Przejdź do zawartości

Béla Bartók

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Béla Bartók
Ilustracja
Béla Bartók (1927)
Data i miejsce urodzenia

25 marca 1881
Nagyszentmiklós, Austro-Węgry

Pochodzenie

węgierskie

Data i miejsce śmierci

26 września 1945
Nowy Jork

Instrumenty

fortepian

Gatunki

muzyka poważna

Zawód

kompozytor, pianista, etnograf muzyczny

Odznaczenia
Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Béla Bartók jako młodzieniec. Zdjęcie z autografem i z datą 9 września 1899 r.
Fragment II Kwartetu smyczkowego (op. 17)
Fragment Muzyki na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę

Béla Bartók (ur. 25 marca 1881 w Nagyszentmiklós, zm. 26 września 1945 w Nowym Jorku)[1] – węgierski kompozytor i pianista, uważany za jednego z największych kompozytorów XX wieku. Jako badacz muzyki ludowej i autor analiz z tego zakresu jeden z prekursorów etnografii muzycznej.

Życie i twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Béla Bartók urodził się 25 marca 1881 w inteligenckiej rodzinie: jego ojciec Béla był autorem artykułów ekonomicznych i dyrektorem szkoły handlowej, a matka, Paulá Voit, nauczycielką. U niej pobierał pierwsze lekcje muzyki. Komponować zaczął, mając 9 lat. Po raz pierwszy publicznie wystąpił w 1892 w Nagyszöllös, dokąd przeniósł się z matką po śmierci ojca. Wykonał wtedy m.in. swój Bieg Dunaju. Dwa lata później rozpoczął regularną naukę muzyki w Bratysławie u Laszlo Erkela (syna Ferenca Erkela). W 1899 został przyjęty do Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Na lekcje fortepianu uczęszczał tam do Istvána Thomána, kompozycji do Hansa Koesslera, a orkiestracji do Ferenca Szabó. Już wówczas był autorem wielu utworów, pisanych pod wpływem J. Brahmsa.[2] W 1909 Bartók ożenił się bez rozgłosu ze swoją studentką Mártą Ziegler (córką inspektora policji), której w 1911 zadedykował swoją jedyną operę Zamek Sinobrodego; syn Béla junior urodził się w 1910. W 1923 po rozwodzie ożenił się ponownie ze studentką w klasie fortepianu, Dittą (Edytą) Pásztory (1903–1982); drugi syn Péter urodził się w 1924. Na lekcje muzyki Pétera skomponował sześcioczęściowy zbiór utworów na fortepian o wzrastającym stopniu trudności, który do dziś wykorzystywany jest do nauki gry pod nazwą Mikrokosmos.

Bartók był człowiekiem o liberalnych przekonaniach. Z obawą śledził wprowadzenie narodowego socjalizmu w Niemczech i Austrii. Już w 1937 zabronił wykonywania swoich utworów w rozgłośniach radiowych niemieckich i włoskich. Z jego przekonaniami nie było mu lekko w kraju współpracującym z Niemcami. Wreszcie, po wcześniejszym wysłaniu swoich manuskryptów, w 1940 wyjechał z żoną do Nowego Jorku, dwa lata później dołączył do nich Péter. W USA nie było dużego zainteresowania jego muzyką. Miał kilka wykładów na Columbia University, a utrzymywał się głównie z nauki gry na fortepianie. Jednym z ostatnich jego dzieł był Koncert na orkiestrę napisany dla Siergieja Kusewickiego, dyrektora Bostońskiej Orkiestry Symfonicznej. Prawykonanie koncertu (Boston, 1 grudnia 1944) było olbrzymim sukcesem. Bartók był jednak już poważnie chory na białaczkę. Przed śmiercią ukończył jeszcze III Koncert fortepianowy, będący prezentem urodzinowym dla żony i rozpoczął Koncert altówkowy[a].

Odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Recepcja muzyki Bartóka

[edytuj | edytuj kod]

Za życia Bartóka jego muzyka z niemałym trudem torowała sobie drogę na estrady. Węgierska publiczność przyjęła entuzjastycznie poemat symfoniczny Kossuth i z pobudek patriotycznych tolerowała pewien modernizm utworu. Pięć lat później Bartók był już jednak ostro krytykowany przez recenzentów za, jak to formułowali, „chaos dźwiękowy” i „kakofoniczne grymasy”, a publiczność straciła dlań zainteresowanie. Chcąc zmienić ten stan, w 1911 Bartók, wspierany przez przyjaciela Zoltána Kodálya, założył towarzystwo mające propagować nową muzykę; po roku upadło z braku słuchaczy na koncertach.

