ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ
ΛΕΞΙΚΟ
COPYRIGHT: ΑΦΟΙ ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΙ & ΣΙΑ Ε.Ε.
ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ 24
106 81 ΑΘΗΝΑ
ΤΗΛ. 3836482 - 3805451
FAX: 3807608
 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ
ΛΕΞΙΚΟ

ΤΟΜΟΣ Γ

Καβάσιλας - Μπεντά

ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΘΗΝΑ 1995
 ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΠΡΟΛΟΓΙΖΕΙ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ακαδημαϊκός

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΕΣ
Χιωτάκης Τάκης Χωραφάς Ευστράτιος
Δρ Φιλοσοφίας Φιλόλογος, πρώην
εκπαιδευτικός σύμβουλος

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
• Αγουρίδης Σάββας
Ομ. Καθηγητής Παν. Αθηνών
• Αναπολιτάνος Διονύσιος
Καθηγητής του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας
της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών
• Αλατζόγλου - θέμελη Γραμματική
Επίκουρος Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο
• Βασιλείου Αθανάσιος
Πολιτικός Επιστήμων - Κοινωνιολόγος
• Βελισσαρόπουλος Δημήτριος
Πρέσβυς ε.τ.
• Βιτσαξής Βασίλειος
Πρέσβυς ε.τ.
• Βώρος Φανούριος
Δρ Φιλοσοφίας, Σύμβουλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
• Δελλής I. Γ.
Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
• Ζιάκας Γρηγόριος
Καθηγητής Ιστορίας Θρησκειών Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
• Θεοτοκάς Νίκος
Κοινωνιολόγος
• Ιέλο Μαριάντζελα
Φιλόλογος, Πανεπιστήμιο Αθηνών
• Καράς Γιάννης
Δρ Φιλοσοφίας, Ερευνητής του ΚΝΕ του ΕΙΕ
• Καριώτογλου Αλέξανδρος
Δρ Θεολογίας
• Κασσωτάκη - Μαριδάκη Αθανασία
Δρ Ψυχολογίας, ειδική συνεργότις στο Τμήμα Ψυχολογίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών
• Κεσίσογλου Αλέξανδρος
Αναπληρωτής καθηγητής κλασικής φιλολογίας Πανεπ. Ιωαννίνων
• Κεσσίδης Θεοχάρης
Καθηγητής Φιλοσοφίας, αντεπ. μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
• ΚιτρομηλΙδης Πασχάλης
Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης Πανεπ. Αθηνών
• Κοκάλας Θεόδωρος
Φιλόλογος
• Κοκολόγος Αθανάσιος
Φιλόλογος, Ερευνητής
• Κουκής Αναστάσιος
Δρ. Φιλοσοφίας, Ακαδημία Αθηνών
• Κράλλης Χάρης
υπ. Δρ Φιλοσοφίας
• Κρητικός Γιάννης
Κοινωνιολόγος
• Κύρκος Βασίλης
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
• Κωσταράς Γρηγόριος
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Λεοντσίνη - Γλυκοφρύδη Αθανασία
Επίκουρος Καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μαμούρης Ζήσης
Βιολόγος, Δρ Γενετικής, Λέκτωρ του Γενικού Τμήματος
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
• Μανουράς Ευάγγελος
Ψυχολόγος
• Μόττη - ΣτεφανΙδη Ευφροσύνη
Επίκουρος Καθηγήτρια Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπάλιας Ευστάθιος
Δρ Πολιτικής Επιστήμης
• Μπαρτζελιώτης Λεωνίδας
Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπέγζος Μάριος
Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας της Θρησκείας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπιτσάκης Ευτυχής
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Υφηγητής Θεωρίας της Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών
• Νάτσης Αθανάσιος
Φιλόλογος, Πανεπιστήμιο Αθηνών
• Νόβα - Καλτσούνη Χριστίνα
Επίκ. Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας Παν. Πατρών
• ΟικονομΙδης Νικόλαος
Φιλόλογος, Ερευνητής
• Οικονόμου Αντώνιος
Οικονομολόγος - Μηχανικός
• Οικονόμου Γεώργιος
Φυσικός
• Πάκος Παναγιώτης
Φιλόλογος - Ερευνητής
• Παπά Βασιλική
Ψυχολόγος
• Πστέλης Δημήτριος
Δρ Φιλοσοφίας
• Πολίτης Νικόλαος
Αναπληρωτής Καθηγητής Βυζαντινής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Ρούσσος Ευάγγελος
Δρ Φιλοσοφίας
• Σκιαδοπούλου Ν. Σταυρούλα
Φιλόλογος - Ερευνήτρια
• Τερέζης Χρήστος
Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
• Τζαφερόπουλος Απόστολος
Φιλόλογος, πρώην Σύμβουλος Εκπαίδευσης EE
• Τσατσούλης Δημήτριος
Κοινωνιολόγος - Σημειολόγος
• Τσινόρεμα Σταυρούλα
Επίκουρος Καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
• Φαραντάκης Πέτρος
Δρ Φιλοσοφίας
• Φασουλάκης Στέριος
Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας Παν. Αθηνών
• Χρόνης Νικόλαος
Καθηγητής Φιλοσοφίας Παν. Αθηνών
• Χωραφάς Ευστράτιος
Φιλόλογος
 Οι κυριότερες συντομογραφίες

αγγλ. - αγγλικά ΟΕΔΒ - Οργανισμός Εκδόσεως

ανατ. - ανατύπωση Διδακτικών Βιβλίων
Ακαδ. Επ. - Ακαδημία Επιστημών ό.π. - όπου παραπάνω
αποσπ. - απόσπασμα παράγρ. - παράγραφος
βιβ· - βιβλίο π.χ. - παραδείγματος χάρη
βιβλιογρ. - βιβλιογραφία πρβλ. - παράβολε
βλ. - βλέπε Σ.Ε. - Σύγχρονη Εποχή
γεν. - γέννηση στερ. - στερητικό
εκδ. - έκδοση σ.σ. - σελίδες
ΕΚΚΕ - Εθνικό Κέντρο στο ίδιο - στο προαναφερόμενο
Κοινωνικών Ερευνών έργο
εξ- - και εξής τ. - τόμος
επαν. - επανέκδοση του ίδιου - του ίδιου συγγραφέα
επιμ. - επιμέλεια XX· - χωρίς χρονολογία
ετυμ. - ετυμολογία έκδοσης
θιβ. - θιβετιανά
κ.ά. - και άλλα Bd - τόμος
κεφ. - κεφάλαιο Hrsg - εκδότης
κ.ο.κ. - και ούτω καθεξής PG - Patrologia Graeka
λ. - λήμμα PUF - Press Universitaire
λ.χ. - λόγου χάρη de France
μαρτ. - μαρτυρία
μερ. -μέρος Αθ. -Αθήνα
ΜΙΕΤ - Μορφωτικό Ιδρυμα LPZ. - Λιψία
Εθνικής Τραπέζης N.Y. - Νέα Υόρκη
μτφ. - μετάφραση Φρανκ. - Φρανγκφούρτη

Σημείωση:

• Οι χρονολογίες, που αναγράφονται μετά το όνομα του προσώπου στο

οποίο αναφέρεται το λήμμα, σημαίνουν τον χρόνο γέννησης
και θανάτου του [π.χ. Αβελάρδος (Νάντη, 1079 - Cluny, 1142)].

• Ο αστερίσκος που συνοδεύει μια λέξη (π.χ. Αριστοτέλης*, υλισμός* κ.ά.)

δείχνει ότι για τη συγκεκριμένη λέξη υπάρχει στο Λεξικό ειδικό λήμμα.

• Ο μικρός αριθμός που βρίσκεται στο τέλος μιας χρονολογίας δείχνει τη

σειρά έκδοσης (π.χ. το "19662" υποδηλώνει ότι πρόκειται για τη
2η έκδοση του έργου στο οποίο αναφέρεται το κείμενο).

• Οι τίτλοι των βιβλίων, και γενικά των έργων, γράφονται στο κείμενο με
πλάγια στοιχεία (π.χ. Πολιτεία του Πλάτωνα, Τα Μετά τα φυσικά του
Αριστοτέλη).
 κ
Καβόσιλας Νικόλαος (14ος μ.Χ. αι.). Βυζαντινός Καββάλα, βλ. Κάμπαλα
συγγραφέας, επίσκοπος θεσσαλονίκης και ο τε-
λευταίος διαπρεπής μυστικιστής της Ανατολικής Καθέλιν Κονσταντίν Ντμίτριγιεβιτς (1818-
Εκκλησίας. Ο Νικόλαος ξεχώρισε ως μυστικι- 1885). Ρώσος νομομαθής, ιστορικός, δημοσιο-
στής με το σύγγραμμά του Περί της εν Χριστώ λόγος. Ως φιλόσοφο τον ενδιέφερε ο άνθρω-
ζωής (βιβλ. επτά), όπου ξεκινάει από την αρχή πος, ο εσωτερικός του κόσμος, θεωρούσε ότι
ότι ο Χριστιανός οφείλει να προχωρήσει στην η ψυχολογία μπορεί να λύσει τα προβλήματα
πλήρη ένωση με τον Χριστό και ότι αυτό συντε- στα οποία δεν μπορούν να δώσουν απάντηση
λείται με τα τρία μεγάλα μυστήρια: βάπτισμα, ούτε η φιλοσοφία ούτε η φυσιογνωσία (Εργα,
χρίσμα και θεία ευχαριστία (βιβλ. 1-4). Η ζωή τ. 3, σ. 637)· η μεν φιλοσοφία -τόσο ο ιδεαλι-
διατηρείται με την άσκηση των αρετών, της προ- σμός όσο και ο υλισμός- γιατί είναι αφηρημέ-
σευχής και της θεωρίας (βιβλ. 5-7). Το περιεχό- νη, δηλαδή προσανατολισμένη προς το γενικό,
μενο του έργου αυτού, το οποίο δεν έχει το α- η δε φυσιογνωσία γιατί, προσπαθώντας να ε-
ντίστοιχό του στη βυζαντινή ασκητική ως προς ξηγήσει το ψυχικό, πέφτει σε φαύλο κύκλο. Η
την οικονομία της συγγραφής, εξαρτάται από τα ψυχολογία, όμως, κατά τον Καβέλιν, προσανα-
συγγράμματα του (ψευδό) Διονυσίου Αρεοπαγί- τολίζεται στη "συγκεκριμένη" γνώση της
τη', του μόνου συγγραφέα τον οποίο μνημονεύ- ψυχής του ανθρώπου, στην ελευθερία της
ει ο Νικόλαος μία φορά. Μυστικού περιεχομένου βούλησης και της συνείδησής του, που μολο-
είναι επίσης και η Ερμηνεία της θείας λειτουρ- νότι συνδέονται, κατά κάποιον τρόπο, με τον
γίας, στην οποία εκθέτει τη συμβολική σημασία υλικό κόσμο, αποτελούν την πηγή τόσο της ε-
των τελουμένων κατά τη θεία λειτουργία και ξωτερικής πραγματικότητας, όσο και του εσω-
των ευχών της, καθώς και το Περί ενανθρωπή- τερικού κόσμου, των ιδανικών. Ο Καβέλιν θεω-
σεως. Αλλη ομάδα συγγραμμάτων του αποτε- ρεί ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπερβεί τα
λείται από ομιλίες σε δεσποτικές και θεομητορι- όρια της εμπειρίας του. "Ο εξωτερικός κόσμος
κές εορτές και εγκώμια αγίων, όπως στον Μεγα- αποτελεί προέκταση του εσωτερικού του κό-
λομάρτυρα Δημήτριο και την Αγία Θεοδώρα της σμου" (στο ίδιο, σ. 935). Η πραγματική ουσία
θεσσαλονίκης, όπου ο Νικόλαος αναδεικνύεται της ηθικής είναι τα υποκειμενικά ιδεώδη, τα
σε δεινό ρήτορα. Αλλά και στις σύγχρονες θεο- οποία αυτή θέτει στη ζωή και τη δράση του αν-
λογικές έριδες αναμείχθηκε, ως ο κυριότερος θρώπου (στο ίδιο, σ. 961). Από πολιτική άποψη
από τους οπαδούς του αρχηγού της κινήσεως ο Καβέλιν ανήκε στη φιλελεύθερη αριστοκρα-
των Ησυχαστών, του Γρηγορίου Παλαμά*. Για τη τία. Τασσόταν υπέρ της κατάργησης της δου-
στάση του απέναντι στις έριδες αυτές ασφαλείς λοπαροικίας, της απελευθέρωσης των αγρο-
πληροφορίες θα πρέπει να περιέχει το ανέκδοτο τών και της διανομής σ" αυτούς της γης με ε-
ακόμη έργο του Κατά Γοηγορά του παραληρού- ξαγορά.
ντος. Με το όνομά του φέρονται επίσης χειρό- θεοχ. Κεσσίδης
γραφα συγγράμματα, ρητορικά, φιλοσοφικά και
περί λογικής. Ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιά- ΚαζιουτΙνσκι Βαντίμ Βασίλιεβιτς (1932). Σοβιε-
ζουν και οι επιστολές τις οποίες αντάλλαξε με τικός φιλόσοφος, τακτικό μέλος της Κοσμο-
την αυτοκράτειρα Αννα, τον Δημήτριο Κυδώνη* ναυτικής Ακαδημίας "Κ.Ε. ΤσιολκόφσκΓ ειδι-
και άλλες διακεκριμένες προσωπικότητες της ε- κός στον τομέα της φιλοσοφίας και της μεθο-
ποχής του. δολογίας της επιστήμης, των φιλοσοφικών βά-
Απ. Τζαφερύπουλος σεων της αστρονομίας και της κοσμολογίας-

9
Καζνέβ

καθηγητής, διδάκτωρ της φιλοσοφίας, επιστη- Λόγω της αναμφισβήτητα εσφαλμένης διδα-
μονικός συνεργάτης (από το 1962) του Ινστι- σκαλίας τους, η Α' Οικουμενική Σύνοδος πήρε
τούτου Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Επιστημών ήδη μέτρα εναντίον τους και με τον η' κανόνα
της Ρωσίας. Εργα του μεταφράστηκαν σε πολ- εκάλεσε όσους ακολουθούσαν αυτή τη διδα-
λές ευρωπαϊκές γλώσσες. Η ανάλυση της έν- σκαλία να μην επιμένουν στην άποψή τους
νοιας "Κόσμος", από την άποψη της φιλοσο- (Ράλλη-Ποτλή Β', 134). Παρ' όλα αυτά οπαδοί
φίας, και της έννοιας "Σύμπαν", από την άποψη της σχισματικής αυτής απόψεως υπήρχαν και
της κοσμολογίας, οδήγησε τον Καζιουτίνσκι αργότερα, ιδιαίτερα όμως η σχετική διδασκα-
στο συμπέρασμα ότι το Σύμπαν δεν είναι "παν λία επηρέασε τη Δύση. Κατά τον 13ο αι., εμ-
το υπάρχον", με την έννοια ότι περιλαμβάνει φανίστηκε αυτή η διδασκαλία στη Γαλλία και
"όλα απολύτως όσα υπάρχουν", αλλά ότι απο- χαρακτήριζε "τον πνευματικό βίο κατ' αναφορά
τελεί "παν το υπάρχον" μόνο στα πλαίσια ενός προς τον κλήρο της Εκκλησίας" (Φειδά, Εκκλ.
δοσμένου μοντέλου ή μιας δοσμένης θεωρίας. Ιστ., Β', 448). Υποστήριζαν την αποχή από τον
ΓΓ αυτό και διατύπωσε την αρχή ότι το Σύμπαν γάμο, τον πόλεμο, την ιδιοκτησία, αλλά και
δεν είναι ένα αλλά ότι υπάρχει πλήθος απ" από την κρεοφαγία. Ως αποτέλεσμα της δύνα-
αυτά, αρχή που εφαρμόστηκε στην κβαντική μης των Καθαρών στη Δύση πρέπει να θεωρη-
κοσμολογία. θεί η εμφάνιση της Ιεράς εξετάσεως. Η πίεση
Βασικά του έργα: Προβλήματα της σύγχρονης που εξασκούσαν στα γεγονότα διακρίνεται και
κοσμολογίας (σε συνεργασία με τον ακαδη- από το ότι η Εκκλησία της Δύσης προσάρμοσε
μαϊκό Β.Α. Αμπαρτσούμοφ), Μόσχα, 1969 (με- το μυστήριο του Ευχελαίου στο πνεύμα της τε-
τάφρ. στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά).- Σύ- λετής των Καθαρών (Φειδά, Εκκλ. Ιστ., Β',
μπαν, αστρονομία, φιλοσοφία, Μόσχα, 1972.- 448).
Κοσμοναυτική και προοπτικές της ανθρωπότη- Νικ. Γ. Πολίτης
τας, Μόσχα, 1991, κ.ά.
θεοχ. ΚεοσΙδης κάθαρσις. Κυριολεκτικά σημαίνει αποκάθαρση,
καθαρισμό από κάτι, συνήθως από τον ρύπο
Καζνέβ (Cazeneuve) Ζαν (γεν. 1915). Γάλλος των παραπτωμάτων (στην περίπτωση των μυ-
κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος, το έργο στηρίων) ή καθαρισμό από "κακούς" χυμούς
του οποίου συνιστά ιδιότυπη συνέχιση των κα- στο σώμα, σχετικά με την ιατρική χρήση του
τευθύνσεων του Μως*, του Γκυρβίτς* και εν όρου. Ο Αριστοτέλης* όμως με τον περίφημο
μέρει της συμβολικής διαντίδρασης. Έργα του: ορισμό της τραγωδίας καθιέρωσε τον όρο
Sociologie de Marcel Mauss, Paris, 1968.- Dix αυτό στην περιοχή της τέχνης, τον επέβαλε
grandes notions de la sociologie, Paris, 1976.- στην αισθητική θεωρία και τον νομιμοποίησε
La raison d'être, Paris, 1981. στη φιλοσοφία. Υπήρχε βέβαια στο τυπικό της
Δ. n. μυστηριακής λατρείας και στη γλώσσα της ια-
τρικής, ο φιλόσοφος αυτός όμως του προσέ-
καζουϊστική, βλ. περιπτωσιολογία δωσε το εύρος που ξέρουμε στην αισθητική
και στη θεωρία της τέχνης, αλλά συγχρόνως
"Καθαρμοί", βλ. Εμπεδοκλής (χωρίς ασφαλώς να το θέλει) δημιούργησε και
ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα στην ερμη-
Καθαροί. Κατά το νόημα του όρου, αυτοί που ο- νεία της τέχνης, ειδικά της τραγικής ποίησης,
νομάζονται καθαροί αντιτίθενται προς τους μυ- και στη φιλοσοφία.
σαρούς και ρυπαρούς. Στο ηθικό επίπεδο ο καθα- Το πρόβλημα έχει την αρχή και την αιτία του
ρός αντιδιαστέλλεται προς τον ένοχο, τον άδικο στην τελευταία φράση του ορισμού της τρα-
κ.ά. Η τάση προς το "καθαρεύειν", απ" όπου συ- γωδίας, που μαθαίνουμε από την Ποιητική του
νάγεται και η "κάθαρσις" κ.λπ., υπάρχει από κα- Αριστοτέλη: "δΓ ελέου και φόβου περαίνουσα
ταβολής κοινωνικής συνειδητής ζωής, ενώ κατά την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν"
τη μεταχριστιανική περίοδο ως καθαρός και ακή- (1449b 24-27). Απ' αυτή την αινιγματική φράση
ρατος θεωρείται ο Θεός. Οι οπαδοί του Ναυάτου περισσότερο από όλες τις λέξεις - κλειδιά βα-
παρ' όλα αυτά ονομάσθηκαν καθαροί. Αυτοί εδί- σάνισε τους ερμηνευτές η "κάθαρση", σε συ-
δασκαν μερικές υπερβολές ως προς τον γάμο νάρτηση βέβαια με το νόημα όλων των άλλων,
και, επί πλέον, δεν δέχονταν σε κοινωνία όσους και κυρίως σε σχέση με το ουσιαστικό "παθη-
είχαν φοβηθεί κατά τους διωγμούς. μάτων", δηλαδή "κάθαρσις (τοιούτων) παθημά-

10
 καθήκοντα

των". Στην ιστορία της ερμηνείας του ορισμού (περαίνουσα) με την κάθαρση των συναισθη-
της τραγωδίας, και κυρίως της κάθαρσης βέ- μάτων του ελέου και του φόβου και των παρό-
βαια, επισημαίνουμε τρεις σταθμούς και άλλες μοιων μ' αυτά στην ψυχή των θεατών,
τρεις "σχολές" ή ομάδες. Οι τρεις σταθμοί συν- θιβλιογρ.: F. Dirlmeier, Kàtharsis pathematon, "Hermes"
δέονται με τα ονόματα τριών μεγάλων αν- 75 (1940) ο. 81 κ.ε.- W. Schadewaidt, Furcht und Midieid?.
δρών: του Corneille, του μεγάλου Γάλλου συγ- "Hermes" 83 (1955), o. 129 κ.ε. ( - 'Hellas und Hesperien",
γραφέα, (1660), του Γερμανού αισθητικού 1960. o. 346 κ.ε.).- Η. Flasher, Die medizinische
Lessing* (1767) και του Goethe*. Grundlage der Lehre von der Wirkung der Dichtung in
Στις τρεις μεγάλες ομάδες ή σχολές ερμηνεί- griechischen Poetik, "Hermes" 84 (1956), o. 12 κ.ε.- M.
ας διακρίνουμε: α) Την παιδαγωγική - ηθική, Fuhrmann. Einleitung in die antik Dichtungs Theorie.
που αρχίζει από την Αναγέννηση και κορυφώ- 1973.-1. Συκουτρής - Σ. Μενάρδος, Αριστοτέλης, Ποιητι-
νεται με τον Lessing, όπως είδαμε. Τη βασική κή, έκδ. Ακαδ. Αθηνών, 1937.- Κ.Δ. Γεωργούλης, Αριστο-
αντίληψη αυτής της ομάδας ερμηνευτών απο- τέλης ο Σταγφίτης, θεσσαλονίκη, 1962.- Ε.Π. Παπανού-
τελεί ο ισχυρισμός ότι η κάθαρση αναφέρεται τσος, La catharsis des passions d'après Aristote, έκδ.
στον ηθικό και παιδαγωγικό σκοπό που έχει να Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1953 ( • "Φιλοσοφικά
εκπληρώσει η τραγωδία, β) Την ψυχολογική Προβλήματα", Αθήνα, 1964, σ. 219-298).
ερμηνεία της κάθαρσης. Εχει και αυτή η θεω- Βασ. Κύρκος
ρία την αφετηρία της στην Αναγέννηση με καθήκον (από το ρήμα "καθήκει μοΓ, αρμόζει
κύριο εκπρόσωπό της αργότερα τον Γάλλο σε μένα, ανήκει σε μένα, είναι στην αρμοδιό-
Batteux (1771). Στον περασμένο αιώνα όμως τητά μου, λατινικά: officium). Η καθιέρωση και
θεμελιώνεται φιλολογικά από τους μεγάλους η μεταφορά του όρου αυτού στην ηθική φιλο-
φιλολόγους Η. Weil και J. Bernays. Κύριο επι- σοφία οφείλεται στους στωικούς* φιλόσοφους
χείρημα της θεωρίας αυτής είναι ότι η τραγω- και ειδικά στον ιδρυτή της Στοάς, τον Ζήνωνα*
δία διεγείρει τα πάθη (τον φόβο και τον έλεο), τον Κιτιέα. Φαίνεται ότι ο Ζήνων επέλεξε τον
που επενεργούν στην ψυχική υγεία των θεα- όρον αυτό, για να τονίσει ή να δείξει αυτό που
τών στο θέατρο όπως οι κακοί χυμοί στο σώμα. έρχεται (καθήκει) από τη θέση του ανθρώπου
Με την τέχνη του ποιητή ο φόβος και ο έλεος μέσα στην κοινότητα να επιβληθεί στο άτομο
αποκαθαίρουν την ψυχή από την ταραχή και τα ως εκτελεστέον αίτημα, ως ηθική, τελικά, υπο-
συγκλονιστικά συναισθήματα (παθήματα) που χρέωση απέναντι του συνόλου αλλά και του ε-
γεννήθηκαν στην ψυχή των θεατών από την αυτού μας ("κατωνομάσθαι δ' ούτως υπό πρώ-
πλοκή της τραγωδίας ("σύσταση των πραγμά- του του Ζήνωνος το καθήκον, από του κατά
των"). Από τις αρχές και κατά τα μέσα του τινας ήκειν", Διογ. Λαέρτ. 7, 108). Η εκτέλεση
αιώνα μας διάσημοι φιλόλογοι (W.D. Ross, του καθήκοντος εξαρτάται βέβαια από την ψυ-
Ang. Rostogni, Max Pohlenz κ.ά.) συμπληρώ- χική διάθεση και το φρόνημα του πράττοντος
νουν τη δεύτερη θεωρία και δέχονται με πα- ατόμου αλλά και από την κοινωνική του συνεί-
ραλλαγές την ηθική σημασία της κάθαρσης. δηση.
Σήμερα η επικρατέστερη άποψη (και όχι βέ- Κατ' αρχήν η έννοια του καθήκοντος στους
βαια οριστική) δέχεται ότι: (1) Πρέπει να ανα- Στωικούς πρέπει να ενταχθεί στα πλαίσια της
ζητήσουμε το νόημα της κάθαρσης μέσα στο θεωρίας/διδασκαλίας τους για τη φύση. Οι
έργο του Αριστοτέλη (π.χ. στα Πολιτικά του πληροφορίες μας όμως προέρχονται κυρίως
1339b κ.ε., 1341b κ.ε.) και πάντοτε σε συνάρ- από το έργο του Κικέρωνα* De finibus (Περί κα-
τηση με τη γνώμη του Πλάτωνα* για την ποίη- θηκόντων) και απηχούν, ως ένα βαθμό, και τη
ση και ειδικά την τραγωδία, όπως τη διατυπώ- δική του προσπάθεια να ερμηνεύσει τη διδα-
νει κυρίως στην Πολιτεία του (596α - 605c). (2) σκαλία των Στωικών περί καθηκόντων. Κατά
Δεν επιτρέπεται να μεταφέρουμε σύγχρονα τους Στωικούς, λοιπόν, το πρώτο καθήκον
αισθητικά κριτήρια, για να ερμηνεύσουμε τη κάθε (όντος, άρα και του) ανθρώπου είναι να
θεωρία των Αρχαίων για την τραγική κάθαρση, διατηρείται στην κατάσταση που είναι ορισμέ-
διότι θα μας οδηγήσουν οι σύγχρονες αισθητι- νος από τη φύση του. Ειδικότερα τώρα, όταν ο
κές αντιλήψεις σε παραπλανητικά συμπερά- άνθρωπος επιτύχει αυτό το πρώτο στάδιο της
σματα. (3) Υπάρχει, μπορούμε να πούμε, μια ηθικής του κατάστασης, τότε προβάλλει ως έ-
κοινή αντίληψη (ένα common sense) ότι η κά- σχατο (δηλαδή ύψιστο) εντέλει καθήκον του η
θαρση παθημάτων αναφέρεται στην ψυχή των τελείωση της φύσης του. Αυτή η διαδικασία ο-
θεατών, ότι δηλαδή η μίμηση ολοκληρώνεται λοκληρώνεται βαθμιαία, καθώς ο άνθρωπος α-
ναπτύσσει τη λογικότητα και τον ανάλογο

11
καθήκοντα

τρόπο συμπεριφοράς. Οι "αρμόζουσες πρά- λατινική με τον όρο universalla.

