwowy stworzony jakby „na jego miarę” uległ rozprzężeniu. Na dworze jego następcy wielkie wpływy dworze posiadał pietysta Johann Christoph von Wöllner. Fryderyk Wilhelm II (jego ojcem był młodszy brat Fryderyka Wielkiego książę August Wilhelm Hohenzollern generał pruskiej armii) i po nim Fryderyk Wilhelm III nie potrafili osiągnąć w sztuce rządzenia państwem takiej maestrii jak ich poprzednik. Podupadłe państwo zostało dość łatwo rzucone na kolana gdy najechał je Napoleon Bonaparte w 1806 roku.

W 1793 i 1795 Prusy uczestniczyły w rozbiorach (II i III) Polski, mimo iż obowiązywało ich przymierze polsko-pruskie 1790.

Historia społeczna

Demografia i bezpieczeństwo

W chwili śmierci Fryderyka I (1713), Prusy liczyły około 1,65 mln mieszkańców przy terytorium 112 524 km²; w 1720, Królestwo Prus, dzięki przyłączeniu Pomorza Szwedzkiego, zwiększyło się do 2,24 mln ludności przy 118 926 km². Pod koniec stulecia dzięki kolonizacji i aneksjom (wojny śląskie, I rozbiór Polski i drobniejsze nabytki) miały już 5,43 miliona mieszkańców, a terytorium wzrosło do 194 891 km². Na przełomie wieku XVIII i XIX liczba ludności przekroczyła 8 milionów, a terytorium po uzyskaniu księstw Ansbach i Bayreuth oraz przyłączeniu innych drobnych posiadłości na terenie Rzeszy Niemieckiej oraz nade wszystko dzięki uczestnictwu w rozbiorach Polski: 305 669 km² Berlin pod koniec stulecia miał około 150.000 mieszkańców i był zaliczany do wielkich miast europejskich.

Zobacz też: demografia wieku XVIII, I rozbiór Polski, II rozbiór Polski i III rozbiór Polski.

Bogactwo i edukacja

W militarystycznym państwie Fryderyków pruskich nauczaniem podstawowym zajmowali się często weterani wojenni. Prusy miały spore osiągnięcia w upowszechnianiu edukacji, ponieważ jako pierwsze w Europie wydały tzw. „przymus szkolny”. Wprowadzano tzw. szkoły ludowe oraz założono szkołę realną. Reformy edukacji wdrażał przede wszystkim Fryderyk II Wielki, któremu zależało na wychowaniu dobrych poddanych, rozumiejących interes państwa i pruską rację stanu. Dzięki rozwojowi oświaty możliwe było utworzenie warstwy kompetentnych urzędników i oficerów, którzy czuli przynależność do własnej grupy zawodowej. Umożliwiło to budowę sprawnego aparatu biurokratycznego i administracyjnego oraz przyśpieszyło przemiany społeczne w XIX wieku.

Religia

W roku 1685 król Francji Ludwik XIV odwołał tzw. Edykt nantejski z roku 1598. Hugenoci – protestanci francuscy masowo uciekali min. do Prus zasilając potencjał ludnościowy tego kraju. W tym okresie 1/3 Berlińczyków była francuskojęzyczna. Prusy były krajem tolerancyjnym religijnie jeszcze przed nastaniem doby Oświecenia, ponieważ sama dynasta panująca – Hohenzollernowie – byli wyznania kalwińskiego, a poddani przeważnie luterańscy.

Armia

Siła armii, jej liczebność, waga jaką przywiązywali do niej władcy Prus i wpływ oficerów na losy państwa (choć nie tylko w znaczeniu kształtowaniu jej polityki) były tak duże, że Prusy od panowania Fryderyka Wilhelma I uznaje się za państwo militarystyczne, co więcej mówi się nawet o szczególnej jego odmianie: militaryzmie pruskim. Już ówcześni obserwatorzy i komentatorzy (np. pamiętnikarze) mówili o Prusach jako „armii posiadającej własne państwo”, czy też np. że „Prusy mają tylko trzy stany ludności: piechotę, kawalerię i artylerię”. W porównaniu do liczby ludności armia była olbrzymia. Fryderyk Wielki dysponował w 1750 roku 180.000 żołnierzy (przy około 4 mln poddanych, co stanowi aż 4,5% ludności), podczas gdy około 1713 było ich tylko 45.000, a w 1700 roku około 30.000-40.000 (z tym że w 1720 roku, po przyłączeniu do Prus Pomorza Szczecińskiego ze Szczecinem, ludność Prus wzrosła o ok. 590 tys. mieszkańców w porównaniu z rokiem 1713, a w 1745 roku, po przyłączeniu Śląska, Prusy były liczniejsze o dodatkowe 1,75 mln ludności. Tak więc między 1713 rokiem a 1745 ludność Prus z 1,65 mln wzrosła do 4 mln).

