Fryderyk V (palatyn reński)

Fryderyk V Zimowy

mal. Michiel van Mierevelt, 1628
Elektor Palatynatu
Okres	od 19 września 1610 do 23 lutego 1623
Poprzednik	Fryderyk IV
Następca	Maksymilian I Bawarski
Król Czech
Okres	od 26 sierpnia 1619 do 8 listopada 1620
Koronacja	4 listopada 1619
Poprzednik	Ferdynand II Habsburg
Następca	Ferdynand II Habsburg
Antykról Czech
Okres	od 8 listopada 1620 do 29 listopada 1632
Następca	Karol Ludwik
Dane biograficzne
Dynastia	Wittelsbachowie
Data i miejsce urodzenia	26 sierpnia 1596 Deinschwang
Data i miejsce śmierci	29 listopada 1632 Moguncja
Ojciec	Fryderyk IV Sprawiedliwy
Matka	Ludwika Julianna Orańska
Rodzeństwo	Ludwika Julianna, Katarzyna Zofia, Elżbieta Karolina, Anna Eleonora, Ludwik Wilhelm, Maurycy Krystian, Ludwik Filip
Żona	Elżbieta Stuart od 14 lutego 1613
Dzieci	Henryk Fryderyk, Karol Ludwik, Elżbieta, Rupert, Maurycy, Ludwika Hollandyna, Ludwik, Edward, Henryka Maria, Filip Fryderyk, Karolina, Zofia Dorota, Gustaw Adolf
Odznaczenia

Fryderyk V (niem. Friedrich V., cz. Bedřich [Friedrich] V.), zw. Zimowym Królem (niem. Winterkönig, cz. Zimní Král), w pol. lit. Zimowym , a. Reńskim (cz. Falcký) (ur. 26 sierpnia 1596 w Deinschwang, zm. 29 listopada 1632 w Moguncji) – hrabia-palatyn reński i elektor Rzeszy w 1610–1623, król Czech w 1619–1620 jako Fryderyk (cz. Bedřich), z reńskiej linii dynastii Wittelsbachów.

Życiorys

Był trzecim dzieckiem i najstarszym z synów Fryderyka IV Sprawiedliwego (1574–1610), hrabiego-palatyna reńskiego, oraz Ludwiki Julianny Orańskiej (1576–1644), córki Wilhelma I Milczącego (1533–1584), księcia Oranii i namiestnika Niderlandów. Miał siedmioro rodzeństwa, siostry Ludwikę Juliannę (1594–1626), Katarzynę Zofię (1595–1626), Elżbietę Karolinę (1597–1660), Annę Eleonorę (1599–1600), oraz braci Ludwika Wilhelma (1600), Maurycego Krystiana (1601–1605) i Ludwika Filipa (1602–1655). Fryderyk narodził się w zamku myśliwskim w Deinschwang niedaleko miasta Neumarkt in der Oberpfalz. Z powodu epidemii dżumy, która objęła Heidelberg, pierwsze dwa lata Fryderyk spędził w Górnym Palatynacie, po czym powrócił na stołeczny dwór. Został ochrzczony w obrządku kalwińskim 6 października 1596 w Ambergu . W 1604 na polecenie matki został paziem dworu w Sedanie u swojego wuja Henryka de La Toura d'Auvergne'a (1555–1623), księcia Bouillon. W tym czasie był częstym gościem dworu króla Francji Henryka IV Wielkiego. W Sedanie odebrał też staranne wykształcenie prowadzone przez tutora, kalwińskiego teologa Daniela Tilenusa (1563–1633).

Wraz ze śmiercią ojca 19 września 1610, objął rządy w Palatynacie Reńskim. Z mocy testamentu hrabiego-palatyna kuratorem 14-letniego Fryderyka został Jan II Młodszy (1584–1635), hrabia-palatyn Dwóch Mostów. Spotkało się to z oporem najstarszego z Wittelsbachów, Wolfganga Wilhelma (1578–1653), hrabiego-palatyna neuburskiego. Zgłosił on swoje prawa opieki nad małoletnim Fryderykiem, przysługujące mu zgodnie z postanowieniami Złotej Bulli Karola IV z 1356. Fryderyk V przyjął swojego kuratora w Heidelbergu, odmawiając Wolfgangowi Wilhelmowi wjazdu do Palatynatu. Doprowadziło to do sporu pomiędzy Wittelsbachami, którzy poprosili cesarza Macieja o interwencję. Ten w 1613 uznał 17-letniego Fryderyka za pełnoletniego, jednak zarówno Wolfgang Wilhelm, jak i Jan II zgłaszali swoje pretensje do opieki nad młodocianym palatynem aż do osiągnięcia przez niego 18 roku życia (1614).

