Vinča – Belo brdo
Za ostale upotrebe, v. Belo Brdo.
Vinča – Belo brdo je arheološki lokalitet koji se nalazi na desnoj obali Dunava, u selu Vinča, 14 km jugoistočno od Beograda. Na ovom lokalitetu su istraživani ostaci najvećeg praistorijskog naselja u Srbiji i jednog od najznačajnijih neolitskih lokaliteta u Evropi. Nalazište je dobilo ime Belo brdo po svetloj boji lesne terase na kojoj se nalazi, ali je u stručnoj literaturi poznatije pod imenom Vinča.
Vinča se prvi put pominje 1893. kada je na sastanku Srpskog geološkog društva Jovan Žujović skrenuo pažnju na ovo nalazište. A kada su 1897. prikazani predmeti koji su ovde otkriveni, zaključeno je da postoji mogućnost da se ovde nalazi praistorijski lokalitet.[1] Iako su sistematska iskopavanja vršena u tri zasebne serije, sa povremenim prekidima, istraživanje lokaliteta u vidu obrade materijala, sređivanja dokumentacije, upoređivanja sa drugim lokalitetima na teritoriji centralnog Balkana i publikovanja nalaza, traje gotovo bez prestanka.
Profesor Miloje Vasić je na ovom lokalitetu započeo prva metodološki utemeljena arheološka iskopavanja u Srbiji 1908. godine, inistirajući na sistematskom istraživanju, jer je samo tako bilo moguće doći do stratigrafski i hronološki sređenog materijala. Tokom ovih iskopavanja došlo se do veoma zadovoljavajućih rezultata, ali bilo nije bilo dovoljno sredstava za dalji rad. Zahvaljujući pomoći direktora Ruskog arheološkog instituta u Carigradu, Fjodora Uspenskog, posle Prvog svetskog rata pomoći britanskog arheologa Ser Džona Lintona Majresa i vlasnika birmingemske novinske kuće Ser Čarlsa Hajda, 1911. istraživanje se nastavlja sa prekidima do 1934. godine, a dobijeni rezultati su izuzetno značajni za razmatranja o nastanku i karakteru ovog praistorijskog naselja.
Posle ovog perioda, tokom narednih deset godina iako nije bilo iskopavanja, Vasić se i dalje bavio Vinčom i rezultate rada objavio je između 1932. i 1936. godine u monografiji Praistorijska Vinča I–IV.[2].
Zalaganjima Vase Čubrilovića, Jovana Todorovića i Nikole Tasića osnovan je 1976. godine Odbor za arheološka istraživanja u Vinči pri predsedništvu SANU, a 1978. godine započeta su i sistematska arheološka iskopavanja u organizaciji Muzeja grada Beograda. Proces istraživanja je vodilo Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. U novi projekat bili su uključeni i Arheološki i Balkanološki institut SANU. Radovima su rukovodili Gordana Marjanović Vujović, koja je ispitala srednjovekovnu nekropolu, i Nikola Tasić, istraživač eneolitskih i bronzanodopskih slojeva Vinče.
Od 1982. godine kada su započeti radovi na neolitskimslojevima, rukovodilac istraživanja je postao akademik Milutin Garašanin, a nešto kasnije i akademik Dragoslav Srejović.
Cilj obnovljenih iskopavanja u Vinči bio je ispitivanje kulturnog sloja u širokom iskopu, čime bi se dobili potpuniji podaci o stratigrafiji nalazišta i obliku zgrada, kao i znanja o drugim odlikama pojedinih horizonata. U istraživačkom projektu u Vinči na rekonstrukciji počeli su da rade i paleozoolozi, fizičari, hemičari, petrolozi, antropolozi i drugi stručnjaci.
Pošto je ostatke kultura metalnih doba ustanovio i M. Vasić, ali im nije posvetio previše pažnje prilikom publikovanja Vinče, jedan od ciljeva iskopavanja od 1978. do 1986. bio je i istraživanje slojeva koji su nastali posle kraja neolitske epohe. Poduhvat podjednako značajan kao otkrivanje postneolitskih slojeva bilo je i reviziono iskopavanje dela profila koji je činio južnu granicu Vasićevih istraživanja. Iskopavanja od 1978. od 1981. godine dala su precizne podatke o slojevima u profilu.[3].
Treća serija iskopavanja započinje pod rukovodstvom profesora Nenada Tasića. Od 1998. godine je stavljen akcenat na uvođenje računarskih tehnologija u arheološku metodologiju sa ciljem vršenja kompleksnijih analiza. Oformljene su posebne laboratorije za keramiku, glačani i okresani kamen, arheozoologiju i makrobotaniku. Ovo je omogućilo obavljanje specijalističkih analiza tokom samih iskopavanja.
