THE WALL OF THE CLASSICAL CITY OF ATHENS

TO ΤΕΙΧΟΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ. Αλέξανδρος-Νεκτάριος Ιω. Βασιλείου-Δαμβέργης. Φιλόλογος, υπ. διδάκτωρ Κλασσικής Αρχαιολογίας Πανεπ. Κρήτης Α) Εισαγωγή σχετικά με την κατασκευή των αρχαίων τειχών κατά την κλασσική εποχή. Στα ιστορικά χρόνια, ήδη από την γεωμετρική εποχή στην αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Σμύρνη, μαρτυρείται η κατασκευή αμυντικού τείχους γύρω από τους οικισμούς για την προστασία τους από εξωτερικές επιθέσεις. Τα τείχη ήταν συνήθως κατασκευασμένα με λίθινη θεμελίωση και λίθινο το κατώτερο τμήμα της ανωδομής, μέχρι ένα ύψος 2μ. περίπου, ενώ πάνω σε αυτήν την κατασκευή έβαινε ωμοπλινθοδομή. Το κατώτερο τμήμα της τοιχοποιίας διαμορφωνόταν συνήθως κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. στις δύο παρειές με επιμελημένη τοιχοποιία κατά το ισοδομικό, το ψευδοϊσοδομικό, το τραπεζιόσχημο και σπανιότερα το πολυγωνικό σύστημα τοιχοποιίας, ενώ στο εσωτερικό τοποθετούνταν μικρότεροι λίθοι και πηλός (λιθολόγημα). Επάνω: αναπαράσταση του ΒΔ τμήματος του τείχους της αρχαίας Αθήνας. Σε πρώτο πλάνο το Δίπυλον και η πύλη από όπου διερχόταν η Ιερά Οδός που οδηγούσε στην Ελευσίνα. Πηγή: www.eie.gr Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο ίδιος τρόπος κατασκευής ήταν κοινός στην Ελλάδα από την Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική εποχή. Η ΙΕ ρίζα της λέξεως *deigh- φαίνεται ότι σημασιολογικά σημαίνει το πλάσιμο των ωμοπλίνθων από πηλό ή πηλόχωμα με την ενίσχυση αχύρων ή άλλων ξερών χόρτων. Οι οικίες και αρκετά δημόσια κτίρια της κλασικής εποχής ή παλαιοτέρων εποχών που διατηρούνταν κατά την κλασική εποχή στην Αθήνα και στις άλλες αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν κατασκευασμένες με τον ίδιο τρόπο σε απλούστερη μορφή (ήταν πιο λεπτές οι θεμελιώσεις καθώς και οι φερόμενοι τοίχοι από ωμοπλίνθους.) Τα πλίνθινα τείχη επιστέφονταν από επάλξεις, και όπως και τα σπίτια έφεραν κεράμωση, συνήθως κορινθιακού ή λακωνικού τύπου. Όπως σημειώνει το ΙΜΕ "Δύο κυρίως τύποι κεράμωσης χρησιμοποιήθηκαν από τους Έλληνες. Η λακωνική, στην οποία οι στρωτήρες και οι καλυπτήρες είναι κυρτοί, και η κορινθιακή, στην οποία και τα δύο αυτά στοιχεία είναι επίπεδα. Μία τρίτη κατηγορία, λιγότερο διαδεδομένη, συνδυάζει επίπεδους στρωτήρες με κυρτούς καλυπτήρες και ονομάζεται σικελική. Oι στρωτήρες των άκρων της στέγης κατέληγαν σε ένα κάθετο τμήμα, τη σίμη, προορισμένο για τη συγκράτηση των υδάτων της βροχής. Η σίμη έφερε ανοίγματα για την εκροή των υδάτων, συχνά διακοσμημένα με κεφαλές λεόντων (στα δημόσια κτήρια). Αντίστοιχα, οι καλυπτήρες των άκρων της στέγης, οι οποίοι ονομάζονταν ηγεμόνες, κατέληγαν σε κεφαλές ανθρώπων ή μυθικών όντων και αργότερα σε ανθέμια. Με ανθέμια επίσης ήταν διακοσμημένοι και οι κεντρικοί καλυπτήρες στη ράχη της στέγης." Επάνω: Κεράμωση λακωνικού, σικελικού και κορινθιακού