Jeszcze w okresie małoletności kontynuował politykę dynastyczną ojca, mającą na celu wzmocnienie kalwińskich książąt Rzeszy i zdominowanie ich przez Wittelsbachów. Starszą z sióstr Ludwikę Juliannę (1594–1626) wydał w 1612 za swojego prawnego opiekuna, Jana II Młodszego, umacniając jego pozycję na dworze palatynackim. W 1616 młodszą siostrę Elżbietę Karolinę (1597–1660) wydał za mąż za Jerzego Wilhelma Hohenzollerna (1595–1640), następcę tronu Brandenburgii. Zgodnie z wolą ojca, planował wydać siostrę Katarzynę Zofię (1595–1626) za Gustawa II Adolfa, co nie doszło do skutku z racji na sprzeciw Hohenzollernów, również starających się wejść w sojusz ze Szwecją.

Chcąc potwierdzić swoją pełnoletność, planował szybko zawrzeć związek małżeński. Już wiosną 1612 rozpoczął negocjacje z Jakubem I (1566–1625), królem Anglii, w sprawie ożenku z jego najstarszą córką Elżbietą (1596–1662). Poselstwo reńskie pod przewodnictwem ochmistrza Hansa Meinharda von Schönberga (1582–1616) trafiło na podatny grunt, gdyż król angielski odstąpił od wcześniejszych planów mariażu z królem Francji Ludwikiem XIII. Obawa o zachwianie równowagi religijnej w Europie została odsunięta, a palatynackie ambicje wzmocnienia pozycji domu reńskiego wśród protestanckich władców ostatecznie potwierdzone umową przedmałżeńską zawartą 26 maja 1612 z Anną duńską (1574–1519), królową Anglii. Fryderyk V udał się do swojej narzeczonej, którą spotkał po raz pierwszy w Londynie 16 października tego samego roku. W styczniu następnego roku para zawarła oficjalne zaręczyny. Jako narzeczony księżniczki królewskiej Fryderyk został odznaczony Orderem Podwiązki, po czym 14 lutego 1613 w pałacu Whitehall para zawarła związek małżeński. W 1612–1615 doprowadził do przebudowy rodowej siedziby, zamku w Heidelbergu, co było jednym z warunków umowy małżeńskiej.

W 1613 przystąpił do Unii Protestanckiej. Jednak wzmożona praca dyplomatyczna doprowadziła do pogorszenia się zdrowia Fryderyka V, stawał się melancholijny i nastrojowo zmienny, co biografowie określają jako zapadnięcie na depresję. W związku z tym większość obowiązków związanych z polityką zagraniczną przekazał kanclerzowi Krystianowi I (1568–1630), księciu Anhaltu-Bernburga.

Rodzina

14 lutego 1613 w Londynie ożenił się z Elżbietą Stuart (1596–1662), córką Jakuba I (1566–1625), króla Anglii, Szkocji i Irlandii, oraz Anny Oldenburskiej (1574–1519), królewny Danii i Norwegii. Małżeństwo doczekało się trzynaściorga dzieci:

• Henryk Fryderyk (1614–1629)
• Karol Ludwik (1617–1680), elektor-palatyn reński, ⚭ 1. Karolina Heska (1627–1686), córka Wilhelma V Stałego (1602–1637), landgrafa Hesji-Kassel, i Amelii Elżbiety Hanau-Münzenberg (1602–1651), 2. Maria Ludwika von Degenfeld (1634–1677), córka barona Christopha Martina (1599–1653) i Marii Anny von Adelmannsfelden (1610–1651), 3. Elżbieta Hollander von Bernau
• Elżbieta (1618–1680), ksieni w Herford
• Rupert (1619–1682) ⚭ Frances Bard (1646–1708), córka Henry'ego (1616–1656) i Anne Gardiner (1630–1668)
• Maurycy (1620–1652)
• Ludwika Hollandyna (1622–1709), ksieni w Maubuisson
• Ludwik (1624–1625)
• Edward (1625–1663)
• Henryka Maria (1626–1651) ⚭ Zygmunt Rakoczy (1622–1652), syn Jerzego I (1593–1648), księcia Siedmiogrodu, i Zuzanny Lorántffy (1602–1660)
• Jan Filip Fryderyk (1627–1650)
• Karolina (1628–1631)
• Zofia Dorota (1630–1714) ⚭ Ernest August (1629–1698), elektor Hanoweru, syn Jerzego (1582–1641), księcia Brunszwiku-Lüneburga, i Anny Eleonory Heskiej (1601–1659)
• Gustaw Adolf (1632–1641)

Przodkowie

Prapradziadkowie	elektor reński Jan II (1492–1557) ∞1508 Beatrycze badeńska (1492–1535)	Kazimierz Hohenzollern, margrabia Bayeruth (1481–1515) ∞1518 Zuzanna Wittelsbach (1502–1543)	landgraf Hesji Wilhelm II Średni (1469–1509) ∞1500 Anna meklemburska (1485–1525)	margrabia Miśni Jerzy Brodaty (1471–1539) ∞1496 Barbara Jagiellonka (1478–1534)	hr. Nassau Jan V (1455–1516) ∞1482 Elżbieta heska (1466–1523)	hr. Stolbergu Bodo III Błogi (1467−1538) ∞1500 Anna von Epstein (1481–1538)	Ludwik, ks. La Roche (1473–1531) ∞1504 Ludwika, ks. Montpensier (1482–1561)	Jean de Longwy (1480–1520) ∞1509 Joanna d'Angoulême (1494–1538)
Pradziadkowie	elektor reński Fryderyk III (1515–1576) ∞1537 Maria Hohenzollernówna (1519–1567)		landgraf Hesji Filip Wielkoduszny (1504–1567) ∞1748 Krystyna saska (1505–1549)		hr. Nassau Wilhelm Bogaty (1487–1559) ∞ 1531 Julianna van Stolberg (1506–1580)		Ludwik, ks. Montpensier (1513–1582) ∞ 1538 Jakobina de Longwy (1520–1561)
Dziadkowie	elektor reński Ludwik VI (1539–1583) ∞1560 Elżbieta heska (1539–1582)				Stadhouder Niderlandów Wilhelm I Milczący (1533–1584) ∞1575 Karolina Burbon (1546–1582)
Rodzice	elektor reński Fryderyk IV Sprawiedliwy (1574–1610) ∞1593 Ludwika Julianna orańska (1576–1644)
Fryderyk V Zimowy (1596–1632), kr. Czech, elektor reński