ξεις" ("καθήκοντα") του ανθρώπου έχουν αφε- Το πρόβλημα του αν τα καθολικά ως μεταφυσι-
τηρία τους τον "λόγον", τη λογική του φύση. κές υποστάσεις έχουν αυτοτελή ύπαρξη ή συ-
Το καθήκον ορίζεται τώρα ως "αυτό που ο νιστούν απλώς γενικές ενδείξεις, απετέλεσε
λόγος μάς πείθει να κάνουμε" ("όσα ο λόγος αντικείμενο έριδας στα πλαίσια της μεσαιωνι-
αιρεί ποιείν", Διογ. Λαέρτ. 7, 108). Οι Στωικοί κής φιλοσοφίας. Από τους σχολαστικούς φιλο-
διέκριναν ακόμη, στην κλίμακα των καθηκό- σόφους υποστηρίχθηκαν οι ακόλουθες τρεις
ντων, "καθήκον κατά περίστασιν" (π.χ. να δια- απόψεις: 1 ) Η "πραγματοκρατία" (realismus) ή
τηρείς την υγεία σου με περιπάτους) και "κα- "εννοιολογικός ρεαλισμός", βάσει της οποίας
θήκον άνευ περιστάσεως", καθώς και καθήκον η υπόσταση των καθολικών είναι ανεξάρτητη
απλώς και "τέλειον καθήκον". από τα ατομικώς υφιστάμενα συγκεκριμένα α-
Στη νεότερη φιλοσοφία επανέφερε τη θεωρία ντικείμενα, αντίληψη που ως προς την ανθρώ-
περί καθηκόντων ο Kant*. Είχε προηγηθεί βέ- πινη ύπαρξη διατυπώθηκε από τον νεοπλατω-
βαια όχι μόνο η διδασκαλία των Στωικών αλλά νικό Πορφύριο* και έγινε δεκτή από τους Ιωάν-
και η χριστιανική αντίληψη περί καθήκοντος, νη Σκώτο Εριγένη* (810-877) και Ανσελμο του
σύμφωνα με την ηθική που διαμόρφωσε η χρι- Καντέρμπουρυ* (1033-1106). 2) Η "ονοματο-
στιανική διδασκαλία περί ηθικής. Ο Kant ανα- κρατία" ή "νομιναλισμός" (nominalismus), που
πτύσσει τη θεωρία του με τη βασική προϋπόθε- θεωρεί ότι τα καθολικά δεν έχουν αυτοτελή ύ-
ση ότι το καθήκον δεν αποτελεί ευχάριστη υ- παρξη, αλλά είναι μόνον λέξεις και σχηματίζο-
πόθεση για τον άνθρωπο αλλά πολλές φορές νται αφαιρετικά από τα πραγματικά υφιστάμε-
αντιβαίνει στις επιθυμίες και στις κλίσεις μας. να αντικείμενα. Η αντίληψη αυτή, που είχε ήδη
Η θέση του Kant ερείδεται ουσιαστικά στη χρι- διατυπωθεί κατά την αρχαιότητα από τους
στιανική εκδοχή για το καθήκον, την επεξερ- Στωικούς", υποστηρίχθηκε κατά τον Μεσαίωνα
γάζεται όμως θεωρητικά και αφαιρεί το μετα- από τον Γάλλο σχολαστικό Ροσελλίνο (1050-
φυσικό της βάθος. 1125) και τον Αγγλο Γουλιέλμο Οκκαμ* (1300-
Βιβλιογρ.: Α. Α. Long, Η ελληνιστίκή φιλοσοφία, μτφ. 1350). 3) Η "μετριοπαθής πραγματοκρατία",
Στυλ. Δημόπουλος - Μυρτώ Δραγώνα - Μονάχου, έκδ. που θεωρεί ότι τα καθολικά έχουν υπόσταση,
ΜΙΕΤ, Αθήνα. 1987.- Κ. Δ. Γεωργούλης, Ιστορία της ελ- ενόσω ενυπάρχουν ως ουσιώδη γνωρίσματα
ληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, 1994 (1975).- Μ. Pohlenz,
μέσα στα συγκεκριμένα αντικείμενα. Την αντί-
Die Sloe. Geschichte einer geistigen Bewegung, τόμ. 1-2,
Gottingen, 1984· (1964').- J. M. Rist. The Stoics, Un. ol
ληψη τούτη διετύπωσε κατά την αρχαιότητα ο
California Pr., 197Θ.- Α. Graeser, Zenon von Kition. Σταγειρίτης, κατά δε τον Μεσαίωνα υποστήρι-
Positionen und Probleme, Berlin/N. York, 1975. ξε ο Θωμάς ο Ακινάτης* (1225-1274).
Βασ. Κύρκος Στα πλαίσια της νεότερης φιλοσοφίας ο Γερ-
μανός φιλόσοφος Hegel* (1770-1831) εισηγή-
καθήκοντα, βλ. Στωικοί θηκε τον όρο "συγκεκριμένο καθολικό" σε α-
ντίθεση προς το "αφηρημένο", για να δηλώσει
καθολικά ή καθολικές έννοιες (universalja). Με τη συγκεκριμένη βούληση μιας κοινωνίας, που
τον όρο αυτό καλούνται στη Λογική οι έννοιες υφίσταται ανεξαρτήτως των επιμέρους βουλή-
δηλωτικές γνωρισμάτων που αποδίδονται σε σεων των ατόμων που συναποτελούν την κοι-
μιαν ολότητα αντικειμένων, δηλαδή οι γενικές νωνία. Από τον Ιταλό φιλόσοφο Benedetto
έννοιες. Ετσι, οι έννοιες π.χ. "άνθρωπος", Crose* προτάθηκε η άποψη για την ύπαρξη
"ζώο", "αγαθό" κατατάσσονται στα καθολικά, ενός συγκεκριμένου καθολικού, που ο φιλόσο-
μια και καθεμιά τους μπορεί να αποδοθεί σε φος καλεί "αληθή ιδέα", καθώς θεωρεί ότι
μια ολόκληρη ομάδα αντικειμένων. Τα καθολι- τούτο εμπεριέχεται σε όλα τα σχετικά με αυτό
κά αντιτίθενται προς τα "καθ' έκαστον", προς αντικείμενα. Ορισμένοι σύγχρονοι Αγγλοι φι-
τις ατομικές δηλαδή έννοιες, που εκφράζουν λόσοφοι, τέλος, νοούν ως συγκεκριμένο καθο-
χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός μεμονωμέ- λικό κάθε ενιαία από οργανική άποψη ενότητα,
νου ατόμου. Ο όρος καθολικά απαντά για ενώ στη σύγχρονη φιλοσοφία γενικότερα κα-
πρώτη φορά στον Πλάτωνα* ("κατά όλου", λείται συγκεκριμένο καθολικό και το ατομικώς
Μένων' 77 α), αλλά χρησιμοποιήθηκε και από υφιστάμενο ον ως περιέχον στην εντέλεια τα
τον Αριστοτέλη* ("καθόλου", Περί ερμηνείας' γνωρίσματα των όντων του αυτού τύπου.
17 α 39), από τον οποίο και τον παρέλαβαν οι Βιβλιογρ. : Bröhier Ε „La philosophie au Moyen Age. Paris,
δυτικοί φιλόσοφοι για να τον αποδώσουν στην 1937.- Κωσταράς Γρ.. Φιλοσοφική ΠροπαιδεΙα, Αθήνα,
1994'.- Van Steenbergen F.. Histoire de la philosophie.

12
 Καΐρης
'Periode chrétienne", Louvain, 1964.- Vasoli C., La fitosotia Βιβλιογρ.: Η. Jones και J. H. Muirhead, The Life and
medieval», Mllano, 19677. Philosophy of Edward Caird, 1921.
Μαριάντζελα Ιέλο Γιόν. Κρητικός

Κάιζερλινγκ Χέρμαν (Kayserling, 1880-1948). ΚαΙνιχ (Koenig) Ρενέ (γεν. 1906). Γερμανός
Γερμανός φιλόσοφος του πολιτισμού, οπαδός κοινωνιολόγος με ευρύ φάσμα ενδιαφερό-
του υπαρξισμού*. Κατ" αυτόν μόνο το ατομικό, ντων, οπαδός του δομολειτουργισμού*. Έργα
το μοναδικό, το προσωπικό, το αποκλειστικό του: Soziologie heute, 1949.- Soziologische
μπορεί να συλλάβει το παγκόσμιο. Οι θεωρίες Orientierungen, 1965.- Kleider und Leute: zur
δεν έχουν αξία για τη ζωή. Ο υποκειμενικός Soziologie der Mode, 1967. Από το 1955 εκδό-
άνθρωπος είναι φορέας της πνευματικής της του περιοδ. "Kölner Zeitschrift für Soziologie
αρχής, ενώ το απρόσωπο και το αντικειμενικό und Sozialpsychologie".
δεν έχουν σημασία χωρίς την προσωπική ε- Δ. n.
μπειρία. Η αληθινή φιλοσοφία είναι πράξη, ε-
νέργεια και ελευθερία και όχι έννοιες αφηρη- Καΐρης Θεόφιλος (1784-1853). Ένας από τους
μένες. Και η ελευθερία είναι σύμφωνη με το φωτεινότερους σε επιστημονική - φιλοσοφική
πνεύμα, που ζει στα κατάβαθα της κάθε αν- συγκρότηση Έλληνες στοχαστές του πρώτου
θρώπινης ύπαρξης. Επικρίνει επίσης το λογικό μισού του 19ου αιώνα. Σπούδασε στο Παρίσι,
στοιχείο, στο οποίο αποδίδει την κρίση* η όπου γνώρισε τις μεγάλες επιστημονικές κα-
οποία μαστίζει τη σημερινή ανθρωπότητα, τακτήσεις του ευρωπαϊκού πνεύματος καθώς
διότι αυτή είναι που σκοτώνει την πίστη στις α- και τον μηχανιστικό υλισμό των γάλλων υλι-
νώτερες αξίες της ζωής, τις ηθικές, θρησκευτι- στών του 18ου αιώνα, από τους οποίους δέ-
κές και πνευματικές. Γι' αυτό και αναζητεί νέο χτηκε σοβαρές επιδράσεις.
πνευματικό προσανατολισμό και δημιουργικό Δάσκαλος της φιλοσοφίας και των φυσικομα-
πρότυπο ανθρώπου για τον κόσμο του 20ού αι. θηματικών επιστημών στις Κυδωνίες, τη Σμύρ-
Απ. Τζ. νη και πάλι στις Κυδωνίες μέχρι την Επανά-
σταση του 1821, στην οποία πήρε ενεργό
ΚαΙηρντ (Caird) Έντουαρντ. Σκωτσέζος φιλό- μέρος. Το 1835 Ιδρυσε στην ιδιαίτερη πατρίδα
σοφος (1835-1908). Καθηγητής της Ηθικής του, την Ανδρο, ένα ορφανοτροφείο, που λει-
στο πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, νεοχεγκε- τούργησε μέχρι το 1839 και όπου δίδαξε φιλο-
λιανός. Γνωστός κυρίως από τις εργασίες του σοφία, φυσικές επιστήμες, φυσική, χημεία, μα-
στην ιστορία της φιλοσοφίας*. Η μελέτη του Η θηματικά, αστρονομία κ.ά. με βάση σύγχρονα
κριτική φιλοσοφία του Καντ, 2 τόμοι, 1889, θε- ευρωπαϊκά εγχειρίδια. Κατηγορήθηκε ως αρ-
ωρείται ως σήμερα μία από τις σημαντικότερες νητής "των θείων Γραφών, των ιερών παραδό-
στην αγγλική γραμματεία για τον Καντ*. Κατά σεων και των δογμάτων της ορθοδόξου ημών
τον ΚαΙηρντ η φιλοσοφία του Χέγκελ* είναι πίστεως", ότι με τη "θεοσέβειά" του "εισάγει
"κριτικός ιδεαλισμός". Βασική αρχή της χεγκε- αρχάς εναντίας της θρησκείας των πατέρων
λιανής διαλεκτικής ο Καίηρντ θεωρούσε την μας, φρονώντας και διδάσκοντας όσα η εκκλη-
"ταυτότητα" και τη "διαφορά". Απ" αυτή την σία δεν αποδέχεται". Μετά από πολλούς κατα-
αρχή, ο Καίηρντ συνήγαγε το απόλυτο ως "αυ- τρεγμούς, εξορίες, κακουχίες και βασανιστή-
τοτελές και νοητό σύνολο". Σε διάκριση από ρια, πέθανε έγκλειστος στις φυλακές της
τους περισσότερους επιγόνους του Χέγκελ, ο Σύρου ο μεγάλος αυτός στοχαστής και επιστή-
Καίηρντ όρισε και την "ολοκλήρωση" (συσσω- μονας, "ο του Γένους διδάσκαλος, ο υπέρ πα-
μάτωση) ως "ενότητα της διαφορότητας". Την τρίδος πολλά μοχθήσας, ο των ορφανών
ιδέα της εξέλιξης προσπάθησε να την εφαρμό- πατήρ και προστάτης", όπως λέγεται στο
σει στη διδασκαλία της ιστορίας της θρησκείας βάθρο της προτομής που του έστησαν οι συ-
(The evolution of religion, 1893). Στον χριστιανι- μπατριώτες του στην κεντρική πλατεία της
σμό* είδε την "απόλυτη θρησκεία": το ανώτατο Ανδρου.
προϊόν της ιστορικής ανέλιξης της θρησκείας· Η πολυεδρική σκέψη του Θεόφιλου Καίρη, η
τη δε φιλοσοφία του Χέγκελ θεωρούσε ως τη προσπάθειά του για την ανάπτυξη της επιστη-
"θεωρητική μορφή" του χριστιανισμού. μονικής - φιλοσοφικής σκέψης εντάσσεται και
Κυριότερα έργα του: Essays on Literature and εκφράζει τη γενικότερη προσπάθεια των πρω-
Philosophy, 2 τόμοι, 1892.- The Evolution of theτοπόρων λογίων της εποχής του για τη μετα-
Theology in the Greek Philosophers, 2 τόμοι, 1904.κένωση, με διάφορα κανάλια, της ευρωπαϊκής

13
καιροσκοπισμός

σκέψης, του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, σε κέ- ζει μια ανώτατη μορφή οργάνωσης της ύλης,
ντρα του ελληνισμού, και κυρίως του περιφε- θεμελιώνει την καθ' όλα επιστημονικά σωστή
ρειακού ελληνισμού. και αποδεκτή σήμερα άποψη ότι δεν υπάρχει
Στο φιλοσοφικό του σύστημα ο Θεόφιλος απόλυτο κενό, ερμηνεύει την αιτία της κίνησης
Καίρης έδωσε ιδιαίτερη σημασία στα προβλή- και μεταβολής των σωμάτων, θεμελιώνει τη
ματα της γνώσης την οποία θεωρεί ως "εναργή συνοχή ολόκληρου του υλικού κόσμου, την ε-
των όντων κατάληψιν". Και αυτή γενικότερα η νότητα μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, αποτε-
φιλοσοφία, γράφει, είναι "γνώσις έλλογος", λεί, τέλος, έκφραση του ορθολογισμού του
συνεχής αναζήτηση της πρώτης των όντων αι- Ανδριώτη αυτού στοχαστή. Μια σημαντική
τίας, γνώση της φύσης και των νόμων που τη προσφορά στην ανάπτυξη της νεοελληνικής
διέπουν, γνώση του ίδιου του ανθρώπου. φιλοσοφικής σκέψης.
Γνώση αλλά και πράξη. Γι" αυτό και η "μετά Γιόννης Καράς
λόγου" αναζήτηση της αλήθειας συμπληρώνε-
ται, στο "καΓρειο σύστημα", με την "κατά καιροσκοπισμός (ή οππορτουνισμός από το
λόγον" ενέργεια του ανθρώπου. Ό άνθρω- λατ. opportunus). Ορισμένου τύπου πολιτική
πος", γράφει, "υπό του λόγου οδηγούμενος ή τακτική (ατόμων και ομάδων) που χαρακτηρί-
συνάπτει μόνον τας ομοειδείς γνώσεις αυτού, ζεται από ευκολία αθέτησης, καταστρατήγη-
σκοπόν έχων την μετά λόγου αυτών έκθεσιν, ή σης, απόρριψης είτε αναθεώρησης των ιδεο-
τροποποιεί τα περί αυτόν όντα, ή τας αιτίας λογικών και θεωρητικών αρχών και της στρα-
των όντων διερευνά την εν αυτοίς μετά λόγων τηγικής με στόχο την κοντόφθαλμη και χρησι-
εκζητών αλήθειαν" (Γνωστική, Αθήνα, 1849, μοθηρική προσαρμογή στην εκάστοτε τρέχου-
παργ. 14). Και αλλού: "Την φύσιν των όντων σα συγκυρία. Βλ. επίσης δογματισμός και ανα-
διερευνών ο άνθρωπος, τους νόμους καθ' ους θεωρητισμός.
και τους λόγους δι' ους τα περί αυτόν συμβαί- Δ. π.
νει φαινόμενα εξιχνιάζει, παντοίας τε λαμβά-
νει γνώσεις και παμπληθείς εφευρίσκει τέχνας Κακό, βλ. Καλό και κακό
και διαφόρους επινοεί επιστήμας" (στο ίδιο,
παργ. 6). καλαισθησία. Ικανότητα ή λειτουργία ειδική με
Η αναζήτηση των αιτίων των διαφόρων φαινο- την οποία διακρίνεται το ωραίο ή η απουσία
μένων, η αναζήτηση της αλήθειας, της πρω- του και γενικότερα οι αισθητικές ιδιότητες των
ταρχικής αλήθειας, η ανίχνευση των αρχών αντικειμένων της φύσης και των έργων τέ-
των όντων και αυτού του αποχρώντος λόγου χνης, που αποτελεί κύρια έννοια της αισθητι-
των όντων μέσα στην ίδια τη φύση, στον φυσι- κής. Στην ιστορία των ιδεών η καλαισθησία
κό κόσμο, η "δια της πείρας, δια της παρατηρή- λαμβάνεται ως δύναμη που οδηγεί τις κρίσεις
σεως" μελέτη των αναφορών και σχέσεων που και τη συμπεριφορά των ανθρώπων καθώς και
συνδέουν σε ένα ενιαίο σύνολο τα διάφορα τα συναισθήματα αρέσκειας ή απαρέσκειας
φαινόμενα, φυσικά και κοινωνικά, οδηγούν τον που αυτοί δοκιμάζουν. Συνδέεται συνεπώς με
Θεόφιλο Καίρη στη διατύπωση της θεωρίας την ψυχολογία της αισθητικής απόλαυσης και
για την ενότητα του σύμπαντος στη βάση μιας ειδικότερα με προβλήματα που αφορούν στην
ουσίας "ύλης ονομαζομένης, ης τα μόρια α- επίδραση της τέχνης. Στις αισθητικές θεωρίες
δρανή μεν καθ' εαυτά όντα, ενεργά δε προς που διαμορφώθηκαν κατά τον 17ο και τον 18ο
άλληλα συνελθόντα, διάφορα παρήγαγον σώ- αιώνα τονίζεται ο ενστικτώδης χαρακτήρας
ματα κινητά εν τόπω και κινητικά... εξ ων το της, αφού στην ικανότητα αυτή δίνεται από
μέγα τούτο συμπληρούται κοσμικόν σύστημα" τους καλολογούντες το όνομα "γούστο"
(Φιλοσοφικά και Φιλολογικά, Πάτρα, 1875, (gusto, taste, Geschmach) κατ' αναλογίαν προς
παργ. ΥΚΘ'). Το στοιχείο εκείνο που προσδίδει την αίσθηση της γεύσης, που αποφαίνεται με
και θεμελιώνει αυτήν ακριβώς την ενότητα του τον πλέον άμεσο τρόπο για τα συναισθήματα
υλικού κόσμου, που ενεργοποιεί και "συνέχει αρέσκειας ή απαρέσκειας.
έκαστον μόριον της ύλης", όλα τα "υλικά μόρια Το ενδιαφέρον για την έννοια αυτή υπήρξε έ-
παντός σώματος" και "συνάπτει τα σώματα ντονο κατά τον 18ο αιώνα όταν, σε αντίθεση
προς άλληλα", είναι το "ένυλον". Το ένυλον, προς το παρελθόν που διερευνούσε το ωραίο
που εντάσσεται στη γενικότερη δυαδική φιλο- ως ποιότητα μεταφυσική ή εμπειρική, το ενδια-
σοφική θεώρηση του Θεόφιλου Καίρη, εκφρά- φέρον των καλολογούντων στρέφεται προς

14
 Καλάμ

τον θεωρό και προς διερεύνηση γενικότερα ο θαυμασμός που ορισμένα έργα εγείρουν
της ανθρώπινης φύσης. Η καλαισθησία θεωρεί- semper et ubique τη διαχρονική τους αξία. Από
ται ως ορισμένη αίσθηση εσωτερική, μια έκτη τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα υπάρχει η τάση
αίσθηση, ένα εσωτερικό μάτι, ως μέρος του να συνδέεται η καλαισθησία με την αμεσότητα
ψυχισμού και ειδική λειτουργία του νου, ως εγ- του συναισθήματος και οι αισθητικές κρίσεις
γενής ποιότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί να θεωρούνται ανεξάρτητα από αρχές ή κανό-
και να εξελιχθεί ή ως ειδική μορφή συμπεριφο- νες. Παράλληλα επικρατεί η αντίληψη σύμφω-
ράς. Διακρίθηκε σε φυσική και πνευματική, σε να προς την οποία η καλαισθησία είναι δυνα-
ενστικτώδη και έλλογη, σε σχετική και καθολι- τόν να καλλιεργηθεί και οι καλαισθητικές κρί-
κή, σε "καλή" και "κακή". Κατέχει σημαντική σεις να ταυτισθούν με έλλογες αποτιμήσεις.
θέση στις αισθητικές θεωρίες των γάλλων δια- Οι καλαισθητικές κρίσεις, πέρα από τον υπο-
φωτιστών* (Dubos, Diderot*, D' Alembert*, κειμενικό ή αντικειμενικό χαρακτήρα τους,
Voltaire*, Montesquieu*), των άγγλων και σκώ- πέρα από την επισήμανση αιτίων και αποτελε-
των καλολογούντων και φιλοσόφων (Seftes- σμάτων που συνδέονται με την αισθητική ε-
bury*, Hutcheson*, Hume*, Gerard, Burke*, μπειρία, παρέχουν το προνόμιο της αισθητικής
Reid', Blair) και των γερμανών αισθητικών απόλαυσης και καταδεικνύουν τη χρησιμότητα
(Baumgarten*, Lessing*, Kant*, Sulzer, Herber*). της καλαισθησίας ως αυθόρμητης και συνάμα
Η καλαισθησία, προσωπικό ένστικτο και ενο- κριτικής δύναμης του νου, η οποία συνδυάζο-
ρατικό συναίσθημα, φυσική ικανότητα άμεση ντας τον λόγο με το συναίσθημα κατευθύνει τη
και συνάμα διαστοχαστική που στηρίζεται δημιουργική πράξη και την αξιολογική κρίση
στην προσωπική ευαισθησία και έχει τη δυνα- καλλιτέχνη και θεωρού.
τότητα εξέλιξης και καλλιέργειας, είναι λει- Βιβλιογρ.: R. W. Babcock, The Idea of Taste in the 18th
τουργία της αντίληψης με την οποία διακρίνο- century, PMLA, 1935, 922-926.- Ε. N. Hooker, The
νται οι αισθητικές ποιότητες που αποδίδονται Discussion of Taste from 1750 to 1770, and the New
περιγραφικά στα αντικείμενα της αισθητικής Trends in Literary Criticism, PMLA, 1934, 577-592.- W. J.
Bale, From Classic to Romantic: Premises of Taste in
θεώρησης και συνάμα λειτουργία αξιολογική
Eighteenth Century England, 1946.- R. G. Salselin, Taste
που συνδέεται με την αισθητική κριτική δύνα- in 18th Century France, 1965.- M. C. Beardsley, Ιστορία
μη του ανθρώπου. των αισθητικών θεωριών. Νεφέλη, 1989.
Παραδοσιακά οι θεωρίες του γούστου σχετίζο- Αθαν. Γλυκοφρύδη - ΛεοντσΙνη
νται με το θέμα του κατά πόσο και αν πρέπει οι
προσωπικές προτιμήσεις να σχετίζονται με τις Καλάμ (Kalâm): "λόγος", "λόγος του θεού",
αισθητικές αξιολογικές κρίσεις. Οι συζητήσεις "θεολογία του Ισλάμ". Στην κοινή χρήση της
για τις καλολογικές κρίσεις, για το κατά πόσον στην αραβική γλώσσα η λέξη "Καλάμ" σημαίνει
αυτές είναι υποκειμενικές ή αντικειμενικές, ο- "λόγος, ομιλία, γλώσσα". Στη μουσουλμανική
δήγησαν στη διάκριση αυτών από τις επιστη- όμως θρησκεία έχει δύο έννοιες: είναι α) "ο
μολογικές, οικονομικές, κοινωνικές και ηθικές λόγος - η ομιλία- του θεού" ("Καλάμ Αλλάχ")
κρίσεις και καθιέρωσαν την αυτοτέλεια της αι- και β) η θεολογία του Ισλάμ, η οποία ονομάζε-
σθητικής*. Οι αναφορές άλλωστε στα κριτήρια ται "ιλμ αλ - Καλάμ", δηλαδή "επιστήμη του
της καλαισθησίας έθεσαν το πρόβλημα της εύ- λόγου του θεού", ή "ιλμ αλ - ταουχίντ", δηλαδή
ρεσης ενός μέτρου με το οποίο θα ήταν δυνα- "επιστήμη της θείας ενότητας". Γενικώς πά-
τή η συμφιλίωση των ποικίλων συναισθημά- ντως υπό τον όρο Καλάμ επεκράτησε να θεω-
των. Τα είδη των κριτηρίων συνδέθηκαν με τη ρείται η θεολογία του Ισλάμ, η οποία μιλά για
διάκριση της καλαισθησίας σε "κακή" και τον λόγο του θεού, που δεν είναι άλλος παρά
"καλή" και επισημάνθηκε ο ρόλος της ιδιοσυ- το Κοράνιο, ή αλλιώς η "θεία αποκάλυψη".
γκρασίας και των εξωτερικών παραγόντων που Το Ισλάμ δεν δίνει το βάρος στη θεολογία,
συντελούν στη διαμόρφωση της. αλλά στον νόμο του θεού, που αποκαλύφθηκε
Μια ματιά στην ιστορία της τέχνης φανερώνει στο Κοράνιο, και στα καθήκοντα του πιστού έ-
ότι κάθε εποχή έχει τις προτιμήσεις της και τα ναντι του νόμου του θεού. Γι" αυτό αρχικά ανα-
δικά της κριτήρια ομορφιάς. Μια τέτοια διαπί- πτύχθηκε ο ιερός νόμος του Ισλάμ. Ωστόσο
στωση στηρίζει τον βαθμό αλήθειας της γνω- πολύ ενωρίς φάνηκε ότι ορισμένες αρχές της
στής φράσης "de gustibus et coloribus non est πίστης χρειάζονται συστηματοποίηση. Οι λόγοι
disputandum", που στηρίζει τη σχετικότητα που συνέτειναν σ" αυτό είναι οι εξής: α) Οι δια-
των αισθητικών αξιών, ενώ το ενδιαφέρον και μάχες του πρώτου καιρού μεταξύ μουσουλμά-