Armia Pruska rosła przez cały czas. Kolejno powstawały pułki nazywane od prowincji, w której prowadziły rekrutację.

1626 4 Pułk Grenadierów im. Króla Fryderyka Wielkiego (3 Wschodniopruski)
1665 1 Pułk Grenadierów im. następcy tronu (1 Wschodniopruski) powstał jako Infanterieregiment Nr. 2.
1670 3 Pułk Piechoty Królestwa Prus
1672 4 Pułk Piechoty Królestwa Prus
1679 8 Pułk Piechoty Anhalt-Zerbs
1685 2 Pułk Wschodniopruski
1688 1 Pułk Piechoty (Leopold von Anhalt-Dessau)
1689 5 Pułk Grenadierów im. Króla Fryderyka I (4 Wschodniopruski)
1740 Pułk Fizylierów Księcia Pruskiego Henryka
1772 6 Pułk Grenadierów im. Hrabiego Kleista von Nollendorfa (1 Zachodniopruski)
1797 7 Pułk Grenadierów im. Króla Wilhelma I (2 Zachodniopruski)

Flota

W państwie Fryderyków pełniła funkcję często czysto prestiżowa, bowiem Prusy były potęgą lądową. Okręty często zamawiano w angielskich stoczniach. Przykładowo w 1750 roku Anglicy zbudowali fregatę „König von Preußen”.

Gospodarka

W Prusach, tak jak w Wielkiej Brytanii, dała o sobie znać rewolucja przemysłowa jeszcze w XVIII wieku. Narodził się wówczas typowo pruski (a potem w XIX i XX wieku niemiecki) sposób praktycznego myślenia o nauce i szybkiego wdrażania w życie najnowszych wynalazków. Znanym wynalazcą pruskim był Ewald Jürgen Georg von Kleist (ok. 1700-1748).

W naukach ekonomicznych utrzymywał się w zasadzie przez cały wiek XVIII kameralizm znany już z wieku poprzedniego. Popularne było propagowanie tzw. polityki populacyjnej (peuplierungspolitik), co wiązało się z osadniczym charakterem państwa.

Kultura

Literatura

Prusy to ojczyzna znakomitych literatów takich jak Georg Forster czy Ewald Christian von Kleist (1715-1759). Na terenach należących do tego kraju urodził się w roku 1744 Johann Gottfried Herder. W Prusach działał też przez jakiś czas Johann Wilhelm Ludwig Gleim. Ogromne zasługi dla Oświecenia miał wydawca Christoph Friedrich Nicolai (1733-1811). Bardziej popularny typ literatury reprezentował Karl Ludwig von Pöllnitz, autor La Saxe Galante.

Filozofia

W Prusach urodził się i tworzył znakomity Christian Wolff. Wygnany przez „króla sierżanta”, powrócił triumfalnie zaraz po wstąpieniu Fryderyka II na tron, na jego specjalne zaproszenie. Fryderyk Wielki całkowicie zrehabilitował Wolffa, którego szczerze podziwiał.
Prusakiem i poddanym króla pruskiego był także królewiecki geniusz Immanuel Kant. Z Prusami był przez jakiś czas związany także Leibniz.
Zdolnym berlińskim filozofem i przedstawicielem Oświecenia był przedwcześnie zmarły Thomas Abbt (1738-1766). był on zwany „przyjacielem Berlina”.
Pruskim poddanym był też „mag północy” Johann Georg Hamann, przyjaciel Kanta.

Sztuka aktorska

Rozwijała się raczej bez wsparcia ze strony dworu. Fryderyk Wielki zdecydowanie preferował literaturę i muzykę.

Historiografia

Nadworny historiograf Samuel von Pufendorf, który zmarł pod koniec XVII wieku, wytyczył nowe ścieżki w historiografii i naukach politycznych. Miało to wpływ na historiografię pruską następnego stulecia.
Znakomitym źródłem do historii tego okresu są pamiętniki, które pisała Wilhelmina Pruska.

