Przejdź do zawartości

Czarnogłówka (ptak)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Czarnogłówka
Poecile montanus[1]
(Conrad, 1827)
Ilustracja
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

sikory

Rodzaj

Poecile

Gatunek

czarnogłówka

Synonimy
  • Parus cinereus montanus Conrad, 1827[2]
  • Parus montanus Conrad, 1827
  • Poecile montana (Conrad, 1827)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg występowania
Mapa występowania

Czarnogłówka[4], czarnogłówka zwyczajna, sikora czarnogłowa, sikora czarnogłówka (Poecile montanus) – gatunek małego ptaka z rodziny sikor (Paridae). Zamieszkuje Eurazję, przeważnie jest osiadły[3]. Bardzo liczny, nie jest zagrożony.

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Takson ten po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1827 roku Thomas Conrad von Baldenstein. Autor nadał mu nazwę Parus cinereus montanus, uznając go za podgatunek bogatki orientalnej. Jako miejsce typowe wskazał górskie lasy szwajcarskiej Gryzonii[2][5][6]. Obecnie gatunek zaliczany jest do rodzaju Poecile[4][7].

Zwykle wyróżnia się 14 podgatunków P. montanus[7][8]. Niektórzy badacze do P. montanus zaliczali także kilka podgatunków północnoamerykańskich (bardzo blisko spokrewnionych), obecnie uznawanych za osobny gatunek – sikorę jasnoskrzydłą (P. atricapillus). Za podgatunek czarnogłówki uznawano też sikorę syczuańską (P. weigoldicus)[2][7].

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkuje niemal całą Europę poza jej południowo-zachodnimi i południowo-wschodnimi częściami, lasy terenów umiarkowanych Azji po Półwysep Czukocki i Japonię oraz izolowany obszar w Azji Centralnej. Nie spotkamy jej w Irlandii i Hiszpanii. Wśród europejskich sikor jej areał jest największy.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy (lokalnie może być nieliczny lub liczny)[9]. Czarnogłówkę spotkać można w całym kraju, a w górach do wysokości ok. 1400 m n.p.m[potrzebny przypis]. W kraju to ptak przeważnie osiadły (lęgnący się tu i zimujący) i tylko w niektórych latach koczuje[10]. Wybrane osobniki wędrują do miejsc o łagodniejszym klimacie (do południowych granic areału). Późną jesienią obserwuje się przeloty sikor z północno-wschodniej Europy, które swe zimowiska mają w Europie Środkowej i Zachodniej.

Podgatunki

[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnia się następujące podgatunki, które zamieszkują[7][2]:

  • P. montanus kleinschmidti – wyspa Wielka Brytania.
  • P. montanus rhenanus – północno-zachodnia Francja do zachodnich Niemiec, północnej Szwajcarii i północnych Włoch.
  • czarnogłówka zwyczajna, czarnogłówka[4] (P. montanus montanus) – południowo-wschodnia Francja do Rumunii, Bułgarii i Grecji.
  • P. montanus salicarius – Niemcy i zachodnia Polska do północno-wschodniej Szwajcarii i Austrii.
  • P. montanus borealis – Skandynawia na południe do Ukrainy.
  • P. montanus uralensis – południowo-wschodnia europejska część Rosji, zachodnia Syberia i Kazachstan.
  • P. montanus baicalensis – wschodnio-środkowa i wschodnia Syberia, północna Mongolia, północne Chiny i północna Korea.
  • P. montanus anadyrensis – północno-wschodnia Syberia.
  • P. montanus kamtschatkensisKamczatka i północne Wyspy Kurylskie.
  • P. montanus sachalinensisSachalin i południowe Wyspy Kurylskie.
  • P. montanus restrictus – Japonia.
  • czarnogłówka brązowawa[4] (P. montanus songarus) – południowo-wschodni Kazachstan do Kirgistanu i północno-zachodnich Chin.
  • P. montanus affinis – północno-środkowe Chiny.
  • P. montanus stoetzneri – północno-wschodnie Chiny.