15
Καλβίνος

νων. ß) Η επικοινωνία των μουσουλμάνων με Σταθμό στην ιστορία του Καλάμ άφησε ο μεγά-
τους χριστιανούς, γ) Όταν από τις αρχές κυ- λος θεολόγος του Ισλάμ αλ - Γκαζάλη* (θ.
ρίως του 9ου αιώνα και ύστερα άρχισε να ει- 1111). Μορφωμένος φιλοσοφικώς καταπολέ-
σέρχεται η ελληνική σκέψη και φιλοσοφία στο μησε τις ακραίες θέσεις των φιλοσόφων χρη-
Ισλάμ με κυρίαρχους τον Αριστοτέλη* και τον σιμοποιώντας τα επιχειρήματά τους. θιασώτης
Πλάτωνα*, ορισμένοι μουσουλμάνοι υιοθέτη- του ισλαμικού μυστικισμού, που ήταν έξω από
σαν μια αμέσως λογοκρατική στάση έναντι της την ισλαμική θεολογία, τον συνδιάλλαξε μαζί
θρησκείας, άλλοι εξελληνίσθησαν (οι φιλόσο- της και πλούτισε τη θεολογία με τις διδασκα-
φοι) και έδωσαν φιλοσοφική χροιά στην έννοια λίες του.
του θεού, και άλλοι τέλος λόγιοι θεολόγοι, πι- Ορισμένοι σπουδαίοι θεολόγοι παρουσιάζο-
στοί και ζηλωτές της πίστης τους, ρίχτηκαν νται από τον 12ο - 13ο αιώνα, χωρίς ωστόσο
στο έργο της υπεράσπισης και συστηματοποί- να δώσουν νέα πνοή στη θεολογική σκέψη. Σύ-
ησης των βασικών αρχών της θρησκείας τους. ντομα έπειτα, το Καλάμ αποστεώθηκε, έχασε
Ετσι άρχισε η ισλαμική θεολογία. την πνοή των παλιών χρόνων και άρχισε να
Οι πρώτοι από αυτούς τους "διανοητές θεολό- κωδικοποιείται σε στερεότυπες μορφές "επι-
γους" του Ισλάμ, που έδωσαν την πρώτη τομών" και "εγχειριδίων".
ώθηση για τη συστηματοποίηση του "Καλάμ" Μια προσπάθεια ανανέωσης του Καλάμ αρχί-
(θεολογίας), ήταν οι Μουταζιλίτες*. Αυτοί χώ- ζει στο β" μισό του 19ου αιώνα, με τον Σείχη
ρισαν την ουσία του θεού από τα ιδιώματά της, Μουχάμαντ Αμπντού (Abduh), μαθητή του με-
κήρυξαν ότι ο Θεός είναι δίκαιος, δεν μπορεί ταρρυθμιστή Jamâl al - Dîn al - Alghânî (θ.
να κάνει το κακό παρά μόνο το καλό και γι' 1897). Πίστευε βαθιά στο Ισλάμ, αλλά ήθελε
αυτό δίνει στον άνθρωπο τη δύναμη να έχει ε- να το ερμηνεύσει έτσι, ώστε να μπορεί να α-
λευθερία στη θέλησή του. Και επειδή ο θεός νταποκριθεί στη σύγχρονη ζωή και να γίνει υ-
δεν έχει αιώνια ιδιώματα, γΓ αυτό και το Κορά- πέρμαχος των ελευθεριών του λαού.
νιο δεν είναι αιώνιο. Τις θέσεις αυτές αντέ- Ενας από τους μαθητές του είναι ο Shaykh
κρουσε ο αλ - Ασαρή (θ. 935), ο οποίος, μαζί με Mustafâ Abd al - Râziq, που το 1945 έγινε πρύ-
τον αλ - Ματουρίντη (θ. 956), είναι από τους ι- τανις του αρχαίου και ξακουστού ισλαμικού
πανεπιστημίου στο Κάιρο, του al - Azhar. Με-
δρυτές της επιστήμης του επίσημου ισλαμικού
ταξύ των σύγχρονων μουσουλμάνων συγγρα-
Καλάμ.
φέων υπάρχει ένας αριθμός θεολογούντων,
Τη διδασκαλία του Ασαρή ανέπτυξαν οι μαθη- που έχουν δοκιμάσει να μιλήσουν για τον θεό
τές του και έτσι διαμορφώθηκε μια ιδιαίτερη και τις διδασκαλίες της ισλαμικής πίστης με
"ασαριτική σχολή", της οποίας η κύρια συμβο- τρόπο προσαρμοσμένο στον σύγχρονο κόσμο.
λή στην ανάπτυξη της θεολογίας του Ισλάμ Μια πλήρης παρουσίαση των αρχών του Καλάμ
(Καλάμ) ήταν η ανάλυση των σχέσεων μεταξύ πρέπει να λάβει επίσης υπόψη της το Καλάμ
λόγου και πίστης. των Σιιτών, και ιδίως των μαθητών και διαδό-
Ο σύγχρονός του αλ - Ματουρίντη προσέφερε χων του Mollâ Sadrâ (θ. 1640), καθώς και ορι-
φιλελεύθερες και λογικές θέσεις στα θέματα σμένων ικανών θεολόγων του 19ου και 20ού
της θεολογίας που ήταν κοντά προς τις θέσεις αιώνα.
των Μουταζιλιτών, αλλά χάρασσαν και τη
χρυσή τομή μεταξύ αυτών και της ισλαμικής Βιβλιογρ.: Η. Α. Wolfson, The Philosophy of the Kalam
ορθοδοξίας. (Cambridge, Mass., 1976).- Louis Gardet and G. Anawati,
Introduction à le théologie musulmane (1948, Paris,
Μια νέα εξέλιξη του Καλάμ θα σημειωθεί κατά 1970).- G. Anawati, Kalim. στο "The Encyclopedia ol
τον 10ο και 11ο αιώνα. Εχομε ματάβαση από Religion-, ed. M. Eliade (1987), τόμ. 8ος, σ. 231-242.
την "παλιά" στη "νέα οδό". Η παλιά είχε ως Γοηγ. Ζιάκας
γνώρισμα τη διαλεκτική, που την ενέπνεε κυ-
ρίως η λογική των νομοδιδασκάλων. Η νέα Καλβίνος Ιωάννης. Γάλλος θρησκευτικός με-
είχε ως κύριο γνώμονα τον αριστοτελικό συλ- ταρρυθμιστής και συγγραφέας. Γεννήθηκε στη
λογισμό. Τη νέα οδό τη βρίσκουμε στον θεο- Noyon της Πικαρδίας το 1509 και πέθανε στη
λόγο αλ - Μπακιλλάνη (θ. 1013) και στον μαθη- Γενεύη το 1564. Σπούδασε φιλολογία και φι-
τή του Τζουουαΰνη (θ. 1085). Και οι δύο μίλη- λοσοφία στο Παρίσι, νομικά στο Πανεπιστήμιο
σαν για την ύπαρξη του ενός θεού, την ουσία της Ορλεάνης και της Bourges και εβραϊκά, ελ-
του και τα ιδιώματά του και για τη σχέση του ληνικά και θεολογία στο βασιλικό Κολλέγιο.
με τον κόσμο. Το 1533 υποστήριξε τη θρησκευτική Μεταρ-

16
 Καλλίμαχος ο Κυρηναίος

ρύθμιση και άρχισε να κηρύττει. Πολύ γρήγορα ζεται τις θέσεις και τα δόγματα των καθολι-
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γαλλία και κών, όπως φαίνεται και από τους τίτλους ορι-
ήρθε στη Βασιλεία όπου δημοσίευσε το βιβλίο σμένων έργων του: Κατά της πλάνης των Γοαι-
του L'Institution chrétienne. Από το 1536 υπήρ- κών περί Αγίου Πνεύματος, Περί θείας ουσίας
ξε ιεροκήρυκας στη Γενεύη, όπου οργάνωσε και θείας ενεργείας, Περί πίστεως και περί των
σε συνεργασία με τον Βίλχελμ Φαρέλ την κοι- αρχών της καθολικής θρησκείας. Ακόμη έγρα-
νότητα των μεταρρυθμιστών. Το 1538 εξορί- ψε: Δογματική, Περί της Αγίας Τριάδος, Περί
στηκε από τη Γενεύη, εξ αιτίας των υπερβολι- περιτομής.
κά αυστηρών συνηθειών που επέβαλε, και επέ- Απ. Τζ.
στρεψε το 1541. Στο Στρασβούργο, όπου πα-
ρέμεινε τα χρόνια της εξορίας, δίδαξε θεολο- Καλλιάφας Σπυρίδων (1885-1964). Παιδαγω-
γία, διηύθυνε την Εκκλησία των Μεταρρυθμι- γός και φιλόσοφος. Ως παιδαγωγός υπήρξε
στών της Γαλλίας, γνώρισε τον Μελάγχθονα* ένθερμος οπαδός του "σχολείου εργασίας" και
και παντρεύτηκε την Idelette de Bure. Μετά την προσπάθησε να καθιερώσει τη μέθοδο αυτή
εξορία του επέβαλε αυστηρά εκκλησιαστικά στην Ελλάδα. Στην ψυχολογία, ως διάδοχος
σωφρονιστικά μέτρα στους αντιπάλους του του Ν. Εξαρχόπουλου στην ομώνυμη έδρα, ε-
στη Γενεύη. Εξέδωσε τα "Εκκλησιαστικά Δια- πέβαλε βασικές έννοιες της επιστήμης αυτής.
τάγματα" και έπαιξε καθαρά πολιτικο-θρησκευ-
Και ως φιλόσοφος ακολούθησε την πνευματο-
τικό ρόλο στην κοινωνία της Γενεύης. Με τη
κρατία, την οποία προσπαθεί να θέσει στην υ-
δημιουργία της Ακαδημίας της Γενεύης το
πηρεσία της παιδαγωγικής. Το συγγραφικό
1559 η επιρροή του Καλβίνου ξεπέρασε τα
του έργο υπήρξε πλούσιο. Παιδαγωγικά: Επί-
όρια της ελβετικής πόλης και η Μεταρρύθμιση
τομος γενική παιδαγωγική (1958), Η σύγχρονη
εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πολυ-
παιδαγωγική στη θεωρία και την πράξη (1923),
γραφότατος καθώς ήταν εξέδωσε Ομιλίες, Κα-
Το παιδαγωγικό πρόβλημα της γενετησίου
τήχηση και άλλα ερμηνευτικά έργα.
Η διδασκαλία του, που έλαβε την ονομασία ορμής ( 1958) κ.ά. Ψυχολογικά: Ψυχολογία του
"Καλβινισμός", συνίσταται στα εξής κύρια ση- βάθους (1945), Το περί ψυχής πρόβλημα
μεία: 1) Αναγνώριση της Αγίας Γραφής ως ύψι- (1951), Νοημοσύνη και ευφυία (1951) κ.ά. Φι-
στης πηγής της πίστεως. 2) Διδασκαλία περί λοσοφικά: Σώμα και ψυχή, ύλη και πνεύμα
"προορισμού" και περί της "θείας χάριτος" πα- (1929), Περί της βουλήσεως (1940), Υλισμός
ραπλήσια με αυτήν του Αυγουστίνου. 3) Επι- και σύγχρονος βιολογία (1952) κ.ά.
στροφή στην απλότητα και αυστηρότητα του Απ. Τζ.
βίου και αποδοχή του μυστηρίου του βαπτίσμα-
τος μόνο. Απόρριψη των άλλων μυστηρίων, Καλλίμαχος ο ΚυρηναΙος (Κυρήνη 300; - Αλε-
εκτός της Ευχαριστίας, την οποία κατανοούσε ξάνδρεια 240;). Λόγιος και εκπρόσωπος της
μόνο συμβολικά ως προς τον καθαγιασμό των Αλεξανδρινής ποίησης. Ολοκλήρωσε τις σπου-
τιμίων δώρων. δές του στην Αθήνα και εγκαταστάθηκε στην
Αλεξάνδρεια, όπου ίδρυσε γραμματική σχολή.
Η καλβινική ηθική, αυστηρή και αποστεωμένη,
Μεταξύ των μαθητών του υπήρξαν οι μετέπει-
έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή
των ανθρώπων και υπήρξε το θεωρητικό υπό- τα φημισμένοι σοφοί: Ερατοσθένης*, Αριστο-
βαθρο του καπιταλισμού*. φάνης* Βυζάντιος, Απολλώνιος* ο Ρόδιος κ.ά.
Ο Καλλίμαχος υπήρξε πολυγραφότατος. Κατά
Βιβλιογρ.: Max Weber, Η προτεσταντική ηθική και το
τη Σούδα*, έγραψε 800 τόμους. Από τα πεζά
πνεύμα του καπιταλισμού, μτφρ. Μ. Κυπραίου, εκδ.
Gutenberg. Αθήνα. του σημαντικότερο είναι: Πίνακες των εν πάση
Μέξ. Καριώτογλου παιδεία διαλαμψάντων και ων συνέγραψαν.
Εργο κολοσσιαίο (120 βιβλία), που αποτελεί
Καλέκας Εμμανουήλ (; - Μυτιλήνη, 1410). την πρώτη απόπειρα συγγραφής μιας ιστορίας
Έλληνας θεολόγος από την Κωνσταντινούπο- της λογοτεχνίας, όπου για πρώτη φορά οι
λη, συγγενής του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα. Ελληνες συγγραφείς κατατάσσονται σύμφω-
Ακολούθησε τον μοναχικό βίο και εντάχθηκε να με το είδος των έργων τους κατ" αλφαβητι-
στο Τάγμα των Δομινικανών. Υπήρξε σφοδρός κή σειρά. Από τον όγκο του έργου του διασώ-
πολέμιος του Γρηγορίου Παλαμά* και των θηκαν μόνο 64 επιγράμματα, λίγα αποσπάσμα-
Ησυχαστών* και υπέρμαχος της ενώσεως των τα από τους Πίνακες..., από τα Αίτια, από την
Εκκλησιών. Στα συγγράμματά του υπερασπί- Εκάλη και ακέραιοι έξι Υμνοι.

•.Α., Γ-2 17
Κάλλιππος ο Κυζικηνός

Ο Καλλίμαχος μελετήθηκε και χρησιμοποιήθη- και η ένωσή της μ' αυτό, καθώς και η προσκόλ-
κε όσο κανένας άλλος αρχαίος συγγραφέας, λησή της στην αλήθεια, απαλλάσσει την ψυχή
αν εξαιρέσουμε τον Ομηρο. Απειρες είναι οι α- από την ανάγκη της ομιλίας και του λόγου. Στο
ναφορές του από γραμματικούς, ιστορικούς, σημείο αυτό ο Κάλλιστος πλησιάζει προς τους
σχολιαστές, λεξικογράφους κ.λπ. Ησυχαστές*, καθώς διαπιστώνει εξάλλου ότι,
Απ. Τζ. όταν η ψυχή κατέρχεται από το Εν προς τα
πράγματα, τότε η σιωπή, που είναι ολόκληρη
Κάλλιππος ο Κυζικηνός (γεν. 370 π.Χ.). Ελλη- πνεύμα και ενέργεια, μπορεί να την επαναφέ-
νας αστρονόμος, μαθητής του Πτολεμάρχου ρει εκ νέου στην ένωση με το Εν. Η άνοδος
στη Σχολή της Κυζίκου, τον οποίο διαδέχθηκε της νόησης προς το Εν πραγματοποιείται στα-
στη διεύθυνσή της. Αργότερα πήγε στην διακά ως εξής: η νόηση έρχεται σε επαφή με
Αθήνα, όπου έγινε μαθητής του Αριστοτέλη*. τα αισθητά όντα, συνειδητοποιεί ότι αυτά είναι
Ο Κάλλιππος διόρθωσε και τελειοποίησε το "κτιστά", περνάει στα άκτιστα νοητά όντα και
σύστημα των ομοκέντρων σφαιρών του Ευδό- τέλος πετάει προς το Εν. Οι δρόμοι, λέει ο
ξου*, προσθέτοντας ακόμη επτά σφαίρες, μία Κάλλιστος, που μπορεί να ακολουθήσει η
για τον καθένα από τους τότε θεωρούμενους νόηση προκειμένου να αντικρίσει τον Θεό
πλανήτες, και αυξάνοντας έτσι τις 26 σφαίρες είναι τρεις: α) να ακολουθήσει μόνη της την ι-
του Ευδόξου σε 33. Ασχολήθηκε επίσης με πα- διαίτερη φύση της (όπως έκαμαν οι Ελληνες),
ρατηρήσεις των καλουμένων "εώων επιτολών" β) να οδηγηθεί από το θείο φως (αυτόν τον
και "εσπερίων δύσεων" των απλανών αστέρων. δρόμο ακουλούθησε ο Κάλλιστος) και γ) να α-
Τέλος, προσδιόρισε με μεγαλύτερη ακρίβεια κολουθήσει εν μέρει τον ένα και εν μέρει τον
τη διάρκεια των εποχών του έτους. Εγραψε: άλλο δρόμο.
Περί συστήματος των απλανών, το οποίο δεν
Βιβλιογρ.: J. P. Migne. Patrologia Graeca, Παρίσι, 1857-
σώζεται.
1866, Τόμ. 147,0. 833-941.
Βιβλιογρ.: Ginzel F. K„ Handbuch der mathematischen Απ. Τζαφερόπουλος
und technischen Chronologie, τόμ. 2ος, σελ. 409-419,
1911.- Farrigton B„ Greec Science. Penguin Books. Har-
καλλιτεχνική εικόνα. Η καλλιτεχνική εικόνα
mondsworth, England. 1944.
Απ. Τζ.
χρησιμοποιείται τόσο από παραδοσιακές τέ-
χνες (εικαστικές, μουσική, ποίηση, λογοτε-
Κάλλιστος Ανδρόνικος, βλ. Ανδρόνικος Κάλλι- χνία) όσο και από σύγχρονες μορφές καλλιτε-
στος χνικής δημιουργίας (όπως η φωτογραφία, ο κι-
νηματογράφος, η τηλεόραση, το video, η δια-
Κάλλιστος Καταφυγιώτης (πιθ. 12ος μ.Χ. αι.). φήμιση), και αποτελεί μέσο και μορφή έκφρα-
Βυζαντινός μυστικός φιλόσοφος και συγγρα- σης και επικοινωνίας. Η καλλιτεχνική εικόνα
φέας. Δέχθηκε επιδράσεις από τη διδασκαλία είναι ο τρόπος ύπαρξης ενός έργου τέχνης,
του νεοπλατωνικού* φιλοσόφου Πλωτίνου*. στοιχείο ή μέρος αυτού, και συνδέεται με θεω-
Εγραψε: Περί θείας ενώσεως και βίου θεωρη- ρίες της τέχνης που εστιάζουν το ενδιαφέρον
τικού. Τα 92 κεφάλαια του έργου αυτού αποτε- τους στις έννοιες της μίμησης, της αναπαρά-
λούν ισάριθμες αποδείξεις για την αναγκαιό- στασης, της ψευδαίσθησης, της έκφρασης.
τητα της μεταστροφής της ψυχής από τη διαί- Διαφέρει ως προς την εσωτερική δομή της α-
ρεση και το χάος των αντιλήψεων προς το Εν, νάλογα με το υλικό που χρησιμοποιούν οι δια-
που είναι απόρροια της αμοιβαίας τους αγά- φορετικές τέχνες αλλά και ως προς τη χωρο-
πης. Κατά τον Κάλλιστο, η ζωή για τον άνθρω- χρονική ιδιομορφία (στατική, δυναμική κ.ά.) και
πο, τον γιο του Θεού, δεν είναι παρά η πράξη στηρίζεται σε δυο δομικές αρχές, της "επιλο-
της νόησης, η οποία από τη φύση της κατευθύ- γής" και της "συνειρμικής σύνδεσης". Οι εικό-
νεται μόνο προς τον άπειρο, απροσδιόριστο, νες συνιστούν την πραγματικότητα της συνεί-
απερίγραπτο και αιώνιο Θεό. Η ένωση της νόη- δησης στη φαντασία, και ως οπτικές, ακουστι-
σης με τον Θεό δεν σημαίνει ότι αυτή χάνει κές, κινητικές υπάρχουν σε σχέση σημείου
την κίνησή της. Αντίθετα, αυτή κινείται γύρω προς σημαινόμενο, συνδέοντας τον κόσμο της
από το Εν και έτσι βρίσκει τη φύση της και την αντικειμενικής πραγματικότητας με αυτόν των
αλήθεια, η οποία παρέχει στη νόηση την πραγ- φαινομένων, το αισθητό με το νοητό, τον λόγο
ματική ελευθερία και την αιωνιότητα. Η ανύ- με τη φαντασία. Εξ αιτίας της ποικιλομορφίας
ψωση της ψυχής από τα πράγματα προς το Εν των δομικών τους στοιχείων είναι δυνατόν να

18
 καλλιτεχνική εικόνα

αναχθούν σε τύπο ή σύμβολο. Οι καλλιτεχνι- μενολόγους, οι οποίοι προσπάθησαν να γεφυ-

κές εικόνες, συμπλέκοντας το πραγματικό με ρώσουν το μεταξύ υποκειμένου και αντικειμέ-
το φανταστικό, το ονειρικό και άλογο με τη λο- νου χάσμα με την έννοια της "προθετικότη-
γική τάξη, αποτελούν μίμηση ή πιστή αναπαρά- τας", νοούμενης ως άμεσης αναφοράς της συ-
σταση της πραγματικότητας, μετάπλαση και νείδησης προς τα αντικείμενα.
μετουοίωσή της, έκφραση του εσωτερικού κό- Οι εικόνες αντιστοιχούν στα αντικείμενα του
σμου του καλλιτέχνη και της δημιουργικής του υλικού κόσμου όσο και του φανταστικού, συν-
ικανότητας, που συνδέεται στενά με τη δυνα- δέονται με τη μνήμη, που είναι πιστή εικόνα
μική της ποιητικής φαντασίας, την αντίληψη του παρελθόντος, και τη φαντασία, η οποία
και τη μνήμη. Τα εικονικά σημεία χρησιμοποι- συνδέει το παρελθόν με το παρόν και το μέλ-
ούνται στην τέχνη με ποικίλους τρόπους σή- λον και έχει τη δυνατότητα της επινόησης και
μανσης και χρήσης (W. Morris), για να προσ- της ανακάλυψης, της υπέρβασης και της ανα-
διορίσουν, να περιγράψουν, να πληροφορή- δημιουργίας του αισθητού. Η εικόνα (συνώνυ-
σουν, να αποτιμήσουν, να εκφράσουν, να πα- μα: είδωλο, ομοίωμα, απείκασμα, φάσμα, φά-
ραινέσουν, να συμβολίσουν ή να νοηματοδο- ντασμα) είναι υλική αναπαράσταση πραγματι-
τήσουν. Οι εικόνες ή τα εικονικά σημεία διαθέ- κού ή φανταστικού αντικειμένου ή κατάστασης
τουν μιαν ιδιότητα ή ομάδα ιδιοτήτων που είναι και γεγονότος, αισθητοποίηση της ιδέας ή της
ταυτόχρονα και ιδιότητες του αντικειμένου έννοιας, συγκεκριμένης ή αφηρημένης, και
που εικονίζουν, οι οποίες, κατά τον Peirce*, χρησιμοποιείται από τις διακοσμητικές τέχνες,
που εισηγείται μια σημειολογική θεωρία αισθη- κυρίως τη ζωγραφική και τη γλυπτική, αλλά και
τικής, είναι μορφικές, ενώ για τον Cassirer*, από τις κυρίως εκφραστικές τέχνες.
που δέχεται την απόλυτη αναγκαιότητα του υ- Η λέξη εικόνα χρησιμοποιείται γενικά για κα-
λικού μέσου, συμβολικές. Τα καλλιτεχνικά ση- θετί που εμφανίζει κάτι που δεν υπάρχει ή α-
μεία της τέχνης παραπέμπουν, κατ" αυτόν, πουσιάζει, και ειδικότερα για να δηλώνει θρη-
στον εαυτό τους, εδραιώνοντας την αυτονομία σκευτική παράσταση ζωγραφισμένη σε σανίδα
της τέχνης, της οποίας το νόημα εγκλείεται ξύλου κατά διαστολή προς την δια ψηφιδωτών
μέσα στις ίδιες τις μορφές. Τα εικονικά σημεία, ή δια τοιχογραφίας ζωγραφική και συνιστά α-
που υπεισέρχονται στην καλλιτεχνική εικόνα, ντικείμενο λατρείας, που οδηγεί από την αι-
συνδέουν ωστόσο την τέχνη με τη θρησκεία, σθητική στη θρησκευτική εμπειρία (βυζαντινή,
την κοινωνία, την ιστορία, την αισθητική, εν- κρητική, επτανησιακή, ρωσική εικονογραφία).
σωματώνουν νοήματα και αξίες, συνθέτοντας Στον χώρο των εικαστικών τεχνών η εικόνα
τη γλώσσα της τέχνης που είναι καθολική και θεωρείται ως κύριο μέσο επίτευξης της εικα-
έχει τη δυνατότητα να παρέχει την ψευδαίσθη- στικής εμπειρίας και η σωστή ανάγνωση των
ση ή την πιστή αναπαράσταση της πραγματικό- εικόνων και των μοτίβων, των αλληγοριών και
τητας, να είναι αλληγορική και συμβολική, να των ιστοριών οδηγεί, ως μέθοδος πλέον, στην
συλλαμβάνει άμεσα σημαντικές αλήθειες. εικονογραφία, κλάδο της ιστορίας της τέχνης
Στον φιλοσοφικό στοχασμό οι έννοιες είναι που ασχολείται με το θέμα ή τη σημασία των
συνυφασμένες με τις εικόνες που είναι δυνα- έργων τέχνης σε αντιδιαστολή προς τη μορφή
τόν να πλάσουμε στον νου μας (Αριστοτέλης*) τους (Panofski).
ή εικόνες αισθητών παραστάσεων (Hume*). Ο Οι εικόνες θεωρούνται ως φορείς του νοήμα-
Kant* συνέδεσε τις εικόνες με τις συγκεκριμέ- τος των λέξεων (Locke*), αντίληψη που έχει ε-
νες, επί μέρους, έννοιες και τα σχήματα με τις γείρει αιτιάσεις (Wittgenstein*). Ωστόσο εικόνα
γενικές έννοιες, διάκριση που δεν είναι πάντο- και λέξη, εικόνα και σύμβολο*, συνδέονται
τε θεμιτή, αν λάβουμε υπόψη μας τη λειτουρ- στενά και αντιστοιχούν στο σχήμα ιδέα - αντι-
γική ομοιότητά τους. Η εικονική ή παραστατική κείμενο. Η χρήση του μύθου* από τους ποιητές
θεωρία των εννοιών, που φαίνεται να θέτει με- και ζωγράφους της κλασικής Ελλάδας, η σύν-
ταξύ του υποκειμένου και του αντικειμένου δεση λέξης και εικόνας στη γαλλική ζωγραφι-
ένα "tertium quod", είτε ιδέα, εικόνα, εντύπωση κή του "ancien régime" καθιστούν την καλλιτε-
ή δεδομένο των αισθήσεων ονομασθεί αυτό, χνική εικόνα ένα παράθυρο, όπως εκείνο του
υιοθέτησε γενικά την άποψη ότι το περιεχόμε- αναγεννησιακού ζωγράφου, μέσα από το
νο των εννοιών υπαγορεύεται από τη μόρφω- οποίο βλέπουμε τον κόσμο ή κάποιον άλλον
ση αντιστοίχων προς αυτές νοητικών εικόνων. κόσμο κρυμμένο πίσω από τα φαινόμενα ή, γε-
Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε από τους φαινο- νικότερα, την ανθρώπινη φύση. Οι καλλιτεχνι-

