İçeriğe atla

Artvin

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu sayfa Artvin ilinin şehir merkezini anlatmaktadır. İl için Artvin (il) sayfasına bakınız.
Artvin
Şehir
Türkiye'deki yeri
Türkiye'deki yeri
ÜlkeTürkiye
BölgeKaradeniz Bölgesi
İlArtvin
İdare
 • Belediye başkanıBilgehan Erdem (CHP)
Yüzölçümü
 • Toplam1141 km²
Rakım345 m
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu
08000
Alan kodu466
Plaka kodu08

Artvin (Gürcüce: ართვინი (artvini), Rusça: Артвин (Artvin), Ermenice: Արդվին (Ardvin), Lazca: Art'vini); Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nin, doğu ucunda yer alan ve Artvin ilinin idari merkezi olan şehirdir.

Artvin, Orta Çağ'da Gürcistan'ın bölgelerinden biri olan Klarceti'deki yerleşmelerden biriydi. Önemli yolların geçtiği bir kavşakta yer alıyordu. Bir yandan Erzurum, Bayburt, Ardahan ve Ardanuç'a, diğer yandan Batum ve Hopa'ya açılıyordu. Şehir ayrıca Çoruh Havzası'nda Artvin ile Batum arasındaki su yoluyla taşımacılığın iskelelerinden biriydi.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin, Ahameniş döneminde, Gürcistan'da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğe bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Artvin eski Gürcüce kaynaklarda “Artavani” olarak geçer. Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti de bu yerleşmeden “Artavani” olarak söz etmiştir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsçadan gelir ve Zerdüştilikte "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Artvin'e değil, Artanuci, Artahi, Artaani ve Artaşeni’ye de adını vermiştir. Artvin adı, Arta’ya Gürcücede kelimeye bir şeyi taşıyan anlamı veren “-ovani” sonekinin eklenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Arta-ovani zaman içinde Arta-vani, Art-vani ve Art-vin'e dönüşmüştür. Artavani “Arta’yı barındıran yer” anlamına gelir. Bu da Artvin'de tanrı Arta adına inşa edilmiş bir tapınağın bulunduğunu göstermektedir. Arta adı inşa edilen tapınakların akarsu kıyılarında olduğu bilinmektedir. Artvin'deki tapınağın da, Çoruh Nehri kıyısında, Artvin Kalesi'nin bulunduğu yer olduğu tahmin edilmektedir.[1][2] 18. yüzyılın sonunda kaleme alınmış olan Gürcüce bir kaynakta kentin adı Artvanisi / Artavanisi (ართვანისი / ართავანისი) biçiminde yazılmıştır.[3]

Artvin kentinin çevresinin adı ise Artavani veya Artvin değil, Ligani ve Livani'ydi.[4] Kartlis Tshovreba’da bu yörenin adı sadece Nigali ve Nigali Vadisi olarak geçmektedir.[5][6] Ancak Nigali daha geniş bir coğrafyanın adıydı.[7] Bu adlandırmalar farklılıklar göstermekle birlikte, çok eskilerden gelen Nigali, Ligani ve Livani adının Osmanlı döneminde Livane ve Livana’ya dönüşmüş, Osmanlı kayıtlarında da Livana olarak yer almıştır.[8]

Artvin adı üzerine, yaygın biçimde Ermeni yazarların yaydığı ve Gürcü etnograf Konstantine Maçavariani’nin 1894 yılında Artvin kentine yaptığı seyahate dair notlarında da yer alan rivayetler vardır. Bir rivayete göre, Svetibari köyünde Arutin ve Livane adlarını taşıyan iki kardeş Korzul Köprüsü’ne giderken çok eski bir kiliseyle karşılaşırlar. Ardından Svetibari köyünün halkı burayı beğenip yerleşir. Yeni yerleşim yerine de büyük kardeş Arutin’e bir saygı ifadesi olarak Artvin adı verilir. Diğer rivayete göre ise, Dvin’in Yunan, Arap, Fars ve Türk istilasına uğraması sonucunda Ermeni nüfus bu şehirden göç eder ve “Yeni Dvin” anlamına gelen Ard-Dvin kentini kurar. Birer halk etimolojisi olan bu rivayetlerden ikincisi, Türkçe kaynaklarda Artvin adının açıklanmasında kullanılmış, ancak birinci rivayete pek itibar edilmemiştir.[9][10][11]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus fotoğrafçı Sergey Prokudin-Gorski tarafından çekilen Artvin kentinin görünüşü. Mart 1912