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Cechy gatunku

[edytuj | edytuj kod]
Charakterystyczne u czarnogłówki jest czarne upierzenie wierzchu głowy sięgające za kark do płaszcza

To niewielki ptak o dużej głowie i grubej szyi. Obie płcie ubarwione identycznie. Upierzenie na wierzchu brązowoszare, od spodu beżowobiałe. Na głowie matowo-czarna czapeczka sięgająca do krawędzi płaszcza, za karkiem ma kształt długiego i szerokiego krawacika, na podgardlu czarny szeroki „krawat” o rozmytych brzegach (u bardzo podobnej sikory ubogiej czapeczka jest błyszcząca i nie sięga do płaszcza, a śliniak jest dużo mniejszy i ma ostre brzegi). Na skrzydle przejaśnienie, biała wstawka (jest to pewna, lecz nie zawsze dobrze widoczna cecha odróżniająca od sikory ubogiej, która jej nie ma) – charakterystyczne białawe ubarwienie zewnętrznych chorągiewek lotek drugorzędowych, które przy złożonym skrzydle tworzą podłużny jasny pasek na brązowo-szarym tle, widoczny z daleka. Białe policzki. Dziób krótki, czarny. Boki ciała są płowe. Młode podobne do dorosłych. Gdy nie zna się jej śpiewu, łatwo ją przeoczyć.
Trudności w czasie obrączkowania i oznaczania sprawia duże podobieństwo do sikory ubogiej. U niej jednak sterówki są mniej więcej tej samej długości, podczas gdy u czarnogłówki zewnętrzne są przynajmniej o 5 mm krótsze niż środkowe, a ogon od spodu jest wyraźnie schodkowaty. Jest mniejsza od wróbla. Oprócz tego głowa czarnogłówki jest nieco większa i szersza, na której czapeczka nie błyszczy. To bardzo ruchliwy ptak, ale bardzo skryty i ostrożniejszy niż sikora uboga.

Śpiew czarnogłówki nagrany w Rosji
Trudno zauważyć czarnogłówkę w gęstej roślinności, łatwiej ją jednak usłyszeć

Od sikory ubogiej można czarnogłówkę odróżnić także po głosie: wabi nosowym, ostrym „spici dedet da dee” lub niewyraźnym, szorstkim „dej-dej”, śpiew to fletowe, opadające dźwięki. Pieśń czarnogłówki jest wprawdzie nieco podobna, ale ma znacznie wolniejszy rytm niż u sikory ubogiej. Gdy jest w grupie, słychać piszczące „ti ti”. Jej gwiżdżąca piosenka „sju sju sju” w poszczególnych fragmentach lekko opada. To jej odgłosy często zdradzają obecność ptaka, bo słychać je prawie bez przerwy.

Wymiary średnie

[edytuj | edytuj kod]
długość ciała
ok. 12 –13 cm[10]
długość ogona
ok. 5,5–6 cm[11]
rozpiętość skrzydeł
ok. 17–20,5 cm[11]

Masa ciała

[edytuj | edytuj kod]

ok. 8–14 g[11]

Biotop

[edytuj | edytuj kod]

Warunki siedliskowe czarnogłówki nie są dokładnie sprecyzowane. Wybiera najczęściej miejsca wilgotne[10], zwłaszcza blisko wód stojących lub płynących, biotopy bagienne jak olsy. Nie zamieszkuje tylko jednego określonego typu zbiorowiska roślinnego i na danej wysokości nad poziomem morza, choć liczniejsza jest w średnich i wyższych leśnych położeniach górskich. Zasiedla też suche drzewostany iglaste, mieszane i bory ze starodrzewami. Na terenach lęgowych wynajduje spróchniałe drzewa, gdzie może wykuć dziuple.
W Polsce występują dwie populacje czarnogłówki: jedna jest związana z podmokłymi zadrzewieniami, nadrzecznymi łozowiskami i zakrzewieniami liściastymi (zwłaszcza łęgowymi), czasem są to nadwodne zarośla wierzbowe[10]; druga z suchymi, młodymi, niskimi lasami sosnowymi i sosnowo-świerkowymi[10]. Czasem widywana w zdziczałych sadach. W przeciwieństwie do sikory ubogiej, zamieszkuje też niewielkie zadrzewienia śródpolne[potrzebny przypis].

Często czarnogłówki spotyka się w gęstej roślinności niezbyt wysoko nad ziemią, a szczególnie w pobliżu zbiorowisk pokrzyw, gdzie dość trudno ją dostrzec. Ponieważ jest wobec człowieka nieufna, tereny bardziej zurbanizowane pozwala zasiedlać sikorze ubogiej.

Okres lęgowy

[edytuj | edytuj kod]

Czarnogłówki pierwszy raz przystępują do lęgów mając rok[11].