τύπου. http://www.ime.gr/chronos/04/gr/culture/312arts_arch_upperbuild.html Στις αρχαίες ακροπόλεις είναι συνήθης η ανεύρεση επιφανειακώς κεράμων από την καλυπτήρια κεράμωση του τείχους. Και μόνο η απομάκρυνση των κεράμων της στέγης ενός πλίνθινου τείχους επέφερε συντόμως την φθορά του από τις καιρικές συνθήκες, κυρίως από τη βροχή. Τείχη και οχυρά κτίζονταν και εξ ολοκλήρου από λιθοπλίνθους, όπου ευνοούσαν τα κατά χώραν ευρισκόμενα υλικά και τα οικονομικά της πόλεως που αποφάσιζε να υλοποιήσει το έργο. Βεβαίως η βάση του τείχους θα μπορούσε να κατασκευαστεί και με τρόπο συμπαγή, χωρίς λιθολόγημα, όπως στην περίπτωση του θεμιστόκλειου τείχους. Τείχη πόλεων κι φρούρια μπορούσαν να κατασκευαστούν και εξ ολοκλήρου από λιθοπλίνθους, όπως στην περίπτωση του φρουρίου Πάνακτον, σημ. Γυφτόκαστρο). Β) Τα τείχη των Αθηνών κατά την κλασσική εποχή. Στο τέλος της αρχαϊκής εποχής και λίγο πριν τους Περσικούς πολέμους η πόλη των Αθηνών περιβαλλόταν από το αρχαϊκό τείχος, ενώ η Ακρόπολη από την ημικατεστραμμένη μυκηναϊκή οχύρωση. Ήδη ο Θεμιστοκλής ως επώνυμος άρχων το 493/2 π.Χ. είχε αρχίσει την οικοδόμηση του τείχους του Πειραιά. Η κατάληψη και καταστροφή της έρημης πόλεως το 480 π.Χ., κατά τη δεύτερη περσική εκστρατεία με επί κεφαλής τον ίδιο τον Μ. Βασιλέα Ξέρξη, από το πεζικό των Περσών, αποτέλεσε προσωρινή ζημία για την πόλη-κράτος των Αθηνών. Μετά την απόκρουση της περσικής απειλής με την ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.) και την μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.), οι Αθηναίοι μπορούσαν να ανασυγκροτήσουν πλέον τις δυνάμεις τους. Όχι μόνο πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της Δηλιακής συμμαχίας και ανέλαβαν επιθετική στρατιωτική δράση στα θαλάσσια ύδατα και το έδαφος της Μ. Ασίας, αλλά άρχισαν να ανασυγκροτούν την πόλη τους, αρχής γενομένης από το το νέο τείχος της πόλεως. Είναι γνωστή από τους αρχαίους συγγραφείς η οικοδόμηση του κλασσικού τείχους της αρχαίας Αθήνας από τον Θεμιστοκλή, μετά την καταστροφή της πόλεως από τους Πέρσες το 480 π.Χ. Με δική του πρόταση κατασκευάστηκε και η οχύρωση του Πειραιά. Το θεμιστόκλειο τείχος των Αθηνών σε σχεδιαστική αναπαράσταση Ιωάννη Τραυλού. www.eie.gr Ο Θουκυδίδης περιγράφει την κατασκευή του θεμιστόκλειου τείχους, το οποίο περιέκλειε έκταση πολύ μεγαλύτερη από ό,τι το αρχαϊκό τείχος. Το κλασσικό τείχος κτίστηκε βιαστικά, όσο βρισκόταν η αθηναϊκή πρεσβεία στη Σπάρτη, και ενώ ο ίδιος ο Θεμιστοκλής σκοπίμως κρυβόταν, χωρίς να παρουσιάζεται στους εφόρους όσο κτιζόταν το τείχος. Σε ό,τι αφορά το τείχος των Αθηνών, η περιγραφή της κατασκευής της θεμελίωσής του από τον Θουκυδίδη σημαίνει πιθανώς ότι το είδε γκρεμισμένο μετά το τέλος του πολέμου. Συγκεκριμένα ο Θουκυδίδης μας περιγράφει την κατασκευή του τείχους ως εξής: Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, [1.93] [1.93.1] τούτῳ  τῷ  τρόπῳ  οἱ  Ἀθηναῖοι  τὴν  πόλιν  ἐτείχισαν  ἐν  ὀλίγῳ  χρόνῳ.  