Prasa

Prasa berlińska przeżyła rozkwit około 1740 roku, czerpiąc z wzorów francuskich. Nierzadko była francuskojęzyczna, czego przykładem jest powstały w lipcu 1740 roku Journal de Berlin.
Miesiąc przed Journal de Berlin Fryderyk Wielki i jego minister Heinrich von Podewils założyli Berlinische Nachrichten. Podobnie jak założona miesiąc potem francuskojęzyczna Journal de Berlin. gazeta ta miała przyczynić się do utworzenia w Berlinie ośrodka naukowego o europejskiej renomie. Fryderyk rozkazał Podewilsowi nie stosować cenzury wobec spraw niepolitycznych, ponieważ jak wyjaśniał „jeśli gazety są interesujące nie trzeba wobec nich stosować nacisków” (dass Gazetten wenn sie interessant seyn solten nicht genieret werden müsten)
Berlinische Monatsschrift było to pismo naukowe propagujące idee Oświecenia. Wychodziło w latach 1783–1811 w Berlinie. Jego wydawcami byli Johann Erich Biester i Friedrich Gedicke. Do idei pisma nawiązywały późniejsze: Berlinische Blätter i Neue Berlinische Monatsschrift.
W roku 1784 na łamach Berlinische Monatsschrift ukazał się artykuł zatytułowany Czym jest Oświecenie? (niem: Was ist Aufklärung). Autorem artykułu był Immanuel Kant. Filozof z Królewca odpowiadał w nim na pytanie czym tak naprawdę jest Oświecenie jako nurt w nauce i kulturze. Stwierdza w odpowiedzi, ze jest ono zapowiedzią wyjścia człowieka z okresu dzieciństwa, w którym człowiek był polegając na religii i radach teologów.
Od roku 1788 (do 1790) wychodziło w Berlinie inne naukowe pismo: Berlinisches Journal für Aufklärung, którego wydawcami byli: Gottlob Nathanael Fischer i Johann Andreas Riem (pod pseudonimem: C.A.E. Schmidt).

Malarstwo

Znakomite sceny dworskiego życia pozostawił po sobie Adolph Menzel. Znakomity był także rysownik Daniel Chodowiecki pół Prusak, pół Polak. Znany był też Johann Heinrich Wilhelm Tischbein. Znanym mecenasem sztuki był hrabia Gustav Adolf von Gotter (1692 – 1762) dyplomata i urzędnik.

Architektura

Znakomitym architektem pruskim tych czasów był zmarły w 1753 roku w Berlinie, Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff, którego dziełem był między innymi pałac Charlottenburg. Tworzył w stylu klasycyzmu.

Muzyka

Fryderyk I Hohenzollern i Fryderyk Wielki uwielbiali muzykę. Na dworze pierwszego z nich do 1703 przebywał znakomity włoski kompozytor Attilio Ariosti. Na dworze tego drugiego mieszkało i tworzyło wielu kompozytorów; Carl Philipp Emanuel Bach, Carl Heinrich Graun, jego brat Johann Gottlieb Graun, Johann Joachim Quantz. Sam Fryderyk Wielki był znakomitym kompozytorem sinfonii, koncertów i marszów wojskowych.
Fryderyk Wielki pozostawał przez pewien czas pod wpływem włoskiej tancerki zwanej La Barberina.

Nauka

W roku 1700 Leibniz założył Pruską Akademię Nauk w Berlinie. Johann Daniel Titius (1729-1796) był cenionym pruskim astronomem fizykiem i biologiem. W Berlinie działał też ceniony astronom Johann Elert Bode z Hamburga. Znana Reguła Titiusa-Bodego z 1766 roku był wspólnym dziełem obu.

Czas wolny i sport

Państwo fryderycjańskie to państwo licznej szlachty lubującej się w polowaniach. Prusy miały wówczas jeszcze dużo obszarów leśnych z liczną zwierzyną.

