Kontent qismiga oʻtish

Ahmad I

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ahmad I
احمد اول
Tughra of Ahmed I.JPG
Usmonlilar imperiyasi podshohi, xalifasi, ikki muqaddas masjid xodimi
Hukmronligining boshlanishi: 1603-yil 22-dekabrdan
Hukmronligining tugashi: 1617-yil 22-noyabrgacha
Oʻtmishdosh: Mehmed III
Voris:Mustafo I
Tugʻilgan sanasi: 18-aprel 1590-yil
Tugʻilgan joyi:Manisa, Usmonlilar imperiyasi
Vafot sanasi:22-noyabr 1617-yil(1617-11-22)
(27 yoshda)
Vafot joyi:Istanbul, Usmonlilar imperiyasi

Ahmed I (18 Aprel 1590 – 22 Noyabr 1617) – Usmonlilar imperiyasining 1603-1617-yillardagi hukmdori[1]. Uning sharafiga Istanbulda Sulton Ahmad masjidi qurilgan.

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ahmad I 1590-yil 18-aprelda Manisada tugʻilgan. Sulton Mehmed III va uning kanizagi Handan Sultonning oʻgʻli. Otasi oʻsha yillarda Manisaning sanjakbeyi edi[2]. 1595-yil yanvarda uning bobosi Murod III vafot etdi va Mehmed III taxtga oʻtirdi, shundan soʻng uning bolalari va harami Istanbulga koʻchib oʻtdi[2].

Uning katta akasi Shahzoda Mahmud 1603-yil iyun oyida otasining buyrugʻi bilan qatl etilgan va Shehzoda Ahmad otasining oʻlimidan olti oy oldin taxtga birinchi daʼvogar boʻlib qolgan[2].

Sulton Mehmed III 1603 yil 21-dekabrdan 22-dekabrga oʻtar kechasi vafot etdi va Ahmad 13 yoshida Usmonli imperiyasining yangi sultoni boʻldi[3]. Taxtga oʻtirganidan keyin onasi Volida Sulton unvonini oldi va qaynonasi Safiya Sulton bilan hokimiyat uchun kurashga kirishdi. Hokimiyat uchun kurash 1604-yilning yanvarida Safiye Sultonning Edirnadagi Eski Saroyga surgun qilinishi bilan tugadi. Yangi Valide Sulton oʻz oʻgʻlining qarorlariga taʼsir oʻtkazmoqchi boʻldi, lekin Sulton Ahmad onasiga boʻysunmay, uning siyosatdagi taʼsirini cheklamoqchi boʻldi[4]. Xondan Sulton va Shayx ul-islom Ebülmeyamin Mustafa Efendi[tr] yosh sultonning ustozi boʻlib, vazirlarni tayinlagan va lavozimidan chetlatgan[2]. Ahmadning farzandi boʻlmagani uchun uning ukasi Shahzoda Mustafo oʻsha paytda taxtning yagona vorisi boʻlgan va oʻsha paytdagi qonunga qaramay, uning hayoti saqlab qolingan[2].

Handan Sulton 1605-yil 12-noyabrda 30 yoshdan oshganida vafot etdi[4]. Onasining vafotidan keyin uning eng yaqin maslahatchisi yosh Sulton hukmronligining boshida hokimiyat tepasiga koʻtarilgan Darvesh Mehmed Posho edi. 1606-yil iyun oyida Darvesh Mehmed Posho vazir etib tayinlandi va shayxul-islom Cafer Mustafa Sunullah Efendi[tr] lavozimidan ozod qilindi. Uning xatti-harakatlari va davlat masalalari boʻyicha qarorlari aholining noroziligiga sabab boʻldi. 1606-yil dekabrda Sultonga suiqasd uyushtirish aybi bilan qatl etildi[2].