καὶ δήλη  ἡ  οἰκοδομία  ἔτι  καὶ  νῦν  ἐστὶν  ὅτι  κατὰ  σπουδὴν  ἐγένετο· οἱ γὰρ θεμέλιοι  παντοίων  λίθων ὑπόκεινται  καὶ  οὐ  ξυνειργασμένων  ἔστιν ᾗ,  ἀλλ’ ὡς  ἕκαστόν ποτε  προσέφερον,  πολλαί  τε  στῆλαι  ἀπὸ  σημάτων  καὶ  λίθοι εἰργασμένοι  ἐγκατελέγησαν. μείζων  γὰρ  ὁπερίβολος  πανταχῇ  ἐξήχθη τῆς πόλεως, καὶ διὰ τοῦτο πάντα ὁμοίως  κινοῦντες  ἠπείγοντο.[1.93.3] ἔπεισε δὲ καὶ  τοῦ  Πειραιῶς  τὰ  λοιπὰ  ὁ  Θεμιστοκλῆς  οἰκοδομεῖν  (ὑπῆρκτο  δ’  αὐτοῦ πρότερον ἐπὶ τῆς ἐκείνου ἀρχῆς ἧς κατ’ ἐνιαυτὸν Ἀθηναίοις ἦρξε) νομίζων τό  τε  χωρίον  καλὸν  εἶναι,  λιμένας  ἔχον  τρεῖς  αὐτοφυεῖς,  καὶ αὐτοὺς ναυτικοὺς γεγενημένους μέγαπροφέρειν ἐς τὸ [1.93.4] κτήσασθαι δύναμιν (τῆς γὰρ δὴ θαλάσσης πρῶτος ἐτόλμησεν εἰπεῖν ὡς  ἀνθεκτέα  ἐστί), καὶ τὴν ἀρχὴν εὐθὺς ξυγκατεσκεύαζεν. καὶ ᾠκοδόμησαν τῇ ἐκείνου γνώμῃ τὸ πάχος τοῦ  τείχους  ὅπερ  νῦν  ἔτι  δῆλόν ἐστι  περὶ  τὸν  Πειραιᾶ·  δύο  γὰρ  ἅμαξαι ἐναντίαι ἀλλήλαις τοὺς λίθους ἐπῆγον. ἐντὸς δὲ οὔτε  χάλιξ οὔτε  πηλὸς ἦν, ἀλλὰ ξυνῳκοδομημένοι  μεγάλοι  λίθοι καὶ  ἐντομῇ  ἐγγώνιοι,  σιδήρῳ πρὸς ἀλλήλους  τὰ  ἔξωθεν  καὶ  μολύβδῳ  δεδεμένοι. τὸ  δὲ  ὕψος  ἥμισυ  μάλιστα ἐτελέσθη  οὗ  διενοεῖτο. [1.93.6] ἐβούλετο γὰρ τῷ  μεγέθει  καὶ  τῷ  πάχει ἀφιστάναι  τὰς τῶν  πολεμίων ἐπιβουλάς, ἀνθρώπων τε ἐνόμιζεν ὀλίγων καὶ τῶν  ἀχρειοτάτων  ἀρκέσειν  τὴν  φυλακήν,  τοὺς  δ’  ἄλλους  ἐς  τὰς  ναῦς ἐσβήσεσθαι. [ 1.93.7] ταῖς γὰρ ναυσὶ μάλιστα προσέκειτο, ἰδών, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, τῆς βασιλέως στρατιᾶς  τὴν κατὰ θάλασσαν  ἔφοδον  εὐπορωτέραν τῆς κατὰ γῆν  οὖσαν· τόν τε  Πειραιᾶ ὠφελιμώτερον ἐνόμιζε  τῆς  ἄνω πόλεως, καὶ πολλάκις  τοῖς  Ἀθηναίοις  παρῄνει,  ἢν ἄρα  ποτὲ  κατὰ  γῆν  βιασθῶσι, καταβάντας  ἐς  αὐτὸν  ταῖς  ναυσὶ  πρὸς  ἅπαντας  ἀνθίστασθαι.  [1.93.8] Ἀθηναῖοι  μὲν  οὖν  οὕτως  ἐτειχίσθησαν  καὶ  τἆλλα  κατεσκευάζοντο  εὐθὺς μετὰ τὴν Μήδων ἀναχώρησιν. Ο Θουκυδίδης περιγράφει με ακρίβεια την κατασκευή του τείχους, η οποία επιβεβαιώθηκε από τις ανασκαφές. Αφηγείται ότι, εξ αιτίας της εσπευσμένης κατασκευής του, στη θεμελίωσή του χρησιμοποιήθηκαν λίθοι κατεργασμένοι, επιτύμβιες στήλες από τάφους και μη κατεργασμένοι λίθοι. Το κατώτερο τμήμα της ανωδομής του τείχους κατασκευάστηκε από κατεργασμένες ορθογώνιες λιθοπλίνθους ώστε αυτές να συναρμόζονται καλώς μεταξύ τους, χωρίς να διαμορφώνονται δύο παρειές με λιθολόγημα στο εσωτερικό του τείχους. Κατά την περιγραφή του Θουκυδίδη ἐντὸς  δὲ  οὔτε  χάλιξ  οὔτε  πηλὸς  ἦν, ἀλλὰ ξυνῳκοδομημένοι  μεγάλοι  λίθοι  καὶ  ἐντομῇ  ἐγγώνιοι,  σιδήρῳ  πρὸς ἀλλήλους  τὰ  ἔξωθεν  καὶ  μολύβδῳ  δεδεμένοι. Οι λιθόπλινθοι συνδέονταν μηχανικά με σιδερένιους συνδέσμους, δηλαδή σχημάτιζαν μία συμπαγή υποδομή. Οι λιθόπνινθοι αυτές έφεραν εντομές, δηλαδή λαξευμένες υποδοχές για να τοποθετηθούν οι σιδερένιοι σύνδεσμοι (οι πιο κοινοί ήταν αυτοί του σχήματος διπλού Τ) που συνέδεαν οριζοντίως τις λιθοπλίνθους, και οπές για έμπηξη γόμφων, οι οποίοι συνέδεαν καθέτως τις λιθοπλίνθους, του κάτω δόμου με τον επάνω. Οι σύνδεσμοι