Królestwo Danii było rządzone zwykle bezpośrednio przez króla. Rada królewska i ministrowie mieli znaczenie drugorzędne, wybijali się na pierwszy plan tylko za rządów słabych władców takich jak Chrystian VII Oldenburg (1766–1808), lub nie zainteresowanych polityką jak Fryderyk V Oldenburg (1746–1766). W wieku XVIII coraz większy wpływ na rządy zdobywał potężny ród Reventlow (min. Conrad von Reventlow). Innymi wielkimi rodami były pochodząca z Hanoweru rodzina Bernstorff, Von Plessen i meklemburska rodzina Moltke.
Przynajmniej od roku 1667 panowała Dania była monarchia absolutną, wprowadził ja do niej król Fryderyk III Oldenburg, znosząc w roku 1660 elekcję władców i potwierdzając to w konstytucji królewskiej z 1667 roku.
W tej epoce do Królestwa Danii należała również Norwegia (do 1814 roku), Islandia i Grenlandia. Dania posiadała również liczne, acz rozproszone kolonie: w Indiach (d XVII wieku);Serampore (Frederiksnagore)(od 1755); na Karaibach od roku 1671 wyspa St. Thomas; w Afryce: wzdłuż złotego wybrzeża; Fort Frederiksborg (Kpompo), Fort Christiansborg (od 1661) kupiony od Szwedów i Frederiksberg. również w Afryce zbudowali Fort Prinsensten w roku 1784 i Fort Augustaborg w 1787.
W wieku XVIII największym wrogiem Danii wciąż pozostawała Szwecja.

Dzieje polityczne

1699–1730

Fryderyk IV Oldenburg panujący w latach 1699–1730 był jednym z najzdolniejszych władców duńskich. Potrafił zapewnić semu krajowi prosperity i szacunek innych narodów, mimo przeciwności jakie spotkały jego stolicę. (Kopenhaga bardzo ucierpiała w wyniku plagi dżumy w 1711 roku i wielkiego pożaru w 1728).

Na początku rządów Fryderyka IV ogromne wpływy miał kanclerz Conrad von Reventlow (kanclerz od 1699 do 1708 roku). Jego córka Anna Sophie von Reventlow została potem żoną króla. Wcześniej była jego metresą. Romans zaczął się gdy królowa Luiza Meklemburska (zm. 1721 jeszcze żyła.

Król nie słuchał pochlebców i kierował się dobrem państwa. Sam osobiście nie zainteresowany żadną nauką, popierał jej rozwój i rozumiał jej znaczenie i potrzeby. Nastąpił również rozwój sztuki. Fryderyk odznaczał się również odwagą osobista i talentem wojskowym. Osobiście dowodził w bitwie pod Gadebusch w grudniu 1712 roku. Zwyciężył wówczas jego szwedzki nieprzyjaciel Karol XII, lecz było to w pewnym sensie zwycięstwo pyrrusowe.
III wojna północna nie potoczyła się szczęśliwie dla Danii, która pokonana już na samym jej początku, próbowała skorzystać z osłabienia Szwecji po klęsce Karola XII w bitwie pod Połtawą w roku 1709. Próba rewanżu na Szwedach skończyła się jednak fiaskiem (Bitwa morska w Zatoce Køge (1710), Bitwa pod Helsingborgiem (1710) bitwa pod Gadebusch (1712). Bitwa pod Helsingborgiem była ostatnia w historii duńską próbą odzyskania Skanii.
W roku 1723 stracony został za prorosyjski spisek Norweg Poul Juel.

Pożar Kopenhagi w 1728 roku spowodował ogromne straty.
W roku 1729 została rozwiązana (z powodu małych zysków z handlu) Duńska Kompania Wschodnioindyjska (istniejąca od 1616 roku) W roku 1732 odrodziła się pod nazwą Kompanii Azjatyckiej, jednak w roku 1772 straciła monopol na handel z Indiami. Znacznie lepiej radziła sobie jej młodsza siostra Duńska Kompania Zachodnioindyjska.

pod koniec panowania Fryderyka wpływy zyskała rodzina Von Plessen i trzej wywodzący się z niej ministrowie Christian Siegfried von Plessen i jego synowie Carl Adolph von Plessen (1678-1756) i Christian Ludvig von Plessen (1676-1752).

