توابین

توابین اوہ لوک سن جنہاں نے حسین نوں کوفہ بلایا پر اوناں دا ساتھ نا دتا ۔ حسین دی کربلا دے میدان چ موت توں مگروں اوناں سونہہ کھادی جے جے اوہ حسین دے مرن دا بدلہ لین گے۔ اس وجہ توں اوہ توابین اخواۓ ۔ توابین دے رہنما سلیمان بن صرد نے عراق چ بغاوت دا جھنڈا اوتانہہ کیتا پر ماریا گئیا۔ مگروں مختار ثقفی اس دے رہنما بنے تے اس نے حسین دے قاتلاں نوں مارئیا ۔ مختار جدوں عبداللہ بن زبیر دے سامنے میدان چ آئیا تے مصعب بن زبیر نے اس نوں کوفہ چ گھیر کر کے ہرا دتا ۔

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ

توابین دا قیام واقعہ عاشورا دے بعد شیعاں دی پہلی تحریک سی جو امام حسین(ع) تے آپ دے باوفا اصحاب دے قاتلاں تو‏ں انتقام لینے دی غرض تو‏ں چلائی گئی سی۔ ایہ تحریک سنہ ۶۵ ھ.ق وچ اہل بیت(ع) دے چاہنے والےآں دی توسط تو‏ں شام دے لشکر کے نال مقابلہ کرنے دی غرض تو‏ں عین الوردہ نامی جگہ اُتے سلیمان بن صرد خزاعی دی قیادت وچ عمل وچ آئی۔

قیام دی وجہ

واقعہ عاشورا تے امام حسین(ع) تے آپ دے باوفا اصحاب دی شہادت دے بعد شیعاں وچو‏ں اوہ حضرات جنہاں نے آپ(ع) نو‏‏ں بیعت دا وعدہ دے کر کوفہ آنے دی دعوت دتی سی لیکن بعد وچ وعدہ خلافی کردے ہوئے آپ(ع) دی مدد کرنے تو‏ں انکار کیتا سی، اپنے کيتے اُتے پشیمان ہوکر اپنے گناہ تو‏ں توبہ تے اپنی غلطی دا ازالہ کرنے دی ٹھان لی۔ متعدد نشست وبرخاست دے بعد اوہ اس نتیجہ اُتے پہنچے کہ ذلت تے خواری دا ایہ بدنما داغ انہاں دے دامن تو‏ں سوائے آپ(ع) دی راہ وچ جان نچھتے کرنے تے آپ(ع) دے دشمناں تو‏ں انتقام لئے بغیر پاک نئيں ہو سکدا۔

قیام دے خدوخال

واقعہ کربلا دے کچھ عرصے بعد کوفہ دے شیعہ شخصیتاں وچو‏ں تقریبا 300 افراد سلیمان بن صرد خزاعی دے گھر وچ جمع ہوگئے۔ سلیمان نے اس جلسے وچ سورہ بقرہ دی آیت نمبر 54 دی روشنی وچ حضرت موسی(ع) دی قوم دے توبہ دی طرف اشارہ کردے ہوئے کہیا: اسيں نے پیغمبر اکرم(ص) دی اہل بیت علیہم السلام دی حمایت کرنے دا وعدہ دتا سی لیکن اسيں نے اپنا وعدہ وفا نئيں کیتا ایتھ‏ے تک کہ فرزند زہرا(س) اپنے اصحاب دے نال شہید ہو گئے۔ ہن خدا اسيں تو‏ں اس وقت تک راضی نئيں ہوئے گا جدو‏ں تک اسيں انہاں دے دشمناں تو‏ں جنگ نہ کراں، پس اپنی تلواراں نو‏‏ں تیز کراں تے گھوڑے تے جنگی سازوسامان فراہ‏م کراں انشاء اللہ عنقریب تمنيں بھلیایا جائے گا۔

سلیمان دے بعد ہور شیعہ بزرگان تے امام علی(ع) دے اصحاب منجملہ مسیب بن نجبۃ فزاری، رفاعۃ بن شداد بجلی، عبداللہ بن وال تمیمی و عبداللہ بن سعد ازدی نے وی تقریراں کيتیاں تے آخر دا سلیمان بن صرد خزاعی نو‏‏ں قیادت دے لئی انتخاب کیتا گیا۔

قیام دے اہداف

توابین دے جلست تے انہاں دی تقریراں اُتے غور و فکر کرنے تو‏ں اس قیام دے درج ذیل اہداف سامنے آندے نيں:

1. امام حسین(ع)کے قاتلاں تو‏ں انتقام لینا۔
2. حکومت نو‏‏ں پیغمبر اکرم(ص) دی آل دی طرف پلٹانا۔

فوج دی تشکیل

سنہ 61 ھ.ق وچ اس تحریک دے بارے وچ سلیمان بن صرد خزاعی دی قیادت وچ توابین دے مخفی طور اُتے ہفتہ وار جلست منعقد ہُندے سن جنہاں وچ فوج دی تشکیل تو‏ں لے ک‏ے قیام دی تاریخ تک اُتے بحث ہُندی سی۔ اسی تناظر وچ کوفہ دے اندر تے کوفہ تو‏ں باہر مختلف قبائل وچ اسلحہ تے افرادی قوت ہور جنگی مقدمات دی فراہمی دے لئی مخفی طور اُتے اقدامات انجام پاندے سن ۔

اس قیام دے لئے فوج تشکیل دینے دی خاطر سلیمان بن صرد خزاعی نے سنہ ۶۴ ھ.ق نو‏‏ں مدائن وچ شیعہ رہنما سعد بن حذیفہ تے مثنی بن مخرمہ عبدی جو کہ بصرہ دے شیعہ شخصیتاں وچو‏ں سن، دی طرف خطوط لکھے تے انہاں نو‏ں اس قیام دی طرف دعوت دت‏ی۔ مداین تے بصرہ دے شیعاں نے وی اس دعوت اُتے لبیک کہندے ہوئے اس قیام وچ شریک ہونے دی حامی بھر لی۔

قیام دا آغاز

سلیمان بن صرد خزاعی نے ربیع الاول سنہ ۶۵ ھ.ق نو‏‏ں قیام شروع کرنے دا اعلان کیتا۔ اگرچہ بہت سارے افراد نے انہاں دا نال دینے دی حامی بھر لی سی لیکن آخر کار 4000 افراد نے اپنے آپ نو‏‏ں اس مقام تک پہنچایا جتھ‏ے توابین دی فوج جمع ہُندی سن ۔

تاریخی شواہد دے مطابق مختار ثقفی سلیمان دی سیاسی تے نظامی سوج بھوج دا قائل نئيں سی اسی بنا اُتے شیعاں دی وڈی تعداد سلیمان دی فوج تو‏ں جدا ہوگئی۔

توابین دے لشکر ۵ ربیع الاول نو‏‏ں مقررہ مقام تو‏ں دمشق دی طرف روانہ ہوگئے۔ جدو‏ں ایہ لشکر کربلا پہنچے تو اپنی سواریاں تو‏ں اتر کر اپنے آپ نو‏‏ں امام حسین(ع) دی قبر مطہر اُتے گرا دتا تے اک اُتے جوش فوج دی شکل اختیار کر لی۔ سلیمان نے اس موقع اُتے کہیا: خدایا تو گواہ رہنا اسيں حسین(ع) دے ماننے والے، انہاں دی راہ اُتے چلنے والے تے انہاں دے قاتلاں دے دشمن نيں۔ توابین نے وی امام حسین دی راہ وچ شہادت نصیب ہونے دی دعا کيتی۔

جنگ دا آغاز

توابین نے شام دی فوج پہونچنے تو‏ں پہلے عین الوردہ نامی جگہ اُتے پڑاؤ ڈال دتا تے اوتھ‏ے اُتے 5 دن آرام کیتا۔ جنگ دی ابتداء وچ سلیمان نے جنگی سفارشات دے نال اپنا جانشین مقرر کیتا۔ اس موقع اُتے حاضرین تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہیا: جے وچ مارا جاواں تو لکشر دی قیادت "مسیب بن نجبہ" سنبھالے گا تے اس دے بعد عبداللہ بن سعد بن نفیل لشکر دی قیادت کرینگے انہاں دے قتل ہونے دے بعد عبداللہ بن وال تے رفاعہ بن شداد لشکر دی قیادت سنبھالاں گے۔ ۲۵ جمادی الاول نو‏‏ں دونے لشکر اک دوسرے دے مدمقابل کھڑے ہوگئے تے توابین تے شام دے لش کرکے درمیان اک گھمسان دی جنگ شروع ہوگئی۔ لشکر شام دی قیادت عبیداللہ بن زیاد کررہے سن تے حصین بن نمیر، شرحبيل بن ذی الكلاع حميری‏، ادہم بن محرز باہلى‏، ربيعۃ بن مخارق عنوى‏ تے جبلۃ بن عبد اللہ خثعمى‏ اس دے ہمراہ سن ۔

جنگ دا انجام

چار دن دے مقابلے دے بعد توابین دی اکثریت شہید ہو گئی تے باقی افراد وی دشمن دے نرغے وچ آگئے۔ توابین دے سپہ سالار اک دے بعد اک شہید ہُندے گئے تے بچے کچے چند افراد "رفاعہ بن شداد بجلی" دی قیادت وچ عقب نشینی اُتے مجبور ہوگئے۔ واپس جاندے ہوئے بصرہ تے مدائن دے شیعاں تو‏ں انہاں دی ملاقات ہوئی جو انہاں دی مدد دے لئی آرہے سن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں حقیقت دا پتہ چلا تو اظہار افسوس دے بعد اپنے اپنے وطن دی طرف واپس پلٹ گئے۔ توابین شکست دے بعد جدو‏ں کوفہ پہنچے تو مختار ثقفینے جوکہ اس وقت جیل وچ بند سن سلیمان تے ہور شہداء نو‏‏ں خراج تحسین پیش کیتا تے ایہ عہد کیتا کہ توابین تے امام حسین(ع) دے خون دا بدلہ لینے دے لئی ضرور قیام کرن گے۔

سید حسین محمد جعفری اپنی کتاب تشیع در مسیر تاریخ وچ اس گل دے معتقد نيں کہ اگرچہ ظاہرا توابین نے بنی امیہ دی فوج تو‏ں شکست کھادی لیکن شیعاں دا اک منظم گروہ تشکیل دینے وچ کامیاب ہوگئے تے چونکہ انہاں دا قیام خالصۃ شیعہ عقاید دی پاسبانی کردا سی تے امام حسین(ع) دی شہادت تو‏ں متاثر ہوکر ایہ قیام عمل وچ آیا سی اس لئے ایہ قیام اہل تشیع دی ترقی تے پیشرفت دا باعث بنا۔

حوالے

مآخذ

• ابن اثیر، علی بن ابی الکریم، الکامل فی التاریخ، بیروت،‌دار صادر، ۱۳۸۶ ہ‍.ق.
• ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، دارالاضواء، ۱۴۱۱ ہ‍.ق.
• ابن کثیر، اسماعیل، البدایۃ و النہایۃ، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ہ‍.ق.
• ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، قم، مطبعۃ العلمیۃ، بی‌تا.
• جعفری، محمدحسین، تشیع در مسیر تاریخ، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامی.
• طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسہ الاعلمی، ۱۴۰۳ ہ‍.ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۃ الوفاء، ۱۴۰۳ ہ‍.ق.
• نبیلۃ، عبدالمنعم داود، نشأۃ الشیعۃ الامامیۃ، بیروت،‌دار المؤرخ العربی، ۱۴۱۵ ہ‍.ق.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت،‌دار صادر.