και οι γόμφοι στερεώνονταν με μολυβδοχόηση, όπως περιγράφει και ο Θουκυδίδης. Το Θεμιστόκλειο τείχος. Πηγή: el.wikipedia.org και wikimapia.org Επάνω στην συμπαγή αυτή βάση έβαινε το φερόμενο εποικοδόμημα, δηλαδή η ωμοπλινθοδομή, η οποία έφτασε τότε στο μισό περίπου του ύψους που σχεδίαζε ο Θεμιστοκλής. Ο τρόπος αυτός κατασκευής με καλώς λαξευμένες ορθογώνιες λιθοπλίνθους με μηχανική σύνδεση ήταν κοινός στην οικοδόμηση δημοσίων κτιρίων (ναών, στοών κλπ). Tμήμα του τείχους των Αθηνών. Πηγή: erroso.blogspot.com Ο Κίμων, πρωτοστατώντας στα πολιτικά πράγματα την δεκαετία του 460 π.Χ. (459-456 π.Χ.) προώθησε την κατασκευή των Μακρών τειχών, τα οποία συνέδεαν το άστυ με τον Πειραιά. Πρόκειται για το Βόρειο μακρό τείχος και το Φαληρικό τείχος, το οποίο περιελάμβανε στην περιτειχισμένη έκταση και το λιμάνι του Φαλήρου. Τα τείχη των Αθηνών κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Το Φαληρικό τείχος μετά την οικοδόμηση του διὰ μέσου τείχους εγκαταλείφθηκε. Σχέδιο Ιωάννη Τραυλού www.eie.gr  Ο Θουκυδίδης περιγράφει επίσης το τείχος των Αθηνών και την περιτειχισμένη έκταση κατά το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου και αναφέρεται στο μήκος του και την συνάθροιση των Αθηναίων από όλη την Αττική όταν ο Αρχίδαμος εισέβαλε κατά το πρώτο έτος του πολέμου. Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 2.13.  [2.13.1] Ἔτι δὲ τῶν Πελοποννησίων ξυλλεγομένων τε ἐς τὸν Ἰσθμὸν καὶ ἐν ὁδῷ ὄντων, πρὶν ἐσβαλεῖν ἐς τὴν Ἀττικήν, Περικλῆς ὁ Ξανθίππου στρατηγὸς ὢν Ἀθηναίων δέκατος αὐτός,... ὡς ἔγνω τὴν ἐσβολὴν ἐσομένην... [2.13.7] τοῦ τε γὰρ Φαληρικοῦ τείχους στάδιοι ἦσαν πέντε καὶ τριάκοντα πρὸς τὸν κύκλο τοῦ ἄστεως, καὶ αὐτοῦ τοῦ κύκλου τὸ φυλασσόμενον τρεῖς καὶ τεσσαράκοντα (ἔστι δὲ αὐτοῦ ὃ καὶ ἀφύλακτον ἦν, τὸ μεταξὺ τοῦ τε μακροῦ καὶ τοῦ Φαληρικοῦ), τὰ δὲ μακρὰ τείχη πρὸς τὸν Πειραιᾶ τεσσαράκοντα σταδίων, ὧν τὸ ἔξωθεν ἐτηρεῖτο· καὶ τοῦ Πειραιῶς ξὺν Μουνιχίᾳ ἑξήκοντα μὲν σταδίων ὁ ἅπας περίβολος, τὸ δ’ ἐν φυλακῇ ὂν ἥμισυ τούτου. [2.13.8] ἱππέας δὲ ἀπέφαινε διακοσίους καὶ χιλίους ξὺν ἱπποτοξόταις, ἑξακοσίους δὲ καὶ χιλίους τοξότας, καὶ τριήρεις τὰς πλωίμους τριακοσίας. [2.13.9] ταῦτα γὰρ ὑπῆρχεν Ἀθηναίοις καὶ οὐκ ἐλάσσω ἕκαστα τούτων, ὅτε ἡ ἐσβολὴ τὸ πρῶτον ἔμελλε Πελοποννησίων ἔσεσθαι καὶ ἐς τὸν πόλεμον καθίσταντο. ἔλεγε δὲ καὶ ἄλλα οἷάπερ εἰώθει Περικλῆς ἐς ἀπόδειξιν τοῦ περιέσεσθαι τῷ πολέμῳ. Ο Θουκυδίδης υπολογίζει το μήκος των Μακρών τειχών σε 40 στάδια, όπως αργότερα και ο Παυσανίας, και προσθέτει ότι και ο οχυρωματικός περίβολος του Πειραιά, μαζί με το φρούριο όπου βρισκόταν το ιερό της Μουνυχίας Αρτέμιδος (σήμερα είναι κτισμένο στην ίδια θέση το κτίριο του Ναυτικού Ομίλου), είχε μήκος 60 στάδια. Όταν ήρθε στα πράγματα ο Περικλής, ως ηγέτης του δημοκρατικού κόμματος, μετά τον Εφιάλτη, έπεισε για την κατασκευή του Διά Μέσου τείχους, (446-443 π.