Tokom terenskih istraživanja od 1998. do 2008. godine, ispitane su različite procedure koje upotpunjuju saznanja o arheološkim slojevima poput flotacije, arheozoologije, geotomografije, a za potrebe skladištenja i boljeg pregleda velike količine podataka specijalno je razvijen i softver ArchaeoPack [4], koji je omogućio trodimenzionalnu predstavu terena u svakom trenutku, kao i prikazivanje položaja određenih tipova nalaza u odnosu na teren, nepokretne objekte ili na drugi tip i vrstu nalaza. U standardnu proceduru ušle su i različite hemijske i fizičke analize. Organizovane su i dve radionice eksperimentalne arheologije sa ciljem rekonstrukcije procesa proizvodnje keramičkih posuda. Velika pažnja se posvećena je zaštiti kulturne baštine pa je 2004. godine urađeno trodimenzionalno skeniranje ugroženog dela profila i započeto zaštitno istraživanje i nasipanje u cilju njegove stabilizacije i očuvanja[3].
Svesni velikog značaja dobre dokumentacije koja je pratila istraživanja u Vinči, velika pažnja bila je posvećena sakupljanju i čuvanju podataka. Zahvaljujući dobroj dokumentaciji postalo je moguće povezati rezultate istraživanja iz sve tri istraživačke serije.
Od 1998. radilo se i na popularizaciji kulturne baštine, kroz projekte kao što su interaktivno cd izdanje Osmi milenijum Vinče, dokumentarni film Sto godina istraživanja u Vinči, izdanje Vinča – naselje prvih zemljoradnika, izložba Vinča – praistorijska metropola koja je bila posvećena proslavi stogodišnjice od početka istraživanja. Od 1998. do 2012. napisano je 11 doktorata sa temom arheoloških nalaza u Vinči.[5] Vinča je jedan od najugroženijih spomenika kulture baštine, podzemne vode uzrokuju klizanje terena ka Dunavu,[6] ali nije uspeo da uđe među 7 najugroženijih koji su 2013. dobili međunarodna sredstva za zaštitu.[7]
Stratigrafija nalazišta u Vinči je izuzetno kompleksna zato što pokriva vremenski raspon od kraja 7. milenijuma p. n. e. pa do danas. Kulturni sloj, koji dostiže debljinu od 10,5 metara, na pojedinim mestima je formiran sukcesivnim životom na jednom mestu tokom 1000 godina trajanja neolita na ovom nalazištu, a zatim i kasnijim stambenim horizontima iz eneolita i bronzanog doba čiji su tragovi dosta oštećeni srednjovekovnim ukopima grobova, da bi na kraju na istom mestu nastalo i savremeno naselje. Južni profil iskopa nastao sistematskim istraživanjima profesora Miloja Vasića, odnosno presek kroz veštački nastalo brdo, uz podatke dobijene istraživanjima u širokom iskopu je omogućio da se hronološka pozicija svih faza Vinčanske kulture precizno odredi. Ovo je do sada jedini pronađen lokalitet na kome su dokumentovane sve faze ove kulture. Kompleksnost stratigrafije je jedan od osnovnih razloga što se ovaj lokalitet iskopava već čitav jedan vek a istraživanja, uprkos velikoj površini koja je otvorena do sada, nisu ni blizu kraja.
- Najstariji slojevi na lokalitetu pripadaju ostacima starčevačke kulture. Neposredno pre pojave vinčanske kulture, na prostoru centralnog Balkana, u delovima Panonske nizije, Transilvanije, istočne Bosne i severne Makedonije živeli su nosioci kulture ranog i srednjeg neolita, koja je dobila ime prema lokalitetu Starčevo. U najnižim slojevima na lokalitetu nalazi se naselje ove kulture, koja je trajala između 6200. i 5200. godine p. n. e.
- Činjenica da je Vinča otkrivena veoma rano, u prvim decenijama bavljenja arheologijom na Balkanu, omogućila je da se čitav period poznog neolita u ovom delu sveta nazove njenim imenom – vinčanska kultura. Svakako da je i deset metara debeo kulturni sloj, u kome su sadržane sve faze ove kulture, zaslužan za status eponimnog nalazišta. Vinča je za sada jedini lokalitet ove kulture gde su zastupljene sve faze razvoja vinčanske kulture. Naselje zajednice koja se bavila zemljoradnjom, lovom i ribolovom trajalo je na ovom mestu čitavih 1000 godina, između 5500 i 4500. godine p. n. e. U brojnim istraženim slojevima pronađeni su ostaci stambenih objekata kao i komunikacije, nalik ulicama, između njih. Bogatstvo nalaza sa ovog lokaliteta (od keramičkih posuda, figuralne plastike, alatki od životinjskih kostiju i glačanog i okresanog kamena, ostataka kuća) govori u prilog da je Vinčanska kultura na ovom mestu bila prosperitetna, što potvrđuje dugotrajnost naselja.
- Nalaz četiri groba Bodrogkerestur kulture značajan je za utvrđivanje relativne hronologije slojeva nastalih posle neolita. Datovanje radioaktivnim ugljenikom smešta bodrogkerestursku kulturu u vreme između 4000. i 3700. godine p. n. e., ali se na osnovu situacije na terenu čini da su grobovi ove kulture u Vinči ukopani tek pošto je badensko naselje napušteno[8]. Međutim, mnoge stvari ne govore u prilog ove interpretacije.