19
καλοκαγαθία

κές εικόνες ως απεικονίσεις είναι δυνατόν να μουσικής, η εκφραστική εικόνα των εικαστικών
παρασταθούν με διάφορους τρόπους. Ο τεχνών και της ποίησης φανερώνουν την πολ-
Sartre* θεώρησε πως ένα σύνολο αναπαρα- λαπλότητα σήμανσης και επικοινωνίας των τε-
στάσεων, αρχής γενομένης με μια φωτογρα- χνών και τις μεταξύ τους σχέσεις. Η δυναμική
φία και στη συνέχεια με μια προσωπογραφία, των καλλιτεχνικών εικόνων, που τα έργα τέ-
ένα σχεδίασμα ή μια καρικατούρα, μπορούν να χνης αλλά και σύγχρονες μορφές καλλιτεχνι-
υποδεικνύουν κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο κής δημιουργίας (όπως η κινουμένη εικόνα ή η
ή να ανακαλούν μια νοητή εικόνα και το όνομα διαφήμιση) παρέχουν, καθιστά την τέχνη μια
ενός προσώπου. Όλοι αυτοί οι διαφορετικοί δραστηριότητα χωρίς προκαθορισμένα όρια
τρόποι σκέψης αυτού του προσώπου εξαρτώ- και συμβάλλει στην αποκάλυψη της πρωτοτυ-
νται από το νόημα του οποίου φορείς αποτε- πίας της τέχνης και των δυνατοτήτων που
λούν οι εικόνες. αυτή ενέχει εξαιτίας του πολυσύνθετου χαρα-
Η καλλιτεχνική εικόνα, ως φορέας της οπτι- κτήρα της.
κής, ακουστικής ή κινητικής εμπειρίας, χρησι- Βιβλιογρ.: Ε. J. Furlong, Imagination, 1961.- Ε. Η.
μοποιείται συνεχώς από την αρχαιότητα μέχρι Gombrich, Art and Illusion, I960.- J. P. Sartre. L'
Imaginaire, 1940.- G. Ryle, The Concept ot mind, 1949.- L.
σήμερα και θέτει το πρόβλημα των σχέσεων Wittgenstein. Philosophical Investigations, 1953.- N.
πραγματικότητας και φαινομενικότητας, λέξης Bryson, Word and Image, 1981.- M. Hobson, The objecto!
και όρασης κυρίως, συνδέεται με το σύνολο Art, 1982.- F. Schier. Deeper into pictures, 1986.- V.
προσκτημένων παραδοχών τις οποίες ο καλλι- Aldrich, Philosophy ot Art, 1963.- J. Berger, Η εικόνα και
το βλέμμα, 1980.- Κ. ΚωβαΙου, Η γραμματική του αισθη-
τέχνης και ο θεωρός έχουν γύρω από την
τικού λόγου, 1984.- Θ. Πελεγρίνη, Εμπειρία και πραγμα-
τέχνη ή οδηγεί στην υπέρβαση τους. Η σύγ- τικότητα, 1982.
χρονη τέχνη ακολούθησε μια πορεία προς την Αθαν. Γλυκοφρύδη - Λεοντσίνη
ανεικονικότητα και την αφαίρεση, απέρριψε
την αναπαράσταση, ως συνέπεια της απομά- καλοκαγαθία (από το καλός = ωραίος και το α-
κρυνσης από τον ιλλουζιονισμό στη ζωγραφι- γαθός = καλός). Ιδανικό σωματικής και ηθικής
κή και τη γλυπτική. Στη σύγχρονη τέχνη, ο τελειότητας. Πρόσθετα η έννοια της καλοκα-
καλλιτέχνης έπαυσε πλέον να είναι "αντιγρα- γαθίας περικλείει τη δικαιοσύνη, την ανδρεία,
φέας του κόσμου" και έγινε "ανταγωνιστής" τη σύνεση και τη μετριοφροσύνη. Οι αρχές της
του. Η πρόθεση ανατροπής των καθιερωμένων έννοιας της καλοκαγαθίας βρίσκονται στα ο-
αξιών και των προσκτημένων παραδοχών είναι μηρικά έπη, μέσα στα οποία δεν διαμορφώνο-
εμφανής στη σύγχρονη ζωγραφική αλλά και ο" νται ομοιώματα, αντίτυπα, αλλά πρότυπα που
άλλες μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο το καθένα ενσαρκώνει κάποια από τις γενικές
τρόπος με τον οποίο ο Dali χρησιμοποιούσε δυνατότητες της ανθρώπινης τελειότητας. Ο
μια μορφή που αναπαριστούσε ταυτόχρονα Νέστωρ το πρότυπο του έξοχου γέροντα, ο
διαφορετικά πράγματα θέλει να τονίσει την Αχιλλέας το πρότυπο του τέλειου νέου.
πολυσημία των χρωμάτων και των σχημάτων Οι βασιλείς γενικά ήταν ωραίοι, ενώ οι άνθρω-
και η λογοτεχνική γραφή επιτρέπει διαφορετι- ποι των κατωτέρων τάξεων κακοί και άσχημοι.
κές ερμηνείες. Τη σχέση των λέξεων και των Για τον Θερσίτη, που εξεγέρθηκε ενάντια στον
αντικειμένων ή των γλωσσικών και των εικα- Αγαμέμνονα, ο Όμηρος γράφει: "Άνδρας δεν
στικών συστημάτων αναπαράστασης παρου- έφθασε ασχημότερος κάτω απ" της Τροίας το
σιάζει ο Magritte στον πίνακα "Κλειδί των ονεί- κάστρο (/Α., Β, 216). Στα έργα του Πλάτωνα*
ρων", όπου η σχέση αυτή θεωρείται συμβολι- περιγράφονται όλοι οι τύποι της καλοκαγα-
κή, σχετική και μεταβλητή. Ζωγραφικοί πίνα- θίας. Η καλοκαγαθία των αριστοκρατών της
κες και φωτογραφίες επιτρέπουν σήμερα δια- αρχαϊκής εποχής εκφράζεται με τον Θεαίτη-
φορετικές αναγνώσεις και επιβάλλουν τη διά- το', που πολέμησε γενναία για την πατρίδα
κριση των αισθητικών από τις καλλιτεχνικές ι- του. Ο "διανοητικός - σοφιστικός" τύπος της
διότητες. Η καλλιτεχνική εικόνα, από οποιαδή- καλοκαγαθίας δημιουργήθηκε τον 5ο - 4ο π.Χ.
ποτε τέχνη και αν χρησιμοποιείται, είναι ένα αι. Καλός και αγαθός εθεωρείτο ο άνθρωπος
παράθυρο που βγάζει στην εσωτερική ζωή και που είχε πολλές γνώσεις, αφιέρωνε τη ζωή
στην προσωπικότητα του ίδιου του ατομικού του στη φιλοσοφία και ήταν γενικά μορφωμέ-
δημιουργού και συνάμα έκφραση του πνεύμα- νος. Ο τύπος αυτός περιγράφεται στον Πρω-
τος της κάθε εποχής. Η ποιητική εικόνα του κι- ταγόρα' και στον Λάχη * Καλοκαγαθία επίσης
θεωρείται στον Τίμαιο" του Πλάτωνα η συμμε-
νηματογράφου, η συγκινησιακή εικόνα της

20
 Κάλπα

τρία της ψυχής, η συμμετρία του σώματος και χαίων λαών στην κοινή καταγωγή του καλού
η συμμετρία ανάμεσά τους. και του κακού. Την περίοδο της δυναστείας
Στον Αριστοτέλη* η έννοια της καλοκαγαθίας των Σασσανιδών (226-650 μ.Χ.) στην Περσία, η
σχετίζεται με την έννοια του όλου. Δεν είναι επικρατέστερη αντίληψη για την καταγωγή
μόνο μια αρετή. Οι επιμέρους αρετές δεν καθι- του Αχουρα Μάζδα η Ορομάσδη (δημιουργού
στούν τον όνθρωπο ωραίο και καλό, επειδή ο- και νομοθέτη του Σύμπαντος) και του Αριμάν
ρισμένα από τα αγαθά είναι ωφέλιμα και καλά ήταν πως και οι δύο γεννήθηκαν από τον Ζουρ-
για μερικούς, ενώ ταυτόχρονα βλάπτουν τους βάν, τον Αγγελο της Αιωνιότητας. Οι Γνωστι-
άλλους. κοί, εξάλλου, παραδέχονταν πως πίσω από τις
Βιβλιογρ.: Egon Frieden, Kulturgeschichte Griechenlands.· αγαθές και τις πονηρές δυνάμεις κρύβεται μία
Schachermeyr F., Die Iruhe klassik der Griechen.- Frankel και μόνη θεότητα, απρόσιτη και αδιάφορη (ου-
H.. Dichtung und Philosophie des frühen Griechentums, δέτερη) προς οποιεσδήποτε θετικές ή αρνητι-
θεόδ. Κοκάλας κές διαθέσεις και προθέσεις -άποψη που απα-
ντάται και στα ερμητικά κείμενα, καθώς και,
Καλό και Κακό. Η πρώτη διαπιστωμένη σύλλη- αργότερα, στην εβραϊκή Καμπαλά*. Κοινό γνώ-
ψη της κοσμικής διαρχίας, το αρχέγονο αντι- ρισμα των δοξασιών αυτών είναι η τοποθέτηση
θετικό σχήμα που κυβερνά τη Φύση και την του καλού και του κακού στα άκρα μιας ποιοτι-
Ιστορία. Είναι πλέον αποδεδειγμένη η ύπαρξη κής και αξιολογικής "κλίμακας", όπου uti minus
του δυιστικού αυτού σχήματος σε όλες τις αρ- bonum habet rationem mali, ita minus malum
χαίες (μονοθεϊστικές ή πολυθεϊστικές) θρη- rationem boni (: όπως το λιγότερο καλό έχει τη
σκείες- ξέχωρα από τις διαφορές στην τοποθέ- σημασία του κακού, έτσι και το λιγότερο κακό
τηση, κατά τις οποίες άλλοτε το κακό ορίζεται έχει τη σημασία του καλού), κατά την εύστοχη
ως ανεξάρτητη από το καλό δύναμη, αυτοκέ- διατύπωση του Λάιμπνιτς* (Discours de Méta-
φαλη και ενεργητικώς παρούσα (όπως στον physique, 1686, § 3).
Μανιχαισμό*, ο οποίος κατέληξε συνώνυμος
του θρησκευτικού δυϊσμού) και άλλοτε ως α- Ανεξάρτητα από τις οποιεσδήποτε γνωστικές
ποστασιοποίηση από την πηγή της Αγαθότη- προσθήκες και τα αιρετικά σχήματα που ανα-
τας, τον Θεό*, η διαμάχη του καλού με το φάνηκαν περιστασιακά στο σώμα του Χριστια-
κακό, η οποία συχνά κατέληγε σε (προσωρινή) νισμού*, πάγια ιδέα παρέμεινε, ήδη από την
νίκη του καλού, ουδέποτε είχε μια τελεσίδικη Καινή Διαθήκη, η έννοια του κακού ως του κα-
έκβαση, υπέρ της μιας ή της άλλης δύναμης. Η τώτατου άκρου της "κλίμακας" που προανα-
οριστική νίκη του Καλού θα σηματοδοτούσε φέρθηκε. Η αντιπαράθεση του θεού με διάφο-
την έλευση της Επουράνιας βασιλείας και την ρες ξένες θεότητες των Φιλισταίων, Χαναναί-
επιστροφή στον Παράδεισο (η εσχατολογική ων, Μωαβιτών (Βάαλ, Χαμώς), καθώς και η α-
προσδοκία των Εβραίων και των Χριστιανών) ή σταμάτητη δίωξη του Αντικείμενου Σατανά
την επάνοδο στη Χρυσή Εποχή του Κρόνου διατηρούσαν στην Παλαιά Διαθήκη τη δυϊστική
(όπως οραματιζόταν ο Ησίοδος)· η τελική επι- παράδοση, παρότι ο μονοθεϊσμός των Εβραί-
κράτηση του κακού θα σήμαινε την αυτόματη ων υπαγόρευε την υποταγή όλων των δυνάμε-
καταστροφή του κόσμου, καθώς το κακό είναι ων στον Ένα και Μόνο Αληθινό θεό, τον Γιαχ-
χαοτική δύναμη, που ωθεί στην αταξία, στην α- βέ. Ο Χριστιανισμός* παραγκώνισε την αντίλη-
ποσύνθεση και στην εξαφάνιση. Έναν τέτοιο ψη αυτή, για να την αντικαταστήσει με τη νεο-
χαρακτήρα είχε στην Παλαιά Διαθήκη το τέρας πλατωνική θεώρηση του κακού ως κενού, μη
Λεβιάθαν, ενώ παρόμοια καταστροφική δράση όντος, καθώς το κάθε ον, ως "θείο σκεύος",
επεδείκνυε στην Αίγυπτο ο Σηθ (Σετ), στην έχει κτισθεί με άπειρη σοφία και αγαθότητα.
Ινδία οι δαίμονες Ασούρας και στην Περσία Πιο συγκεκριμένα, το κακό στον Χριστιανισμό
(Ζωροαστρισμός*) ο Ανρα Μαινού* ή Αριμάν. αποτελεί κυριότατα "αμαρτία" (: σφαλερή
Η συνεμφάνιση καταστροφικών και δημιουργι- πράξη ή εκτίμηση), η οποία οφείλεται στην πε-
κών χαρακτηριστικών στο πρόσωπο μιας και περασμένη και αποσπασματική αντίληψη, εκ
της αυτής θεότητας (όπως αρχικά στον Σηθ και μέρους του ανθρώπου, της θείας βούλησης, η
στις ινδουϊστικές θεότητες Σίβα και Κάλι) ή η οποία περιλαμβάνει αποκλειστικά και απόλυτα
αναφορά δεσμών συγγένειας ανάμεσα σε φω- το Αγαθό.
τεινές και σκοτεινές δυνάμεις (ο Σηθ ήταν α- Παναγ. Πάκος
δελφός του Οσίριδος, θεού της Σοφίας και της
Δικαιοσύνης) μαρτυρούν την πίστη πολλών αρ-
Κάλπα. Κατά τις ινδουϊσπκές διδασκαλίες,

21
Καλταχτσιάν

είναι ο μέγιστος κοσμικός κύκλος, αναφερόμε- υπάρχουν πολλές θεωρίες. Ορισμένες από
νος σε μια ολόκληρη κατάσταση ή βαθμίδα ύ- αυτές τη θεωρούν ως έναν αυθεντικό κλάδο
παρξης, όπως π.χ. η δική μας, και διαιρείται σε της Αποκάλυψης και τοποθετούν την αρχή της
δεκατέσσερεις (σε δύο σειρές ανά επτά) στην εποχή του Αδάμ. Αλλες θεωρίες την απο-
"Μανβαντάρας", που καθένας τους υποδιαιρεί- δίδουν σε ξένες επιρροές, περσικές, βαβυλω-
ται σε τέσσερεις "Γιούγκα": α) Krita ή Satya νιακές, γνωστικές κ.λπ. Τέλος ο ερευνητής G.
Yuga β) Trêta Yuga γ) Dwêpata Yuga και δ) Kali Scholem διακρίνει στην Κάμπαλα πολλά στοι-
Yuga, που η διάρκειά τους βαίνει φθίνουσα χεία ξένης προελεύσεως, τα οποία αφομοιώ-
κατά την αναλογία: 4+3+2+1 (= 10). Κάτι ανά- θηκαν εξ ολοκλήρου από τον Ιουδαϊσμό. Αυτά
λογο συναντούμε και σε άλλες παραδόσεις· υ- πρέπει να αποδοθούν κυρίως στην επιρροή της
πενθυμίζουμε τα τέσσερα γένη ανθρώπων της Αποκαλύψεως και της ελληνιστικής σκέψης,
ησιόδειας Θεογονίας. στα οποία προστέθηκαν αργότερα γνωστικές
Βιβλιογρ.: Guénon R„ Formes traditionnelles et cycles και νεοπλατωνικές ιδέες. Από τους καμπαλι-
cosmiques. Gallimard, Paris, 1970, σσ 13-24. στές οι ρίζες της Κάμπαλα ανάγονται στην
EX. προχριστιανική εποχή του Ιουδαϊσμού, όταν οι
διάφορες ιουδαϊκές ομάδες κάνουν "χαγκαδ-
Καλταχτσιάν Σουρέν (1918-1992). Σοβιετικός - δά", δηλαδή εξηγούν την Παλαιά Διαθήκη και
Αρμένιος ιστορικός της φιλοσοφίας και ειδικός δίνουν πολλές και ποικίλες ερμηνείες στις πε-
επί του εθνικού ζητήματος και της θεωρίας των ριγραφές για τη δημιουργία του κόσμου.
εθνικών σχέσεων βάσει διεπιστημονικής προ- Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για ένα
σέγγισης. Τελευταία μονογραφία του: Η μαρ- σύστημα ιουδαϊκού μυστικισμού που εμφανίζε-
ξιστική - λενινιστική θεωρία του έθνους και η ε- ται κατά τον 13ο μ.Χ. αιώνα. Σκοπός του ήταν
πικαιρότητα, Μόσχα, 1983. να κατανοήσει με συμβολική έννοια τη σοφία
Δ. π. του θεού που υπάρχει στον κόσμο και με την
επίκληση θείων ονομάτων να οδηγήσει τον
Καμαριώτης Ματθαίος (αρχές 15ου αι., μύστη στη μυστική εμπειρία του Θεού. Είναι δι-
Θεσ/νίκη - 1490, Κων/πολη). Έλληνας λόγιος δασκαλία που εκπονήθηκε στη βάση ανατολι-
του 15ου αιώνα, μαθητής του Γεώργιου Σχολά- κών και νεοπλατωνικών ιδεών, που διδάσκουν
ριου - Γεννάδιου". Θεωρείται ως ο τελευταίος ότι ο ορατός κόσμος απορρέει από τον πνευ-
Βυζαντινός φιλόσοφος και υπήρξε ο πρώτος ματικό. Γι' αυτό την Κάμπαλα την χαρακτήρι-
διευθυντής της Πατριαρχικής Ακαδημίας κατά σαν και ένα είδος ραββινικού γνωστικισμού,
την ίδρυσή της το 1454. που βλέπει τον αισθητό κόσμο να πηγάζει από
Σ' αυτήν διδάσκει τα γραμματικά μαθήματα τον πνευματικό. Με τη βοήθεια των συμβολι-
αλλά και το μάθημα της Ρητορικής. Σφοδρός κών εννοιών, που από παλαιότερους ακόμη
πολέμιος της διδασκαλίας του Γεωργίου Γεμι- μυστικισμούς, όπως ο ισλαμικός, αποδίδονταν
στού - Πλήθωνα*, σε κοινή γραμμή με τον δά- στα γράμματα του αλφαβήτου, και με τον μυ-
σκαλο του Γεννάδιο, καταφέρεται εναντίον στικισμό και τον συμβολισμό των αριθμών,
του στο έργο του Λόγοι δύο προς Πλήθωνα προσπαθούσε να κατανοήσει το βαθύτερο και
περί ειμαρμένης, προσπαθώντας να ανασκευ- απόκρυφο νόημα της Αγίας Γραφής (δηλαδή
άσει το "περί ειμαρμένης" κεφάλαιο από το βι- της Παλαιάς Διαθήκης) και να μάθει τι υπήρχε
βλίο Νόμοι του Πλήθωνα. Σε πολλά σημεία η πριν από τη δημιουργία και τι υπάρχει πέρα και
κριτική του ξεπερνά τα όρια της φιλοσοφικής πάνω από τον ορατό ουρανό. Κύριο έργο της
αντιπαράθεσης και καταφέρεται υβριστικά ε- Κάμπαλα είναι το Σοχάρ (στα εβραϊκά "φωτο-
ναντίον του Πλήθωνα. Αλλα έργα του: Περί χυσία", 13ος μ.Χ. αιώνας), που τιμάται από
των στοιχείων του Λόγου, Επιτομή εις τα ρη- τους καμπαλιστές όπως η Βίβλος* και το Ταλ-
τορικής προγυμνάσματα, Ρητορικής επιτομή μούδ*. Επίσης το βιβλίο Γεζίρα (Jesira), που
εκ των του Ερμογένους κ.ά. προέρχεται από τον 7ο μ.Χ. αιώνα, θεωρείται
Αθαν. Κοκολόγος κι αυτό έργο της Κάμπαλα.
Οι πιο γνωστοί καμπαλιστές του Μεσαίωνα
Κάμπαλα (Qabbalah). Εβραϊκός όρος που ση- είναι: Ο Ισαάκ ο Τυφλός (1200), ο μαθητής του
μαίνει "παράδοση". Κατά τον Μεσαίωνα χρησι- Azriel (1160-1238) από την Gerora, ο Μωυσής
μοποιήθηκε για να εκφράσει τη μυστική ιουδαϊ- μπεν Ναχμάν (Moses ben Nachman, 1149-
κή παράδοση. Για την προέλευση της Κάμπαλα 1270) από την ίδια πόλη, ο Abraham Abulafia

22
 Καμπέ

(1240-1291) από την Saragossa και ο Samuel νικής ισοτιμίας και της εργασίας. Ο ύπατος αρ-
der Fromme από το Speyer της Γερμανίας χιερέας (Ήλιος) πλαισιώνεται από τρεις άρχο-
(13ος αιώνας), ο γιος της Tehuda der Fromme ντες -που αντιπροσωπεύουν την Ισχύ (υπουρ-
από το Regenbourg και ο Eleasar από το γός ενόπλων δυνάμεων), τη Σοφία (υπουργός
Worms. Καβαλιστές της νεότερης εποχής ήταν εκπαίδευσης) και την Αγάπη (υπουργός - επι-
οι "χασιντίμ" (chassidim), που ιδρύθηκαν από βλέπων της αναπαραγωγής και της παιδοκο-
τον Israel Baalschem γύρω στα 1750 και εξα- μίας)- και εκλέγεται βάσει της αγωγής και όχι
πλώθηκαν στην περιοχή των Καρπαθίων. βάσει της καταγωγής. Ο Καμπανέλλα επεδίω-
Για τον σημερινό ιουδαϊσμό η Κόμπαλα, η κε την πνευματική ενότητα της ανθρωπότητας
οποία διδάσκει επίσης ξένες προς την ιουδαϊ- προβάλλοντας ουτοπικές εικασίες για το μέλ-
κή διδασκαλία αντιλήψεις περί μετεμψυχώσε- λον της σε μια εποχή στην οποία οι κοινωνικές
ως, δεν έχει κανένα νόημα. Από την εποχή του και οικονομικές δυνατότητες επαναστατικού
Raimund Lullus (1232-1316) οι χριστιανοί θεο- μετασχηματισμού της κοινωνίας προς αυτή
λόγοι άρχισαν να δείχνουν ενδιαφέρον για την την κατεύθυνση ήταν ανύπαρκτες. Το έργο
Κάμπαλα. του άσκησε σημαντική επίδραση στη μετέπει-
Γοηγ. Ζιάκας τα προοδευτική κοινωνική σκέψη. Έργα του:
Tutte le opere" v. 1. - Milano - Verona, 1954.-
Καμπανέλλα (Campanella) Τομάζο. Προ του "Lettera", Bari, 1927.- La filosofia che i sensi ci
μοναχικού βίου του (1582) Τζιοβάνι Ντομένικο. additano, Napoli, 1974.
(5.9.1568, Στίλο Ιταλίας - 21.5.1639, Παρίσι). Βιλιογρ.: Badaloni N„ Tommaso Campanella, Milano.
Ιταλός φιλόσοφος, λογοτέχνης και πολιτικός, 1965.- Corsano Α.. Tommaso Campanella, Milano -
Messina. 1944.- Φ. Ενγκελς. Ουτοπικός και επιστημονι-
κύριος εκπρόσωπος του πρώιμου ουτοπικού κός σοσιαλισμός.- Νούτοος Π., Ουτοπία και ιστορία. Η ι-
κομμουνισμού. Από το 1591 (Philosophia sensi- στορική διάσταση των ουτοπικών σχεδιασμάτων του Τ.
bus demonstrata) υποστηρίζοντας τη φυσική Campanella και του Fr. Bacon, Αθήνα, 1979 (βλ. και βι-
φιλοσοφία του Β. Telesio, γίνεται σφοδρός πο- βλιογραφία).· Αθ. Βαγενάς. Θωμά Καμπανέλλα. Η πολι-
λέμιος της αριστοτελίζουσας σχολαστικής. τεία του Ηλιου, Αθήνα, 1972.- Χρυσός Ευελπίδης, Ουτο-
πίες και πραγματικότητες, Αθήνα. 1945.- Π. Κιτρομηλί-
Αναπτύσσει τις προωθημένες για την εποχή δης. Ουτοπία και κριτικός στοχασμός. Η περίπτωση του
του ιδέες της αισθησιαρχίας* και του θείσμού*, Τ. Campanella, 'Διαβάζω". No 29. Αθήνα, 1980.
οι οποίες συνοδεύονται από στοιχεία μαγείας Δ. Πατέλης
και αστρολογίας. Καταδιώκεται για τις ιδέες
του και, ως συνωμότης κατά της ισπανικής κυ- Καμπανίς Ζορζ (Cabanis Georges, 1757-
ριαρχίας, υποβάλλεται σε βασανιστήρια και 1808).Γάλλος γιατρός και υλιστής φιλόσοφος.
παραμένει φυλακισμένος επί είκοσι επτά χρό- Θεωρούσε τη φυσική (υλική) υπόσταση του αν-
νια στη Νεάπολη, όπου συγγράφει περίπου τα θρώπου ως τον πρωτεύοντα παράγοντα και
μισά έργα του. Στη συνέχεια αποφυλακίσθηκε την ηθική του υπόσταση (τη συνείδηση) ως
(1626), αθωώθηκε (1629) και γίνεται δεκτός δευτερεύοντα, παράγωγο.
από τον Ρισελιέ στο Παρίσι (1634). Ως κλασι- Ο Καμπανίς θεωρήθηκε από ορισμένους ιστορι-
κός εκπρόσωπος της Αναγέννησης επιχειρεί κούς της φιλοσοφίας ως ένας πρόδρομος του
να συμβιβάσει θρησκευτικές αντιλήψεις με την χυδαίου υλισμού*, διότι υποστήριζε ότι η σκέψη
αναπτυσσόμενη επιστημονική γνώση της επο- είναι μια έκκριση του εγκεφάλου, όπως η χολή
χής του και υποστηρίζει την περί διττής απο- είναι μια έκκριση του ήπατος. Πίστευε ακόμη ότι
κάλυψης του θεού θεωρία: διαμέσου της η ιατρική και η φυσιολογία είναι προορισμένες
φύσης (ζωντανός κώδικας) και διαμέσου της ν" αλλάξουν τα ήθη της κοινωνίας. Κυριότερο
Αγίας Γραφής (έγγραφος κώδικας). Ο Καμπα- έργο του: Σχέσεις μεταξύ φυσικής και ηθικής υ-
νέλλα πριν από τον φ. Μπέικον* υποστήριζε το πόστασης του ανθρώπου (1802). Ο Καμπανίς υ-
ανέφικτο του προσπορισμού ασφαλών γνώσε- πήρξε, εξάλλου, εξέχων εκπρόσωπος και θεω-
ων χωρίς συστηματική παρατήρηση και πειρα- ρητικός της ομάδας των "ιδεολόγων"*.
ματικό έλεγχο των υποθέσεων. Οι ουτοπικές Γιάν. Κρητικός
του ιδέες εκφράζονται στην Πολιτεία του
Ήλιου (Civitas Soli, 1602), στην οποία περιγρά- Καμπέ Ετιέν (Cabet Étienne). Γάλλος συγγρα-
φεται μια θεοκρατική πολιτεία, οι κάτοικοι της φέας, ιστορικός και "ουτοπικός" σοσιαλιστής
οποίας ζουν με λογικό και φιλοσοφικό τρόπο, (1788-1856). Πήρε μέρος στην επανάσταση
βάσει της αρχής της κοινοκτημοσύνης, της γε- του 1830, προσχώρησε κατόπιν στη μοναρχία

23
Κάμπελ

του Ιουλίου και εκλέγηκε βουλευτής. Υποστή- χασμός συμπυκνώνεται στο πασίγνωστο μυθι-
ριξε πολύ προχωρημένες δημοκρατικές θέ- στόρημάτου Η πανούκλα (1947). Περαιτέρω, ο
σεις, περνώντας τελικά στην αντιπολίτευση. Καμύ όχι μόνον αντιμετωπίζει με απέχθεια τον
Καταδικάστηκε το 1834 για ορισμένα άρθρα παράλογο κόσμο μέσα στον οποίο ο σύγχρο-
του στην εφημερίδα "Λε Ποπυλαίρ" και ανα- νος άνθρωπος ζει και κινείται, αλλά και θεωρεί
γκάστηκε να καταφύγει στο Βέλγιο και στην μάταια κάθε προσπάθεια βελτίωσής του. Ετσι,
Αγγλία, όπου γνώρισε τη θεωρία του Όουεν*, απομακρύνεται από τον υπαρξισμό του Σαρτρ*
που τον επηρέασε βαθιά. Από τα έργα του ξε- για να καταλήξει σε ένα είδος απόλυτου αν-
χωρίζουν η Λαϊκή Ιστορία της Γαλλικής Επανά- θρωπισμού, που προϋποθέτει την αποδοχή
στασης από το 1789 ως το 7530(4 τόμοι, 1839- από τον άνθρωπο της υφιστάμενης κατάστα-
1840), το βιβλίο Πώς είμαι κομμουνιστής και το σης. Αλλα έργα του: α) μυθιστορήματα: Η
κομμουνιστικό μου πιστεύω (1841) και προπα- πτώση ( 1956), Η εξορία και το βασίλειο ( 1957),
ντός το μυθιστόρημα Ταξίδι στην Ικαρία β) δοκίμια: Το θέρος (1954), γ) άρθρα: συγκε-
(Voyage en Icarie, 1842), όπου ο Καμπέ ανα- ντρωμένα σε τόμους με τον τίτλο "Επίκαιρα"
πτύσσει τη θεωρία για την κολλεκτιβοποίηση (1949,1954,1958), δ) θεατρικά: Η παρεξήγηση
των μέσων παραγωγής με σκοπό την εγκαθί- (1944), Ο Καλιγούλας (1945). Αξίζει να σημει-
δρυση μιας μορφής κομμουνισμού και δίνει ωθεί ότι ο Καμύ τιμήθηκε το 1957 με το βρα-
μιαν αισιόδοξη προοπτική της ιδεώδους κοινω- βείο Νομπέλ.
νίας. Το 1848 αναχώρησε για τις ΗΠΑ, όπου ε- Αθαν. Νάτσης
πιχείρησε μάταια να εφαρμόσει τις θεωρίες
του, ιδρύοντας, αρχικά στο Τέξας και ακολού- Καν (Kahn) Χέρμαν (1922, Μπέγιον - 1983,
θως στο Ιλλινόις, μιαν Ίκάρια" αποικία, οργα- Νιου Τζέρσεϊ). Αμερικανός κοινωνιολόγος και
νωμένη σε σοσιαλιστικές βάσεις. μελλοντολόγος. Ασχολήθηκε με ζητήματα πο-
Γιόν. Κρητικός λεμικής στρατηγικής και προγνώσεων στα
πλαίσια του ερευνητικού κέντρου RAND, κατά
Κάμπελ (Campbell) Τζων Κένεντυ. Βρετανός παραγγελία του κρατικο-βιομηχανικού συ-
ανθρωπολόγος. Διετέλεσε Διευθυντής του γκροτήματος και κυβερνητικών φορέων. Ένας
Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών Ελλά- από τους θιασώτες και προπαγανδιστές της
δας. Έργα του: Honour, Family and Patronage, χρήσης του πυρηνικού πλήγματος ως συνέχει-
1964.- Modern Greece (με τον Ph. Sherrard), ας της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Επιχει-
1968. ρούσε τη θεμελίωση μιας διευθέτησης των οι-
Δ. Π. κουμενικών προβλημάτων μέσω της χρήσης
των νεότερων επιτευγμάτων της επιστήμης
Κομό Αλμπέρ (Camus Albert, 1913-1960). Γάλ- και της τεχνικής στα πλαίσια μιας παγκόσμιας
λος συγγραφέας και στοχαστής. Γεννήθηκε στρατηγικής των πολυεθνικών εταιριών, υπό
στο Αλγέρι, όπου και σπούδασε φιλοσοφία, τη στρατιωτικοπολιτική αιγίδα των ΗΠΑ (ως ε-
παρά την άσχημη οικονομική κατάσταση της πιβολή στις αναπτυσσόμενες χώρες ενός αμε-
οικογένειάς του. Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι ρικανικών προδιαγραφών εκσυγχρονισμού*).
από το 1938 και κατά τη διάρκεια της γερμανι- Η βουλησιαρχικά δομούμενη μελλοντολογία
κής κατοχής έλαβε μέρος στην αντίσταση ως του προβάλλεται ως αυτοεκπληρούμενη προ-
μέλος της γνωστής ομάδας Combat. Αν και η φητεία, ως χειραγωγικά επιβαλλόμενη, αναπό-
συγγραφική του δραστηριότητα είχε ήδη αρχί- φευκτη για τις μάζες προοπτική της "μεταβιο-
σει από την περίοδο της διαμονής του στην μηχανικής κοινωνίας"*. Τα έργα του περιέχουν
Αλγερία, ωστόσο η εμφάνισή του στον χώρο πληθώρα δεικτών, δεδομένων και τεχνικών
της λογοτεχνίας θα γίνει ουσιαστικά το 1942 (πολυπαραγοντικά μοντέλα, προγνωστικά σε-
με τη δημοσίευση του μυθιστορήματος Ο νάρια κ.λπ.). Έργα του: On thermonuclear War,
ξένος και του φιλοσοφικού δοκιμίου Ο μύθος New York, 1960" On escalation: metaphors and
του Σισύφου, έργων που εκφράζουν τη φιλο- scenarios, New York, 1965" The year2000, New
σοφία του. Κατά τον Καμύ, η ζωή συνιστά την York - London, 1967" The next 2000 years. A
τραγωδία του ανθρώπου, του θνητού και πεπε- scenario for America and the world, New York,
ρασμένου, που βιώνει τον παραλογισμό του 1976" Thinking abaut unthinkable. New York,
κόσμου, ενώ η ίδια του η διάνοια δεν είναι σε 1984 κ.ά.
θέση να τον στηρίξει. Ο φιλοσοφικός του στο- Δ. π.