1730–1746

W przeciwieństwie do lubiącego zabawę (na granicy libertynizmu) i sztukę ojca, Chrystian VI Oldenburg (panował od roku 1730 do 1746) był wielkim dewotem, oddanym pietyzmowi i sprawom duchowym. Kopenhaga stała się wówczas smutnym kontemplującym religijnie miastem. T
za rządów króla Christiana nastąpił bezprecedensowy rozwój budownictwa, związany z potrzebami dworu. Również królowa patronowała tym „budowlanym przedsięwzięciom”. Między wzniesionymi przez nich budynkami znajdowały się: zamek Christiansborg (zbudowany w latach 1732–1742, spłonął w 1794, po czym go przebudowano w stylu klasycystycznym), Pałac Hirschholm w północnej Zelandii, niemal całe miasto Hørsholm (budynki w mieście zostały stworzone w 1737-39, a następnie rozebrane w 1812) i Eremitage wybudowany 1734-36, który istnieje do dziś). Te bardzo kosztowne budynki dodały monarchii splendoru, lecz opróżniły kasę państwowa. Szczęśliwie jednak były to czasy pokoju i spadku wydatków na potrzeby armii.

1746–1766

Kolejny władca Fryderyk V Oldenburg, król Danii i Norwegii w latach 1746–1766, zapamiętany został jako kobieciarz nie stroniący od trunków.
Król zainteresowany był głównie rozszerzaniem haseł Oświecenia, założył Królewską Duńską Akademię Sztuk (Det Kongelige Danske Kunstakademi) w Kopenhadze, a władzę nad krajem oddał w ręce ministrów (gł. obcokrajowców A. Moltke i J. Bernstroffa).
Adam Gottlob Moltke faworyt króla Fryderyka V, chwalił się, że może tworzyć ministrów i ich obalać jak chce i kiedy chce. Do jego protegowanych należał najzdolniejszy duński minister stulecia Johann Hartwig Ernst von Bernstorff. Szczęśliwie obaj ci ministrowie nie nadużywali swojej pozycji i działali dla dobra Danii.

Johann Hartwig Ernst von Bernstorff uchronił Danię od udziału w zniszczeniach, jakie niosła ze sobą wojna siedmioletnia. W roku 1762 odsunął tez zagrożenie ze strony Rosji i pretensji jakie wysuwał nowy car Piotr III Romanow.

1766–1808

Chrystian VII Oldenburg (panował w latach 1766–1808) był kolejnym słabym władcą, którego dodatkowo nękała schizofrenia. W praktyce rządził jego doradca Detlev Reventlow. Niezwykłym i skandalicznym epizodem były rządy (1770–1771) królewskiego lekarza, Niemca z pochodzenia imieniem Johann Friedrich Struensee, który został kochankiem i powiernikiem królowej. Struensee jako przybysz i reformator był bardzo niepopularny wśród arystokracji duńskiej. Romans Niemca z królową oburzył środowisko skupione wokół królowej-matki. W styczniu 1772 roku Struensee został aresztowany, a w kwietniu ścięty. Tak samo skończył też jego współpracownik Enevold Brandt.

W roku 1773 ministrem spraw zagranicznych został kolejny zdolny przedstawiciel rodu Bernstorffów Andreas Peter Bernstorff. Generalnie jako MSZ popierał politykę pro-rosyjską jednak zdystansowaną. W ten sposób trzymał Szwecję w cuglach. Starał się również unikać zadrażnień z Wielką Brytanią. Miał już niestety wielu wrogów w ramach rządu. Gdy toczyła się amerykańska wojna rewolucyjna poparł politykę „zbrojnej neutralności”. W roku 1780 osiągnął ogromny sukces polityczny wstępując do antybrytyjskiej Ligi Neutralności ze Szwecją i Rosją i jednocześnie gwarantując Danii bezpieczeństwo jej handlowych interesów, poprzez odpowiednią umowę z Wielką Brytanią. Głęboka niechęć Rosjan do tych posunięć posłużyła (choć okazało się, ze Rosjanie szybko przełknęli gorzka pigułkę duńskiej niezależności) rywalom ministra do zwolnienia go. W listopadzie 1780 Ove Høegh-Guldberg zdymisjonował Bernstorffa. W latach 1784–1797 Andreas Peter Bernstorff znów piastował stanowisko MSZ.

Historia społeczna

Demografia

Mapa Kopenhagi z 1728 roku, wykonana przez Joachima Hassinga; spalone budynki oznaczone są kolorem żółtym

Dania pod koniec XVIII wieku liczyła (wraz z Norwegią) około 1 900 000 poddanych. Kopenhaga była największym z duńskich miast. Pożar Kopenhagi w 1728 roku pozbawił dachu nad głową 15 000 ludzi na 70 000 wszystkich ówczesnych mieszkańców Kopenhagi.
pierwszy spis ludności przeprowadzono w 1769 roku. Według niego Dania liczyła 780 000 mieszkańców, w tym 70% byli to chłopi. Ziemia należała w 75% do szlachty i mieszczan.