Χ.) δηλαδή ενός τείχους που έβαινε παράλληλα με το Βόρειο σκέλος. Έτσι δημιουργείτο ένας τειχισμένος διάδρομος, ο οποίος συνέδεε πλέον το άστυ με το καλά οργανωμένο λιμάνι του Πειραιά. Επάνω: Ψηφιακή απαράσταση του κλασικού τείχους των Αθηνών, χωρίς όμως κεράμωση επάνω από το τις επάλξεις. Πηγή: ancientathens3d.com Η Αθήνα-φρούριο δεν είχε να φοβηθεί τον στρατό του Αρχίδαμου κατά το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.Χ. Μέσα όμως σε αυτό το τείχος συνέρρευσε ο πληθυσμός της Αττικής κατά τα χρόνια του πολέμου. Ο Θουκυδίδης μας παραδίδει ότι ήταν τέτοιος ο συνωστισμός των Αθηναίων εντός των τειχών, που πολλοί μετασκεύασαν σε κατοικίας τον χώρο στη κορυφή των πύργων, οι οποίοι έφεραν στέγη με κεράμωση. Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, [2.17.3] κατεσκευάσαντο δὲ καὶ ἐν τοῖς πύργοις τῶν τειχῶν πολλοὶ καὶ ὡς ἕκαστός που ἐδύνατο· οὐ γὰρ ἐχώρησε ξυνελθόντας αὐτοὺς ἡ πόλις, ἀλλ’ ὕστερον δὴ τά τε μακρὰ τείχη ᾤκησαν κατανειμάμενοι καὶ τοῦ Πειραιῶς τὰ πολλά. Εκεί βρισκόταν ο πληθυσμός της Αττικής όταν ενέσκηψε ο λοιμός κατά το 2ο έτος του πολέμου.Το τείχος του Πειραιά και τα Μακρά τείχη (τμηματικώς) κατεδαφίστηκαν το 404 π.Χ., σύμφωνα με τους όρους παράδοσης που υπαγόρευσε η Σπάρτη. Η κατεδάφιση μπορεί να μην ήταν ολοκληρωτική, αλλά τέτοια και τόση ώστε να καταστήσει το τείχος άχρηστο. Το τείχος του Πειραιά και τα τμήματα των Μακρών τειχών που είχαν κατεδαφιστεί κατά την παράδοση του 404 π.Χ. ανοικοδομήθηκαν μετά την νικηφόρο επιστροφή του ναυάρχου Κόνωνα στην Αθήνα το 394 π.Χ. μαζί με τον κυπριακό στόλο του συμμάχου βασιλιά της Σαλαμίνας της Κύπρου Ευαγόρα. Στον Πειραιά, αντίθετα με το θεμιστόκλειο τείχος που άφηνε εκτός σημαντικό τμήμα της σημερινής Ακτής Παιραιώς, το κονώνειο ακολουθούσε την ακτογραμμή. Σχολικό βιβλίο Αρχαίοι Έλληνες ιστοριογράφοι, Α΄Γενικού λυκείου. users.sch.gr Η κατασκευή του κονώνειου τείχους διέφερε από εκείνην του θεμιστόκλειου και στο ότι η βάση του ήταν κατασκευασμένη όχι συμπαγώς, κατά τον τρόπο που περιγράφει ο Θουκυδίδης, αλλά με παρειές κατασκευασμένες από δόμους λιθοπλίνθων καλώς αρμοσμένων ενώ το εσωτερικό του περιέιχε λιθολόγημα, μεκρότερους αργούς ή ημίερχους λίθους, χαλίκια και πηλό. Η κατασκευή του μας είναι γνωστή από ανασκαφές. Το κονώνειο τείχος είναι ορατό από την μεριά της θάλασσας στην Ακτή Πειραιώς. Τμήματά του διατηρούνται και στη θέση του φρουρίου της Μουνυχίας, όπου το κτήριο του Ναυτικού ομίλου. Παπαχατζής (2004). Το κονώνειο τείχος. Πηγή: www.skyscrapercity.com Τον 4ο αιώνα ορίστηκε ομάδα δέκα Αθηναίων πολιτών, ενός από κάθε φυλή, με το αξίωμα του τειχοποιού, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Δημοσθένης Δημοσθένους Παιανιεύς, ο σημαντικότερος ρήτορας και πολιτικός του 4ου αιώνα π.Χ. Την πρόταση του φίλου του Κτησιφώντα να στεφανωθεί ο Δημοσθένης στο θέατρο του Διονύσου για τις υπηρεσίες του στην πόλη, ο παλαιός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη Αισχίνης προσέβαλε με γραφή παρανόμων. Και τούτο διότι θα έπρεπε η απονομή αυτής της τιμής από τον δήμο να αποδοθεί στον τιμώμενο στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά και γιατί δεν είχε αφυπηρετήσει ο Δημοσθένης από το αξίωμα του τειχοποιού, προβαίνοντας στην προβλεπόμενη λογοδοσία (εὔθυνα). Στη δίκη του 330 π.