Taka stagnacja trwała wiele lat. Bartók porzucił komponowanie, ograniczył się do zbierania folkloru i nauczania gry na fortepianie. Dopiero wystawienie baletu Drewniany książę w 1917 ponownie zwróciło na niego uwagę. Opera w Budapeszcie, a wkrótce we Frankfurcie nad Menem włączyły do repertuaru Zamek księcia Sinobrodego. Z uznaniem przyjęto w Wiedniu jego Bagatele na fortepian, a najpoważniejsza oficyna muzyczna w Europie środkowej Universal Edition zaproponowała kompozytorowi podpisanie kontraktu. Suita taneczna którą przyjęto jako przykład muzyki nowoczesnej i komunikatywnej zarazem, trafiła do repertuaru wielu orkiestr, chociaż nie ma nic wspólnego z tradycyjnymi suitami złożonymi ze stylizowanych tańców ludowych, a jedynym usprawiedliwieniem jej tytułu może być wyrazista rytmika. Przez kilkanaście lat Bartók odnosił sukcesy, głównie jako pianista wykonujący swoje utwory. Decyzja o wyjeździe do Ameryki położyła kres temu powodzeniu. W USA Bartók znalazł na pewien czas zatrudnienie jako etnograf. Zainteresowanie jego muzyką obudziło się dopiero wtedy, gdy był już bardzo chory.

Kompozycje

[edytuj | edytuj kod]