Bibliografia

• Benita Berning: „Nach alltem löblichen Gebrauch“: Die böhmischen Königskrönungen der Frühen Neuzeit (1526–1743). Köln: „Böhlau“, 2008. ISBN 978-3-412-20082-4. (niem.).
• Elmer Adoph Beller: Caricatures of the „Winter King” of Bohemia. London: „Milford”, 1928. (ang.).
• Witold Biernacki: Wojna trzydziestoletnia: Powstanie czeskie i wojna o Palatynat (1618–1623). Wyd. 2. T. 1–2. Zabrze: „Inforteditions”, 2010. ISBN 978-83-89943-46-0.
• Evamaria Brockhoff, Michael Hanker, Peter Wolf: Der Winterkönig Friedrich von der Pfalz: Bayern und Europa im Zeitalter des Dreißigjährigen Krieges. Stuttgart: „Theiss”, 2003. ISBN 978-3-8062-1810-7. (niem.).
• Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta: Historia Niemiec. Wyd. 3. popr. i uzup. Wrocław: Ossolineum, 2010. ISBN 978-83-04-05035-8.
• Jaroslav Čechura: Zimní král: Aneb české dobrodružství Fridricha Falckého. Praha: „Rybka”, 2004. ISBN 80-86182-79-7. (cz.).
• Mary Anne Everett Green, Sophia Crawford Lomas: Elisabeth, Electress Palatine and Queen of Bohemia. Wyd. 2. London: „Methuen & Company”, 1909. (ang.).
• Roman Heck, Marian Orzechowski: Historia Czechosłowacji. Wrocław: Ossolineum, 1969.
• Michael Henker, Markus Junkelmann, Alois Schmid: Winterkönig: Königlicher Glanz in Amberg: Beiträge zur Geschichte und Kultur der Stadt Amberg. Amberg: Stadtamt, 2004. ISBN 978-3924707033. (niem.).
• Jana Hubková: Fridrich Falcký v zrcadle letákové publicistiky: Letáky jako pramen k vývoji a vnímání české otázky v letech 1619–1632. Praha: „Togga”, 2010. ISBN 978-80-7308-300-7. (cz.).
• Ivo Koudelka: Zimní král: Fridrich Falcký (1596–1632). Praha: „Regulus”, 2010. ISBN 978-80-86279-36-7. (cz.).
• Walter Krüssmann: Ernst von Mansfeld (1580–1626): Grafensohn, Söldnerführer, Kriegsunternehmer gegen Habsburg im Dreißigjährigen Krieg. Berlin: „Duncker & Humblot”, 2010. ISBN 978-3-428-13321-5. (niem.).
• Jaroslav Pánek: Fridrich Falcký. W: Čeští králové. Marie Rantová, Petr Vorel. Praha: „Paseka”, 2008, s. 365–381. ISBN 978-80-7185-940-6. (cz.).
• Geoffery Parker: Fryderyk V Zimowy. W: Britannica: Edycja polska. Mortimer J. Adler, William Benton, Charles E. Swanson (red.), Wojciech Wolarski (red. wyd. pol.), Piotr Adamczyk i in. (tłum. z ang.). T. 13: Fr – Gl. Poznań: „Kurpisz”, 1999. ISBN 83-86600-54-3.
• Brennan C. Pursell: The Winter King: Frederick V of the Palatinate and the Coming of the Thirty Years' War. London: „Ashgate”, 2003. ISBN 0-7546-3401-9. (ang.).
• Hans Rall, Marga Rall: Die Wittelsbacher in Lebensbildern. Graz: „Styria”, 1986. ISBN 3-222-11669-5. (niem.).
• Magnus Rüde: England und Kurpfalz im werdenden Mächteeuropa: Konfession – Dynastie – kulturelle Ausdrucksformen. Stuttgart: „Kohlhammer”, 2007. ISBN 978-3-17-019481-6. (niem.). Brak numerów stron w książce
• Jan Rychlík, Władimir Penczew: Historia Czech. Marcin Czyżniewski, Agata Kawecka (tłum.), Ryszard Gładkiewicz (oprac.). Wrocław: Polsko-Czeskie Towarzystwo Naukowe, 2020. ISBN 978-83-928987-9-5.
• Fryderyk Schiller: Historya wojny trzydziestoletniej. Jan Fok (tłum.). T. 1. Wilno: Prenumeratorzy, 1837.–. T. 2. Wilno: Prenumeratorzy, 1838. Brak numerów stron w książce
• Friedrich Hermann Schubert: Friedrich V. W: Neue Deutsche Biographie. Otto zu Stolberg-Wernigerode (red.). T. 5: Falck – Fyner (voran: Faistenberger). Berlin: „Duncker & Humblot”, 1961, s. 535–536. ISBN 3-428-00186-9. (niem.).
• August Sedláček: Bedřich Falcký. W: Ottův slovník naučný: Ilustrovaná encyklopædie obecných vědomostí. Jan Otto, František Josef Studička, Bohumil Němec, Vladimír Procházka, Dagmar Hartmanová (red.). Wyd. 3. popr. i uzup. T. 3: B – Bianchi. Praha: „Argo” – „Paseka”, 1996, s. 584–586. ISBN 80-7185-070-5. (cz.).
• Cicely Veronica Wedgwood: The Thirty Years War. Wyd. 5. uzup. London: „Henderson & Spalding”, 1961. (ang.).
• Zbigniew Wójcik: Historia powszechna: wiek XVI–XVII. Wyd. 13. uzup. Warszawa: WN PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14603-0.
• Frances Yates: The Rosicrucian Enlightenment. London: „Routledge & Kegan Paul”, 1972. ISBN 0-7100-7380-1. (ang.).