Wspaniale rozbudowywana była Kopenhaga. Powstał wówczas kompleks pałacowy Amalienburg w nowej dzielnicy Frederiksstaden.

zobacz też: Demografia wieku XVIII

Religia

Za Chrystiana VI (1730-46) rozpowszechniła się w kraju surowa wersja luteranizmu – pietyzm.

Armia

około roku 1727 dania dysponowała armią 30.000 żołnierzy. Żołnierze byli umundurowani na czerwono, tak jak żołnierze brytyjscy, sascy, hanowerscy i kilku innych państw protestanckich, mieli czerwone surduty i żółte, niebieskie lub czarne kamizelki (w zależności od rodzaju wojsk). Armia duńska był dość bitna i dobrze zorganizowana. Niektórzy królowie duńscy jak Chrystian IV czy Fryderyk IV osobiście nią dowodzili.

Flota

Dość potężna w stosunku do potencjału państwa flota duńska mocno ucierpiała w wyniku niepowodzenia jakim była Bitwa morska w Zatoce Køge (1710) (III wojna północna). W czasie wojen napoleońskich, w roku 1801, i powtórnie w roku 1807, brytyjska flota zaatakowała Kopenhagę. W bitwie o to miasto Dania straciła całą swą flotę i wyspę Helgoland. Brytyjska kontrola szlaków morskich spowodowała unicestwienie Duńskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.

Czas wolny i sport

Kopenhaga była radosnym miastem nie stroniącym od rozrywek. Arystokraci duńscy byli zapalonymi myśliwymi. Pośród arystokratycznych rodów takich jak Reventlow, Bernstorff czy Moltke popularne było tez Grand Tour.

Gospodarka

Dania w przeciwieństwie do Szwecji nie miała wysoko rozwiniętego hutnictwa, podstawą gospodarki pozostawało wiec rolnictwo. Dania była zaangażowana w handel niewolnikami (Heinrich Carl von Schimmelmann). Liczne były fabryki cukru zatrudniające po ok. 300 robotników każda.

W Szleswiku popierano manufaktury koronczarskie. W latach pięćdziesiątych Norweg Johan Fredrik Classen (1725-1792) stworzył osiedle fabryczne Frederiksvaerk, w którym produkowano armaty i produkowano proch strzelniczy. W 1765 przedsiębiorstwo zatrudniało ok. 400 robotników. W 1775 założono manufakturę porcelany, która przetrwała do dziś.

Konsumpcja cukru świadczy o wzroście bogactwa Duńczyków i Norwegów w ciągu XVIII wieku. W 1750 roku jeden mieszkaniec konsumował średnio 100 g cukru rocznie, a w 1770 już 880 g Andreas Peter Bernstorff przyznał przemysłowi 400. 000 talarów pomocy finansowej.

Wojna siedmioletnia (1756-1763), a potem wojna o niepodległość USA, wzmocniły handlową pozycję Danii. Udało się te zawrzeć korzystne układy z Trypolisem i Tunisem, dzięki czemu Dania obsługiwała handel śródziemnomorski zaangażowanej w wojnę Wlk. Brytanii. W latach 1755–1770 przyniosło to Danii ok. 14.000.000 talarów zysku. Wzrósł także import (1763 – 1.665.000 talarów, w 1782 – 3.441.000). Szwankowało rolnictwo. jeszcze w 1780 roku nawożono grunty jedynie raz na 12 lat.

Chłopi płacili magnatom czynsz (landsilde) (ok. 20–25%). Wielu chłopów było zagrodnikami (husmaend).

Germanica

W osiemnastowiecznej Danii tak jak już wcześniej w dziejach tego kraju ogromne wpływy mieli Niemcy: ród Bernstorff, Johann Friedrich Struensee, czy tacy przedsiębiorcy jak Heinrich Carl von Schimmelmann. Rodzina Reventlow również o niemieckich korzeniach był uważana za duńską. Przeciwko Niemcom w latach siedemdziesiątych wystąpił wspomniany już minister Ove Høegh-Guldberg.