Ahmad I hukmronligining boshida Anadoluda Jalalilar qoʻzgʻoloni va Kalenderoğlu[tr] boshchiligidagi dehqonlar qoʻzgʻoloni davom etdi. Qoʻzgʻolonchilar Anadoluning katta qismini nazorat qilib, Halab hokimi Gumuljineli Nasuh Posho va Anadolu beylerbeyi Kechdehan Ali Poshoni magʻlub etishdi. Qoʻzgʻolon boshliqlaridan biri Tavilu Ahmad bilan muzokaralar olib borildi. Unga Sharazor beylerbeyi lavozimini taklif qilishdi, biroq u Harputni qoʻlga kiritdi[5]. Uning oʻgʻli Mehmed soxta farmon yordamida Bagʻdod beylerbeyi mavqeini egalladi va Nasuh posho qoʻshinini magʻlub etdi[5].

Yana bir qoʻzgʻolon yetakchisi Ali Janbulad[en] Manoʻgʻli Faxr ad-din bilan ittifoq tuzib, Tarobulus ash-Shom hokimi Yusuf Sayfani[en] magʻlub etdi. Ali posho Adana shahri yaqinidagi hududni oʻz nazoratiga olib, oʻz nomidan tangalar chiqara boshladi[6]. Shunda Ali Posho qoʻshini Halabning yangi beylerbeyi Husayn Poshoni magʻlub etdi[6]. Yangi vazir Kuyucu Murod Posho qoʻshin boshchiligida Halab tomon yurish qildi va 1607-yil 24-oktyabrda 30 ming kishilik qoʻzgʻolonchilar qoʻshinini magʻlub etdi[6]. Qoʻzgʻolon boshliqlaridan biri Canbolatogʻlu Ali Posho Istanbulga qochib, sultondan qilmishlari uchun kechirim soʻradi[6]. Ahmad I uni Timisoare shahriga, keyin esa Belgradga noib etib tayinladi, lekin oʻziga ishonib topshirilgan yerlarni notoʻgʻri boshqargani uchun tez orada qatl etildi[6].

Kuyucu Murod Posho qoʻzgʻolonni bostirishni davom ettirdi, kichik qoʻzgʻolonlarning markazlarini vayron qildi, ularning baʼzi rahbarlarini qatl qildi[7]. Kalenderoğlu Eronga qochib ketdi va Shoh Abbosdan boshpana oldi. Qoʻzgʻolon Anadoʻludagi qishloq askarlar tomonidan vayron qilinishiga olib kelgan[7]. 1609-yil oktyabr oyida Sulton Ahmad I hatto Anadolu aholisining ahvolini yaxshilashga qaratilgan „Adolat farmoni“ („Adalet-name“) chiqardi[7].

Sulton Ahmad I davrida Fors bilan urush davom etdi. Usmonlilar imperiyasi uchun urush omadsiz edi. 1604-yil 8-noyabrda Abbos I qoʻmondonligidagi fors qoʻshini Yerevan, Kars viloyatini egallab, Axalsixe shahri yaqinida toʻxtadi[8]. Qoʻshin qoʻmondoni Yusuf Sinon posho 1604-yil iyun oyida Istanbuldan yurishga otlanib, 8-noyabrda Karsga kirdi, lekin Abbos I qoʻshiniga qarshi yurishga bormay, qishda Vanda qoldi[9]. Armiyani Erzurumga olib bordi, lekin askarlar va ularning qoʻmondonlari uning harakatlaridan norozi boʻlishdi, shuning uchun yurish muvaffaqiyatsiz tugadi[8].

1605-yilda Sinan posho oʻz qoʻshinini Tabrizga hujum qildi. Koʻse Sefer posho tufayli qoʻshin zaiflashdi va forslar tomonidan asirga tushdi[10]. Sinan Posho boshchiligidagi Usmonli qoʻshini Soʻfiyon jangida magʻlubiyatga uchradi va dastlab Vanga, u yerdan Diyarbakirga chekindi. Koʻp qoʻshin bilan kelgan va jangga kechikib qolgan Halab beylerbeyi Canbolatogʻlu Husayn Poshoning qatl etilishi askarlarning qoʻzgʻoloniga sabab boʻldi[10]. Usmonli qoʻshinidagi notinchlikdan foydalangan forslar Shirvon, Shamaxi va Ganjani egallab oldilar[10][11].