Χ., στον κατηγορητήριο λόγο του Αισχίνη Κατὰ Κτησιφῶντος, ο Δημοσθένης, εκφωνώντας τον Περὶ τοῦ Στεφάνου λόγο ως συνήγορος του Κτησιφώντα, στις παραγράφους 299-300 λέει: [299]Τὸν δὲ τειχισμὸν τοῦτον, ὃν σύ μου διέσυρες, καὶ τὴν ταφρείαν ἄξια μὲν χάριτος καὶ ἐπαίνου κρίνω, πῶς γὰρ οὔ; Πόρρω μέντοι που τῶν ἐμαυτῷ πεπολιτευμένων τίθεμαι. Οὐ λίθοις ἐτείχισα τὴν πόλιν οὐδὲ πλίνθοις ἐγώ, οὐδ' ἐπὶ τούτοις μέγιστον τῶν ἐμαυτοῦ φρονῶ· ἀλλ' ἐὰν τὸν ἐμὸν τειχισμὸν βούλῃ δικαίως σκοπεῖν, εὑρήσεις ὅπλα καὶ πόλεις καὶ τόπους καὶ λιμένας καὶ ναῦς καὶ [πολλοὺς] ἵππους καὶ τοὺς ὑπὲρ τούτων ἀμυνομένους· [300] Ταῦτα προὐβαλόμην ἐγὼ πρὸ τῆς Ἀττικῆς, ὅσον ἦν ἀνθρωπίνῳ λογισμῷ δυνατόν, καὶ τούτοις ἐτείχισα τὴν χώραν, οὐχὶ τὸν κύκλον τοῦ Πειραιῶς οὐδὲ τοῦ ἄστεως. Τα τείχη των Αθηνών. Πηγή: alfeiospotamos.blogspot.com Τα τείχη των Αθηνών επισκευάζονταν κατά τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ., όπως και τα τείχη όλων των άλλων πόλεων. Επισκευές και προσθήκες έγιναν και κατά τα χρόνια των διαδόχων και των επιγόνων του Μ. Αλεξάνδρου. Τα τείχη των Αθηνών καταστράφηκαν για δεύτερη και τελευταία φορά κατά την πολιορκία και άλωση της πόλεως από τα στρατεύματα του Σύλλα το 86 π.Χ. Κατά τον 1ο αιώνα π.Χ. -1ο αιώνα μ.Χ. ο περιηγητής Στράβων περιγράφει την εικόνα που παρουσίαζαν τα ερειπωμένα αρχαία τείχη των Αθηνών στα χρόνια του, κάνοντας παρατηρήσεις σε διάφορα σημεία τους. Στράβων ΙΧ, 1, 15 Λόφος δ᾽ ἐστὶν ἡ Μουνυχία χερρονησιάζων καὶ κοῖλος καὶ ὑπόνομος πολὺ μέρος φύσει τε καὶ ἐπίτηδες ὥστ᾽ οἰκήσεις δέχεσθαι, στομίῳ δὲ μικρῷ τὴν εἴσοδον ἔχων· Ὑποπίπτουσι δ᾽ αὐτῷ λιμένες τρεῖς· Τὸ μὲν οὖν παλαιὸν ἐτετείχιστο καὶ συνῴκιστο ἡ Μουνυχία παραπλησίως ὥσπερ ἡ τῶν Ῥοδίων πόλις, προσειληφυῖα τῷ περιβόλῳ τόν τε Πειραιᾶ καὶ τοὺς λιμένας πλήρεις νεωρίων, ἐν οἷς καὶ ἡ ὁπλοθήκη Φίλωνος ἔργον· ἄξιόν τε ἦν ναύσταθμον ταῖς τετρακοσίαις ναυσίν, ὧν οὐκ ἐλάττους ἔστελλον Ἀθηναῖοι· Τῷ δὲ τείχει τούτῳ συνῆπτε τὰ καθειλκυσμένα ἐκ τοῦ ἄστεος σκέλη· ταῦτα δ᾽ ἦν μακρὰ τείχη τετταράκοντα σταδίων τὸ μῆκος, συνάπτοντα τὸ ἄστυ τῷ Πειραιεῖ· Οἱ δὲ πολλοὶ πόλεμοι τὸ τεῖχος κατήρειψαν καὶ τὸ τῆς Μουνυχίας ἔρυμα, τόν τε Πειραιᾶ συνέστειλαν εἰς ὀλίγην κατοικίαν τὴν περὶ τοὺς λιμένας καὶ τὸ ἱερὸν τοῦ Διὸς τοῦ σωτῆρος· τοῦ δὲ ἱεροῦ τὰ μὲν στοΐδια ἔχει πίνακας θαυμαστούς, ἔργα τῶν ἐπιφανῶν τεχνιτῶν, τὸ δ᾽ ὕπαιθρον ἀνδριάντας· Κατέσπασται δὲ καὶ τὰ μακρὰ τείχη, Λακεδαιμονίων μὲν καθελόντων πρότερον Ῥωμαίων δ᾽ ὕστερον, ἡνίκα Σύλλας ἐκ πολιορκίας εἷλε καὶ τὸν Πειραιᾶ καὶ τὸ ἄστυ. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, τα δύο σκέλη, δηλαδή τα δύο μακρά τείχη, είχαν μήκος σαράντα σταδίων, δηλαδή περίπου 7,5-8 χλμ., και συνέδεαν το τείχος του άστεως με το τείχος του Πειραιά. Ο Πειραιάς διέθετε το λιμάνι του Κανθάρου ή Ἐμπόριον, καθώς και τα δύο μικρά πολεμικά λιμάνια της Ζέας (σημερινό Πασαλιμάνι) και της Μουνυχίας (σημερινό Τουρκολίμανο ή Μικρολίμανο), όπου βρίσκονταν οι ναύσταθμοι των πολεμικών πλοίων. Αναφέρεται επίσης στις δύο καθαιρέσεις του, το 404 π.Χ. από τους Λακεδαιμονίους και το 87/86 π.Χ. από τον Κορνήλιο Σύλλα. Ο περιηγητής Παυσανίας τον 2ο αιώνα μ.Χ. περιγράφει το αθηναϊκό τείχος στο μεγαλύτερο μέρος του ερειπωμένο (τείχος του Πειραιά, Μακρά τείχη) Ἑλλάδος Περιήγησις, Ἀττικά, 2.2- 2.4. και κάνει αναφορά στις διάφορες φάσεις του. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Το τείχος των Αθηνών, το οποίο πρώτος συνέλαβε και υλοποίησε ο Θεμιστοκλής, με την κατασκευή των Μακρών τειχών πρώτα από τον Κίμωνα και μετά από τον Περικλή, ήταν η πρώτη προϋπόθεση για την δημιουργία της αθηναϊκής δυνάμεως τον 5ο αιώνα π.Χ. Χάρις σε αυτά η Αθήνα μπόρεσε να αντέξει μέχρι το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν πια το 404 π.Χ., μετά την καταστροφή στους Αιγός Ποταμούς, πολιορκημένη από στεριά και θάλασσα από τον στόλο της πελοποννησιακής συμμαχίας, παραδόθηκε με συνθήκη ειρήνης. Ο Ξενοφών στα Ἑλληνικά του αναφέρει ότι οι Σπαρτιάτες δεν δέχτηκαν τις εισηγήσεις των συμμάχων τους να εξανδραποδίσουν την Αθήνα και παραθέτει το κείμενο της συνθήκης με τους όρους που προέβλεπε: Ξενοφῶν, Ἑλληνικά, [2.2.20] Λακεδαιμόνιοι δὲ οὐκ ἔφασαν πόλιν Ἑλληνίδα ἀνδραποδιεῖν μέγα ἀγαθὸν εἰργασμένην ἐν τοῖς μεγίστοις κινδύνοις γενομένοις τῇ Ἑλλάδι, ἀλλ’ ἐποιοῦντο εἰρήνην ἐφ’ ᾧ τά τε μακρὰ τείχη καὶ τὸν Πειραιᾶ καθελόντας καὶ τὰς ναῦς πλὴν δώδεκα παραδόντας καὶ τοὺς φυγάδας καθέντας τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον νομίζοντας Λακεδαιμονίοις ἕπεσθαι καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν ὅποι ἂν ἡγῶνται. Οι Αθηναίοι δέχτηκαν την συνθήκη και όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφών: [2.2.23] μετὰ δὲ ταῦτα Λύσανδρός τε κατέπλει εἰς τὸν Πειραιᾶ καὶ οἱ φυγάδες κατῇσαν καὶ τὰ τείχη κατέσκαπτον ὑπ’ αὐλητρίδων πολλῇ προθυμίᾳ, νομίζοντες ἐκείνην τὴν ἡμέραν τῇ Ἑλλάδι ἄρχειν τῆς ἐλευθερίας. Τα τείχη ξαναέχτισε ο Κόνων επιστρέφοντας στην Αθήνα την πολιτική ανεξαρτησία, την αυτονομία της και ένα σημαντικό τμήμα της δύναμής της για εβδομήντα περίπου χρόνια ακόμη, μέχρι δηλαδή τον ατυχή για εκείνην Λαμιακό πόλεμο (322 π.Χ.). Κατά τον 4ο αιώνα η Αθήνα προσπάθησε να παίξει και πάλι το ρόλο που έπαιζε κατά τον 5ο αιώνα, ιδρύοντας την Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία και ανθιστάμενη στην επεκτατική πολιτική του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας, με κύριο εκπρόσωπο και πρωταγωνιστή στην πολιτική σκηνή τον ρήτορα και πολιτικό Δημοσθένη. Μετά την ήττα στον Λαμιακό πόλεμο επιβλήθηκαν μακεδονικές φρουρές στη πόλη των Αθηνών, όπως και σε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις. Τα τείχη της πόλεως αποτέλεσαν τον κύριο αμυντικό μηχανισμό της μέχρι την εκπόρθηση και άλωση της πόλεως από τα στρατεύματα του Κορνήλιου Σύλλα το 86 π.