instrumentalne

[edytuj | edytuj kod]
tytuł rok powstania prawykonanie wydania
orkiestrowe
Symfonia Es-dur 1902-1903 Scherzo: Budapeszt 29 II 1904, dyryg. I. Kerner
Kossuth 1903 Budapeszt 13 I 1904, dyryg. I. Kerner Károly Rozsnyai, Budapeszt; B. Shott’s Söhne, Moguncja
Burleska 1904 Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt
I Suita 1905 Wiedeń, 19 XI 1905, dyryg. F. Löwe Editio Musica, Budapeszt
II Suita 1907 Berlin, 2 I 1909, dyryg. autor Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
portrety:Idealny
Groteskowy 		1908 Budapeszt 1909, dyryg. L. Kun Károly Rozsnyai, Budapeszt; Editio Musica, Budapeszt
Taniec rumuński 1910 Editio Musica, Budapeszt
obrazy:Okres kwitnienia
Taniec wiejski 		1910 Budapeszt 25 II 1913, dyryg. I. Kerner Editio Musica, Budapeszt; Editio Musica, Budapeszt
Nègy Zenekari darab 1912
Rumuńskie tańce ludowe –
7 tańców na małą orkiestrę 		1917 Budapeszt, 11 II 1918, dyryg. E. Lichtenberg Universal Edition, Wiedeń
Suita Taneczna 1923 Budapeszt, 19 XI 1923, dyryg. E. Dohnányi Winer Philharmoniker Verlag
Obrazki węgierskie 1931 Budapeszt, 26 XI 1934, dyryg. H. Laber Károly Rozsnyai, Budapeszt; Editio Musica, Budapeszt;
Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt
Tańce z Siedmiogrodu 1931 Editio Musica, Budapeszt; Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt
Węgierskie pieśni chłopskie 1933 Universal Edition, Wiedeń
Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę 1936 Bazylea, 21 I 1937, dyryg. Paul Sacher Universal Edition, Wiedeń; Winer Philharmoniker Verlag;
Muzykalnoje Gosudarstwiennoje Izdatielstwo, Moskwa
Divertimento na orkiestrę smyczkową 1939 Bazylea, 11 VI 1940, dyryg. P. Sacher Boosey & Hawkes, Londyn
Koncert na orkiestrę 1943 Boston, 1 XII 1944, dyryg. S. Kusewicki Boosey & Hawkes, Londyn
Na instrumenty solo i orkiestrę
Rapsodia na fort. i ork. 1904 Paryż, VIII 1905, fort. autor, dyryg. C. Chevillard Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt; Editio Musica, Budapeszt;
Universal Musica, Wiedeń
Scherzo na ork. i fort. 1904 Budapeszt, IX 1961, fort. E. Tusa, dyryg. G. Lehel B. Shott’s Söhne, Moguncja
I Koncert Skrzypcowy 1907-1908 Bazylea, 30 V 1958,skrz. H. Schneeberger, dyryg. P. Sacher Boosey & Hawkes, Londyn
I Koncert Fortepianowy 1926 Frankfurt nad Menem, 1 VII 1927, fort. autor, dyryg. W. Furtwängler Universal Edition, Wiedeń
I Rapsodia na skrzypce i ork. 1928 Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
II Rapsodia na skrzypce i ork. 1928 Amsterdam, I 1932, skrz. Z. Székely, dyryg. P. Monteux Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
II Koncert fortepianowy 1930-1931 Frankfurt nad Menem, 23 I 1933, fort. autor, dyryg. H. Rosbaud Universal Edition, Wiedeń
II Koncert skrzypcowy 1937-1938 Amsterdam, 23 III 1939, skrz. Z. Székely, dyryg. W. Mengelberg. Boosey & Hawkes, Londyn
Koncert na dwa fort. i ork. 1940 Nowy Jork, 21 I 1943, fort. autor i D. Pásztory, dyryg. F. Reiner
III Koncert fortepianowy 1945 Filadelfia, 8 II 1946, fort. G. Sándor, dyryg. E. Ormándy Boosey & Hawkes, Londyn
Koncert altówkowy (niedok.) 1945 Minneapolis, 2 II 1949, altówka W. Primrose, dyryg. A. Doráti Boosey & Hawkes, Londyn
kameralne
Sonata na skrzypce i fort. 1903 Budapeszt, 25 I 1904, skrz. J. Hubay, fort. autor B. Shott’s Söhne, Moguncja
Kwintet fortepianowy 1904 Wiedeń 21 XI 1904, fort. autor, Prill-Qartett
I Kwartet smyczkowy op. 7 1908 Budapeszt 19 III 1910, kwartet Waldbauera i Kerpelya Editio Musica, Budapeszt; Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt
II Kwartet smyczkowy op. 17 1915-1917 Budapeszt, 3 III 1918, kwartet Waldbauera i Kerpelya Universal Edition, Wiedeń; Winer Philharmoniker Verlag
I Sonata na skrzypce i fort. 1921 Londyn, 22 III 1922, skrz. J. d’Arányi, fort. autor Universal Edition, Wiedeń
II Sonata na skrzypce i fort. 1922 Londyn, V 1923, skrz. J. d’Arányi, fort. autor Universal Edition, Wiedeń
III Kwartet smyczkowy 1927 Budapeszt, 6 III 1929, kwartet Waldbauera i Kerpelya Universal Edition, Wiedeń; Winer Philharmoniker Verlag
I Raspodia na skrzypce i fort. 1928 Budapeszt, 22 XI 1929, skrz. J. Szigeti, fort. autor Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