1610-yilda avval Jaloliy qoʻzgʻolonini bostirgan vazir Kuyucu Murod Posho Shoh Abbosga qarshi yurish qildi, lekin uni jangga jalb qila olmadi. Keyingi yilning avgust oyida Diyarbakirda toʻsatdan vafot etdi. Yangi bosh vazir Gumuljineli Nasuh Posho Safaviylar bilan tinchlik shartnomasi tuzilishi tarafdori edi va shartnomaga koʻra Usmonli imperiyasi Abbosning zabt etilgan yerlarini tan olishga majbur boʻldi. Bu kelishuvga koʻra, Shoh Abbos har yili 200 ipak soligʻini toʻlashga rozi boʻlgan[12][13]. 1614-yilda Nasuh posho qatl etildi va Oʻkuz Mehmed posho bosh vazir boʻldi. Keyingi yilda 200 boy ipak joʻnatmagani uchun tinchlik tugatildi[12][13].

1616-yil aprel oyida Usmonli qoʻshiniga bosh boʻlgan Oʻkuz Mehmed Posho Halabni tark etib, uni Yerevanga olib boradi. Qamal qurollari yetishmasligi, garnizonning qarshiligi va oʻsha yilning noyabr oyida sovuq havoning boshlanishi tufayli Usmonli qoʻshinining chekinishi bilan qamal tugadi[14]. Mehmed posho vazirlikdan chetlashtirilib, uning oʻrniga Marashli Halil Posho tayinlandi[15]. Marashli Halil Posho qoʻmondonligi ostidagi Usmonli qoʻshini Tabrizni egalladi. Ardabil jangida forslar tomonidan magʻlubiyatga uchradi va 15000 turk askari halok boʻldi[16].

1606-yil 11-noyabrda Avstriya bilan Zsitvatorok tinchligi imzolandi. Unga koʻra Usmonlilar Avstriyadan yillik oʻlpon talabidan voz kechdilar, Vengriyadagi Gabsburg monarxiyasining mulkiga hujum qilishdan bosh tortdilar va Gabsburglarning imperatorilk unvonini tan oldilar. 1608-yilda Hayduk qoʻzgʻoloni chogʻida Istvan Bocskayning safdoshi Gabriel Batory Transilvaniya hukmdori boʻldi[17]. Oʻsha yili Sulton Ahmad tomonidan tan olindi, Istanbuldan hokimiyat ramzlarini oldi va mamlakatni uch yil davomida soliq toʻlashdan ozod qildi.

1613-yilda turk armiyasi Valaxiya hukmdori Radu Michni va Moldaviya hukmdori Stefan Tomsining koʻmagida Transilvaniya knyazligiga qarshi jazolash kampaniyasini boshladi. Ahmad I zodagon Gabor Betlenni oʻzining yangi hukmdori etib tasdiqladi. Sharqiy Yevropada Usmoniylar taʼsiri kuchaydi[17].

Ahmad I 1617-yil 22-noyabrda 27 yoshida tifdan vafot etdi. Moviy masjid yonida joylashgan maqbaraga dafn etilgan. Yangi sulton uning ukasi Shahzoda Mustafo boʻlib, u Mustafo I sifatida taxtga oʻtirgan[18].

Oilasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xotinlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Mahfiruz Hatice Sulton
  • Mahpeyker Koʻsem Sulton
  • Fatma Ferahshod Hotun
  • Shoxzamon Hayrunnisa Hotun

Farzandlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Oʼgʼillari
  • Qizlari
Ism Tugʻilgan sanasi Vafot etgan sanasi Onasi Hayot yoʻli
Usmon II 1604 1622 Mohiferuz Hadicha Sulton Usmon Sulton Ahmad lning va Mohiferuz Hadicha Sultonning 1-farzandi. U 1618-yilda Sulton boʻladi va 1621-yilda ukasi Mehmetni qatl qildiradi. Shahzoda Usmon 1622-yilda yanicharlar tomonidan taxtdan agʼdarilgan.
Şehzade Mehmed 1605 1621 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Sulton Ahmad lning 2-va Koʻsem Sultonning 1-farzandi. U 1621-yilda katta akasi Usmon ol tomonidan qatl qilingan.
Shahzoda Orhan 1609 1612 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Sulton Ahmet l va Koʻsem Sultonning farzandi.1613-yilda Shahzoda Orhan tahminan 3 yoshida kasallikdan vafot etgan.
Şehzade Cihangir 1609 1609 Fatma Ferahshod Hotun U Sulton Ahmet l va Fatma hatunning farzandi. U kasallikdan vafot etgan.
Şehzade Selim 1611 1622 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Sulton Ahmet l va Kosem Sultonning oʻgʻli. U yoshligida kasallikdan vafot etgan.
Sulton Murod IV 1612 1640 Mahpeyker Koʻsem Sulton Shahzoda Murod Ahmet l va Kosem Sultonning oʻgʻli. U 1623-yilda Sulton boʻladi va koʻplab janrlar qiladi. U Boʻgʻdod fotihidir. Murod lV jangda ham, kamon otishda ham juda mohir edi. Sulton Murod III Usmoniylar Sulolasining 17-sultonidir. Sulton Murod lV 1640-yilda koʻp ichish sababli vafot etgan.
Shahzoda Boyazid 1612 1635 Mohiferuz Hadicha Sulton U Ahmet l va Mohiferuz Hadicha Sultonning oʻgʻli. Shahzoda Muroddan atigi 6 yosh kichik. U 1635-yilda akasi Murod IV tomonidan qatl qilingan.
Shahzoda Sulaymon 1613 1635 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Mahpeyker Koʻsem Sultonning oʻgʻli. Shahzoda Sulaymon 1635-yilda akasi Murod lV tomonidan qatl qilingan.
Shahzoda Hasan 1613 1615 Fatma Ferahshod Hotun U Ahmet l va Fatma Ferahshod Hotunning oʻgʻli. Shahzoda Hasan 1615-yilda kasallikdan vafot etgan.
Shahzoda Husayn 1614 1617 Mohiferuz Hadicha Sulton U Ahmet I va Mahfiruze Hadicha Sultonning oʻgʻli. Shahzoda Husayn 1617-yildq kasallikdan vafot etgan.
Shahzoda Qosim 1614 1638 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning oʻgʻli. Shahzoda Qosim Kösem Sultonning eng sevimli farzandlaridan biri. Shahzoda Qosim 1638-yilda akasi Murod lV tomonidan qatl qilingan.
Sulton Ibrohim l 1615 1640 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning kenja oʻgʻli. Shahzoda Ibrohim 1640-yilda akasi Murod lll vafotidan soʻng Sulton boʻldi. U oʻsha payt kasal edi. Ibrohim l koʻpincha onasi, opa-singilaridan koʻra koʻproq kanizaklarni yaxshi koʻrardi. Sulton Ibrohim l 1648-yilda onasi va xotini Turhan Sulton tomonidan taxtdan agʻdarilgan va qatl qilingan.
Oysha Sulton 1605 1656 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning katta qizi.6 yoki 7 marta turmushga chiqqan. Oysha Sulton koʻp jihatdan onasi Kösem Sultonga oʻxshar edi. Uning 1-nikohi 1612-yilda 7 yoshida boʻlgan.
Fotima Sulton 1606 1670 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning 2-qizi. U jamoasi Oysha singari koʻplab siyosiy nikohlari bilan tanilgan. U kamida 7 marta turmushga chiqqan.