Kultura

Literatura

Wiek XVIII był dobrym okresem dla rozwoju duńskiej literatury. Tworzył wówczas genialny dramaturg Ludvig Holberg, który wzorował się na komediach, które w swoim czasie pisali Molier i Carlo Goldoni. Holberg jest często nazywany ojcem literatury duńskiej. świetnym poetą był Ambrosius Stub (1705–1758).

Do innych wybitniejszych autorów duńskich tych czasów należeli: Charlotta Dorothea Biehl (1731–1788), Hans Adolph Brorson (1694–1764), Peter Andreas Heiberg (1758–1841), Knud Lyne Rahbek (1760–1830), Ole Johan Samsøe (1759–1796).

Filozofia

Fryderyk V Oldenburg był żywo zainteresowany promowaniem haseł Oświecenia, po jego śmierci w roku 1766 zrezygnowano z większości postulowanych przez niego i jego ministrów reform.

Fundamentem duńskiego Oświecenia był pietyzm i odnowa religijna. Do pietystów-ludzi Oświecenia należeli min: Johannes Bartholomaeus Bluhme (1681-1753), Erik Pontoppidan (1698-1764) czy Hans Adolph Brorson (1694-1764).

Dramaturg Ludvig Holberg próbował swych sił jako myśliciel polityczny, wzorując się na powieściach jakie w Irlandii tworzył Jonathan Swift.

Wielu myślicieli zwłaszcza w ostatnich dekadach wieku ostro krytykowali stan duchowny. Duchownych – ludzi Oświecenia, którzy próbowali pogodzić stare z nowym jak biskup Zelandii Nicolai Balle(1744-1816) było niewielu.

Malarstwo

Fryderyk V Oldenburg, miłośnik sztuki założył w 1754 roku Królewską Duńską Akademię Sztuk (Det Kongelige Danske Kunstakademi) w Kopenhadze. Zdolnym malarzem duńskim tej epoki był Jens Juel'.

Prasa

Czasopiśmiennictwo rozwijało się już szybko w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku.
W 1720 drukarz Joachim Wieland (1690-1730) zaczął wydawać „Nową gazetę o uczonych sprawach” (Nye Tidender om laerde Sager).

W 1744 roku Jørgen Riis (1717-1749) zaczął wydawać Den danske Spectator na wzór brytyjskiego the Spectator z lat 1711–1714, w którym mocno atakował feudalne stosunki. W latach 1757–1764 biskup Bergen Erik Pontoppidan wydawał czasopismo gospodarcze: Danmarks og Norges ökonomiske Magazin (8 tomów)

W 1760 rektor cenionej szkoły w Sorø Jens Schelderup Sneeldorff zaczął wydawać „Widza Patriotycznego" (Den patriotiske Tilskuer).
Do ówczesnej prasy informacyjnej należał „Kopenhaski Duński Dziennik” – Köbenhavns danske Posttidener (wydawca Ernst Henrik Berling 1708-1750)) zawierający informacje o pogodzie, przybyłych do Kopenhagi i o życiu dworskim.

Architektura

Architekturze najlepiej przysłużył się 'król-budowniczy” Chrystian VI Oldenburg (1730-1746).

Muzyka

Danię będącą wówczas jeszcze na marginesie zainteresowań europejskich artystów odwiedził ze swą operową trupą w roku 1721 niemiecki kompozytor z Hamburga Reinhard Kaiser, a w samej Danii tworzył znakomity kompozytor Dietrich Buxtehude (zm. 1707). Hymn Danii Kong Kristian pochodzi prawdopodobnie z ok. 1770 roku. Badania muzykologiczne wykluczyły jakoby muzykę skomponował Ditlev Ludvig Rogert, równie niepewne jest autorstwo słów przypisywane Johannowi Hartmanowi. Hymn, przyjęty w 1780 roku, jest jednym z najstarszych w świecie.

Nauka

W roku 1710 zmarł znakomity Królewski Astronom Ole Rømer, który obliczył prędkość światła.
Wiele odkryć dotyczących elektromagnetyzmu dokonał Hans Christian Ørsted
Christian Ditlev Frederick, hrabia Reventlow zgłębiał tajniki gospodarcze, stając się w tej dziedzinie niekwestionowanym autorytetem.

[1] Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, str., 46.

[2] Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, s. 46.

[3] Poradowski Michał, Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej, Wrocław 2001, str., 38.

[1]

[1]

[2]