Surnâme
Surname, Osmanlı dönemi Türk edebiyatında şenlikler hakkında yazılan edebî metinlerin genel adıdır.[1]
Osmanlı döneminde padişah çocuklarının doğum ve sünnet törenleriyle padişah kızlarının düğün törenlerini anlatan manzum, mensur ya da manzum-mensur karışık yazılan eserler genellikle Surnâme adını taşır.[2] Suriyye adıyla kaside şeklinde yazılan şiirlerle “tarih manzumeleri” de bu tür içinde değerlendirilir.[2] Surnâmeler sadece sarayın düzenlediği törenleri konu edinirken sûriyyelerle bu merasimlerin yılını belirleyen tarih manzumelerinde hem sarayın hem bu çevrenin dışında kalan kişilerin düzenlediği törenler anlatılmaktadır.[2]
Şehzadelerin sünnet törenleri için yapılan şenlikler “sûr-ı hıtân”, padişah kızlarının nişan ve evlenmeleri vesilesiyle düzenlenenler “sûr-ı cihaz”, padişah çocuklarının doğumu dolayısıyla tertiplenenler “velâdet-i hümâyun” şenlikleri olarak adlandırılır ve surnâmelerin konusunu oluştururlar[2] Yazarlar, bir şenliğin ardından kendi istekleriyle yahut padişahın ya da “sûr emini” adı verilen şenlikten sorumlu kişinin emriyle bu eserleri meydana getirmişlerdir.[1] Kimi sûrnâmelerde eğlencelerin niteliğine, kiminde esnaf alaylarının anlatımına ağırlık verilir. Şenlikler minyatürlerle de tasvir edilir.[3]Nakkaş Osman’ın resimlediği Surname-i Hümayun ile Levni’nin resimlediği Surname-i Vehbi minyatür sanatının en önemli eserlerinden kabul edilir.
Osmanlı’da düzenlendiği tespit edilmiş 556 kadarı düğün ve şenlikten 11 tanesi bağımsız birer eser olarak yazılmış sûrnâmelere konu olmuş; bu 11 tören için toplam on dokuz eser yazılmıştır.[1] Söz konusu sûrnâmelerden 9 tanesi evlilik törenlerini, 7 tanesi sünnet törenlerini, 2 tanesi hem evlilik hem sünnet törenlerini ve iki tanesi de padişah kızlarının doğumunu anlatmaktadır.
Bağımsız surnâmelerin bilinen ilk örnekleri, III. Murad’ın oğlu Şehzade Mehmed’in 1582’de yapılan sünnet töreni için Âlî Mustafa Efendinin ve İntizâmî’nin yazdığı eserlerdir. Bu iki eserle birlikte sûrnâme bağımsız bir edebî tür olarak ortaya çıkmıştır. Kökünün Anadolu halk düğünlerindeki hediye kayıtlarının tutulması geleneğine bağlı olduğu düşünülür.[1] Ancak surnameler sadece hediye listelerini değil, şenlik eğlencelerine ve geçit alaylarına dair pek çok ayrıntılı anlatımı içerir.