Honzoda Sulton 1607 1650 Mahpeyker Kösem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning 3-qizi. Honzoda Sulton opalaridan farqli oʼlaroq 3 marta turmushga chiqqan. Bulardan eng taniqlisi Nakkash bayram posho bilan baham. Oʻsha payt Honzoda Sultonning shaxsiy saroyi bor edi va onasi Koʻs Sulton bilan juda yaqin edi.
Hadicha Sulton 1608 1612 Mohiferuz Hadicha Sulton U Ahmet l va Mohiferuz Sultonning qiz farzandi edi. Hadicha Sulton yoshligida kasallikdan vafot etgan.
Gavharhon Sulton 1608 1660 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning 4-qiz edi. U 2 marta turmushga chiqqan va Safiye Hanim Sulton ismli bir qizi boʼlgan. Gavharhon Sultonning onasi bilan munosabatlari haqida aniq maʼlumotlar yoʻq.
Esma Sulton 1612 1612 Shohzamon Hayrunnisa Hotun U Ahmet l va Shohzamon Hayrunnisa Hotunning 1-qizi edi. Esma Sultonning ismi Esra boʻlishi ham mumkin. Esra Sulton yoshligida kasallikdan vafot etgan.
Zahide Sulton 1613 1620 Shohzamon Hayrunnisa Hotun U Ahmet l va Shohzamon Hotunning 2-qizi edi. U yoshligigida kasallikdan vafot etgan.
Burnaz Atike Sultan 1614 1674 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sultonning 5-qizi edi. U 3 marta turmushga chiqqan. Atike Sulton Turhan Sultonni shaxsan oʼzi tarbiyalab Ibrohim lning hilvatiga kiritgan edi. Atike Sulton oʻsha payt Ibrohim l bilan juda yaqin edi.
Zubayda Sulton 1615 1638 Fatma Hotun U Ahmet l va Fatma hatunning qizi edi. Zubayda Sulton 1yoki 2 marta turmushga chiqqan.
Zeynep Sulton 1616 1620 Mahfiruz Hadicha Sulton U Ahmet l va Fatma Hotunning qizi edi. U yoshligida kasallikdan vafot etgan.
Jemre Sulton 1616 1620 Mahpeyker Koʻsem Sulton U Ahmet l va Koʻsem Sulton 6-qizi va shu farzandi edi. U yoshligidavafot etgan.
Obida Sulton 1618 1648 Fatma Hotun U Ahmet l va Fatma hatunning 2-qizi edi. U 1 marta turmushga chiqqan. Obida Sulton Ahmet l vafotidan soʻng toʼgʻilgan yagona qizi edi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Peirce, Leslie. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, 1993 — 99-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Börekçi 2009.
  3. ↑ Dîvân: Di̇si̇pli̇nlerarasi Çalişmalar Dergi̇si̇ / Dîvân: Journal of Interdisciplinary Studies. İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. Yüzyıl Osmanlı Siyasî Krizi - A Dynasty at the Threshold of Extinction: Mehmed III, Ahmed I, Mustafa I and the 17th-Century Ottoman Political Crisis - Günhan BÖREKÇİ. Архивировано 22 dekabr 2021 года.
  4. ↑ 4,0 4,1 Peirce 1993.
  5. ↑ 5,0 5,1 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  8. ↑ 8,0 8,1 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  9. ↑ Ibraxim Pechevi „Извлечения по истории Азербайджана и сопредельных стран и люластей периода 1520-1640 гг.“. Восточная литература.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  11. ↑ Ibraxim Pechevi „Извлечения по истории Азербайджана и сопредельных стран и люластей периода 1520-1640 гг.“. Восточная литература.
  12. ↑ 12,0 12,1 „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ibraxim Pechevi „Извлечения по истории Азербайджана и сопредельных стран и люластей периода 1520-1640 гг.“. Восточная литература.
  14. ↑ „MEHMED PAŞA, Damad“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  15. ↑ „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin.
  16. ↑ Əliyarlı 2009.
  17. ↑ 17,0 17,1 Борецкий-Бергфельд 2021.
  18. ↑ „AHMED I“. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahmad_I&oldid=5053174" dan olindi