24
 Κανελλόπουλος

Κανγκ Γιου - Γουέι (1858-1927). Ουτοπιστής ακμή του τοποθετείται ανάμεσα στο 200 και
κινέζος φιλόσοφος, του οποίου η δράση είναι 400 μ.Χ. Για τη ζωή του δεν γνωρίζουμε τίπο-
σύγχρονη με την περίοδο που κυβέρνησε ου- τε. Το όνομά του σημαίνει (όπως και οι άλλες
σιαστικά στην Κίνα η βασιλομήτωρ Τζου Σι, μια δύο παραλλαγές του: Kanabhaksha και Ka-
μεσαιωνική στον χαρακτήρα γυναίκα μεταξύ nabhuj) "ο εσθίων το άτομο" και συνδέεται πι-
ίου 1861 και 1908. Ο Κανγκ Γιου - Γουέι γνώ- θανώς με αυτό που χαρακτηρίζει την όλη θεω-
ρισε μέσα από κείμενα τον δυτικό τρόπο σκέ- ρία της σχολής Vaisheshika. Η ονομασία της
ψης και ζωής και πάνω σ' αυτή τη γνωριμία σχολής προέρχεται από τη λέξη "Βισέσα", η
προσπάθησε να οικοδομήσει τη σκέψη του. οποία σημαίνει "διακριτικό χαρακτηριστικό" και
Διορίστηκε αυτοκρατορικός σύμβουλος από κατά συνέπεια "πράγμα ατομικό". Η Darshana
τον τότε ανήλικο αυτοκράτορα Κουάνγκ Σου αυτή αφορά στη γνώση των πραγμάτων που
και η παραμονή του για εκατό μέρες στη θέση έχουν δική τους ατομικότητα, όταν αυτά θεω-
αυτή σφραγίστηκε από την έκδοση σωρείας ρι- ρούνται και εξετάζονται υπό την ιδιαίτερη
ζοσπαστικών μεταρρυθμιστικών διαταγμάτων. μορφή την οποία καθένα έχει μέσα στη σχετι-
Η βασιλομήτωρ τον εξεδίωξε και, μετά από μια κότητα. Στο βιβλίο του Vaisheshika - Sutra ο
σειρά περιπέτειες, μετά την επανάσταση του Kanada διακρίνει στη φύση έξι κατηγορίες
1911 επέστρεψε το 1918 από την εξορία και (padarthas): 1) "υπόσταση" (dravya), η οποία α-
έζησε στην Κίνα μέχρι τον θάνατό του. ποτελείται από γη, νερό, φωτιά, αέρα, αιθέρα,
Συνέγραψε πολλά φιλοσοφικά έργα, το σπου- χρόνο, χώρο. ψυχή και νόηση, 2) "ποιότητα"
δαιότερο από τα οποία είναι Το βιβλίο της Με- (guna), που συνίσταται σε χρώμα, γεύση,
γάλης Κοινότητας (Ta T'ung Sha), το οποίο δη- οσμή, αίσθηση, αριθμό, έκταση, ατομικότητα,
μοσιεύτηκε για πρώτη φορά μετά τον θάνατό σύνδεση, χωρισμό, προτεραιότητα, υστερότη-
του (1935). τα, γνώση, χαρά, πόνο, ικανοποίηση, αποστρο-
0 Κανγκ Γιου Γουέι οραματίστηκε μια ιδανική φή και θέληση, 3) "κίνηση-αλλαγή" και "πράξη"
κοινωνία εισάγοντας την ιδέα της προόδου, α- (karma), 4) "κοινότητα ιδιότητα" (samanya), 5)
ντίθετη από τη μέχρι τότε ιδέα της σταθερότη- "διαφοροποίηση" (Vishesha) και 6) "συνένωση"
τας. Η πρόοδος του κόσμου περνάει από τρεις (samavaya). Οι έξι αυτές padarthas, δηλαδή το
κοσμικές εποχές: την εποχή του χάους, την σύνολο των υποστάσεων και τα κατηγορήματά
εποχή της Μικρής Ομόνοιας και την αναμενό- τους, αποτελούν την όλη "ύπαρξη".
μενη εποχή της Μεγάλης Κοινότητας. Ο Κομ: Η περί ατόμων σύλληψη της φιλοσοφικής σχο-
φούκιος γεννήθηκε στην εποχή του Χάους και, λής του Kanada παρουσιάζεται ειδικά στη θεω-
βάζοντας τάξη, ο κόσμος εισήλθε στην εποχή ρία των σωματοποιημένων στοιχείων. Ένα
της Ομόνοιας. Στην εποχή της Μεγάλης Κοινό- άτομο, εν δυνάμει, περικλείει τη φύση του
τητας αναθεωρούνται προοδευτικά όλες οι συ- ενός ή του άλλου στοιχείου, και με τη συνένω-
νήθειες της παλιάς Κίνας. Καινούργιοι θεσμοί, ση των ατόμων των διαφόρων αυτών ειδών και
οι οποίοι βελτιώνουν τις σχέσεις των ανθρώ- υπό την επίδραση μιας "μη - αντιληπτής" δύνα-
πων και καταργούν τον πόνο και τη δυστυχία, μης αποτελέστηκαν όλα τα σώματα.
καταργούν την έννοια του έθνους, τον θεσμό Μια τέτοια αντίληψη έρχεται σε αντίθεση με
της οικογένειας, του στρατού. Κυριαρχεί η τις Βέδες*. Η βασική πλάνη συνίσταται στο ότι
αγάπη (jen) με την έννοια της ανθρωπιάς. υποθέτει ότι υπάρχουν απλά στοιχεία μέσα
0 φιλόσοφος αυτός επηρεάστηκε και συνένω- στην τάξη των ενσωμάτων, ενώ καθετί που
σε βασικές κομφουκιανικές, βουδιστικές και έχει σώμα είναι κατ" ανάγκη σύνθετο, αφού υ-
ταοιστικές αντιλήψεις, εισάγοντας δε την ιδέα πόκειται στον χώρο και την έκταση.
της προόδου πίστεψε ουτοπικά ότι θα μπορού- Βιβλιογρ.: Heinrich Zimmer, Philosophie und Religion
σε να επιφέρει ανατροπή του μεσαιωνικού Indiens. Frankfurt an Main, 1973.- René Guönon, Γενική
εισαγωγή εις τας επί της γνώσεως ινδουιστικάς διδα-
τρόπου ζωής στην Κίνα. σκαλίας. Βιβλιοθήκη της "Σφιγγός", σσ 79-89, Αθήναι,
Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλου. Ιστορία της κινεζικής 1968.
φιλοσοφίας, τ. II. εκδ. Δωδώνη. Αθήνα - Γιάννινα, 1981. Αλέξ. Καριώτογλου
Αλέξ. Καριώτογλου
Κανελλόπουλος Παναγιώτης (1902-1986).
Κανάντα (Kanada). Ο ιδρυτής μιας από τις έξι Έλληνας πολιτικός του δεξιού συντηρητικού
φιλοσοφικές σχολές (Darshanas) του Ινδουι- χώρου, κοινωνιολόγος και συγγραφέας. Σπού-
σμού, συγκεκριμένα της Vaisheshika. Η πιθανή δασε νομική, φιλοσοφία και κοινωνιολογία στη

25
κανόνας

Γερμανία. Συμμετείχε στην κυβέρνηση Τσου- ως, που συνεπάγεται συνεπώς την ηθική ευθύ-
δερσύ στη Μ. Ανατολή και σε πολλά από τα κυ- νη του ανθρώπου. Παράλληλα αναπτύχθηκε
βερνητικά σχήματα μετά την απελευθέρωση, και ο όρος κανταριστές, που σημαίνει ερμη-
κατά το αυταρχικό καθεστώς του εμφυλίου πο- νευτές του θεϊκού καντάρ και που είναι οπαδοί
λέμου και της μετεμφυλιακής περιόδου. Καθη- του νεωτεριστικού καντάρ. Κύριοι εκπρόσωποι
γητής κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αθη- αυτών είναι οι Μαμπάντ - ιμπν - Χάλεντ - ιμπν -
νών, με έντονες επιρροές από τη γερμανική Ντζουχανί, Γκαϊλάν αντ - Ντιμασκί, Χασάν - αλ
και γαλλική ιδεοκρατική κοινωνιολογική παρά- Μπαασρί κ.ά.
δοση. Έργα του: Evolution und Fortschritt, Βιβλιογρ.: Nallino G. Α., Sul nome di quarariti, "Rivista
1926.- Περί των μεθόδων της κοινωνιολογίας, degli Studi orientai!". 1916-16. ν. 7.- Watt H. M., Free will
1926.- Κοινωνιολογία των ιμπεριαλιστικών and predestination in early islam, London, 1948.
Απ. Τζ.
φαινομένων, 1927.- Κριτική του ιστορικού υλι-
σμού, 1928.- Προβλήματα φιλοσοφίας και κοι-
Κάντιος Εμμανουήλ (Kant, Immanuel). Φυσικός
νωνιολογίας της ιστορίας, 1936.- Ιστορία του
και φιλόσοφος από την κωμόπολη Koenigsberg
Ευρωπαϊκού Πνεύματος, 1966-1975.- Ιστορία
της Γερμανίας (22 Απριλίου 1724 - 12 Φεβρου-
της Αρχαίας Ελλάδας 490-146 π.Χ., 1982, κ.ά.
αρίου 1804), του οποίου το φιλοσοφικό έργο,
Δ. π.
καθώς χαρακτηρίζεται από μια πρωτότυπη
στροφή προς την υποκειμενικότητα και, γενι-
κανόνας (λατ. norma). Το μέτρο κάθε ενέργει-
κότερα, προς την εσωτερική ζωή, κατέχει πε-
ας, ο γνώμονας για την εκτίμηση (αποτίμηση,
ρίοπτη και κομβική θέση στην παγκόσμια φιλο-
αξιολόγηση) πράξεων. Διακρίνονται οι ηθικοί,
σοφία, ενώ ταυτόχρονα συνάπτεται απολύτως
πολιτικοί, νομικοί, αισθητικοί, θρησκευτικοί και
με τον καθημερινό πρακτικό βίο και τις ηθικές
λογικοί κανόνες. Κατά την κοινωνιολογία, κοι-
αρχές του δημιουργού του. Συνοπτικά, το φι-
νωνικοί κανόνες είναι ορισμένα μέσα κοινωνι-
λοσοφικό έργο του Kant συνιστά την πρώτη
κής ρύθμισης της συμπεριφοράς ατόμων και ο-
-και κορυφαία- συστηματική απόπειρα μιας
μάδων, βάσει των οποίων η κοινωνία (ή ορι-
ενδελεχούς ανάλυσης ή, όπως τονίζει ο ίδιος,
σμένες ομάδες της) προβάλλει ορισμένες α-
ανατομίας (Zergliederung) του τρόπου με τον
ξιώσεις τις οποίες πρέπει να εκπληρώνει η συ-
οποίο ο άνθρωπος μπορεί να προσπελάσει τον
μπεριφορά των μελών της, κατευθύνει, ελέγ-
εξωτερικό, τον εσωτερικό και τον υπεραισθητό
χει, ρυθμίζει και εκτιμά αυτή τη συμπεριφορά.
κόσμο με βάση την αισθητήρια ικανότητα
Κατ' αυτό τον τρόπο η έννοια του κοινωνικού
(Sinnlichkeit), τη νόηση (Verstand) και τη Λογι-
κανόνα συνδέεται με τις έννοιες της ενσωμά-
κή (Vernunft) ως καθαρά γνωσιολογικές (απαλ-
τωσης* και της ανομίας*. Ως κοινωνικός κανό-
λαγμένες εντελώς από το ψυχικό και μεταφυ-
νας προβάλλει και ορισμένο πρότυπο συμπερι-
σικό υπόβαθρό τους) λειτουργίες κατά τέτοιον
φοράς που διαμορφώνεται βάσει των θεωρού-
τρόπο, ώστε να αποφεύγεται αφενός κάθε
μενων ως παραδεδεγμένων από το κοινωνικό
μορφή υπερβατικού (transscendent) ιδεαλι-
σύνολο τρόπων ενέργειας και δράσης. Η σχε-
σμού (σύμφωνα με τον οποίο η αντικειμενική
τική προβληματική αναπτύσσεται στα πλαίσια
υπόσταση δεν αποτελεί προνόμιο των όντων
του κοινωνιολογικού νορματιβισμού (Σπέν-
αλλά μονάχα των νοητών, υποκειμενικών ή
σερ*, Σάμνερ', Ντυρκαίμ', Πάρσονς* κ.ά.).
υπερ-υποκειμενικών αρχών τους) κυρίως του
Δ. Πατέλης
Πλάτωνα* (τα όντα είναι απομιμήσεις των αντί-
στοιχων υπεραισθητών ιδεών), του Descartes*
καντάρ. Λέξη αραβική και όρος της ισλαμικής (η αντικειμενική ύπαρξη των όντων είναι επι-
φιλοσοφίας, που έχει δύο διαφορετικές σημα- σφαλής, γιατί αποτελεί απλώς έμμεσο συνα-
σίες. Για τους ορθόδοξους ισλαμιστές σημαί- κόλουθο του cogito, το οποίο είναι και το μόνο
νει θεϊκή προσταγή, θεϊκή δύναμη, πεπρωμέ- που υπάρχει αναμφισβήτητα καθότι αυτοδη-
νο. Για τους νεοϊσλαμιστές, που εμφανίζονται λώνεται) και του Berkeley* (τα όντα δεν υπάρ-
από τις αρχές του 8ου αι. και που οι ορθόδοξοι χουν αντικειμενικά, διότι συνιστούν άμεση α-
τους θεωρούν ότι παρεκκλίνουν και τους χα- πορροή της αντιληπτικής δυνάμεως), -και έτσι
ρακτηρίζουν αιρετικούς, σημαίνει την κυριαρ- η οντολογία που συνέπεται κάθε φορά εξαι-
χία του ανθρώπου επάνω στις πράξεις του, τίας μιας αμέσου αναγωγής της γνωσιολογι-
κάτι δηλαδή ανάλογο προς αυτό που η δυτική κής αιτίας (ratio cognoscendi) σε μεταφυσική /
φιλοσοφία αποκαλεί ελευθερία της βουλήσε- οντολογική αιτία (ratio essendi)-, και αφετέρου

26
 Κάντιος

ο ψυχολογισμός, εμπειρικός ή ιδεαλιστικός, γικά και μεταφυσικά μορφώματα και, κατά συ-
καθώς και ο υλισμός και, ταυτόχρονα, n τυπική νέπεια, μια ανατίμησή του, η οποία και καθί-
επιστημονική σκέψη. Τούτο κατορθώνεται με σταται εναργέστερη -κατά τρόπο παράλληλο
βάση μια νέα -"κριτική"- μέθοδο, η οποία, μο- και συμπληρωματικό, μολονότι εξ αντικειμέ-
λονότι διατηρεί ακόμη το πλαίσιο του παραδο- νου πλέον μη αποδεικτικό- στο πεδίο της ηθι-
σιακού ιδεαλισμού, καθόσον προϋποθέτει ότι κής, όπου τόσο οι γνωστές χριστιανικές ηθικές
τα όντα, παρά την αντικειμενική ύπαρξη που ε- αρχές όσο και οι αντίστοιχες υλιστικές (ηδονή
νέχουν αφ" εαυτών, εντούτοις καθίστανται κα- - πόνος) καταλύονται και, επαναδομούμενες,
τανοητά και αποκτούν υπόσταση, μόνο στον προσλαμβάνονται εκ νέου και εκφράζονται
βαθμό που διαμεσολαβούνται από τις ανθρώπι- από τον ηθικό νόμοίπιοΓβΝεοΙιβε Gesetz, Prak-
νες εσωτερικές λειτουργίες, δεν παύει να κα- tisches Gesetz), ο οποίος πηγάζει από την ε-
ταστρατηγεί τον τελευταίο και ως ένα βαθμό λεύθερη θέληση (Wille) του ανθρώπου. Η ανα-
να αυτο-καταστρατηγείται διανοίγοντας έτσι τίμηση τούτη με βάση την οποία τα άτομα ανα-
τον δρόμο προς τις σύγχρονες φαινομενολο- δεικνύονται και καταξιώνονται, όπως είναι
γικές κατευθύνσεις (Husserl*, Heidegger* κ.ά.), προφανές, ως ηθικά πρόσωπα και, ως εκ τού-
κατά το μέτρο που: εκλαμβάνει τις εσωτερικές του, ως αφ' εαυτών σεβαστά (αυτοσκοποί), ε-
(αισθητηριακές, νοητικές και λογικές αντίστοι- πεκτείνεται, εξάλλου, και στο επίπεδο της αν-
χα) λειτουργίες αποκλειστικά ως αρχές που υ- θρωπότητας (ιστορίας), ιδιαίτερα στην πολιτι-
περβαίνουν την αισθητή εμπειρία (empirisch), κή διάσταση της, με τη μορφή του αντι-ουτοπι-
με την έννοια ότι (και ενόσω) είτε καθιστούν στικού -καθότι λειτουργεί μόνον ως ευρετι-
δυνατή (möglich) την πρόσληψη αυτής ως κή/καθοδηγητική αρχή- οράματος μιας παγκό-
apriori (προ-ληπτικές) μορφικές δυνατότητές σμιας συνομοσπονδίας κρατών που βρίσκονται
της (πράγμα το οποίο αποτελεί και την ουσιώ- σε "αιώνια ειρήνη" (ewige Friede). Με ανάλογο
δη εμπειρία [erfahrung]), όπως είναι ο χώρος μάλιστα τρόπο, εφαρμόζεται ακόμη και στο
(Raum) και ο χρόνος (Zeit) ως καθαρές μορφές πεδίο της φιλοσοφίας του ωραίου χάρη στην
της εξωτερικής και εσωτερικής αισθήσεως α- ανάλογη θεώρηση του τελευταίου ως "σκοπι-
ντίστοιχα και, κατ' επέκταση, οι δώδεκα νοητι- μότητας χωρίς σκοπό", δηλαδή ως ευαρεστή-
κές έννοιες (Verstandsbefriffe) (μονάδα, πλή- σεως που δεν προέρχεται από την πιθανή ω-
θος, ολότητα, πραγματικότητα, άρνηση, περιο- φέλεια την οποία ενέχει η υλική υπόσταση του
ρισμός, υπόσταση, αιτία, αλληλεπίδραση, δυ- αισθητικού αντικειμένου αλλά αποκλειστικά
νατότητα, ύπαρξη, αναγκαιότητα) στις οποίες από την ανιδιοτελή θέαση αυτού.
οι δύο μορφές του χώρου και του χρόνου ανα- Η εμπεριστατωμένη ανάλυση και αποσαφήνι-
φέρονται στη συνέχεια για ολοκλήρωση της ε- ση των προηγούμενων θεμελιωδών απόψεων
μπειρίας, είτε παραπέμπουν ως σύνολο λογι- αποτέλεσε, όπως ήταν αναπόφευκτο, μοναδι-
κών ιδεών (Vernunfisbegriffe) "κανονιστικού κό αντικείμενο ενασχόλησης του Kant καθ' όλη
χαρακτήρα" (ψυχολογική, κοσμολογική, θεο- την περίοδο της φιλοσοφικής δραστηριότητάς
λογική ιδέα) στην πιθανή αλλά ανθρωπίνως α- του, στη διάρκεια της οποίας και ολοκληρώθη-
προσπέλαστη ύπαρξη μιας πρωταρχικής υπερ- κε ως ένα μεγάλο βαθμό σταδιακά και ως απο-
εμπειρικής (Ding an Sin) αρχής, κατά τρόπον τέλεσμα ανάλογης ωριμαντικής διαδικασίας,
ώστε η τελευταία να καταδεικνύει στην εμπει- μολονότι ο θάνατος τον εμπόδισε να αποτε-
ρία τα γνωστικά όριά της και να την προφυ- λειώσει σχετική Σύνοψη που ετοίμαζε προς τα
λάσσει από σχετικές μεταφυσικές πτήσεις· με τέλη της ζωής του. Απέβη μάλιστα η ουσιαστι-
άλλα λόγια, ως καθοδηγητικά σχήματα που ε- κότερη επένδυση της τελευταίας καθότι, όπως
πέχουν την οριακή θέση μεταξύ της αισθητής είναι γνωστό, εάν εξαιρέσουμε τον άκρως τα-
εμπειρίας και μιας υποθετικά αντικειμενικής υ- κτικό καθημερινό του περίπατο καθώς και την
περβατικότητας και που, για να υποδηλώσουν κατά το μάλλον ή ήττον συχνή παρουσία του
ακριβώς αφενός την κίνηση προς την υπερβα- σε κοσμικές συναθροίσεις στις οποίες αρεσκό-
τικότητα και αφετέρου την sine qua non προ- ταν ιδιαίτερα, ο φιλόσοφος απέφυγε συστημα-
σάρτηση τους στην εμπειρία, αποκαλούνται "υ- τικά οιαδήποτε άλλη "εμπλοκή" στα εγκόσμια
περβασιακά" (transscendental). Πραγμοτοποι- (κυρίως στον γάμο) και επιδιδόταν αποκλειστι-
είται, τοιουτοτρόπως, μια ριζική, μολονότι έμ- κά στη μελέτη καθώς και,για ένα μικρό διάστη-
μεση, απεμπλοκή του υποκειμένου και της μα (1746-1755), στην παράδοση ιδιαιτέρων μα-
σχέσης του με τον κόσμο από παλαιά οντολο- θημάτων, τα οποία -πολύ περισσότερο βέβαια