Χ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βοtsford, G. W.- Robinson, Ch. A., Aρχαία ελληνική ιστορία, Αθήνα 2008. Camp, John M., Oι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Καρδαμίτσα, Αθήνα 2009. Finley, J. H., Θουκυδίδης, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2013. Hansen, Mogens Herman, The Athenian democracy in the age of Demosthenes : structure, principles, and ideology, Bristol Classical Press, London 1999. Hornblower, Simon, Θουκυδίδου Ἱστορίαι, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006. Hornblower, Simon, Θουκυδίδης : ο ιστορικός και το έργο του, μετάφρ. Αλεξάνδρα Μανιάτη, επιμ. έκδοσης Ανδρέας Μαρκαντωνάτος,  Τυπωθήτω, Αθήνα, 2003. Hornblower, Simon, Ο ελληνικός κόσμος 479-323 π.Χ., μετάφρ. Εύα Πέππα, Οδυσσέας, Αθήνα 2005. Κagan, Donald, O Πελοποννησιακός πόλεμος, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2004. ΜacDowell, Douglas, Demosthenes the orator, Oxford University Press, Oxford 2009. Μεϊδάνη, Κατερίνα, Η ανάπτυξη της Αθήνας, στο: Πελοποννησιακός πόλεμος, εκδ. Ε Ιστορικά, Αθήνα 2011, σελ. 9-34. Ορλάνδος, Αναστάσιος Κ.,Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων, και οι τρόποι εφαρμογής αυτών κατά τους συγγραφείς, τας επιγραφάς και τα μνημεία, εκδ. Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 2004. Ορλάνδος, Αναστάσιος Κ., Τραυλός, Ιωάννου Ν., Λεξικόν αρχαίων αρχιτεκτονικών όρων, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1986. Παπαχατζής, Ν. Χ., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2004. Ρεγκάκος, Αντώνιος, Τσακμάκης, Αντώνης, Τσαγγάλης, Χρίστος (επιμ.), Τριάντα δυο μελέτες για τον Θουκυδίδη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011. Romilly, Jacqueline, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2008. Scranton, Robert Lorentz, Greek Walls, American School of Classical Studies at Athens Harvard University Press 1941. Τραυλός, Ιωάννης Ν., Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήνα 2005. Watson Goodwin, William, Demosthenes on the crown / with critical and explanatory notes, an historical sketch, New York : Arno Press, Cambridge 1979. Ζουμπουλάκη, Κλεάνθη, Η τελική ήττα της Αθήνας και η σύντομη ηγεμονία της Σπάρτης, στο: Πελοποννησιακός πόλεμος, εκδ. Ε Ιστορικά, Αθήνα 2011, σελ. 185-186. ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/index.aspx http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=12521 http://blogs.sch.gr/varvan/files/2014/03/%CE%9A%CE%B5%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%82-2%CF%80%CF%84%CF%85%CF%87%CE%BF-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7.pdf http://www.jstor.org/discover/10.2307/4341355?uid=2&uid=4&sid=21104273338541 http://eranistis.net/wordpress/2013/06/12/%CE%BF-%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82-431-%CF%80-%CF%87-404-%CF%80-%CF%87-2/ PAGE 13