Çoruh Havzasında bulunan Artvin, antik çağda Kolhis ve İberya sınırları içinde yer alıyordu. Bazı araştırmacılar, Yunan mitolojisinde adı geçen Fasis Nehrinin Rioni değil, Artvin'in de kıyısında yer aldığı Çoruh olduğunu ileri sürerler.[12][13] Artvin'in Kolheti döneminde Tunç Çağı yerleşmesi olduğu kabul edilir. Klasik kronolojiyle bölge tarihini aktaran kaynaklara göre, bulunduğu yer itibarıyla Artvin, İÖ 8. yüzyılda Kimmerler, İÖ 7. yüzyılda İskitler tarafından istila edildi. İÖ 200 yılında İberya Krallığı'nın, İÖ 119'da Pontus'un, İÖ 65 yılında Roma'nın egemenliğine girdi.[14] 1944 yılında Kılıç Kökten'in yaptığı kazılarda il çevresinde MÖ 3500-2200 yıllarına tarihlenen Kura-Aras (Erken Trans-Kafkasya Kültürü) ile ilişkilendirilen yerleşim izlerine rastlanmıştır.

Artvin, erken Orta Çağ'da Gürcülerin önemli merkezi olan Tao-Klarceti bölgesinde, 8-9. yüzyıllarda kurapalatilerin yönettiği bir yerdi. Sonra birleşik Gürcistan Krallığı içinde yer aldı. Birleşik Gürcistan krallığını parçalanmasından ve Moğol istilasından sonra 13. yüzyılda Gürcü atabeglerin yönetimine girdi. 16. yüzyılda, Gürcü atabeglerini gerileten Osmanlıların eline geçti. Osmanlılar Tao-Klarceti'yi tamamen ele geçirince bu topraklarda Çıldır Eyaleti'ni kurdular. Artvin bu eyalet içinde Livana (Nisf-i Livana) adlı livanın (sancak) merkeziydi.[15] Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Artvin, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusların eline geçti.

Gürcistan Krallığı Döneminde, Artvin Merkez - Ardanuç ve Şavşat Dini Yapıları[16]

Bu savaştan sonra Artvin ve çevresinden Gürcülerin önemli bir kısmı göç etti. Bu tarihten kısa bir süre önce, 1874'te Giorgi Kazbegi'nin tespitine göre Artvin kentinde Gürcüce seyrek konuşuluyor olmasına karşın arka mahallelerde neredeyse herkes Gürcüce konuşuyordu. Artvin Gürcülerden sonra önemli bir Ermeni nüfusa sahipti. Şehrin tamamında 2.000 ev vardı. Bunlardan 100'ü Gregoryen Ermenilerine, 600'ü Katolik Ermenilerine, geri kalanlar ise Müslümanlara aitti. Bu dağılıma uygun olarak ahalinin beş camisi, dört Katolik ve bir Gregoryan kilisesi vardı. Şehirde sekiz kahvehane ve 250 dükkân bulunuyordu. Evler dağın dik bir yamacına yan yana sıralı bir şekilde kuruluydu. Şehrin kenar bölümlerinde zeytin bahçeleri, incir ağaçları içinde köy diye adlandırılan yerler vardı.[17] 1874'te bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Artvin'da ticaretle sadece Ermenilerin meşgul olduğunu yazar. 1882 yılında Artvin'de iki Ermeni Gregoryen, üç Ermeni Katolik kilisesi, üç deri fabrikası, yedi okul vardı. Rus yönetimi sırasında Artvin kenti aynı adlı ilin (okrug) merkeziydi.

Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus sayımına göre Artvin kasabası Batum Oblastı sınırları içindeki Artvin Okrugu'nun merkeziydi. Artvin Okrugu'nun nüfusu 52.434 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 34,5 (17.814 kişi) Gürcü, % 50,3'ü (26.395 kişi) Türk, %14,8'i (7.775 kişi) Ermeni, %0,3 (154 kişi) Kürt, % 0,6'sı (296 kişi) Çingene olarak kaydedilmişti. Artvin Okrugu'ndaki kazalardan biri olan Artvin kazasında (uçastok) ise, 12.919 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 53,5'i (6.913 kişi), % 46,5'i (6.001 kişi) Türk ve % 0,1'i (5 kişi) Ermenilerden oluşuyordu. Artvin kasabasında ise 6.442 kişi yaşıyordu.[18]

9 şubat 1897 tarihinde Rusya'da yapılan genel nüfus sayımı esnasında Artvin Okrugu'nda da nüfus sayımı yapılmıştır. Bu nüfus sayımında cinsiyet, yaş, milliyet, mezhep, toplumsal zümre, meslek, okur-yazarlık, öğrenim, şehirleşme oranı, ana dili, doğum yeri, uyruğu, medeni durumu gibi ayrıntılı sorular sorulmuştur. Kutaisi Guberniyasına bağlı Artvin Okrugu'nuın toplam nüfusu 56.140 kişiydi. Mezhep ve din dağılımında nüfusun %84'ü Müslüman, %8,5'i Ermeni Katolik ve Protestan, %5,5'i Ortodoks Ermeni, %2'si diğer Ortodoks gruplardı. Anadile göre dağılımda %74'ü Türkçe, %12'si Ermenice, %10'u Gürcüce ve %2'si de Rusça konuşuyordu.[19]

I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Artvin, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 7 Mayıs 1920'de yapılan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya, Artvin ve Ardahan bölgelerini Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak tanıdı. 1921'de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükûmeti'nin Gürcistan hükûmetine 23 Şubat 1921'de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum'u ele geçirdi.[20] Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum'dan çıkarıldı ve sadece Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. 4 Ocak 1936 tarihinde yeni kurulan Çoruh ilinin adı, 17 Şubat 1956 tarihinde TBMM'inde kabul edilen 6668 sayılı kanunla[21] Artvin olarak değiştirilerek bu ilin merkezi yapılmıştır.[22]

Tarihsel yapılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin kentindeki en önemli tarihsel yapı Artvin Kalesi’dir (47 x 37 m). Livane Kalesi olarak da bilinen yapı, şehrin kuzeybatı kısmında, Çayağzı mahallesi sınırları içindedir. Çoruh Nehrine hakim, nehrin sağ tarafında ve nehirden 70 metre yükseklikteki bir tepede yer alır. Bir kulesi bulunan kale, bugüne büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Artvin Kalesi, Bagrationi Hanedanı'nın Gürcü kralı Büyük Aşot tarafından 937 yılında yaptırılmıştır. 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçen kale, birkaç kez onarılmıştır. Bugün askeri bölge içinde olan Artvin Kalesi 2004 yılında onarılmıştır. Kale içinde kilise ve sarnıç kalıntıları vardır.[23][24] Bugünkü Artvin kenti sınırları içinde altı kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kiliselerden dördü Katolik kilisesiydi. 19-20. yüzyıllarda kilise olmaktan çıkan veya yıkılmış olan bu yapılar arasında Kardzveli Kilisesi önemli bir yere sahiptir. Bu kilisede çok sayıda Gürcüce elyazması kitap bulunuyordu. Ne var ki bu el yazmaları sonradan kaybolmuştur.[25][26]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dağlık bir alanda Çoruh vadisinin sol yamacında meyilli bir arazide kurulmuş olan Artvin kenti, Borçka'ya değin olan kesimde Çoruh vadisini izleyen, Borçka’dan sonra da Doğu Karadeniz kıyı dağlarını Cankurtaran Geçidi ile Karadeniz kıyısındaki Hopa ilçesine bağlanmaktadır.