Surnâmeler Osmanlı sarayının ve toplumun belirli günlerdeki hayatını, zevk ve eğlence anlayışını, kıyafetlerini, törenlerini, mûsikisini, oyun ve eğlence şekillerini, dönemin geleneklerini anlatması bakımından kültür tarihi, sosyoloji ve halk bilimi açısından kaynak değeri taşımaktadır. Yazıldığı devrin kelime, deyim ve terim varlığını, kullanım özelliklerini göstermesi surnâmeleri dil ve edebiyat bakımından da önemli kılmaktadır.[2] Müellifin padişahın ihsanına kavuşmak ya da atiyye elde etmek amacıyla yazması, olayların abartılı, eğlencelerin haddinden fazla övüldüğü, olağandan farklı ifadelerin kullanılmasına neden olmuştur ancak yine de surnameler şenliğin gerçekleştiği dönemle ilgili değerli bilgiler sağlamaktadır.[3]
Müstakil kitap olan Surnâmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1582 yılında III. Murad’ın oğlu III. Mehmed için yapılan ve elli beş gün elli beş gece süren sünnet törenini anlatan eserler
- Câmiu’l-buhûr der Mecâlis-i Sûr, Âli Mustafa Efendi, manzum
- Surnâme-i Hümâyun, İntizâmî, mensur
- 1675’te IV. Mehmed’in şehzadeleri Mustafa) ile Ahmed için yapılan ve on beş gün süren sünnet merasimiyle kızı Hatice Sultan’ın Vezir Sarıkçı Mustafa Paşa ile evlenmesi dolayısıyla yapılan ve on sekiz gün süren düğün törenini anlatan eserler
- Surnâme-i Abdî, Abdi, mensur
- Surnâme, Nâbi, mansur
- 1710’da II. Mustafa’nın kızı Safiye Sultan’ın Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın oğlu Ali Paşa ile evlenmesini anlatan iki mensur surnâme
- 1720’de III. Ahmed’in oğulları Süleyman, Mustafa, Mehmed ve Bayezid’in on beş gün süren sünnet töreniyle Sultan II. Mustafa’nın kızı Ayşe Sultan ile Eğriboz muhafızı İbrâhim Paşa ve Emetullah Sultan ile Sirke Osman Paşa’nın 1719’da yapılan düğün törenlerini anlatan surnâmeler
- Surnâme-i Vehbi, Seyyid Vehbî, mensur
- Surnâme-i Hazîn, Mehmed Hazîn, mensur
- 1724’te III. Ahmed’in kızlarından Ümmü Gülsüm’ün Ali Paşa, Hatice Sultan’ın Ahmed Paşa, Atîka Sultan’ın Mehmed Paşa ile evlenme törenlerini anlatan mensur surnâme
- 1759 yılında III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın doğumu üzerine yapılan ve yedi gün yedi gece devam eden şenliği anlatan surnâme
- Vilâdetnâme-i Hibetullah Sultan, Haşmet, mensur
- 1776 yılında I. Abdülhamid’in kızı Hatice Sultan’ın doğum şenliğini konu alan eser
- Vilâdet-i Hatice Sultan, Melek İbrahim, mensur
- 1834 yılında II. Mahmud’un kızı Sâliha Sultan ile Damat Gürcü Halil Rifat Paşa’nın düğünüyle ilgili
- Surnâme-i Rif‘at, Mîr Alemzâde, manzum
- Surnâme-i Es‘ad, Sahaflar Şeyhizâde Mehmed Esad Efendi, manzum
- Surnâme, Müellifi belli değil, mensur
- 1836’da Şehzade Abdülmecid ve Abdülaziz için yapılan sünnet merasimiyle Mihrimah Sultan’ın Bahr-i Sefîd muhafızı Mehmed Said Paşa ile olan düğünlerini anlatan surnâmeler
- Surnâme-i Lebîb, Mehmed Lebib Efendi, mensur
- Surnâme-i Hızır, Hızır, manzum
- Surnâme, Müellifi belli değil, mensur
- 1847’de Abdülmecid’in oğulları Şehzade Mehmed, Murad ile Abdülhamdi’in sünnet düğününü anlatan
- Surnâme-i Tahsîn, Tahsin, manzum
- 1858’de Abdülmecid’in kızları Cemile Sultan’ın Mahmud Paşa ile, Münire Sultan’ın Mısır Valisi Abbas Paşa’nın oğlu İlhâmi Paşa ile evlenmeleri dolayısıyla yapılan ve on beş gün süren düğün töreniyle ilgili surnâme
- Surnâme-i Selâtîn: Peyâm-ı Sûr, Nâfî, mensur
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d "Gülsüm Ezgi Korkmaz, Surnâmelerde 1582 Şenliği, Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2004" (PDF). 9 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Haziran 2015.
- ^ a b c d e Hatice Aynur, Sûrname Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 37, Yıl 2009
- ^ a b "Mehmet Işık, Siyaset ve Şenlik 1836 Sûr-ı Hümayûnu, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014" (PDF). 1 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Haziran 2015.