27
Κάντιος

που ήταν παιδί αρκετά φτωχής οικογένειας (ο νη γεροντική διανοητική έκπτωση), ενώ έχει
πατέρας του ήταν σελλοποιός)- ήσαν και το συγγράψει ήδη πλήθος διατριβών στην προ-
μοναδικό μέσον βιοπορισμού του αμέσως μετά σπάθεια του να συμβιβάσει τις μεταφυσικές
τη λήψη του πτυχίου του και πριν καταλάβει τη αρχές του Leibniz και του Wolf με τις απόψεις
θέση του ιδιωτικού διδασκάλου (βοηθού) στο περί φυσικής του Newton, ο φιλοσοφικός νους
Πανεπιστήμιο της Koenigsberg (1755). Αναλυ- του εκδιπλώνει με εξέχουσα εμβρίθεια και
τικότερα, η φιλοσοφική δραστηριότητα του πρωτοτυπία τις μεταφυσικές, ηθικές και πολιτι-
Kant και ειδικότερα, υποθέτουμε, η σπερματι- κές αρχές στις οποίες θεμελιώνεται κατά τη
κή σύλληψη και επεξεργασία των αρχών της γνώμη του η διαλεκτική συνύφανση του υπο-
δικής του φιλοσοφίας, αρχίζει το 1740 με την κειμένου με τον κόσμο και οι οποίες αποκρυ-
είσοδο του στο Πανεπιστήμιο της γενέτειράς σταλλώνονται προοδευτικά σε μια σειρά από
του, όπου -καθώς δεν ενδιαφέρεται για ορι- σημαντικά για την κατοπινή εξέλιξη της φιλο-
σμένη εξειδίκευση αλλά γενικά για τη διαμόρ- σοφικής σκέψης έργα όπως κατά κύριο λόγο:
φωση της προσωπικής του, γνωστικής και ηθι- Kritik der reinen Vernunft {1781), Prolegomena
κής, στάσεως προς τον κόσμο- παρακολουθεί zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als
ένα ευρύ φάσμα παραδόσεων (φιλοσοφίας, Wissenschaft wird auftreten können (1783),
θεολογίας, μαθηματικών, φυσικής, αστρονο- Grundlegung zur Metaphysik der Siften (1785),
μίας), ενώ, ταυτόχρονα, εντρυφεί ιδιαίτερα Kritik der praktischen Vernunft (1788), Kritik der
στην επιστημονική θεωρία του Newton* και στη Urteilskraft (1790), Zum ewigen Frieden (1795)
μεταφυσική του Wolf*, δηλαδή σε δύο θεματι- κ.ά. Από το σύνολο των έργων αυτών ανακύ-
κούς άξονες, η πρόσληψη και η επαναθεμελίω- πτει, τελικά, μια φιλοσοφική θεώρηση, βασική
ση των οποίων εκ μέρους του θα τον βοηθήσει συνισταμένη της οποίας είναι η εσωτερίκευση
αργότερα στη διαμόρφωση μιας καινούριας (υπερβατολογισμός), όχι όμως και ο ερμητι-
"μεταφυσικής" προσπελάσεως του κόσμου και σμός (υπερβατισμός), και η ανάλογη πρόσλη-
των νόμων που τον κυβερνούν. Συνεχίζεται ε- ψη και ανάδειξη του κόσμου- μια εσωτερίκευ-
ξάλλου και αποκτά ένα μεγαλύτερο σχετικά ση που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως απόληξη
βάθος κατά την αμέσως επόμενη περίοδο και και ολοκλήρωση της σχετικής ροπής η οποία
συγκεκριμένα μεταξύ των ετών 1746 και 1755, χαρακτήριζε ήδη τον φιλόσοφο από τα πρώιμα
κατά τη διάρκεια της οποίας ο Kant, πτυχιού- παιδικά χρόνια του και η οποία οφείλονταν
χος ήδη (1746), συγγράφει, παράλληλα με τα κατά το μάλλον ή ήττον στην αποφασιστική ε-
ιδιαίτερα μαθήματα, τη διδακτορική του διατρι- πίδραση που άσκησαν πάνω του, τουλάχιστον
βή Meditationum quarundam de igne succinta μέχρι την ηλικία των 14 χρόνων, αφενός το
delineatio (στη λατινική την οποία κατείχε απο- πνεύμα εντιμότητας που γενικά κυριαρχούσε
λύτως), χάρη στην οποία ανακηρύσσεται διδά- στην πατρική οικογένειά του και αφετέρου -ει-
κτωρ φιλοσοφίας του ιδίου Πανεπιστημίου δικότερα- η πνευματική καλλιέργεια και η, υ-
(1755) καθώς και την εργασία Principiorum περβολική ίσως, ηθικότητα της μητέρας του,
primorum cognitionis metaphysicae nova dilu- καθώς επίσης -όχι βέβαια χωρίς αρκετές κριτι-
cidatio (1755) -που είναι επίσης γραμμένη στη κές αντιρρήσεις εκ μέρους του- και οι αρχές
λατινική και επιπλέον ενδεικτική ήδη της μεθύ- του ευσεβισμού κατά τα χρόνια των εγκυκλίων
στερης συστηματικής κατεύθυνσης του στοχα- σπουδών του στο Collegium Fridericanum
σμού του- με βάση την οποία θα καταλάβει το (1732-1740), στο οποίο η μητέρα του φρόντισε
ίδιο έτος -και μέχρι το 1770- τη θέση του πα- προς τούτο να τον εγγράψει. Πέραν όμως από
νεπιστημιακού βοηθού. Από το 1770 πλέον, την εσωτερίκευση, ίσως και εξαιτίας της, η κα-
έτος κατά το οποίο ο Kant εκλέγεται τακτικός ντιανή φιλοσοφική θεώρηση δεν παύει να συ-
καθηγητής της λογικής και της μεταφυσικής νεκφράζει το γενικό πνεύμα της εποχής του
στο Πανεπιστήμιο της Koenigsberg (οπότε και, -ιδιαίτερα με τη μορφή που αυτό εκδηλωνόταν
συνεπής προς τις ηθικές αρχές του, παραιτεί- στη Γερμανία: ως αποτέλεσμα μιας επιβραδυ-
ται από το αξίωμα του υποβιβλιοθηκαρίου της μένης διαδικασίας αστικοποίησης ή μάλλον
Βασιλικής Βιβλιοθήκης της Koenigsberg, το μιας τάσεως για συγχώνευση της τελευταίας
οποίο είχε ήδη καταλάβει από το 1766) και κυ- με τις παραδοσιακές φεουδαρχικές δομές-
ρίως από το 1781 έως τουλάχιστον το 1798 μέσω του οποίου ετίθετο το κυρίαρχο αίτημα
(καθότι από το 1798 μέχρι και το έτος του θα- της αμβλύνσεως της πλέον ριζοσπαστικής
νάτου του επέρχεται στον φιλόσοφο αυξημέ- τουλάχιστον αισθησιαρχικής εκδοχής του Δια-

28
 Κάουτσκι

φωτισμού* και των πολιτικών ιδεωδών του" Γερμανός μαθηματικός, ακαδημαϊκός δάσκα-
πράγμα το οποίο θα μπορούσε να επιτευχθεί λος και συγγραφέας πολλών έργων, που σχε-
-και τούτο επιτελεί, νομίζω, κατ' ουσίαν ο Kant δόν όλα αναφέρονται στην επιστημονική ιστο-
μεταποιώντας σχετικά την επιρροή που δέχθη- ριογραφία. Το σπουδαιότερο από αυτά είναι το
κε από τον Hume* και τον Rousseau*- με την Vorlesungen über die geschichte der Mathe-
υποταγή μιας τέτοιας εκδοχής σε ανάλογες matiks (Μαθήματα ιστορίας των μαθηματικών,
πνευματικές και ηθικές -ταυτόχρονα όμως κρι- τόμοι 3). Πρόκειται για μια μεγαλειώδη ιστορι-
τικές- διεργασίες. κή σύνθεση των μαθηματικών, η οποία αρχίζει
Τα έργα του: Gesammelte Schriften, hrsg. von από τους αρχαιότατους χρόνους, με τους Αι-
der Königlich Preussischen Akademie der γυπτίους και Βαβυλώνιους μαθηματικούς, και
Wissenschatten, Bd. I - XXVIII, Berlin, 1902- φθάνει ως τις ημέρες του. Εργο ιστορικό, ανα-
1972 (βλ και λ. Κριτική της καθαρής Λογικής, λυτικό και φιλοσοφικό, στο οποίο η γένεση και
Κριτική της πρακτικής Λογικής). εξέλιξη της ελληνικής μαθηματικής επιστήμης
Βιβλιογρ.: Beck L., Early German Philosophy. Kant and his κατέχει εξέχουσα θέση, με εκτενή αναφορά
Predecessors. Cambridge, Mass. 1969.- Cassirer E„ Das στον Θαλή* τον Μιλήσιο, τους Πυθαγόρειους*,
Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft τον Ιπποκράτη* τον Χίο, τον Πλάτωνα*, την
der Neuzeit, Berlin, 1907 - Cohen H., Kants Begründung
der Aesthetik, Berlin, 1889.- Kaulbach F. I., Kant, Berlin,
Ακαδημεία*, τον Αριστοτέλη* και το Λύκειό*
1969.- Gerresheim E„ (herausg.), Immanuel Kant 1724 / του, την Αλεξανδρινή σχολή και τους μεγά-
1974. Kant als Politischer Denker, Bonn - Bad Godesberg, λους μαθηματικούς Ευκλείδη, Αρχιμήδη, Ερα-
1974.- Mittelslrass J., Neuzeit und Aufklärung. Studien zur τοσθένη κ.λπ. Σημαντική επίσης θέση κατέχει
Entstehung der neuzeitlichen Wissenschaft und Philo-
sophie, Berlin/New York, 1970.- Παπανούτσος Ε ..Γνιοαιο-
ο 17ος αιώνας, που είναι εποχή της ραγδαίας
λογϊα, 2. εκδ., Αθήνα, 1962 - Παπανούτσος Ε., Ηθική, 2. εξέλιξης της θεωρητικής και πρακτικής μηχανι-
εκδ., Αθήνα, 1956.- Paton Η. J., Der Kategorische κής, της ανακάλυψης των λογαρίθμων, της τρι-
Imperativ. Eine Untersuchung über Kants Moral Philo- γωνομετρίας κ.λπ. (Κέπλερ*, Καρτέσιος* κ.ά.)
sophie, Berlin, 1962.- Philomenko E., L'oeuvre de Kant,
και της ανάπτυξης του απειροστικού* λογι-
Paris, 1969.- Vlachos G., La Pensée Politique de Kant,
Paris, 1962. σμού (Νεύτων*, Λάιμπνιτς* κ.ά.).
Αναστάσιος Κουκής Απ. Τζ.

κοντισνισμός, βλ. κριτικισμός Κάουτσκι (Kautsky) Κάρολος (16.10.1854,

Πράγα - 17.10.1938, Αμστερνταμ). Από τους
Καντόρ Γεώργιος (1845-1916). Ρώσος μαθη- κυριότερους ηγέτες και θεωρητικούς της γερ-
ματικός. Δίδαξε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο μανικής σοσιαλδημοκρατίας και της Β' Διε-
της Χάλλης, αλλά η ασχολία του αυτή υπήρξε θνούς. Κατά την αρχική προσχώρησή του στον
ουσιαστικά μια μικρή παρένθεση της ζωής του, σοσιαλισμό (1874) προσεγγίζει κυρίως τις α-
την οποία αφιέρωσε κατά τα άλλα στα μαθη- πόψεις του Λασσάλ*, ενώ αργότερα υιοθετεί
ματικά και ήρθε σε ρήξη με τις παραδοσιακές θέσεις του μαρξισμού* και αναπτύσσει πολύ-
θεωρίες. Ασχολήθηκε με τη μελέτη των τριγω- πλευρη οργανωτική, πολιτική, εκδοτική και
νομετρικών σειρών και προβληματίστηκε επά- συγγραφική δραστηριότητα (έχει συγγράψει
νω στα σύνολα των πραγματικών αριθμών. Στη περίπου 1.800 βιβλία, μπροσούρες και άρθρα),
θεωρία των συνόλων απέδωσε έναν συνθετικό με ιδιαίτερη έμφαση στο προπαγανδιστικό
και ενωτικό ρόλο, εγκαινιάζοντας εντελώς έργο. Στην ιδεολογική του εξέλιξη ξεκίνησε
νέους τρόπους συναγωγής. Στο έργο του Συμ- από προμαρξιστικές απόψεις, προχώρησε σε
βολή στη θεμελίωση της θεωρίας των υπερπε- μαρξιστικές θέσεις και από αυτές στον κεντρι-
περασμένων αριθμών (1897) προβαίνει σε μια σμό και τον οπορτουνισμό. Ως προς τις φιλο-
συστηματική και αφηρημένη έκθεση των υπερ- σοφικές του απόψεις διακρινόταν για τον ε-
πεπερασμένων διατακτικών αριθμών, που είναι κλεκτικισμό* του και τη μεθοδολογική ασυνέ-
μία από τις πιο πρωτότυπες θεωρίες του. Επί- πειά του. Θεωρεί τον μαρξισμό, τον οποίο ανά-
σης έθεσε τις βάσεις της αφηρημένης θεωρίας γει σε ορισμένη δογματοποιημένη και σχημα-
των συνόλων και διετύπωσε θεωρήματα που α- τική εκδοχή εξελικτισμού* και οικονομικού
φορούν στους πληθαρίθμους. ντετερμινισμού*, συμβατό με πληθώρα άλλων
Απ. Τζ. φιλοσοφικών συστημάτων (βλ. νεοκαντιανι-
σμός, μαχισμός, ηθικός σοσιαλισμός κ.λπ.). Πι-
Κάντορ Μόριτς (Cantor Moritz, 1829-1920). στεύει ότι οι νόμοι της κοινωνίας δεν διαφέ-

29
Καπίλα

ρουν ουσιαστικά από αυτούς που διέπουν τη κή παράδοση όσο τα ονόματα άλλων μεγάλων
φύση και θέτει τα "κοινωνικό ένστικτα" (στα φιλοσόφων, αναγνωρίζεται η θαυματουργική
οποία ανάγει τελικά τον πόλεμο, τον εγωισμό, του δύναμη σε ένα επεισόδιο της Μαχαμπάρα-
την ιδιοκτησία αλλά και τη δημοκρατία*) ως έκ- τα* (3,107). Αναφέρεται να κατέχει ηλιακής ε-
φραση της "θέλησης για ζωή" στη βάση της οι- νέργειας δύναμη, στοιχείο που έχει σχέση με
κονομίας και της κοινωνικής εξέλιξης (βλ. φι- την απόδοση του ονόματος Καπίλα, που σημαί-
λοσοφία της ζωής, Ντιλτάι, Νίτσε, Μπερξόν, α- νει "ο ερυθρός". Στην περίπτωση που είναι υ-
ναγωγισμός, σοσιαλδαρβινισμός). Η υπερταξι- παρκτό πρόσωπο πρέπει να έζησε πριν από
κή και εξωιστορική θεώρηση της δημοκρατίας τον 6ο π.Χ. αιώνα, παρά το γεγονός ότι τα κεί-
συνδέεται με τη νομιμόφρονα υπερτίμηση του μενα που θεμελιώνουν το φιλοσοφικό σύστη-
αστικού κοινοβουλευτισμού, που κατά τον Α' μα Sânkhya - karika ανήκουν στον 5ο αι. μ.Χ.
Παγκόσμιο πόλεμο και μετά την Οκτωβριανή ε- Βιβλιογρ.: Η. Zimmer, Philosophie und Religion Indiens,
πανάσταση του 1917 τον οδηγούν στις θέσεις Frankfurt am Main. 1973.
του "σοσιαλεθνικισμού" (προτάσσει το εθνικό Αλέξ. Καριώτογλου
και την ταξική συνεργασία έναντι του ταξικού)
και του αντιμπολσεβικισμού. Η στροφή αυτή καπιταλισμός, βλ. κεφαλαιοκρατία
του Κάουτσκι συνδέεται και με τη θεωρία του
περί "υπεριμπεριαλισμού", κατά την οποία διέ- Καππαδοκίας όμιλος. Όμιλος χριστιανών θεο-
βλεπε άμβλυνση των αντιθέσεων της ιμπερια- λόγων συγγραφέων και επιστημόνων, οι οποίοι
λιστικής κεφαλαιοκρατίας. Πολλές από τις έδρασαν στην Καππαδοκία της Μ. Ασίας κατά
ιδέες του άσκησαν ισχυρή επίδραση σε πολλά το δεύτερο μισό του 4ου αι. Επικεφαλής του ο-
ρεύματα μαρξιστικής αναφοράς της λεγόμε- μίλου ήταν ο Μέγας Βασίλειος και σημαντικό-
νης "δυτικής παράδοσης" (π.χ. η ασαφής διά- τερα μέλη του οι Γρηγόριος ο θεολόγος*, Γρη-
κριση των εννοιών "ουτοπικός" και "επιστημο- γόριος ο Νύσσης* και Αμφιλόχιος ο Ικονίου. Ο
νικός σοσιαλισμός", "σοσιαλισμός" και "κομ- όμιλος αγωνίστηκε κατά του Αρειανισμού και
μουνισμός", η αντιπαράθεση μεταξύ νεαρού υπέρ της ενότητας της εκκλησίας, στην οποία
και ώριμου Μαρξ*, η πλουραλιστική αντίληψη συνέβαλε με την επιβολή των δογμάτων της
περί "ειδικών" εθνικών μορφών μαρξισμού συνόδου της Νικαίας, θετική υπήρξε επίσης η
κ.λπ.). Η πορεία του Κάουτσκι συνιστά τυπική στάση του ομίλου απέναντι στην αρχαία ελλη-
περίπτωση μετάβασης από τον δογματισμό νική παράδοση. Σ' αυτόν, κατά κύριο λόγο, ο-
(βλ. την κριτική στον Μπερνστάιν*), στον ανα- φείλεται η εκχριστιάνιση του ελληνισμού και η
θεωρητισμό, την οποία αναδεικνύει στα σχετι- εξελλήνιση του Χριστιανισμού, έτσι ώστε να
κά κείμενα πολεμικής του ο Β. I. Λένιν* (βλ. προκύψει η ελληνοχριστιανική παιδεία, η
δογματισμός και αναθεωρητισμός"). Έργα του: οποία, έχοντας ως θεμέλιο τον Πλάτωνα* και
Der Einfluss der Volksvermehrung auf den τον Παύλο* και αναπτύσσοντας με την ελληνι-
Fortschritt der Gesellschaft: Untersucht, Wien, κή φιλοσοφία τις χριστιανικές αλήθειες, υπήρ-
1880.- Karl Marx ökonomische Lehren, 1887.- ξε η βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Thomas More und seine Utopie, 1887.- Die Απ. Τζ.
sozialistische Revolution, 1902.- Der Weg zur
Macht, 1909.- Die Diktatur des Proletariats, Καρ-Σώντερς (Carr-Saunders) Σερ Αλεξάντερ
Wien, 1918.- Στην ελληνική: Ηθική και υλιστική Μόρις (1886-1966). Βρετανός κοινωνιολόγος
αντίληψη της ιστορίας, Αθήνα [χ.χ.].- Το κεφά- και δημοσιογράφος. Εργα του: The Population
λαιο (επίτομο, εκλαϊκευμένο), Αθήνα, 1975.- Η Problem, 1922.- The Professions, 1933.- World
κοινωνική επανάσταση, Αθήνα, 1985. Population, 1936.
Βιβλιογρ.: Λένιν Β. I.. Η προλεταριακή επανάσταση κι ο Δ. n.
αποστάτης Κάουτσκι, Αθήνα. Σ.Ε.- Μπραγιόβιτς Σ. Μ., Κ.
Κάουτσκι, Μόσχα, 1982. Καραβίδας Κώστας Δ. (1890-1973). Ερευνητής
Δ. Πατέλης της κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης μικρών
ΚαπΙλα. Ινδός φιλόσοφος, ο οποίος θεωρείται επαρχιακών κοινοτήτων και υποστηρικτής του
ιδρυτής του φιλοσοφικού συστήματος Σάν- κοινοτισμού. Εργα του: Σοσιαλισμός και κοινο-
κυα*. Το πρόσωπο του Καπίλα θεωρείται σχε- τισμός, 1930.- Κοινοτική Πολιτεία, 1935.- Γεω-
δόν μυθικό και περισσότερο συμβολικό. Παρά οικονομία και κοινοτισμός, 1980 κ.ά.
το γεγονός ότι δεν μνημονεύεται από την ινδι- Δ. π.

30
 Κάρναπ

Καρέγιεφ Νικολάι Ιβάνοβιτς (1850-1931). κής φιλοσοφίας είναι το κάρμα. Ανήκει σε κάθε
Ρώσος ιστορικός και κοινωνιολόγος, εκπρό- άνθρωπο και αφορά στα έργα του, τα καλά και
σωπος της υποκειμενικής κατεύθυνσης. Εργα τα κακά. Καθετί που πράττει άνθρωπος συνι-
του: Δοκίμια ιστορίας των γάλλων αγροτών στά το "κάρμα" του. Αυτό διαφορίζεται σε
από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι το 1789, Βαρ- αγαθά και πονηρά, καλά ή κακά έργα. Με βάση
σοβία, 1881.- Βασικά ζητήματα φιλοσοφίας το κάρμα κρίνεται ο άνθρωπος.
της ιστορίας, τ. 1-2,1883-1890.- Εισαγωγή στη Η πίστη στο κάρμα είναι αρχαιότατη και εξαι-
σπουδή της κοινωνιολογίας, Μόσχα, 1897.- Η ρετικά θεμελιώδης. Ανάγεται στην εποχή των
ουσία της ιστορικής διαδικασίας και ο ρόλος Ουπανισάδων* και γενικεύεται από τον βουδι-
της προσωπικότητας στην ιστορία, Αγ. Πε- σμό έτσι ώστε να περιλαμβάνει ακόμα και τις
τρούπολη, 1914. θεότητες. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι το κάρμα
Δ. Π. είναι η σπονδυλική στήλη της ινδούίστικής
θρησκειοφιλοσοφικής πραγματικότητας. Με
Καρλάυλ Θωμάς (Carlyle Thomas, Ecclefechan, το κάρμα μπορεί κανείς να μελετήσει όλες τις
Dumfries, 1795 - Chelsea, 1881). Σκώτος ιστο- άλλες αρχές της ινδικής σκέψης. Το "ντάρμα"
είναι ο νόμος και η τάξη, που συνίσταται στο
ρικός και δοκιμιογράφος, προσωπικότητα εξαι-
σύνολο των έργων του ανθρώπου,τα οποία υ-
ρετικής ηθικής δύναμης και ακτινοβολίας στην
πόκεινται στο δέον. Με το κάρμα προσμετρά-
Αγγλία καθ' όλη σχεδόν τη λεγόμενη Βικτω-
ται το ντάρμα. Η τήρηση ή παράβαση του
ριανή εποχή. Γόνος αγροτικής οικογένειας
νόμου του ντάρμα συγκεκριμενοποιείται με τα
καλβινιστών και με σπουδές φιλοσοφίας και
έργα του κάρμα σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη.
φιλολογίας, διετέλεσε από το 1865 και εξής Ετσι πάλι προκαθορίζεται η ένταξη καθενός
πρύτανις του Πανεπιστημίου του Εδιμβούρ- στην "κάστα" του και δικαιολογείται η παραμο-
γου. Ο στοχασμός του Καρλάυλ, διαποτισμέ- νή του σε αυτήν χωρίς δυνατότητα αλλαγής. Η
νος από τον γερμανικό ιδεαλισμό και από την "σαμσάρα" (ανακύκληση) συνδέεται στενά με
αυστηρή καλβινική ηθική, απετέλεσε μιαν ι- το κάρμα. Χάρη σε αυτήν διαιωνίζεται το
σχυρή πνευματοκρατική αντίδραση κατά του κάρμα, αλλά και αντιστρόφως με το κάρμα
κοινωνικού ευδαιμονισμού και ωφελιμισμού* τροφοδείται η σαμσάρα. Με το κάρμα καθίστα-
θετικιστικής κατεύθυνσης, που διέκρινε το α- ται εφικτή η αποφυγή της "μάγια", δηλαδή της
νήσυχο πνεύμα των αρχών του 19ου αιώνα. ψευδαίσθησης των πραγμάτων, και αποβαίνει
Κατά τον Καρλάυλ η ιστορία δεν είναι το εξαγό- δυνατή η "μόκσα", η απολύτρωση του ανθρώ-
μενο μιας μηχανιστικής άθροισης γεγονότων που από την αυταπάτη. Ανάλογα με τα έργα
ούτε η εκδίπλωση μιας τελεολογικής ακολου- του κινείται ο άνθρωπος ανάμεσα στους δυο
θίας, αλλά κινείται από την πνευματική ενέρ- πόλους, τον θετικό και τον αρνητικό, τη μόκσα
γεια ισχυρών προσωπικοτήτων, των ηρώων, και τη μάγια, κι έτσι χάρη στο κάρμα σώζεται ή
που χαράσσουν νέα πορεία για τα πεπρωμένα χάνεται (βλ. και ινδουισμός).
ενός έθνους (ο Κρόμγουελ στην Αγγλία, ο Φρει-
δερίκος ο Μέγας στην Πρωσία, ο Ναπολέων Βιβλιογρ.: Α. Γιαννουλάτος, θέματα ιστορίας των θρη-
στη Γαλλία κ.ο.κ.). Πέρα από την ανασύνθεση σκευμάτων, Αθήνα. 1989.· Γ. Ζιύκας, Ιστορία των θρη-
των γεγονότων, η ιστορική έρευνα, κατά τον σκευμάτων, τόμος 1 : "Τα ινδικά θρησκεύματα", θεσσα-
λονίκη, 1986.- Σ. Παπαλεξανδρόπουλος, Δοκίμια ιστο-
Καρλάυλ, στοχεύει στην ερμηνεία τους στα ρίας των θρησκειών, Αθήνα, 1994.
πλαίσια μιας βουλησιαρχικής θεώρησης του αν- Μάριος Π. Μπέγζος
θρώπινου πεπρωμένου. Στην πολιτική ο Καρ-
λάυλ υπήρξε θερμός πολέμιος των δημοκρατι- Κάρναπ Ρούντολφ (Ronsdorf, Wuppertal, 1891
κών και εξισωτικών τάσεων και υπέρμαχος του - Santa Monica, California, 1970). Γερμανός φι-
βρετανικού ιμπεριαλισμού. Σημαντικότερα έργα λόσοφος. Μαθητής του G. Frege* στην Ιένα, α-
του: Sartor Resartus (1833-34), Η γαλλική επα- νακηρύχθηκε διδάκτορας με διατριβή πάνω
νάσταση (3 τόμ., 1837), Οι ήρωες, ο μύθος των στο πρόβλημα του χώρου. Από το 1926 στη
ηρώων και το ηρωικό στην ιστορία (1841), Πα- Βιέννη έλαβε μέρος στις δραστηριότητες του
ρελθόν και παρόν (1043), Ιστορία του Φρειδερί- ομώνυμου Κύκλου. Ιδρυτικό, μαζί με τον Η.
κου του Μεγάλου (6 τόμ., 1858 -1865). Reichenbach*, μέλος του περιοδικού εντύπου
Αθαν. Νάτσης της ομάδας "Erkenntnis". Το 1935, με την
άνοδο του ναζισμού, εγκαταστάθηκε στις
Κάρμα. Θεμελιώδης οντολογική αρχή της ινδι- ΗΠΑ, αρχικά στο Σικάγο και κατόπιν στο Λος

31
Καρνεάδης ο ΚυρηναΙος

Αντζελες, όπου συμμετέσχε, μαζί με τους Ο. Κατά την τελευταία φάση του στοχασμού του,
Neurath* και Ch. Morris, στην έκδοση της πέραν του κοινού με τους W. Quine* και C. G.
"International Encyclopedia of Unified Science". Hempel προβληματισμού του για τη μεταξύ α-
Στο πρώτο μεγάλο έργο του, Η λογική κατα- ναλυτικού και συνθετικού διάκριση, ο Carnap
σκευή του κόσμου (1928), πρότεινε την ανα- ασχολείται και με τη θεωρία των πιθανοτήτων"
σύνθεση της διαδικασίας μέσω της οποίας το και της επαγωγής* εξετάζοντας στο έργο του
νοούν υποκείμενο συλλαμβάνει τον εξωτερικό Τα λογικά θεμέλια της πιθανότητας (1950) την
κόσμο ξεκινώντας από απλά αρχέτυπα στοι- έννοια του επαγωγικού συλλογισμού*, που
χεία. Υπό την επίδραση του Ε. Mach* και της προσδιορίζει τον βαθμό βεβαιότητας μιας πρό-
ψυχολογίας της μορφής (βλ. γκεσταλτ-ψυχο- τασης. Ο βαθμός αυτός βεβαιότητας μιας υπό-
λογία), τα δεδομένα αυτά θεωρήθηκαν ως θεσης, επί τη βάσει ορισμένων συλλογισμών,
στοιχειώδη δεδομένα, συντιθέμενα από σφαι- δεν είναι άλλο από την πιθανότητα ως λογική
ρικές στιγμιαίες εμπειρίες του νοούντος υπο- σχέση μεταξύ των προτάσεων. Με τους J. Μ.
κειμένου. Του 1934 είναι το έργο του Η λογική Keynes* και L. Wittgenstein*, ο Carnap θεμε-
σύνταξη της γλώσσας, έργο στο οποίο ο Κάρ- λιώνει έτσι μια θεωρία της πιθανότητας ως λο-
ναπ συστηματοποιεί και αναπτύσσει περαιτέ- γικής σχέσης μεταξύ αντικειμενικών προτάσε-
ρω τις θεωρίες των D. Hilbert*, Α. Tarski*, Κ. ων αναγνωρίζοντας ως αναλυτικά τα θεωρή-
Gödel* υποστηρίζοντας την "αρχή της ανεκτι- ματα επαγωγικής λογικής. Εργα του: Meaning
κότητας" ή "της συμβατικότητας των γλωσσι- and necessity, Chicago, University of Chicago
κών μορφών", για να εξοβελίσει από τη φιλο- Press, 1956'.- Introduction to Semantics
σοφική προβληματική κάθε υποτιθέμενη κανο- (1942).- Formalization of logic (1943), Cambrid-
νικότητα μη αναγώγιμη στη χρήση συγκεκρι- ge, Mass.: Harvard University Press, 1958.
μένων γλωσσικών κωδίκων. Ο Carnap υποστη- Βιβλιογρ.: Μπαμπινιώτης Γ., Εισαγωγή στην Σημασιολο-
ρίζει περαιτέρω τη δυνατότητα περι-ορισμού γία, Αθήνα. 1985.
της λογικής στα πλαίσια της σύνταξης της επι- Αθαν. Νάτσης
στημονικής γλώσσας, καθόσον οι θεμελιώδεις
έννοιες της λογικής αποδίδονται εξ ολοκλή- Καρνεάδης ο ΚυρηναΙος (214/3-129/8 π.Χ.). Φι-
ρου με τη συντακτική ορολογία. Κατά τον λόσοφος με "ακαδημαϊκή" και "σκεπτική" κατεύ-
Carnap τα παραδοσιακά φιλοσοφικά προβλή- θυνση, σχολάρχης της Ακαδημίας* (160-137) και
ματα αφορούν στη γλώσσα και θα πρέπει να μέλος της περίφημης "πρεσβείας" των Αθηναίων
διατυπώνονται με μετα-γλωσσικούς όρους. φιλοσόφων στη Ρώμη (156/5, βλ. λ. Διογένης ο
Για τούτο η Μεταφυσική* αποτελεί σύνολο Βαβυλώνιος). Ήταν φιλόπονος και ακαταμάχη-
ψευδοπροβλημάτων, αφού αναγνωρίζει σημα- τος στις συζητήσεις αλλά, συνεπής με τον Σκε-
σία σε μη αποδείξιμες και ως εκ τούτου άνευ πτικισμό* του, δεν άφησε συγγράμματα, και η δι-
νοήματος προτάσεις. δασκαλία του έγινε γνωστή στους μεταγενέστε-
Λίγο πριν μεταβεί στις ΗΠΑ, ο Camap προχωρεί ρους από σημειώσεις των μαθητών του. Ανανε-
σε ριζική αναθεώρηση των θεωρητικών κατευ- ώνοντας τη διδασκαλία του Αρκεσίλαου*, που
θύνσεων του Κύκλου της Βιέννης, σηματοδοτώ- έναν αιώνα νωρίτερα, με βάση την απορητική
ντας την έναρξη της λεγόμενης "διαδικασίας φι- του Σωκράτη* και την αντιαισθησιοκρατική Γνω-
λελευθεροποίησης του εμπειρισμού": αναγνωρί- σιολογία* του Πλάτωνα*, είχε εισαγάγει τον
ζοντας ότι περιγραφικοί νόμοι και προτάσεις Σκεπτικισμό στην Ακαδημία, ο Καρνεάδης αμφι-
(συλλογισμοί) έχουν υποθετικό χαρακτήρα, σβήτησε την αξιοπιστία των αισθήσεων στις
φθάνει να αμφιβάλλει για την αρχή της επαλή- διεργασίες για αντικειμενική γνώση και απέρρι-
θευσης ως κριτηρίου εμπειρικής δυνατότητας ψε τη σχετική γνωσιολογική θέση των στωικών
σήμανσης των προτάσεων, αρνούμενος τη θέση φιλοσόφων για την εννοιακή παράσταση ("κατα-
ότι οι επιστημονικές έννοιες είναι σαφώς προσ- ληπτική φαντασία"), δηλώνοντας ότι υπάρχουν
διορίσιμες. Στην Αμερική ασχολείται με τη Σημα- μόνο κοινές παραστάσεις. Θεωρώντας εξάλλου
σιολογία* βασιζόμενος στον κατά τον Tarski ορι- ανεπαρκή τη διαλεκτική*, εφόσον και αυτή θεμε-
σμό του αληθούς. Στα έργα του Εισαγωγή στη λιώνεται πάνω σε κοινές παραστάσεις, αρνήθη-
Σημασιολογία (1942) και Τυποποίηση της Λογι- κε την ύπαρξη κριτηρίου της αλήθειας* και αξίω-
κής (1943), προσπαθεί να διακρίνει μεταξύ αντι- σε την "εποχή", δηλαδή την αποχή από κάθε
κειμενικής και λογικής αλήθειας, για να προσ- κρίση. Για την πρακτική ζωή βέβαια ο Καρνεάδης
διορίσει πρωταρχικές έννοιες της λογικής. επέμεινε στη θέση του Αρκεσίλαου για το "εύ-