Jaja z kolekcji muzealnej
Poecile montanus borealis

Gniazdo

[edytuj | edytuj kod]

W wykutej przez siebie lub opuszczonej przez bogatkę dziupli w przynajmniej częściowo spróchniałym lub martwym drzewie (niekiedy mogą jedynie poszerzyć istniejącą już lukę w korowinie drewna)[11]. Wykuwają ją oboje rodzice, co wyjątkowe u sikor. Samiec jest jednak potrzebny, bo wykucie dziupli i wysłanie jej (gęsto włóknami roślinnymi, piórami, włosiem, puchem i trawami) sprawia tym niewielkim ptakom wiele trudności. Podobne zachowanie wykazuje sikora uboga, ale rzadziej. Inne sikory zajmują tylko gotowe dziuple. Czasem korzysta także ze skrzynek lęgowych, wykrotów i zakamarków kory. Czarnogłówka tylko wyjątkowo zajmuje utworzone przez inne ptaki dziuple. Pary są monogamiczne.

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg[11], składając w kwietniu–maju 4 do 11, wyjątkowo 13[11] zmiennie czerwonobrązowych, plamistych, białawych jaj.

Wysiadywanie i opieka nad pisklętami

[edytuj | edytuj kod]

Jaja wysiadywane są przez okres 13–15 dni przez samicę[11]. W tym czasie samiec przynosi jej pokarm. Potem rodzice karmią młode razem. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 17–20 dniach, wtedy też stają się lotne[11]. Pomimo to rodzice nadal przez pewien czas je karmią.

Pożywienie

[edytuj | edytuj kod]
Czarnogłówka unika obecności człowieka, stąd zimą rzadko odwiedza karmniki

Poluje na owady, głównie gąsienice motyli w okresie lęgowym, ale i inne stadia rozwojowe, pająki, a jesienią oraz zimą zjada miękkie nasiona oraz drobne owoce[11].

Zwierzęcą zdobycz zbiera zwykle z roślin. Żeruje głównie na dolnych gałązkach drzew, krzewów i zarośli, jak i w roślinności zielnej. Gdy szuka pokarmu, często zawisa na gałązkach brzuchem do góry. Rzadko zlatuje na ziemię[potrzebny przypis]. Potrafi ścigać owady w powietrzu. Ze względu na płochliwość nie odwiedza zbyt często karmników. Wraz z nastaniem jesieni gromadzi zapasy na zimę – wciska pająki, owady i nasiona w zakamarki kory lub pod rosnące na niej porosty[11]. Zimą zbiera się w mieszane stada złożone z pełzaczy, innych sikor, mysikrólików, dzięciołów i kowalików, które razem szukają pokarmu i wzajemnie ostrzegają się przed drapieżnikami[11][10].

Status i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje czarnogłówkę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)[3]. Liczebność samej tylko populacji europejskiej szacuje się (2015) na 61–88,4 milionów dorosłych osobników, a ponieważ Europa stanowi około 35% zasięgu tego ptaka, jego światową liczebność wstępnie szacuje się na 175–253 miliony dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].

Na terenie Polski czarnogłówka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja czarnogłówki w Polsce liczyła 230–292 tysięcy par lęgowych[14]. W pierwszych latach XXI wieku odnotowano silny spadek liczebności tego ptaka; po 2010 roku liczebność zaczęła rosnąć, ale w 2016 roku gatunek był nadal o około 30% mniej liczny niż w roku 2000[15].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Poecile montanus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b c d Willow Tit (Poecile montanus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-10)]. (ang.).
  3. a b c d Poecile montanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. a b c d Nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Paridae Vigors, 1825 - sikory - Tits, Chickadees (wersja: 2020-07-21). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-17].
  5. D. Lepage: Willow Tit Poecile montanus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2022-12-05]. (ang.).
  6. Thomas Conrad von Baldenstein, Nachrichten über die Sumpf-Meise (Mönchs-Meise) (Parus palustris Linn.), [w:] Johann Rudolf Steinmüller, Neue Alpina : eine Schrift der Schweizerischen Naturgeschichte Alpen- und Landwirthschaft gewiedmet, t. 2, 1827 (niem.).
  7. a b c d F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxwings and allies, tits, penduline tits. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-17]. (ang.).
  8. HBW and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 6b [online], lipiec 2022 [dostęp 2022-12-05].
  9. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 684. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², średnio liczny – 10–100 par na 100 km², a liczny – 100–1000 par na 100 km².
  10. a b c d e f Lars Svensson i inni, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III, poprawione i zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 354, ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2024-02-09].
  11. a b c d e f g h i j k l Michał Radziszewski i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 288, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-02-09].
  12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  13. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  14. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 
  15. Przemysław Chylarecki i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]