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]

İklim tüm yıl boyunca yağışlıdır ve kışları ılık, her mevsim bol yağışlı bir iklim hüküm sürmektedir. Çoruh Nehrinin de etkisiyle daha az yağışlı, kışları pek sert geçmeyen ılıman bir iklim görülür.

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yıl Toplam Şehir Kır
1927[27] 35.322 2.943 32.379
1935[28][a] 29.712 3.512 26.200
1940[29] 33.691 4.589 29.102
1945[30][b] 16.966 3.986 12.980
1950[31] 18.441 4.562 13.879
1955[32] 19.297 5.770 13.527
1960[33] 22.669 8.016 14.653
1965[34] 25.002 9.847 15.155
1970[35] 28.345 13.109 15.236
1975[36] 29.366 13.390 15.976
1980[37] 29.964 14.307 15.657
1985[38] 32.422 18.720 13.702
1990[39] 33.183 20.306 12.877
2000[40] 34.572 23.157 11.415
2007[41] 32.827 24.502 8.325
2008[42] 32.272 23.527 8.745
2009[43] 32.985 24.468 8.517
2010[44] 32.627 24.354 8.273
2011[45] 33.333 25.234 8.099
2012[46] 33.692 25.771 7.921
2013[47] 33.415 25.192 8.223
2014[48] 34.050 25.525 8.525
2015[49] 34.208 25.838 8.370
2016[49] 34.626 26.329 8.297
2017[49] 34.926 26.700 8.226
2018[49] 35.081 25.408 9.673
2019[49] 35.186 26.078 9.108
2020[49] 34.007 25.288 8.719

Belediye başkanları

[değiştir | kaynağı değiştir]
№ Belediye Başkanı Görev Başlangıcı Görev Bitişi Parti
1 Hasan Arı 1928 1929 Cumhuriyet Halk Partisi
2 Kazım Kaydi Çeltikçioğlu 1929 1933
3 Hasan Atanoğlu 1933 1934
4 Ali Çoruh 1934 1936
5 Şükrü Uygur 1936 1938
6 Osman Demiröz 1938 1946
7 Adil Moral 1946 1950
8 Rüstem Koca 1950 1950
9 Fehmi Alpaslan 1950 1953
10 Mustafa Ergin 1953 1955 Demokrat Parti
11 Ömer Özgün 1955 1960
12 Mansur Ulusoy 1960 1960 Bağımsız
(Atama)
13 Ziya Kasnakoğlu 1960 1962
14 Hamdi Ergün 1962 1963
15 Talat Dinç 1963 1973 Cumhuriyet Halk Partisi
16 Kaya Keleş 1973 1980
17 Rıza Yılmaz 1980 1984 Bağımsız
(Atama)
18 Kadir Halvaşi 25 Mart 1984 3 Kasım 1985 Sosyal Demokrasi Partisi
3 Kasım 1985 1 Nisan 1994 Sosyaldemokrat Halkçı Parti
19 Seracettin Yazan 1 Nisan 1994 1 Nisan 1999 Doğru Yol Partisi
20 Dr. Emin Özgün 1 Nisan 1999 1 Nisan 2014 Cumhuriyet Halk Partisi
21 Mehmet Kocatepe 1 Nisan 2014 3 Nisan 2019 Adalet ve Kalkınma Partisi
22 Demirhan Elçin 3 Nisan 2019 3 Nisan 2024 Cumhuriyet Halk Partisi
23 Bilgehan Erdem 3 Nisan 2024 Görevde