- Neposredno iznad najmlađeg stambenog horizonta neolitskog naselja u Vinči formirano je, izgleda, naselje badenske kulture. Prema nalazima keramičkih predmeta ustanovljeno je da se radi o ranoj, odnosno pretklasičnoj fazi badenske kulture[9]. Ovaj horizont je izuzetno značajan po nalazu četiri figurine u vidu Kopflosidole (dvodimenzionalne ženske figurine u obliku peščanog sata), od kojih je jedna gotovo potpuno očuvana. Na osnovu datovanja radioaktivnim ugljenikom ovaj horizont je opredeljen u period između 3600. i 3500. godini p. n. e.
- Otkrića prilikom iskopavanja u periodu od 1878. do 1983. i 1998. godine su pokazala da se u Vinči odvijao intenzivniji život u doba kostolačke kulture. Nalaz jame koja prema analogijama ukazuje da je možda korišćena u pogrebnim običajima i/ili u kultu predaka sugeriše zadržavanje nosilaca kostolačke kulture na ovom mestu. Za ovu kulturu nema datuma dobijenih analizom radioaktivnog ugljenika, pa se ona metodom relativnog datovanja okvirno smešta u vreme između 3200. i 2800. godine p. n. e.
Posle kratkotrajnog prekida krajem bakarnog doba, Vinča je ponovo oživela sa naseljavanjem nosilaca vatinske kulture. Ovo naseljavanje se dešava početkom bronzanog doba koje se datuje u sredinu trećeg milenijuma p. n. e. Kao i u slučaju drugih postneolitskih kultura u Vinči, ostaci ovog sloja uništeni su ukopom srednjovekovne nekropole. Ipak otkriveno je dovoljno materijala da se odredi postojanje bar jedne faze u razvoju vatinske kulture.
Po skidanju srednjovekovne nekropole naišlo se na veoma komplikovanu situaciju u relativno tankom isečku kulturnog sloja. U pitanju je bila površina sa gabaritima neolitskih kuća i sa mnoštvom jama iz perioda eneolita i bronzanog doba. Međutim, u slojevima između neolitskih i srednjovekovnih javlja se i materijal koji pripada kulturama gvozdenog doba, antičkom periodu i vizantijskom periodu. Tokom ovih perioda na samom lokalitetu nisu pronađeni stambeni horizonti, odnosno tokom tih perioda nema naselja na Vinči ali određivanje konteksta ovih nalaza je u velikoj meri bila otežano zbog devastacije izazvane kasnijim ukopima grobnih raka između 8. i 15. veka.
Sistematskim istraživanjima od 1978. do 1983. godine otkriveno je 713 grobova, čime je obuhvaćen veliki deo nekropole na kojoj je sahranjivanje obavljano od 8. do 15. veka. Izdvojene su tri horizonta sahranjivanja od 8. do 10. veka, od 11. do 12. veka i od 13. do 15. veka. U sva tri horizonta pokojnici su po hrišćanskim običajima polagani direktno u zemlju, u opruženom položaju sa glavom okrenutom ka zapadu[3].
- ↑ Nikolić, D. i Vuković, J. 2008. „Od prvih nalaza do nekropole kasnog neolita“, u: Vinča – praistorijska nekropola, Beograd, st.40
- ↑ Nikolić, D. i Vuković, J. 2008. „Od prvih nalaza do metropole kasnog neolita“, u: Vinča – praistorijska metropola, Beograd, 40-85
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Tasić, N. N. i Ignjatović, M. 2008. „Od tradicionalne do moderne metodologije“, u: Vinča – praistorijska metropola, Beograd, 87-119
- ↑ Tasić, N. N. i Jevremović, V. 2003. „ArchaeoPackPro! Programski sistem za unos, obradu i interpretaciju digitalne arheološke dokumentacije“, u: Review of the National Center for Digitalization 3, 54-58
- ↑ Zapostavljen lokalitet Vinče („Politika“, 17. decembar 2012)
- ↑ Kolevka Evrope klizi u Dunav („Večernje novosti“, 24. avgust 2013)
- ↑ Lokalitet Vinča nije na međunarodnoj listi za zaštitu („Politika“, 20. avgust 2013)
- ↑ ibid.
- ↑ Tasić, N. 1984. „Vinča u bakarno i bronzano doba“, u: Vinča u praistoriji i srednjem veku, Beograd, 103-106
- http://www.rastko.org.rs/arheologija/vinca/vinca_c.html#_Toc504111709 Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u Vinča – Centar neolitske kulture u Podunavlju
- http://www.rastko.org.rs/arheologija/srejovic/dsrejovic-vinca.html Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u Dragoslav Srejović, „Vinča i njena kultura“
- Vinča koju su svi zaboravili (B92, 15. jun 2011)
- Virtuelna Vinča, vebsajt sa 3D modelima iz Vinče i virtuelnim panoramama lokaliteta Arhivirano 2016-10-11 na Wayback Machine-u
- Trag: Beograd tajni (RTS, 6. februar 2013)
- Ugroženo arheološko nalazište Vinča: Prvu metropolu Evrope ostavili da propadne („Blic“, 25. jun 2013)