II Raspodia na skrzypce i fort. 1928 Amsterdam, 19 XI 1928, skrz. Z. Székely, fort. G. Frid Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
IV Kwartet smyczkowy 1928 Budapeszt, 20 II 1929, kwartet Waldbauera i Kerpelya Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn;
B. Shott’s Söhne, Moguncja
44 duety na 2 skrzypiec 1931 8 duetów: Budapeszt, 20 III 1932, I. Waldbauer, G. Hanower Universal Edition, Wiedeń
V Kwartet smyczkowy 1934 Waszyngton, 8 IV 1935, Kolisch-Quartett Universal Edition, Wiedeń; Winer Philharmoniker Verlag
Sonata na 2 fort. i perkusję 1937 Bazylea, 16 I 1938, fort. autor i D. Pásztory, perk. F. Schiesser
i P. Rűchlig 		Boosey & Hawkes, Londyn
Kontrasty na skrz., kl. i fort. 1938 Nowy Jork, 9 I 1939, fort. autor, kl. B. Goodman, skrz. J. Szigeti Boosey & Hawkes, Londyn
VI Kwartet smyczkowy 1939 Nowy Jork, 20 I 1944, Kolisch-Quartett Boosey & Hawkes, Londyn
7 utworów z „Mikrokosmosu” na 2 fort. 1939 Boosey & Hawkes, Londyn
Suita na 2 fortepiany 1941 Boosey & Hawkes, Londyn
Sonata na skrzypce solo 1944 Nowy Jork, 26 XI 1944, Y. Menuhin Boosey & Hawkes, Londyn
na fortepian
Bieg Dunaju 1890 Nagyszöllös, 1 V 1892, autor
Andante con variazioni 1894
3 utwory 1897
Scherzo 1897
Marcia funebre 1903 Nagyszöllös, 13 IV 1903, autor Edito Musica, Budapeszt
Etiuda na lewą rękę 1903 Nagyszöllös, 13 IV 1903, autor Edito Musica, Budapeszt
Fantazja I 1903 Nagyszöllös, 13 IV 1903, autor Edito Musica, Budapeszt
Scherzo 1903 Nagyszöllös, 13 IV 1903, autor Edito Musica, Budapeszt
Raspodia op. 1 1904 Bratysława, 4 XI 1906, autor Universal Edition, Wiedeń; Edito Musica, Budapeszt; Károly Rozsnyai, Budapeszt
Małe utwory 1904-1905
3 pieśni ludowe z komitatu Csik 1907 Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt
10 łatwych utworów 1908 Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; B. Shott’s Söhne, Moguncja
14 bagatel op. 6 1908 Berlin, 14 VII 1908, uczniowie F. Busoniego Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
2 elegie op. 8b 1908-1909 Budapeszt, 21 IV 1919, autor Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
Dla dzieci 1908-1909 Edito Musica, Budapeszt Károly Rozsnyai, Budapeszt
2 tańce rumuńskie 1910 Paryż, 12 III 1910, autor Edito Musica, Budapeszt
Szkice op. 9b 1908-1910 Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
4 śpiewy żałobne op. 9a 1910 Budapeszt, 17 X 1917, E. Dohnànyi Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
Okres Kwitnienia 1910 Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
Taniec wiejski 1910 Károly Rozsnyai, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
3 burleski op. 8c 1911 Budapeszt, 17 X 1917, E. Dohnànyi RvT, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń
Allegro barbaro 1911 Budapeszt, 27 II 1921, autor Universal Editon, Wiedeń
Początki gry na fortepianie
(utwory pedagogiczne) 		1913 Edito Musica, Budapeszt
Taniec wschodni ?
Sonatina 1915 Rózsavolgyi és Társa, Budapeszt; Universal Editon, Wiedeń; Edito Musica, Budapeszt
Rumuńskie tańce ludowe 1915 Universal Editon, Wiedeń
Kolędy Rumuńskie 1915 Universal Editon, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
Suita op. 14 1916 Budapeszt, 21 IV 1919, autor Universal Editon, Wiedeń; Új Zenei Szemale, Budapeszt
Zlatujący paw 1914-1917 Új Zenei Szemale, Budapeszt
3 węgierskie pieśni ludowe 1914-1917 Boosey & Hawkes, Londyn
15 węgierskich pieśni chłopskich 1914-1918 Universal Edition, Wiedeń
3 etiudy 1918 Budapeszt, 21 IV 1919, autor Boosey & Hawkes, Londyn; Universal Edition, Wiedeń
Improwizacje nt. węgierskich pieśni chłopskich 1920 Budapeszt, 27 I 1921, autor Universal Edition, Wiedeń
Suita taneczna 1923 Universal Edition, Wiedeń
Sonata 1926 Budapeszt, 8 XII 1926, autor Universal Edition, Wiedeń
Pod gołym niebem 1926 Budapeszt, 8 XII 1926, autor Universal Edition, Wiedeń
9 małych utworów 1926 Budapeszt, 8 XII 1926, autor Universal Edition, Wiedeń
3 ronda nt. melodii ludowych 1916-1927 Universal Edition, Wiedeń
Mała suita 1936 Universal Edition, Wiedeń
Mikrokosmos 1926-1939 fragmenty: Budapeszt, 7 V 1937, autor Universal Edition, Wiedeń
Kadencja do koncertu Es-dur W.A. Mozarta 1939(?)