32
 Καρούσος

λογον", αναγνωρίζοντας σ' αυτό τρεις βαθμούς, Καρό Ελμ Μάριος (Elm Maria Caro). Γάλλος φι-
δηλαδή την παράσταση που είναι πιθανή, την λόσοφος (1826-1887). Διακεκριμένος ηθικοφι-
παράσταση που είναι πιθανή και αναντίρρητη και λόσοφος, δίδαξε φιλοσοφία στη Σορβόννη'
την παράσταση που είναι πιθανή, αναντίρρητη έγινε μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτι-
και γενικά ελεγμένη, και εξηγώντας ότι στις κα- κών Επιστημών το 1869 και το 1871 εξελέγη
θημερινές περιπτώσεις αρκούν οι παραστάσεις μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Γνωστός από
του πρώτου βαθμού, ενώ, όταν υπάρχουν δια- τον αγώνα του κατά του διαλεκτικού και ιστο-
φορετικές γνώμες, χρειάζονται οι παραστάσεις ρικού υλισμού*, αντιμετώπισε το ρεύμα αυτό
δεύτερου βαθμού, και μόνο σε οριακές περιπτώ- ως φαλκιδευτή της ηθικής τάξεως, αμοραλιστι-
σεις είναι απαραίτητες οι παραστάσεις του τρί- κό και επικίνδυνο παράγοντα στην αναζήτηση
του βαθμού. Επίσης ο Καρνεάδης επέκρινε διδα- της μεταφυσικής αλήθειας. Από τα σημαντικό-
σκαλίες που δέχονταν την ύπαρξη θεών και τερα έργα του Καρό είναι οι Ηθικές μελέτες
θείας πρόνοιας ή απέδιδαν σημασία στη μαντική περί της σύγχρονης εποχής ( 1855), Η Ιδέα του
και την αστρολογία, και κυρίως εναντιώθηκε στη Θεού (1864) και Υλισμός και Επιστήμη (1868).
στωική θεωρία της "ειμαρμένης". Παναγ. Πόκος
Βιβλιογρ.: S. ΡϊθΓί, Carneade, Padova, 1978.
Ε. Ν. Ρούσσος Κόρους (Carus), Καρλ Γκούσταφ. Γερμανός
γιατρός και φιλόσοφος (1789-1869). Καθηγη-
Καρντάνο Ιερώνυμος (Cardano Girolamo, Pavia τής στη χειρουργική Ακαδημία της Δρέσδης
1501 - Ρώμη 1576). Ιταλός φιλόσοφος, για- (1827). Η φιλοσοφική σκέψη του δέχτηκε την
τρός και μαθηματικός. Σπούδασε ιατρική στο επίδραση του Γκαίτε* και του Σέλλινγκ*. Θεω-
Πανεπιστήμιο της Padova και δίδαξε μαθηματι- ρούσε τον κόσμο ως οργανισμό και υποστήρι-
κά στα Πανεπιστήμια της Bologna, Pavia και ζε ότι φύση και πνεύμα συναρτώνται μέσω
Ρώμης. Εξέχουσα προσωπικότητα του καιρού μιας ανεπίγνωστης διάνοιας. Ο Κάρους αναζη-
του, εκπροσωπεί στην εποχή της Αναγέννη- τεί στην περιοχή του ενστίκτου και του ασυνεί-
σης το ιδανικό του "καθολικού ανθρώπου" δητου την πηγή των ενσυνείδητων φαινομέ-
(homo universalis), του ανθρώπου που ενδια- νων. Προσπαθεί να συλλάβει τη στιγμή όπου
φέρεται για όλους τους τομείς της γνώσης. το συνειδητό αναδύεται από το ασυνείδητο.
Στα "Απαντά" του (Opera omnia, Λυών 1663, Της αυτοσυνείδησης προηγείται η αυτοσυναί-
τόμοι 10), συμπεριλαμβάνονται ποικίλοι στο- σθηση, η οποία, στη χαμηλότερη βαθμίδα της,
χασμοί του και ο ίδιος κινείται σε διάφορους μόλις διακρίνεται από το αντικείμενο της. Αυτή
κλάδους του επιστητού: από τη μεταφυσική ως η μη χωριστή συνείδηση είναι, κατά τον Κά-
την ιατρική και από τον μυστικισμό ως την α- ρους, συνείδηση του κόσμου (Weltbewus-
στρονομία. Στο έργο του De subtilitate (1574) stsein). Ο όρος για την ανάπτυξή της είναι η
ασχολείται με την αρχή των πραγμάτων, φυσι- συγκέντρωση των εντυπώσεων από το νευρι-
κών και τεχνητών, ενώ στο De rerum varietate κό σύστημα, η συρροή και νέων εντυπώσεων
(1557) με το σύνολο του σύμπαντος και τα προερχόμενων από τον έξω κόσμο και η στε-
στοιχεία που το απαρτίζουν. Ως προς την κο- ρέωση τους από τη μνήμη. Ο Κάρους άσκησε
σμοθεωρία του ο Καρντάνο, εκκινώντας από άμεση επίδραση στον φίχτε* και επανήλθε
νεοπλατωνική αφετηρία, εξετάζει τους μυστι- στην επικαιρότητα μέσω του Κλάγκες*. Κυριό-
κούς δεσμούς συμπάθειας και αντιπάθειας που τερα έργα του: Vorlesungen über Psychologie
συνέχουν κατά τρόπο "μαγικό" τα πράγματα. (1831).- Psyche. Zur Entwickiungsgeschishte
Σημαντική θέση στον στοχασμό του Καρντάνο der Seele (1846).- Physis (1851).
κατέχουν τα μαθηματικά που, κατά την άποψή Γιάν. Κρητικός
του, εξασφαλίζουν στον άνθρωπο μια γνώση
πολύ πιο ακριβή και ολοκληρωμένη από εκεί- Καρούσος Θεόδωρος. Επτανήσιος φιλόσοφος
νην που προσφέρει η απλή εμπειρία*. Ενα έτος (1808-1876), μαθητής του Νεοφύτου Βάμβα*.
πριν από τον θάνατο του ο Καρντάνο εξέδωσε Μυήθηκε στο φιλοσοφικό σύστημα του Χέ-
την Αυτοβιογραφία του (De vita propria), έργο γκελ* από τον Ιωάννη Μενάγια*. Από το 1832
σημαντικής λογοτεχνικής αξίας και ενδιαφέ- καθηγητής φιλοσοφίας στο Αργοστόλι, στους
ρουσα πηγή πληροφοριών για την Ιταλική Ανα- Παξούς, στην Τεργέστη. Το 1851, καθηγητής
γέννηση. των ελληνικών στην ξακουστή Πετρίτσειο
Μαριάντζελα Ιέλο Σχολή του Ληξουρίου και, το 1854, γυμνασιάρ-

Φ.Α., Γ-3 33
Καρσάβιν

χης στην ίδια σχολή. Από το 1858 αναμίχθηκε Ερευνά την καθοριστική επίδραση των ανωτέ-
και στην ενεργό πολιτική, όπου, ως βουλευ- ρων επιπέδων του ιστορικού Είναι επί των κα-
τής, έπαιξε ρόλο στη δημόσια ζωή της Επτανή- τωτέρων και επεξεργάζεται το πρόβλημα του
σου. Εξεφώνησε και δημοσίευσε πολλούς λό- "γενικού" στην Ιστορία. Κατά την άποψή του,
γους με την ευκαιρία μνημοσύνων ή έναρξης το κράτος επιδιώκοντας να πραγματοποιήσει
μαθημάτων στην Πετρίτσειο Σχολή και υπέρ τα χριστιανικά ιδανικά είναι υποχρεωμένο, σε
της Ενωσης των Ιονίων νήσων με την Ελλάδα. τελευταία ανάλυση, να συγχωνευθεί με την
Από τις κυριότερες φιλοσοφικές πραγματείες Εκκλησία {Οι φιλόσοφοι της Ρωσίας του 19ου
του είναι οι εξής: Λόγος εισαγωγικός εις την και 20ού αιώνα, Μόσχα, 1993, σελ. 82).
σειράν της φιλοσοφίας, εκφωνηθείς κατά την Βιβλιογρ.: Λόσκι Ν. Ο., Ιστορία της ρωσικής φιλοσοφίας,
έναρξιν των μαθημάτων της εν Παλαίω Κεφαλ- τόμ. II. μ. 2ο. Λένινγκραντ, 1991, σελ. 147-157.
ληνίας Πετριτσείου Σχολής (10 Σεπτεμβρίου Θεοχ. Κεσσίδης
1856).- Ο Σωκρατισμός και ο Χριστιανισμός
(1865).- Δοκίμιον της παρ' Έλλησι φιλοσοφίας καρτεσιανισμός. Νεότερο ορθολογικό και με-
(δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, το 1888). θοδολογικό σύστημα που αφορμάται από τον
Για τον χεγκελιανό Καρούσο, "φιλοσοφική και Καρτέσιο (Descartes*, 1596-1650), σύμφωνα
εθνική εκπαίδευσις είναι έννοιαι συσχετικαί με τον οποίο ο στοχασμός διαθέτει εσωτερι-
και αχώριστοι, επειδή, βέβαια, εν εκ των κυ- κές ενοράσεις και έμφυτες γνωστικές δυνά-
ριωτέρων χαρακτηριστικών του ελληνικού μεις που του επιτρέπουν την απόκτηση ακρι-
πνεύματος υπήρξε πάντοτε η περί το φιλοσο- βούς και βεβαίας γνώσεως χωρίς τη μεσολά-
φείν τάσις και ενέργεια" (Εναρκτήριο μάθημα). βηση των αισθήσεων. Η σαφής και ευκρινής
Βιβλιογρ.: Γ. Κ. Γρατσιάτος, Εγελειανοί εν Ελλάδι, πε- ιδέα, όπως ο ίδιος αποκαλεί την αρχική ενόρα-
ριοδικό "Αρχείον Φιλοσοφίας και θεωρίας των Επιστη- ση, δεν είναι παρά η αναμφίβολη σύλληψη
μών", έτος Γ, τεύχ. 3.- Ε. Π. Παπανούτσος, Νεοελληνική ενός καθαρού πνεύματος, μια νοητική διεργα-
Φιλοσοφία, τόμος 2, 1956. σία η οποία μας απαλλάσσει εξ ολοκλήρου από
Γιάν. Κρητικός την αμφιβολία για ό,τι προσπαθούμε να κατα-
Καρσάβιν Λεβ Πλατόνοβιτς (1882, Πετρούπο- νοήσουμε. Ο Καρτέσιος, δηλαδή, προσπαθεί
λη - 1952, Αμπέζ - Κόμι). Ρώσος θρησκευτικός -όχι χωρίς αντιφάσεις- να αποσπάσει τον άν-
φιλόσοφος, ειδικός στην ιστορία του Μεσαίω- θρωπο από την αντικειμενική τάξη του φυσι-
να και πολιτισμολόγος. Καθηγητής στο Πανε- κού κόσμου, από το δράμα της φύσεως, και να
πιστήμιο της Πετρούπολης. Το 1922 η σοβιετι- τον στρέψει προς τον εσωτερικό κόσμο, στις
κή κυβέρνηση τον εξόρισε. Έζησε στο Βερολί- εκ των προτέρων αρχές της νοήσεως (a priori),
νο και στο Παρίσι. Το 1928 εγκαταστάθηκε στο δράμα της συνειδήσεως. Υπενθυμίζεται
στην αστική Λιθουανία, όπου δίδασκε Γενική ότι η "μεθοδική" αμφιβολία για την ύπαρξη του
Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Κάουνας και αρ- εξωτερικού κόσμου υποχρεώνει τον φιλόσοφο
γότερα της Βίλνας. Το 1948 -όταν η Λιθουανία να στραφεί προς την αρχική βεβαιότητα, στο
είχε προσαρτησθεί στην ΕΣΣΔ- συλλαμβάνε- "cogito, ergo sum" (σκέπτομαι, άρα υπάρχω), το
ται από τις σοβιετικές αρχές και στέλνεται σε οποίο δεν μπορεί να είναι απατηλό, και τούτο
στρατόπεδο, στο Αμπέζ τ ο ί Κόμι, όπου και πε- δεν είναι άλλο από το "στοχάζεσθαι". Από την
θαίνει από φυματίωση. Βασικά του έργα: Ο πο- υποκειμενική και μοναχική αυτή ύπαρξη, το αρ-
λιτισμός του Μεσαίωνα, Σανκτ-Πέτερμπουργκ χικό δεδομένο της συνειδήσεως, προήλθε
- Μόσχα, 1914.- Ο καθολικισμός, Πετρούπολη, σταδιακά η συγκρότηση του ορθολογικού φι-
1918.- Ανατολή, Δύση και ρωσική ιδέα, Πε- λοσοφικού συστήματος του Καρτεσίου, το
τρούπολη, 1922.- Ο Τζ. Μπρούνο, Βερολίνο, οποίο υποτίθεται ότι αναλύει και εκφράζει την
1923.- Φιλοσοφία της Ιστορίας, Βερολίνο, πρωταρχική μορφή γνώσεως. Το ορθολογικό
1923.- θρησκευτικά - φιλοσοφικά έργα, Μό- αυτό σύστημα οικοδομείται πάνω στις δύο κύ-
σχα, 1992. κ.ά. ριες λειτουργίες του ανθρώπου, την ενόραση*
Αναπτύσσοντας την έννοια "Εν και παν", ο και την παραγωγή*. Η πρώτη παρέχει το ευκρι-
Καρσάβιν συνδέει τη "ρωσική φιλοσοφική πα- νώς γνωστό, είναι δηλαδή η ίδια η ενόραση. Η
ράδοση με τη νεοπλατωνική κατεύθυνση στην δεύτερη αποτελεί την κίνηση από τη μια ενό-
ιστορία της φιλοσοφίας της Δύσης". Οι από- ραση στην άλλη. Η μαθηματική επιστήμη παρέ-
ψεις του για τη φιλοσοφία της Ιστορίας κυ- χει την απόλυτη βεβαιότητα και την αυστηρή
ριαρχούνται από την ιδέα της ανάπτυξης. αναγκαιότητα, γιατί το αντικείμενό της είναι

34
 ΚασσΙρερ

απλό και καθαρό και δεν προϋποθέτει τίποτε ντας μεταξύ των μοναχών ποικίλες πολιτιστι-
που να εξαρτάται από την εμπειρία και να χρει- κές δραστηριότητες, όπως η μεταγραφή κλα-
άζεται εμπειρική επαλήθευση. Η περί εμφύτων σικών και χριστιανικών κειμένων. Υπήρξε το
ιδεών ("innate ideas") θεωρία του φιλοσόφου πρώτο παράδειγμα πεπαιδευμένου και ανθρω-
ενισχύει τις απόλυτες αυτές θέσεις. Στόχος, πιστικού μοναχισμού που συνδύαζε το κλασικό
συνεπώς, της νέας αυτής μεθόδου είναι η δη- otium με την προσευχή.
μιουργία μιας ενοποιημένης επιστήμης υπό Η λογοτεχνική του παραγωγή ήταν πολύπλευ-
την αιγίδα των "καθολικών μαθηματικών", υπό ρη, συχνά συναρτώμενη προς την ενασχόληση
την έννοια ότι κάθε τμήμα της θα έχει την ίδια του με τα κοινά. Μεταξύ των πλέον σημαντι-
"καθαρότητα", "σαφήνεια" και "εγκυρότητα" με κών έργων του αναφέρουμε τα: Chronica, Χρο-
την αριθμητική και τη γεωμετρία. Από τις αντι- νικό από κτίσεως κόσμου έως το έτος 519, De
φατικές αυτές θέσεις προέκυψε, επίσης, ο α- origine actibusque Getarum, ιστορία του γοτθι-
πόλυτος καρτεσιανός δυϊσμός, σύμφωνα με κού λαού, De anima, δοκίμιο περί της αρχής και
τον οποίο υπάρχουν η απόλυτη νοητική ουσία, της πνευματικότητας της ψυχής, Commenta
για την οποία μας διαβεβαιώνει η φιλοσοφία, psalterii, όπου εξαίρεται ο μεσσιανικός χαρα-
και η αναζήτηση των σχέσεων της νοητικής κτήρας των Ψαλμών, Historie ecclesiastics
ουσίας προς τον απόλυτο χαρακτήρα της tripartita, διαδεδομένο κατά τον Μεσαίωνα εγ-
ύλης. Οι δυο αυτές οντότητες, η νόηση και το χειρίδιο εκκλησιαστικής ιστορίας, και Institu-
σώμα, είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Το αν- tiones divinarum et humanarum rerum. έργο ε-
θρώπινο σώμα ευρίσκεται στον χώρο και υπό- γκυκλοπαιδικού χαρακτήρα περί την θεολογία
κειται στους μηχανικούς νόμους. Η νόηση και τις ελευθέριες τέχνες.
όμως δεν περιορίζεται στον χώρο, ούτε οι λει- Μαριάντζελα Ιέλο
τουργίες της υπόκεινται στους μηχανικούς νό-
μους. Η διάκριση αυτή απορρέει από τις βασι- Κάσσιος Λογγίνος, βλ. Λογγίνος Κάσσιος
κές αρχές του φιλοσόφου, σύμφωνα με τις ο-
ποίες κάθε ιδιότητα προϋποθέτει και την ουσία ΚασσΙρερ Ερνστ (1874, Μπρεσλάου - 1945,
της· και οι ουσίες που οι ιδιότητές τους μπο- Νέα Υόρκη). Γερμανός ουμανιστής φιλόσο-
ρούν να νοηθούν χωρίς να δανείζονται τίποτε φος, γιος εβραίων εμπόρων. Βασικός εμπνευ-
η μία από την άλλη, είναι χωριστές. Το μόνο ε- στής της νεοκαντιανής σχολής του Marbourg*,
ρώτημα που απέμεινε έκτοτε στη φιλοσοφία υπήρξε καθηγητής στα πανεπιστήμια του
προς απάντηση είναι ποια από τις δύο αυτές ο- Αμβούργου, της Οξφόρδης, του Γκέντεμποργκ
ντότητες ήταν δυνατόν να επικρατήσει τελικά, και του Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Λάτρης
ή, αν θα μπορούσαν, όπως ενόμιζε ο Καρτέ- του κλασικού λόγου, επιδόθηκε σε μια τερά-
σιος, να συνυπάρχουν και οι δύο. Έργα του: στια πνευματική προσπάθεια με στόχο να ανα-
Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος, τοποθετήσει την ιστορία της σκέψης, επιλέγο-
μετάφρ. Γ. Δαρδιώτη, έκδ. Φιλοσοφική Βιβλιο- ντας ανάμεσα στον δογματισμό και τον σκε-
θήκη, θεσσαλονίκη, 1974.- Meditationes de πτικισμό*, την κριτική μέθοδο του Καντ*. Χάρη
prima philosophia, έκδ. C. Adam-P. Tannery.- στη μέθοδο αυτή μπορούμε να διακρίνουμε τις
'Oeuvres de Descartes", τόμ. 13, Leopold Cerf, απειράριθμες ιστορικές μορφές των αναπαρα-
Imprimeur - Editeur, Paris, 1897-1913, τόμ. VII. στάσεών μας, που εκδηλώνονται μέσω των
Βιβλιογρ.: Α. Αυγελή, Μαθήματα φιλοσοφίας. Ορθολογι- "συμβόλων" στο επίπεδο τόσο της γνώσης όσο
ομάς και Εμπειρισμός, Θεσσαλονίκη, 1974. και της τέχνης. Για τον Κασσίρερ, η σκέψη έχει
Λίων. Κ. Μπαρτζελιώτης τη δική της ξεχωριστή περιπέτεια, αυτο-ανα-
καλύπτεται μέσα στους δαιδάλους της ετερο-
Καρτέσιος, βλ. Ντεκάρτ γένειάς της, για να συστηματοποιηθεί στο
πνευματικό πεδίο της Aufklärung (= διαφωτι-
Κασσιόδωρος (Squillace, 490 - Vivarium, 583). σμού), που αποτελεί το κοινό εφαλτήριο των
Ρωμαίος πολιτικός άνδρας και συγγραφέας θεωρητικών ρευμάτων που διαπερνούν τον
ουριακής καταγωγής. Σύγχρονος του Βοηθί- 18ο αιώνα. Την πληθώρα αυτών των ρευμάτων
ου', υπάλληλος και αυτός του θεοδωρίχου, επιχειρεί να συνθέσει στο έργο του Η φιλοσο-
συνέταξε Οδηγόν σπουδών των μοναχών. Ο φία του διαφωτισμού και να ενώσει σε μια αδι-
ίδιος έζησε από το 540 έως το 583 σε μονα- αίρετη ενότητα τις δύο όψεις της φιλοσοφίας,
στήρι στο Vivarium της Καλαβρίας, προωθώ- τη θεωρητική και την πρακτική - επιστημονική.