Kaynak:[50]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Borçka ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.
  2. ^ Ardanuç ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Caba Samuşia, "Artvin (Livane) Kalesi", Tao-Klarceti Kaleleri (Gürcüce), Editörler: Giorgi Bagrationi, Bondo Kupatadze, Caba Samuşia, Tiflis, 2020, s. II. cilt, s. 7-30, ISBN 978-9941-9675-9-7
  2. ^ ""Aša", Encyclopædia Iranica". 23 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2021. 
  3. ^ "İoane Bagrationi, Kartli-Kaheti'nin Tavsifi (Gürcüce), Tiflis, 1986, s. 82, 84". 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2021. 
  4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları, 2019, Tiflis, s. 17, ISBN 9789941485244.
  5. ^ Eter Beridze, Nigali, Tiflis, 2009, s. 4, ISBN 9789941409028.
  6. ^ Kartlis Tskhovreba, Tiflis, 2014, s. 214, 353, ISBN 9789941445521.
  7. ^ İuri Siharulidze, Nigali (Livana)– Tarihsel Coğrafya Sorunları, Batum, 1985, s. 3.
  8. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 353, ISBN 9789157871117.
  9. ^ К. Мачавариани, Городь Артвинь, Кутаисской губернии. Путевые очерки. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, XXII, 1-53, Tiflis, 1897, s. 9.
  10. ^ "Bilal Dedeyev - Xaqan Balayev, "K. Maçavariani'nin gezi notlarına göre XIX. yüzyılın sonlarında Rus yönetimindeki Artvin", Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2023, sayı: 10, s. 1-33". 4 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2024. 
  11. ^ Şükrü Aslan, "Modern Artvin'de etnik coğrafya: Dilsel/Dinsel kimilkler, Dağlardan Denize Arvin (Derleyen: Rahşan İnal, İstanbul, 2024, ISBN 978-975-05-3681-6
  12. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 122, ISBN 9789755537207.
  13. ^ "ანანია (ჯაფარიძე), "ტბები და მდინარეები ისტორიულ კოლხეთში" (Anania Caparidze, "Tarihi Kolheti'de Göller ve Nehirler"". 25 Eylül 2019. 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2019. 
  14. ^ Özhan Öztürk, Karadeniz - Ansiklopedik Sözlük, 2005, 1. Cilt, s. 112, ISBN 9756121009.
  15. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 219.
  16. ^ Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts (İngilizce). Louvain / Belgium: Peeters Publishers. 12 Mayıs 2004. ISBN 90-429-1318-5. 
  17. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 118-119, ISBN 9789755537207
  18. ^ "КУТАИССКОЙ ГУБЕРНИИ, ВХОДЯЩИЕ В СОСТАВ СОВРЕМЕННОЙ ТУРЦИИ (1886 г.)" (Rusça)". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020. 
  19. ^ Taşkın, F., Kaya, A. İ. (2020). 19. Yüzyıl Artvin Demografisi Üzerine Bazı Değerlendirmeler. Prof. Dr. Nuri Yavuz (Yay. haz.). Artvin Tarihi Araştırmaları-1 içinde (s. 194-195). Ankara: Kriter Yayınevi.
  20. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
  21. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Şubat 2020. 
  22. ^ "Artvin". 5 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2011. 
  23. ^ "Artvin Kalesi". 15 Ekim 2019. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2019. 
  24. ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 299, ISBN 9789941478178.
  25. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 127". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2023. 
  26. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2015 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2016, s. 121 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9123-9-9
  27. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  28. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  29. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  30. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  31. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  32. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  33. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  34. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  35. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  36. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  37. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  38. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  39. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  40. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  41. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  42. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  43. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  44. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  45. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  46. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  47. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  48. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  49. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Merkez Nüfusu - Artvin". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Artvin Merkez Nüfusu". nufusune.com. 
  50. ^ "Eski Başkanlar". 11 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024. 
Wikimedia Commons'ta Artvin ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Artvin&oldid=34161089" sayfasından alınmıştır