wokalne i wokalno-instrumentalne

[edytuj | edytuj kod]
tytuł słowa rok powstania prawykonanie wydania
pieśni na głos
Cantata profana ludowa ballada rumuńska
tłumaczenie B. Bartóka 		1930 Londyn, 25 V 1934, orkiestra, chór i soliści BBC, dyryg. A. Busset
pieśni na głos i fortepian
3 pieśni H. Heine, K. Siebel 1898
Liebeslieder F. Rűckert, N. Lenau, W. Goethe 1900 F. Bard & Tesvére, Budapeszt: Edito Musica, Budapeszt
4 pieśni L. Pósa 1902 F. Bard & Testvére
Wieczór K. Harsànyi 1903 Edito Musica, Budapeszt
3 ludowe pieśni pracy ludowe 1904
Szeklerska pieśń ludowa ludowe 1905
Dla małego Słowaka ludowe 1905
Węgierskie pieśni ludowe 1. ludowe 1906 Edito Musica, Budapeszt, B. Schott’s Söhne, Moguncja
Węgierskie pieśni ludowe 2.[b] ludowe 1938 Kàroly Rozsyai, Budapesz; Rózsavolgyi és Tàrsa, Budapeszt; Edito Musica, Budaeszt
9 rumuńskich pieśni ludowych ludowe 1915
5 pieśni op. 15 K. Gombossy, Béla Balázs 1916 Universal edition, Wiedeń
5 pieśni op. 16 E. Ady 1916 Budapeszt, 21 IV 1919, I. Durigó i B. Bartók
8 węgierskich pieśni ludowych ludowe 1907-1917 Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
4 słowackie pieśni ludowe ludowe 1917
Na wsi ludowe 1924 Budapeszt, 8 XII 1926, M. Basilides i B. Bartók Universal Edition, Wiedeń
20 węgierskich pieśni ludowych ludowe 1929 Budapeszt, 30 I 1930, M. Basilides i B. Bartók Universal Edition, Wiedeń
Smutek męża ludowe 1945
pieśni na chór
Wieczór na chór męski K. Harsányi 1903 Edito Musica, Budapeszt
4 dawne węgierskie pieśni ludowe ludowe 1912 Universal Edition, Wiedeń; Edito Musica, Budapeszt
2 rumuńskie pieśni ludowe ludowe 1915
Słowackie pieśni ludowe ludowe 1917 Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
Na wsi op. nr 3, 4, 6 ludowe 1926 Budapeszt, 1927,
M. Basilides, G. Havas, T.L. Adám, M. Falus, dyryg. V. Komor 		Universal Edition, Wiedeń
Węgierskie pieśni ludowe ludowe 1930 Universal Edition, Wiedeń; Boosey & Hawkes, Londyn
Pieśni szeklerskie ludowe 1932 Magyar Korus, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt
27 utworów ludowe 1935 Budapeszt, 7 V 1938, L. Preisinger-Prényi, F. Barth, B. Rajeczky, A. Strojanovics, dyryg. P. Radnai
Z dawnych czasów ludowe 1935 Budapeszt, 7 V 1937, chór kam., dyryg. B. Endre Magyar Korus, Budapeszt; Edito Musica, Budapeszt

sceniczne

[edytuj | edytuj kod]
tytuł libretto rok powstania prapremiera wydania
Zamek Sinobrodego Béla Balázs 1911 Budapeszt, 24 V 1918, dyrygent – E. Tango Universal Edition, Wiedeń
Drewniany książę Béla Balázs 1914-1916 Budapeszt, 12 V 1917, dyrygent – E. Tango Universal Edition, Wiedeń
Cudowny Mandaryn Melchior Lengyel 1918-1919 Kolonia, 27 XI 1926, dyrygent J. Szenkár Uniwersal Edition, Wiedeń; Wiener Philharmoniker Verlag, Wiedeń

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Béla Bartók jest patronem jednej z łódzkich ulic w dzielnicy Widzew i w Warszawie na Ursynowie[4].

Na jego cześć nazwano lodowiec na Wyspie Aleksandra.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Koncert ten dokończył na podstawie szkiców zaprzyjaźniony z Bartókiem kompozytor węgierski Tibor Serly.
  2. ↑ Bartók skomponował pieśni od 1. do 10., następne (11-20) Z. Kodály.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Zieliński 1979 ↓, s. 196-207.
  2. ↑ Bartók, Béla [online], Polska Biblioteka Muzyczna [dostęp 2024-06-07] (pol.).
  3. ↑ Bela Bartok (LH/128/77). Archives nationales. Site de Paris (www2.culture.gouv.fr)
  4. ↑ Praca zbiorowa pod redakcją Grażyny Kieniewiczowej i Aliny Sokołowskiej, Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic warszawskich, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1968, s. 20.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Tadeusz Zieliński: Bartók Béla. W: Encyklopedia muzyczna PWM. Elżbieta Dziębowska (red.). Wyd. I. T. 1: AB część biograficzna. Kraków: PWM, 1979. ISBN 83-224-0113-2. (pol.).
  • Karol Stromenger: Iskier przewodnik operowy. Warszawa: Iskry, 1976.
  • Tadeusz Zieliński: Bartók. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1969.
  • Witold Rudziński: Warsztat kompozytorski Beli Bartóka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1964.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Béla_Bartók&oldid=74416028”