35
Κάστελς

Ο Κασσίρερ ασχολήθηκε σχεδόν με όλο το εκτός του συστήματος κοινωνικής διαστρωμά-

φάσμα του επιστητού: θρησκεία, μυθολογία, τωσης που αυτές αντιπροσωπεύουν, υπήρχε
ποίηση, λαϊκή κουλτούρα, ανθρωπολογία. Από και μια πέμπτη κατηγορία, οι "ανέγγιχτοι" ή μια-
το πλήθος των έργων του ξεχωρίζουν επίσης ροί, των οποίων το άγγιγμα, ακόμη και η ματιά
Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, Ο τους, αποτελούσε βεβήλωση για όλους τους
μύθος του κράτους και Άτομο και κόσμος στη άλλους. Πάνω στο παραδοσιακό αυτό σύστημα
φιλοσοφία της Αναγέννησης. των τεσσάρων βάρνα στηρίχτηκε και η σύγχρο-
Ευστάθ. Μπάλιας
νη επέκταση των καστών με τη δημιουργία των
νέων επαγγελμάτων. Οι σύγχρονες "τζάτι" (το
Κάστελς (Castells) Μανουέλ (γεν. 1942). Ισπα-
νογάλλος κοινωνιολόγος, ειδικευμένος κυ- σανσκριτικό αντίστοιχο της κάστας) φθάνουν
ρίως στα ζητήματα του αστικού χώρου. Εργα σήμερα πάνω από 2500 και είναι το αποτέλε-
του: La question urbaine, 1975'.- The Economic σμα της περαιτέρω ανάπτυξης του κοινωνικού
Crisis and American Society, 1980.- Πόλη και καταμερισμού εργασίας.
κοινωνικοί αγώνες, Αθήνα, 1981. Τα χαρακτηριστικά των καστών είναι τα εξής:
Δ. π. πρόκειται για στρωμάτωση που έχει επαγγελ-
ματική βάση αλλά η προέλευσή της είναι θρη-
κάστες. Ο,όρος προέρχεται από το πορτογαλι- σκευτική. Πράγματι, ο ινδουισμός είναι εκείνος
κό "casta", που χρησιμοποιήθηκε με την έννοια που συνετέλεσε στην ανάπτυξη της κάστας ως
της φυλής ή του γένους, και ετυμολογείται καθολικής οργάνωσης και, γι' αυτό τον λόγο, το
από το λατινικό castus που σημαίνει αγνός, κα- είδος αυτό διαστρωμάτωσης είναι όχι μόνο από
θαρός. Χρησιμοποιείται με δύο σημασίες. τα αυστηρότερα αλλά και δεν αμφισβητείται
Κατά την ευρεία σημασία του, ο όρος κάστα από τα άτομα. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι
παραπέμπει σε ένα σύστημα κοινωνικής δια- ακόμη και σήμερα, παρ' όλες τις προσπάθειες ε-
στρωμάτωσης κλειστό, το οποίο βασίζεται ξάλειψης των συνεπειών που επιφέρει στην κοι-
στην κληρονομικότητα και καθορίζει τις κοινω- νωνική ζωή το αυστηρό σύστημα ιεράρχησης
νικές θέσεις των ατόμων σύμφωνα με το γόη- των καστών, και τη στιγμή που σύμφωνα με το
τρο, το επάγγελμα ή τον τόπο κατοικίας. Χρη- ινδικό σύνταγμα του 1950 και νόμο του 1955 οι
σιμοποιήθηκε με αυτή την έννοια στην αμερι- κάστες είναι ισότιμες και απαγορεύονται οι δια-
κανική κοινωνιολογία, κυρίως για να περιγρά- κρίσεις ανάμεσά τους, το σύστημα των καστών
ψει τις διαφοροποιήσεις μεταξύ λευκών και δεν εκλείπει, αποτελώντας το κυριότερο εμπό-
μαύρων. Από κάποιους μελετητές χρησιμοποι- διο εκσυγχρονισμού της ινδικής κοινωνίας. Οι
ήθηκε επίσης για τις νομοκατεστημένες τάξεις κάστες επίσης είναι ενδογαμικές πατρογονικές
της δυτικής φεουδαρχίας. Με την έννοια του ομάδες. Αυτό σημαίνει ότι τα μέλη μιας κάστας
κλειστού κοινωνικού στρώματος, κάστες μπο- συναναστρέφονται, συνεστιάζονται και πα-
ρούν να χαρακτηριστούν διάφορες στρωματώ- ντρεύονται μόνο μέ μέλη της κάστας τους, ενώ
σεις αρχαίων λαών, όπως οι ιερείς στην αρ- η επιμειξία μεταξύ των μελών διαφορετικών κα-
χαία Αίγυπτο, οι σαμουράι στην Ιαπωνία κ.ά. στών απαγορεύεται. Επειδή δε η βάση τους
Με τη στενή έννοια του όρου χαρακτηρίζεται είναι επαγγελματική, τα μέλη μιας κάστας δεν
το ιδιόμορφο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης μπορούν να ακολουθήσουν επάγγελμα άλλο
που συναντάται μόνο στην Ινδία. Εμφανίστηκε από εκείνο του πατέρα τους.
στην αρχαία και πρώιμη μεσαιωνική περίοδο Τις κάστες μελέτησαν συστηματικά ο Μαξ Βέ-
κατά την περίοδο διαμόρφωσης ενός είδους μπερ*, ο Σελεστέν Μπουγκλέ και ο Λουΐ Ντυ-
φεουδαρχικής δομής. Εξού και οι τέσσερεις μόν. Η κάστα διαφοροποιείται από τη φυλή
"βάρνα" παρουσιάζονται ως οι αρχικές κάστες. γιατί δεν κατέχει μια συγκεκριμένη εδαφική πε-
Αυτές αντιστοιχούν κατά κάποιον τρόπο στις ριοχή ούτε συνιστά πολιτική ένωση. Διαφέρει
τέσσερεις νομοκαταστημένες τάξεις της δυτι- επίσης από τη συντεχνία, διότι στην κάστα το
κής φεουδαρχίας και περιλαμβάνουν: τους επάγγελμα καθορίζεται κληρονομικά, ενώ στη
βραχμάνους ή ιερείς, τους ξατρία ή πολεμιστές συντεχνία ο μαθητευόμενος είναι ελεύθερος
(αντίστοιχοι των φεουδαρχών), τους βαΐσά ή ε- να διαλέξει το επάγγελμα και τον μάστορα που
μπόρους και τους σούντρα ή υπηρέτες και α- επιθυμεί- κι επιπλέον οι συντεχνίες λειτουρ-
γρότες, εκμισθωτές γης και διαφόρων επαγ- γούν ανταγωνιστικά ενώ οι κάστες συμπληρω-
γελμάτων. Εκτός από τις τέσσερεις βάρνα, και ματικά μεταξύ τους. Επικεφαλής της κάστας
36
βρίσκονται τα συμβούλια - παντζαγιάτα, που ε-
 Καταγωγή

λέγχουν την κοινωνικο-οικονομική δραστηριό- κασφ. Ο όρος kashf χρησιμοποιείται από τη

τητα των μελών και αποδίδουν δικαιοσύνη. σουφική φιλοσοφία, δηλαδή τη μυστικιστική
Δημ. Τσατσούλης διδασκαλία στο Ισλάμ, για να αποδώσει την έν-
νοια της αποκάλυψης, της φανέρωσης, την
Καστοριόδης Κορνήλιος (1922-). Πολιτικός δια- οποία αποκτούν οι σούφι*, οι οποίοι, ανάλογα
νοητής των ημερών μας. Γεννημένος στην Κων- με το επίπεδο συνειδητοποίησης της, μπορούν
σταντινούπολη και μεγαλωμένος στην Αθήνα να οδηγηθούν σε μια ενορατική και νοητική
από μεγαλοαστική οικογένεια, άρχισε τις πανε- γνώση του Θεού.
πιστημιακές σπουδές του με ταυτόχρονη ανάμι- Υπάρχουν κατά τους μυστικούς του Ισλάμ τέσ-
ξη στο κοινωνικό κίνημα κατά της δικτατορίας σερα βασικά είδη αποκάλυψης: α. Kashf kauni,
και της κατοχής με αποτέλεσμα να ακολουθή- η αποκάλυψη σε επίπεδο κτιστών πραγμάτων.
σει τον δρόμο της εξορίας, το 1945, στο Παρίσι, Είναι αποτέλεσμα ευσεβών πράξεων και κά-
όπου ζει και δρα μέχρι σήμερα. Διακρίθηκε για θαρση κατώτερων ψυχών. Γίνεται σαφής σε ό-
την αυτονομία του που διατήρησε μέσα στις νειρα και οράσεις, β. Kashf ilahi, η θεϊκή απο-
γραμμές της αριστερής διανόησης, αρχίζοντας κάλυψη. Καρπός συνεχούς προσευχής. Οδηγεί
ως τροτσκιστής και συνεχίζοντας εντελώς αυ- στη γνώση των πνευμάτων, ώστε ο σούφι να
τόνομα με την έκδοση (1948-1966) του περιοδι- γίνεται γνώστης των κρυφών σκέψεων της
κού οργάνου "Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα" καρδιάς, γ. Kashf 'aqli, η αποκάλυψη με το νου.
("Socialisme ou Barba-rie"). Θεωρείται πρόδρο- Είναι ο κατώτερος βαθμός ενορατικής γνώ-
μος του παρισινού Μάη του '68, ανανεωτής του σης, την οποία μπορούν να αποκτήσουν και οι
μαρξισμού*, δριμύς κριτικός του υπαρκτού (δογ- φιλόσοφοι, δ. Kashf imani, η αποκάλυψη δια
ματικού) σοσιαλισμού (σταλινισμού), πολέμιος της πίστεως. Είναι ο καρπός ολοκληρωμένης
του ύστερου καπιταλισμού και του νεοφιλελευ- πίστεως, αφού προηγουμένως ο άνθρωπος
θερισμού, πρωτοπόρος της ιδέας για μιαν "αυ- πλησιάσει τις αρετές του Προφήτη (Μωάμεθ)
τόνομη" πολιτική δράση κοινοτήτων πολιτών, και φθάσει στο επίπεδο να διαλέγεται αγγέ-
τις οποίες διαβλέπει να ακμάζουν παραδειγμα- λους και τις ψυχές των προφητών.
τικά στο αρχαιοελληνικό άστυ και στις πρωτοα- Βιβλιογρ.: Α. Schimmel. Mystische Dimensionen des
στικές κοινότητες ("communes", "κομμούνες") Islam. Diederichs. Köln, 1985:
της Δυτικής Ευρώπης μέσα από το πρώιμο συ- Αλέξ. Καριώτογλου
ντεχνιακό φαινόμενο.
Κύρια έργα του δημοσιευμένα στα γαλλικά πά- "Καταγωγή (Η) της οικογένειας, της ατομικής
ντοτε και μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες ιδιοκτησίας και του κράτους", του Φρ. Εν-
είναι τα ακόλουθα: Η Γραφειοκρατική Κοινω- γκελς. Η επιστημονική προσέγγιση της Οικογέ-
νία, Το Επαναστατικό Κίνημα στον Σύγχρονο νειας αρχίζει το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
Καπιταλισμό (1979), Η Φαντασιακή θέσμιση με τους Bachofen*, Morgan*, Engels*, οι οποίοι
της Κοινωνίας (1975), Τα Σταυροδρόμια του για πρώτη φορά την αντιλαμβάνονται ως ιστο-
Λαβυρίνθου (1978), Από την Οικολογία στην ρικό κοινωνικό θεσμό, η δομή και λειτουργία
Αυτονομία (1981), Ανθρωπολογία, Πολιτική, του οποίου προσδιορίζονται από τον βαθμό α-
Φιλοσοφία (1993) κ.ά. αυτοτελή βιβλία ή ανθο- νάπτυξης της κοινωνίας στο σύνολό της.
λόγια διαλέξεων και άρθρων του. Κεντρική Στο βιβλίο του Engels "Η καταγωγή της οικο-
ιδέα του στοχασμού του είναι η "αυτονομία", γένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κρά-
δηλαδή ο αυτοπροσδιορισμός του υποκειμέ- τους" γίνεται μια ανασκευή διαπιστώσεων και
νου της ιστορίας (προσωπικού ή συλλογικού) θέσεων των Bachofen και Morgan και περαιτέ-
χωρίς "έξωθεν" ή "άνωθεν" παρεμβάσεις. ρω ανάπτυξη αυτών των θεσμών υπό το πρί-
Απόρροια της εμπειρίας του σταλινικού φαινο- σμα του ιστορικού υλισμού*.
μένου και συνάμα ριζική αναίρεσή του είναι για Ο Engels, παρά την αναγνώριση της μεγάλης
τον Καστοριάδη η αυτοθέσμιση της κοινωνίας. προσφοράς του Bachofen στην επιστημονική
Ετσι απαντά στο δίλημμα "Να μείνουμε μαρξι- προσέγγιση της μελέτης της οικογένειας, επι-
στές ή να γίνουμε επαναστάτες;", το οποίο σημαίνει μια βασική ερμηνευτική αδυναμία στο
θέτει η γραφειοκρατική στρέβλωση του μαρξι- έργο του, χωρίς ωστόσο να αμφισβητεί κανένα
σμού στη συνείδηση κάθε ευαισθητοποιημέ- από τα στοιχεία που παραθέτει: Ο Bachofen δεν
νου ανθρώπου. μπόρεσε να εξηγήσει τις μεταβολές που συντε-
Μάριος Π. Μπέγζος λέστηκαν (πέρασμα από το πατρικό στο μητρι-

37
κατάδειξη

κό δίκαιο, καθιέρωση της μονογαμίας κ.λπ.) ως την καθιέρωση της μονογαμίας: δίπλα στη βε-
αποτέλεσμα εξέλιξης των όρων ζωής, αλλά τις βαιωμένη μητέρα έβαλε τώρα και τον βεβαιω-
αποδίδει στην αντανάκλαση θρησκευτικών πα- μένο πατέρα του παιδιού. Η μονογαμική οικο-
ραστάσεων που εντωμεταξύ έχουν μεταβληθεί γένεια που ακολουθεί τη ζευγαρωτή βασίζεται,
(χωρίς να λέει πώς και γιατί). κατά τον Engels, στην κυριαρχία του άνδρα με
Ο Morgan -Αμερικανός εθνολόγος, αρχαιολό- σκοπό τη γέννηση παιδιών με αδιαφιλονίκητη
γος και ιστορικός, μελετητής της πρωτόγονης πατρότητα.
κοινωνίας- είναι ο πρώτος που υπογραμμίζει Σε όλη της την αυστηρότητα συναντάμε αυτή
την επίδραση της κοινωνίας στη μορφή οργά- τη μορφή οικογένειας στην αρχαία Ελλάδα.
νωσης και λειτουργίας της οικογένειας. Η οι- Στοιχείο του υποβιβασμού και ταπείνωσης της
κογένεια κατά τον Morgan δεν παραμένει αμε- γυναίκας συναντάμε σε όλα τα αρχαία κείμενα
τάβλητη, αλλά ακολουθεί την πορεία ανάπτυ- (Οδύσσεια, Ιλιάδα, αρχαίες τραγωδίες).
ξης της κοινωνίας. Περνά από μια κατώτερη σε Τη μετάβαση από τη συγγενική μορφή οργά-
μια ανώτερη μορφή, στον βαθμό που η κοινω- νωσης της κοινωνίας (gens) στην πολιτική -
νία αναπτύσσεται από ένα κατώτερο σε ένα α- κρατική ο Engels δεν ερμηνεύει μόνο με την
νώτερο επίπεδο. εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας, όπως πί-
Την εξέλιξη της ανθρωπότητας ο Morgan την στευε ο Morgan για την Αρχαία Ελλάδα και τη
ταξινομεί σε τρία στάδια: α) της άγριας κατά- Ρώμη, αλλά και με τον νέο καταμερισμό εργα-
στασης, β) της βαρβαρότητας και γ) του πολι- σίας και την εμφάνιση των τάξεων: "η παραγω-
τισμού. Κάθε ένα από αυτά τα στάδια τα υπο- γικότητα της εργασίας αυξάνεται συνεχώς και
διαιρεί σε κατώτερο, μεσαίο και ανώτερο. μαζί της η ατομική ιδιοκτησία και η συναλλαγή,
Ασχολείται διεξοδικά με τη μελέτη των δύο οι οικονομικές ανισότητες και η δυνατότητα
πρώτων σταδίων (άγρια κατάσταση, βαρβαρό- χρησιμοποίησης της ξένης εργατικής δύνα-
τητα), ενώ το τρίτο στάδιο (πολιτισμός) τον εν- μης, και επομένως η βάση των ταξικών αντα-
διαφέρει μόνο στον βαθμό που αυτό τον εξυ- γωνισμών".
πηρετεί για να περιγράψει τη μετάβαση από τη Η δουλεία ανάγεται σε σπουδαία πηγή πλού-
βαρβαρότητα στον πολιτισμό. Σε κάθε ένα από του. Οι εξελίξεις όμως αυτές έκαναν αναγκα-
αυτά τα στάδια αντιστοιχεί και ένας τύπος ορ- στική τη διάσπαση της κοινωνίας σε ελεύθε-
γάνωσης της οικογενειακής ζωής: α) αιματο- ρους και δούλους, σε πλούσιους εκμεταλλευ-
συγγενική ή πουναλουανή (ομαδργαμική), β) τές και φτωχούς αντικείμενα της εκμετάλλευ-
ζευγαρωτή, γ) μονογαμική. σης, δημιουργώντας έτσι κοινωνικές αντιθέ-
Ο Engels, βαδίζοντας στα ίχνη των διαπιστώ- σεις που δύσκολα μπορούσαν να γεφυρωθούν.
σεων του Morgan, αποδέχεται τα στάδια εξέλι- Αντίθετα τις έσπρωχνε στα άκρα.
ξης της ανθρωπότητας, όπως αυτά διατυπώθη- Το κράτος εμφανίζεται εδώ, κατά τον Engels,
καν από τον Morgan (με μοναδική διαφορά τη ως ο νέος θεσμός που καλείται να καταστείλει
σύμπτυξη που έκανε αφαιρώντας από κάθε τις συγκρούσεις. Ο ρόλος του γίνεται αποδε-
στάδιο τις υποδιαιρέσεις σε κατώτερο, μεσαίο κτός από όλους γιατί στέκεται φαινομενικά
και ανώτερο), και επιχειρεί μια συμπλήρωση πάνω από τις τάξεις. «Το καθεστώς των γε-
και μια ανασκευή της οικονομικής ερμηνείας νών», όπως παρατηρεί ο Engels, "είχε φάει τα
ψωμιά του. Είχε διασπαστεί από τον καταμερι-
που είχε δώσει ο Morgan για την εξέλιξη της
σμό της εργασίας και από το αποτέλεσμα
οικογένειας.
αυτού του καταμερισμού - από τη διάσπαση
Το στοιχείο που, σύμφωνα με τον Engels, οδή- της κοινωνίας σε τάξεις. Αντικαταστάθηκε από
γησε στην καθιέρωση της μονογαμικής οικογέ- το "κράτος"».
νειας είναι η αύξηση της παραγωγής σαν απο-
τέλεσμα νέων πηγών απόκτησης τροφής (κτη- Βιβλιογρ. :Φρ. Ηνγκελς. Η καταγωγή της Οικογένειας,
της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, εκδ. Θεμέλιο.
νοτροφία, γεωργία). Η αύξηση της παραγωγής Αθήνα, 1984.- Bachofen J. J., Das Mutterrecht, Franklurt-
δημιουργεί πλεόνασμα (το προϊόν που περισ- M„ 1982 - Morgan L. H., The ancient society.... Stuttgart.
σεύει μετά την ικανοποίηση όλων των ανα- 1987.
γκών), το οποίο θα πρέπει κάπου να διατεθεί. Σε Xp. Νόβα - Καλτσούνη
ποιον ανήκει όμως αυτό το υπερ-προίόν; Στην
αρχή, παρατηρεί ο Engels, ανήκει στο γένος. κατάδειξη. Ορος που χρησιμοποιείται για να
Η ζευγαρωτή οικογένεια είχε εισαγάγει ένα εκφράσει την πέραν κάθε αμφιβολίας απόδει-
νέο και αποφασιστικής σημασίας στοιχείο για ξη ενός ισχυρισμού ή την εμπειρική και αντιλη-

38
 καταμερισμός κοινωνικής εργασίας

πτική πρσφόνεια πσυ συνοδεύει ένα γεγονός της εργασίας του και η συνακόλουθη αλλο-
που εμφανώς καταδεικνύεται. Καταχρηστικώς τρίωσή* του. Σήμερα, ο καταμερισμός έργου
μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εκφράσει συ- είναι σημαντικός όρος σε επιμέρους κοινωνιο-
γκεκριμένες μορφές διαλογισμού στην πορεία λογικούς κλάδους, που ασχολούνται και με τις
συνεπαγωγών του ζητουμένου από δεδομένες συνθήκες βελτίωσης των όρων εργασίας ή αύ-
προκείμενες (το οποίο έτσι καταδεικνύεται). ξησης της παραγωγής, όπως η Βιομηχανική
Επίσης χρησιμοποιείται για να εκφράσει την ε- Κοινωνιολογία.
πίδειξη (κατάδειξη) του τρόπου με τον οποίο Δημ. Τσατσούλης
πραγματοποιείται κάτι.
Διον. Αναπολιτάνος καταμερισμός κοινωνικής εργασίας. 1. Διαφο-
ροποίηση λειτουργιών και αρμοδιοτήτων, στα
καταδήλωση. Το γεγονός της υποδήλωσης πλαίσια των διαφόρων τομέων της παραγωγής,
ενός αντικειμένου ή μιας κλάσης αντικειμένων της διοίκησης ή της προσφοράς υπηρεσιών.
με κάποιο ιδιαίτερο όνομα στα πλαίσια μιας 2. Στη δομολειτουργική ανάλυση (Parsons*) η
γλώσσας. Στην περίπτωση του κοινού ονόμα- έννοια του καταμερισμού της εργασίας είναι συ-
τος μιας κλάσης αντικειμένων, η καταδήλωση νώνυμο της διαφοροποίησης των επαγγελμά-
αποτελεί την έκταση της έννοιας που σημαίνε- των και θεωρείται ως η βάση για την κοινωνική
ται με το κοινό όνομα. Στα πλαίσια μιας συμβο- διαφοροποίηση και την κοινωνική στρωμάτωση.
λικής τυποποιημένης γλώσσας, τα ονόματα α- 3. Στον Dürkheim* η έννοια του καταμερισμού
ντικειμένων ανήκουν στα σύμβολα σταθερών της κοινωνικής εργασίας αποκτά μια μακρό- και
(ή σταθερά σύμβολα) της γλώσσας, ενώ τα μια μικρο-κοινωνιολογική διάσταση, αφού απο-
κοινά ονόματα, που χρησιμοποιούνται για τη δίδει τόσο τη διάκριση και αυτονομία των δια-
σήμανση κλάσεων αντικειμένων, ανήκουν στα φόρων κοινωνικών θεσμών (πολιτικών, οικονο-
κατηγορηματικά σύμβολα της γλώσσας, δηλα- μικών, νομικών), όσο και τη διάκριση και αυτο-
δή στα σύμβολα που χρησιμοποιούνται για να νόμηση των διαφόρων εξειδικεύσεων και δρα-
εκφράσουν σχέσεις ή ιδιότητες. Με τον όρο στηριοτήτων σε επαγγελματικο-εργασιακό επί-
"καταδήλωση" εκφράζουμε το ίδιο με αυτό που πεδο. Στο πνεύμα της θεωρίας του Durk-heim, ο
εκφράζεται με τον όρο "αναφορά" (reference) καταμερισμός της εργασίας θα πρέπει να γίνει
στα πλαίσια θεωριών νοήματος στη φιλοσοφι- αντιληπτός ως αποτέλεσμα της διαφοροποίη-
κή λογική. Για παράδειγμα, η κοινή αναφορά ή σης των κοινωνικών υποκειμένων και όχι αντί-
καταδήλωση των όρων "Αποσπερίτης" και "Αυ- θετα. Με την έννοια αυτή η ατομική διαφορο-
γερινός" είναι ο πλανήτης Αφροδίτη. Για την ποίηση προηγείται του καταμερισμού της κοι-
περίπτωση προτάσεων (δηλαδή καταγεγραμ- νωνικής εργασίας και δεν είναι το αποτέλεσμά
μένων κρίσεων) η καταδήλωσή τους ή η ανα- της. Βέβαια δεν πρέπει να συγχέεται η κατά-
φορά τους είναι η συγκεκριμένη τιμή αλήθειας σταση αυτή με την αντίληψη ότι τα άτομα, πριν
τους που εκφράζει το αληθές ή ψευδές τους. διαφοροποιηθούν κοινωνικά, διέφεραν μεταξύ
Διον. Αναπολιτάνος τους και είχαν συνείδηση αυτής της διαφοράς.
Αντίθετα, η διαφοροποίηση αυτή εκφράζει ζω-
καταμερισμός έργου. Συναντάται και ως "τε- τικές ανάγκες της κοινωνίας και με την έννοια
χνικός καταμερισμός εργασίας", προκειμένου αυτή είναι κοινωνική και όχι ατομική.
να διαφοροποιηθεί από τον κοινωνικό καταμε- 4. Μια άλλη διάσταση αποκτά η έννοια του κα-
ρισμό εργασίας*. Πρόκειται για μια εξειδίκευ- ταμερισμού εργασίας στη μαρξική θεωρία. Σύμ-
ση ως προς τις λειτουργίες και δραστηριότη- φωνα με τον Marx*, ο καταμερισμός της εργα-
τες μιας βιομηχανικής, επιχειρηματικής ή διοι- σίας αποκτά τη σημασία πραγματικού καταμε-
κητικής μονάδας ή ακόμη και στην ανάληψη ε- ρισμού από τη στιγμή που σημειώνεται η διά-
κτέλεσης ενός έργου. Στη βιομηχανική παρα- κριση της εργασίας σε χειρωνακτική και πνευ-
γωγή εννοούμε την παραγωγή ενός μόνον ματική. Αυτό έχει ως συνέπεια την αυτονόμη-
τμήματος του προϊόντος από τον κάθε εργάτη ση της παραγωγής των ιδεών από την υλική
και όχι του συνολικού προϊόντος, όπως συνέ- πραγματικότητα. Από αυτή τη στιγμή μπορεί
βαινε στις χειροτεχνικές μονάδες (μανιφα- να θεωρηθεί ότι η συνείδηση σφυρηλατείται
κτούρες). Συνέπεια του απόλυτου καταμερι- ως κάτι διαφορετικό από την υπαρκτή πραγμα-
σμού έργου θεωρήθηκε από τη μαρξιστική θε- τικότητα, δηλαδή αποδίδει πραγματικά κάτι,
ωρία η αποξένωση του εργάτη από το προϊόν χωρίς να αποδίδει κάτι πραγματικό. Η συνείδη-

39
καταναλωτική κοινωνία

ση αυτονομείται από τον εμπράγματο κόσμο αυτοί δεν αρκούνται στην τεχνητή δημιουργία
και περνά στην παραγωγή της "καθαρής" θεω- αναγκών για λελογισμένη κατανάλωση, αλλά
ρίας, θεολογίας, φιλοσοφίας, ηθικής κ.λπ. στόχο έχουν, όπως επισημαίνει ο Thorstein
Παρά την αυτονόμηση αυτή, οι ιδέες και αντι- Vehlen', την επιδεικτική κατανάλωση ως και τη
λήψεις παραμένουν για τον Marx αντιλήψεις σπατάλη. Πρόκειται για στάση που δεν περιο-
των πραγματικών (υλικών) συνθηκών των υπο- ρίζεται στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα,
κειμένων, οι δε κρατούσες αντιλήψεις δεν αλλά διαχέεται σε όλα τα στρώματα ως απόρ-
είναι τίποτε άλλο από την ιδεαλιστική έκφρα- ροια της προβολής από τους μηχανισμούς της
ση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, δηλαδή διαφήμισης ενός "μέσου" καταναλωτή. Η κατά-
των σχέσεων που αναγορεύουν μια τάξη σε σταση αυτή είναι συνέπεια και ανάγκη της υ-
κυρίαρχη, και, σε τελευταία ανάλυση, οι ιδέες περπαραγωγής, η οποία θα πρέπει να διαθέσει
της κυριαρχίας της. τα παραγόμενα αγαθά με τη συνεχή δημιουρ-
5. Η έννοια του καταμερισμού εργασίας μπο- γία επιθυμιών για αλόγιστη κατανάλωση.
ρεί να αναφέρεται ακόμη στη διάκριση μεταξύ Οσοι, με οποιονδήποτε τρόπο, συμμετέχουν σ'
διαφόρων τομέων μιας οικονομίας (πρωτογε- αυτό το κύκλωμα της αλόγιστης σπατάλης α-
νής, δευτερογενής, τριτογενής), στην κατανο- ποτελούν αυτούς που ο V. Packard αποκαλεί
μή εργασιών και αρμοδιοτήτων ανάλογα με το "δημιουργούς της σπατάλης" (Waste Makers).
φύλο (ανδρικές και γυναικείες εργασίες) ή και Προκειμένου όμως να λειτουργήσει αυτό το
σε διεθνή καταμερισμό εργασίας, δηλαδή στη κύκλωμα, θα πρέπει κανείς να παγιδευτεί στην
θέση που κατέχει κάθε χώρα στο παγκόσμιο ιδεολογία του "ξεπερασμένου από την πρόοδο
οικονομικό σύστημα. προϊόντος" και για τον λόγο αυτό άχρηστου
και άρα αναγκαίου να αντικατασταθεί. Αυτή
Βιβλιογρ.: Αντωνοπούλου Μ., θεωρία και Ιδεολογία στη
Σκέψη των Κλασσικών της Κοινωνιολογίας, εκδ. Παπα-
είναι η ιδεολογία που συντηρεί ολόκληρο το
ζήση. 1991. β' έκδοση, σ. 172.- Aran R., Η εξέλιξη της κύκλωμα των "δημιουργών σπατάλης". Η ιδεο-
κοινωνιολογικής σκέψης, εκδ. Γνώση. Αθήνα. 1991.- λογία όμως αυτή δεν σημαίνει ότι είναι και ο α-
Marx K./Engels F., Η Γερμανική Ιδεολογία, MEW, τόμ. 37. πομηχανής θεός των προβλημάτων της κατα-
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη ναλωτικής κοινωνίας. Η ποσοτική και ποιοτική
διαφοροποίηση των καταναλωτικών αγαθών
καταναλωτική κοινωνία. Εννοια συνώνυμη και η συνδεδεμένη με αυτή αδυναμία να παρα-
της "κοινωνίας της αφθονίας", που εισήγαγε ο κολουθήσει κανείς, πολύ δε περισσότερο να ε-
Galbraith* (1958) με το ομώνυμο έργο (Affluent λέγξει την αγορά, αρχίζει να προβάλλει ως το
society, προκειμένου να χαρακτηρίσει τις βιο- σημαντικότερο πρόβλημα. Τον τελευταίο και-
μηχανικές κοινωνίες, που έχουν πετύχει ένα ρό παρατηρούμε πως όλο και περισσότεροι κα-
υψηλό επίπεδο κατανάλωσης. Στο έργο αυτό, ταναλωτές προβληματίζονται γύρω από τις κα-
ο Galbraith θίγει τη σχέση μεταξύ παραγωγής ταναλωτικές τους συνήθειες, την πραγματική
καταναλωτικών προϊόντων και αναγκών του χρησιμότητα πολλών από τα προσφερόμενα
πληθυσμού. Η παραγωγή προϊόντων δεν προ- προϊόντα, καθώς και τις επιπτώσεις που η πα-
σανατολίζεται, όπως πιστεύεται,στις ανάγκες ραγωγή τους συνεπάγεται για το περιβάλλον.
του πληθυσμού, αλλά οι ανάγκες υποτάσσο-
νται στην παραγωγή, με την έννοια ότι αυτές Βιβλιογρ.: Galbraith J. Κ.. Η Κοινωνία της Αφθονίας, εκδ.
Παπαζήση, Αθήνα, 1970.- Packard V., The Waste Makers,
κατασκευάζονται (καλλιεργούνται) μέσα από
New York, 1960.- Wiswede G.. Soziologie des Verbrau-
τον μηχανισμό της διαφήμισης, που κύριος
cherverhaltens. Stuttgart. 1972.
στόχος του είναι η δημιουργία επιθυμιών και α- Χρ. