Ortodoksalaš girku

Dán artihkkalis dáidet leat čállinmeattáhusat. Jus háliidat, de divo daid ja váldde eret dan málle. Giitu!

Dát lea ávžžuhuvvon artihkal.

Ortodoksalaš girku (greikkagillii ορθός orthos, sámegillii riekta ja δόξα, doxa oahpaheaddji, rámideaddji) lea kristtalaš girku, masa gullá sullii 220 miljovnna guotteheaddji. Stuorámus oassi máilmmi ortodoksalaš báikkálaš girkuin leat Ruoššas, Balkan-njárggas ja Lahka-Nuorttis. Oapmet greikalaškatolalaš girku oaivvildii oktasaš katolalaš girku bysantalaš nuortasuorggi earuhussan katolalaš girku romálaškatolalaš oarjesuorggis. Tearpma greikalaškatolalaš girku eai láve šat geavahit, dasgo dasa leat Suomas 1900-logu loahpas geahččalan stáđásmahttit nuppi, nappo uniáhtagirku, mearkkašumi.

Ortodoksalaš girku ii leat seamma láhkai oktilaš go ovdamearkka dihte katolalaš girku, muhto eanet iešguđetlágan girkuid koališuvdna. Ortodoksalaš girkuid jovkui gullet aitosaš ortodoksalaš girku lassin maiddái orientála ortodoksalaš girkut ja nuortasyrialaš Nuortta apostallaš girku. Ortodoksalaš girkui gullá 15 iehčanas báikkálaš girku.

Historjá

Ortodoksalaš girku leavvanviidodat.

Ortodoksalaš girku lea iežas oainnu mielde seamma girku, man Jesus ja apostalat vuođđudedje ja mii doaimmai 300-logu rájes Roma stáhtagirkun. Stáhtagirkus ledje vihtta patriárkka viđa gávpogis: Romas, Antiokias, Aleksandrias, Jerusalemis ja Konstantinopolis (dáláš Istanbul).

Ortodoksalaš ja orientála girkuid earránišgohte 400-500-loguin, goas orientála ortodoksalaš girkut luovvanišgohte Nuorta-Roma stáhtagirku kristologalaš linjjás. Nákkus lei gažaldat erohus patriárkka Nestoriosa kristologalaš oainnu, man mielde Kristus lea sierra ipmillaš ja olmmošlaš sivdnádus, ja ortodoksalaš girkuid oainnu gaskkas, man mielde Kristus lea seamma áigge sihke Ipmil ja olmmoš. Orientála girkut dego Armenia apostallaš girku ja Egypta koptalaš girku ohppet iežaset monofysihttalaš dulkojumi, mii deattuhii Kristusa ipmilvuođa. Go Islam leavai ja Bysánta manahii guovlluid kalifáhtai, dát girkut gárte Bysántta váikkuhanbirrasa olggobeallái.

Stuorra skisma

Jagi 1054 dáhpáhusaide kulminerejuvvon Stuorra skismmas oarjji ja nuortti báikkálaš girkut sierranedje nuppiideaset sierra dovddastangoddin nappo katolalaš girkun, man poava láide, ja nuortti ortodoksalaš girkun. Skismai váikkuhii erenomážit sierramielalašvuohta Nikaia oskkudovddastusa sátnehámiin: nu gohčoduvvon filioque-riidu. Oarjegirku lasihii oskkudovddastussii sáni (láhtengillii Filioque nappo ja Bártnis) nappo dan oainnu mielde Bassi Vuoigŋa vuolgá sihke Áhčis ja Bártnis. Nuortti patriárkkat eai dohkkehan dán rievdadusa. Juo ovdal filioque-riiddu nuortta ja oarjji girkut ledje šaddan iešguđet guvlui. Teologalaš jurddašeamis ledje erohusat. Dasa lassin politihkalaš gárggiideapmi Roma váldegottis láidii iešguđetlágan oainnuide earret eará poavvaga sajádagas. Váldegotti guovddáš lei sirdásan Romas Konstantinopolii. Loahpas gealdagasat ledje nu stuorrát, ahte poavvaga legáhta ja Konstantinopoli patriárka julggaštedje nuppiidasaset girkogarrudussii 1054. Garrudusat ledje fámus jagi 1965 rádjai.

Girku leavvan

Ortodoksalaš girku leavai Bysántta váldegotti guovllus vuolggahusbarggu mielde eanaš nuorttas. 1000-logus girku váikkuhus olii juo Uŋgarii, Polskii, Baltiai, Ukrainai, Vilges-Ruššii ja Ruššii. Go Konstantinopoli vuoittahalai jagi 1453, Ruoššas šattaige ortodoksalaš girku dáfus dehálaš guovddáš, ”goalmmát Roma”. Ruoššas ortodoksalašvuohta leavai 1700- ja 1800-loguid áigge Kiinnái, Koreai, Japánii ja Alaskai.

Ortodoksalašvuohta bođii 1700-logu loahpas Alaskai, mii dalle gulai Ruošša keaisárgoddái, ruošša vuolggahussárdnideddjiid mielde. Go Ruošša vuvdii Alaska Amerihkkái 1867 Bassi synoda vuođđudii jagi 1870 Aleuhtaid ja Alaska bismagotti, man sirde maŋŋil San Franciscoi ja mas šattai ”Aleuhtaid ja Davvi-Amerihká bismagoddi” jagi 1900.

1900-lohku

1900-logus ortodoksalaš girku vásihii stuorra rievdadusaid: girku jávkkai measta ollásit Vehá-Ásias, Balkan guovllu girkut organiserejedje iežaset ođđa láhkai, Ruošša revolušuvdna rievddai girku sajádaga Ruoššas ja oarjemáilmmis ortodoksaid gaskii riegádii diaspora.

Ruošša ortodoksalaš girku

Ruošša ortodoksalaš girku historjá lávkii ođđa áigodahkii, go Lenin earuhii girku stáhtas ja skuvlla girkus Ruošša jagi 1917 golggotmánu revolušuvnna maŋŋá. Álggus bolševihkat atne oskkoldaga vigiheapme diidaoskun, mii vehážiid mielde diehtaga ovdánettiin jávkkašii. Jagi 1921 doaladupmi goit rievddai, ja bellodat válddii geavahussii ođđa ”dáistaleaddji ateismma” ja ”dáistaleaddji materialismma” prinsihpaid, maid vuođul álggahedje viiddis propagándabarggu oskkoldaga vuostá.

Jagi 1929 maŋŋá Sovjetlihtus álggii viiddis oskkoldagaid váidnu. Váldooassi sierra oskkoldagaid báhpain juogo sáddejedje fáŋgaleairraide dahje godde ja máŋgasat báhtaredje riikkas. Buot ”oskkoldatlaš propagánda” gildojuvvui, maiddái Biibbal-joavkkut, oskkoldatlaš nuoraid- ja nissoniidsearvvit ja oskkoldatgottiid girjerájut ja lohkansálet. Nuppi máilmmesoađi áigge ortodoksalaš girku válde mielde soahtái Duiskka vuostá ja oskkoldagaid váidnu loikkai. Vaikko muhtin girkut rahpasedje ođđasit, ii stáhta oskkodatvuostálaš doaladupmi olus rievdan.

Balkan ja Nuorta-Eurohpa

Vuosttas máimmesoađi čuovvumužžan Osmánaid, Nuortariika-Uŋgára ja Ruošša váldegottit jávke ja dađi mielde maiddái guovllu ortodoksalaš girkuin dáhpáhuvve rievdadusat. Ruošša oarjerájis ortodoksalaš unnitlogut Suomas, Estlánddas, Latvias ja Lietuvas sierranedje iežaset autonomalaš girkun. Dáin buot earret Lietuva sirdásedje maid Moskova patriarkáhta oktavuođas Konstantinopoli patriarkáhta vullosažžan. Ekumenalaš patriarkáhtta vuođđudii maiddái Polskii autokefalalaš girku jagi 1924 riikka vilgesruošša ja ukrainalaš unnitlogu várás. Nuppi máilmmesoađi maŋŋá Moskova heaittihii Latvia, Lietuva ja Estlándda girkuid autonomiija ja reintegrerii Polska girku alccis vaikko dat oaččui ođđasis autokefalalaš girku sajádaga jagi 1948.

Balkanis vihtta serbialaš bismagotti ovttastuvve jagiin 1920-22 Serbia patriarkáhttan, man patriárkkastuollu vuođđuduvvui Belgradii. Maiddái románialaš bismagottit cegge jagi 1925 Románia patriarkáhta. Jagi 1937 Konstantinopoli patriarkáhtta dovddastii maiddái Albania girku autokefalia.

Nuppi máilmmesoađi maŋŋá kommunisttalaš Albanias ávžžuhedje ruksesgardistan gárvvohan skuvlamánáid vandaliseret girkuid ja moskeaid, ja jagi 1967 gildojuvvui láhkaásaheamis buot oskkoldagahárjeheapmi. Dán maŋŋá riikkas giddejedje badjel 2 100 moskea, girku, kloastara ja eará oskkoldatlaš ráhkadusa. Eandalii jagiid 1967 ja 1976 oskkoldatvuostálaš falleheamit ledje erenomáš brutálat ja fanáhtalaččat organiserejuvvon oskkoldaga ja oskkolaččaid vuostá, olu vearrát go mange eará sosialisttalaš riikkas. Imámaid, báhpaid, muŋkkaid ja nonnáid godde ja válde fáŋgan viidát.

Eará Nuorta-Eurohpa kommunisttalaš riikkain girkuide eai čuozihan seammalágan váinnuid. Jugoslavias ja Bulgarias girku ja stáhta sirrejedje nuppi nuppis, muhto Románias girku seaillui ain čatnosis stáhtii. Serbias girku basttii seailluhit eanet autonomalašvuođa go Bulgarias ja Románias. Balkan guovllu girkut, earret Albmanias, ledje goit lojálat ođđa ráđđejeaddjiide ja danin ožžo bajásdoallat teologalaš oahppolágádusaid ja olggosaddindoaimma.

Kommunismma gahččan Nuorta-Eurohpas liigudii stáhta čárvvá guovllu girkuin ja buvttii ođđa politihkalaš ja oskkoldatlaš friddjavuođa nuortaeurohpalaččaide. Nuppe dáfus ovdamearkka dihte Estlánddas ođđa dilli lea láiden nákkuide ekumenalaš ja Moskova patriarkáhta gaskkas báikkálaš girku kanonalaš sajádagas. Dálá áigge riikkas doaibmá sihke ekumenalaš patriarkáhta vuloš autonomalaš girku ja Moskova patriarkáhta vuloš bismagoddi.

Amerihká

Moskova patriarkáhta vuloš "Aleuhtaid ja Davvi-Amerihka bismagoddi" fuoláhii 1900-logu álgologijagiin maiddái Ovttastuvvan Stáhtaide fárren serbialaš, greikalaš, syrialaš ja albánialaš sirdolaččain, vaikko muhtin etnihkalaš joavkkut bovdejedjege iežaset ruovtturiikkain báhpaid jearakeahttá lobi amerihkálaš bismmain. Vuosttas geahččaleapmi vuođđudit autonomalaš dahje -kefalalaš máŋgaetnihkalaš amerihkálaš báikkalaš girku gahčai moivái, man Ruošša revolušuvdna dagahii. Jagi 1921 ekumenalaš patriárka Meletios IV vuođđudii "Mátta- ja Davvi-Amerihká greikalaš earkebismagotti" ja iešguđet álbmotjoavkkut juohkásedje ain ovddošguvlui ja vuođđudedje iežaset ortodoksalaš servošiid.

Moivedili geahččaledje ordnet 1950-logu rájes, go ortodoksalaš girkut Ovttastuvvan Stáhtain bargagohte ovttas ja vuođđudedje jagi 1960 bismmaid bissovaš ovttasbargoorgána (eaŋg. Standing Conference of Canonical Orthodox Bishops in the Americas, SCOBA). Moskova patriárka Tiihion julggaštii jagi 1970 ruošša bismagotti autokefalalaš Ortodoksalaš girkun Ovttastuvvan Stáhtain (eaŋg. Orthodox Church in America, OCA). Ekumenalaš patriarkáhtta vuostálasttii dan iige mieđihan autonomiija greikalaš earkebismagoddái.

Greika ja Turkiija

Greikka-Turkiija soađi čuovvumužžan measta olles Vehá-Ásia greikalaš veahkadat báhtarii Greikii jagi 1922 ja Konstantinopoli patriarkáhta lahtut uhcco dušše Istanbul ja dan birrasa greikalaš veahkadahkii. Dát veahkadat lea johtilit unnon ja dasa gullet šat moatte duhát olbmo. Ekumenalaš bismagotti vuolde leat maid máŋggat "diaspora"-bismagottit ja Greika hálddahusa soahpamušain Greikka sulluid ortodoksalaš veahkadat.

Nuppi máilmmesoađi maŋŋá stuorra joavku greikalaččaid fárrii oarje-Eurohpii, Austráliai, Ođđa Zealándii ja Afrihkái.

Afrihká

Nuorta-Afrihkás greikalaš sirdolaččat leat buktán girku oktavuhtii stuorra joavkku guovllu eamiolbmuid, maidda ortodoksalašvuođas ii leat historjjálaš kolonialismma deaddu. Dát ortodoksalaš servošat šaddet ain Ugandas, Kenias ja Tanzanias, ja dain doibmet báhpat, mat leat boahtán eamiolbmuid gaskkas.

Ortodoksalaš diaspora

Vuosttas máilmmesoađi maŋŋá stuorra fárremiid čuovvumužžan birra máilmmi leat šaddan Nuorta-Eurohpás vuolgán olbmuid servošat, ja dađi mielde maiddái ortodoksalaš girku lea leavvan ođđa guovlluide. Ruošša revolušuvnna čuovvumužžan Oarje-Eurohpái ja eandalii Frankriikii šadde ruošša emigrántaservošat. Parisas váikkuhedje danin máŋggat dehálaš ortodoksateologat, geain lei maiddái stuorra váikkuhus ekumenalaš lihkadussii.

Jagi 1922 riegádii maiddái "Ruošša ortodoksalaš báhtareaddjigirku", mii ii dovddastan Sovjet-Ruoššas doaibman girku. Girku ii goit goassige ožžon čielga kanonalaš saji, ja dat máhcai 2000-logus ruovttoluotta Moskova patriarkáhttii. Seammalágan eahpečielga kanonalaš dilis doaimmai maiddái Ukraina báhtareaddjigirku. Eará emigrántajoavkkut vuođđudedje ekumenalaš patriarkáhta vuloš searve- ja bismagottiid.

Kaleandargažaldat

Jagi 1924 ekumenalaš patriarkáhtta ja fargga máŋggat eará báikkálaš girkut válde atnui ođđa "buoriduvvon gregoriánalaš kaleandara", mii láidii váttis riidduide Greikkas, Románias ja Bulgarias "ođđa-" ja "boareskaleandárlaččaid" gaskkas. Erenomážit Greikkas joavkkut, mat leat riegádan kaleandargažaldaga oktavuođas, leat šaddan "opposišuvdnan", mii vuostálastá buot man atná ekumeniijan. Dáid joavkkuid mielde kaleandarođaštus rabai uvssa girku viidásutge moderniserejupmái ja šaddamii ain eanet eatnanlažžan. Muhtin ravddamus joavkkut leat botken rihppaoktavuođa ortodoksalaš girkuin.

Oahppa

Vladimira Ipmilaeatni ikona.

Ortodoksalašvuohta ii vuođđuduva dovddastusaide dego protestántalaš kristtalašvuohta, muhto guovddážis lea ipmárdus das, ahte girku albma buktá rivttes oskku. Girku osku vuođđuduvvá oahppobihtáide nappo dogmaide, mat fas girku oainnu mielde vuođđuduvvet njuolga Ipmila almmuhussii. Girku dogmaid leat meroštallan čieža ekumenalaš girkočoahkkimis.

Ortodoksalaš, dego maid katolalaš, girkus Biibbalis vuolgán dogmaid lassin girku tradišuvnnas lea guovddáš sadji. Dát tradišuvdna máhccá apostallaš áigái ja ráhkada girku oainnu mielde ovttas Biibbaliin girku ollisvuođa. Biibbal ja tradišuvdna leat oskkilduvvon okto ortodoksalaš girkui, mii dulko daid. Girku lea ollisvuohtan meaddeheapme rivttes oskku ektui. Guovddáš oassi girku tradišuvnnas leat maiddái girkoáhčiid oahpahusat, main atnet árvvus eandalii Gregorios Teologa, Basileios Stuorrá ja Johannes Krysostomosa.

Juo árrat vuosttas jahkeduháhis ortodoksalaš ja katolalaš girku hálddahusat vuođđuduvvagohte iešguđetlágan čovdosiidda. Daid duohkin leat dulkojumi mielde leamaš iešguđetlágan teologalaš oainnut. Dehálamos dáin gažaldagain lea poavvaga sadji girku njunnožis.

Ortodoksalaš girkus Nieida Márjjás lea erenomáš sadji ovdarohkadallin. Márjá lea agalaš nieida ja "ođđa Eeva", gii mieđihii iežas dáhtu mielde allaeaŋgala Gabriela almmuhussii Jesusa riegádeamis. Ortodoksat eai dovddas katolalaš girku oahpa Márjjá suttuhis sahkaneamis ja njuolga albmái badjáneamis.

Oskkudovddastus

Ortodoksalaš girku dovddasta iežas oskku dan hámis, go jagi 325 Nikaia vuosttas girkočoahkkin ja jagi 381 Konstantinopoli vuosttas girkočoahkkin leat dan meroštallan. Ortodoksalaš girku geavaha oskkudovddastussan Nikaia-Konstantinopoli oskkudovddastusa.

Sakrameanttat

Ortodoksalaš girku ii leat meroštallan absoluhta sakrameanttain lohkomeari, muhto dávjá lávejit hállat čieža birra: gásta, mirhavuoidan, eahkedaččat, gáhtamuš, báhppavuohta, náittoslihttu ja buohccivuoidan. Sakrameanttain dušše gástta sáhttá heahtedilis doaimmahit dábálaš olmmoš, muđui daid doaimmaha juogo báhppa dahje bisma. Ortodoksalaš girku oainnu mielde iešguđet girkuid gaskkas ii leat sakrameantaoktavuohta ja danin sakrameanttaide ožžot oassálastit dušše ortodoksalaš girku lahtut.

Olmmoš šaddá ortodoksalaš girku lahttun gástta ja mirhavuoidama bokte. Gásttas olmmoš riegáda ođđasis ja luohppá boares eallimis. Gásta lea áidnageardasaš iige ovdal gásttašuvvon olbmuid sáhte gásttašit ođđasis. Dábálaččat mirhavuoidan (oarjekristtalašvuođa konfirmašuvdna) doaimmahuvvo dalán gástta maŋŋá. Das girku lahttu oažžu Bassi vuoiŋŋa. Olbmuid, geat jorggihit ortodoksan nuppi kristtalaš lihkadusas ja geat leat gásttašuvvon Bassi Golmmaoktasašvuođa nammii, laktet girkui mirhavuoidama bokte.

Gáhtamuš lea sakrameanta, mas olmmoš máhccá Ipmila oktavuhtii, masa su leat gásttas laktán ja mas son lea sierranan iežas boasttoválljejumiid dihte. Girku oainnu mielde Jesus attii iežas máhttájeddjiide gohččuma suttuid "čatnamis ja beastimis" (Joh. 20:22-23). Gáhtamuša sakramentii gullá suttuid dovddasteapmi ja andagassiiaddinrohkos. Gáhtamuša sakramentii lávejit oassálastit dárbbu mielde, muhto erenomážit fástoáiggiin.

Bisma doaimmaheamen eukaristiija.

Ortodoksalaš girku dehálamos bassi doaimmahus leat eahkedaččat, man áddejit oktavuohtan Kristusii. Eahkedaččaid bokte girku lahtut leat oktavuođas baicce Ipmiliin maiddái nuppiideasetguin. Eahkedašávdnasin geavahit suvruduvvon láibbi ja viinni, mat girku oainnu mielde rivdet eukaristiijas Kristusa rumašin ja varran.

Ortodoksalaš buohccivuoidan lea eallima ja buorráneami mysteriija. Mysteriijas olbmos váikkuha Ipmila buorideaddji árbmu Bassi Vuoiŋŋa basuhan oljja bokte. Mysteriija čoahkkana rohkosiin buohcci bealis, oljja basuheamis ja ieš dáhpáhusas, oljjain vuoidamis. Boares vieru mielde doaimmahussii galggašedje oassálastit čieža báhpa, muhto dálá áigge dan doaimmaha dušše okta báhppa - eandalii Suomas, gos leat unnán ortodoksat ja eandalii báhpat. Buohccivuoidan ii leat seamma ášši go katolalaš girku ovddeš nu gohčoduvvon maŋimuš vuoidan nappo jápmima mysteriija.

Báhppavuohta juohkása ortodoksalaš girkus bismavuhtii, báhppavuhtii ja diakonavuhtii. Bismma vihaheami doaimmaha golbma bismma ja báhpaid ja diakonaid vihaha bisma. Báhppavuođas ollašuvvá apostallaš suksesuvdna nappo čuovvun. Báhppan sáhttá vihahuvvot "gutnálaš almmái, gii lea ovdal báhppan vihaheami náitalan dahje mearridan eallit náitalkeahttá". Bismmat galget leat náitalkeahtes albmát dahje leaskkat. Ortodoksalaš girkus ii leat nissonbáhppavuohta, vaikko leat iđihan oainnuid, ahte ovddeš diakonissa virggi livččii sáhtán veardidit báhpaide.

Náittoslihttu leat árbevirolaččat rehkenastán čieža sakrameantta jovkui. Vihaheamis guovtti olbmo lihttui vižžojuvvo Ipmila sivdnádus ja nannejupmi. Ovdal vihaheami lea dábálaččat girkolaš gihládus.

Ipmilbálvalus

Helssega ortodoksalaš searvegotti oaivegirku lea Uspenski katedrála.

Tradišuvnnas lea guovddáš rolla girku liturgalaš eallimis. Girku ipmilbálvaluseallin čoahkkana iešguđetlágan syklain, maidda gullet beaivválaš, vahkkosaš ja jahkásaš bálvalusat ja iešguđetlágan ipmilbálvalustiippat. Ipmilbálvalussykla guovddáš elemeantan lea jándora ipmilbálvalusritma earret eará iđit- ja eahketbálvalusain. Dehálamos girku bálvalusain lea liturgiija nappo rihppaipmilbálvalus, man doaimmadit aŋkke sotnabeivviin ja riepmobeivviin; earret eará kloastariin beaivválaččat. Ipmilbálvalusain čuvvojuvvo bysántalaš tradišuvdna, man ruohtasiid sáhttá gávdnat juvddálaš synagogaipmilbálvalusas.

Suoma ortodoksalaš girku

Suoma ortodoksalaš girku lea Suoma nubbin stuorámus oskkoldatlaš searvvuš, masa gullá sullii 60 000 olbmo nappo 1,1 proseantta suopmelaččain. Girku gullá dálá áigge Konstantinopoli ekumenalaš patriarkáhttii autonomalaš earkebismagoddin. Dan earkebisma lea jagi 2001 rájes leamaš Earkebisma Leo. Girkogotti oaivebáikin lea Kuopio.

Nuortalaččat ja ortodoksalaš girku

Nuortalaččaid ortodoksalaš girku Nellimas

Norgga unnimus girku ja davvi-Norgga áidna ortodoksalaš girku, nuortalaččaid St. Georga kapealla Njávdámis

1500-logus Trifon Beahčánlaš gohčui ortodoksalaš miššonearat risttahit nuortalaččaid. Nuortalaččat gullet eanaš ortodoksalaš girkui, go fas eará sápmelaččat gullet eanaš evaŋgelalaš-luteralalaš girkui.

Geahča maid

• Lintula kloasttar

Girjjálašvuohta

• Piispa Arseni (1999): Ortodoksinen sanasto. Helsset: Otava. ISBN 951-1-15657-8.
• Repo, Mitro (2007): Isä Mitron sanakirja: Ortodoksiset termit selityksineen. Helsset: WSOY. ISBN 978-951-0-33100-2.

Ášši birra eará sajiin

• Suoma ortodoksalaš girku.
• Ortodoksi.net. Diehtosiidu, man ovttaskas olbmot bajásdollet.
• Ortoweb.fi. Oskkoldatoahpahusa siiddut.
• Orthodox Church of America, OCA (eaŋgalsgillii)
• OrthodoxWiki (eaŋgalsgillii)
• Ortodoksalaš hávdadandábit.
• PATRIARCHIA.RU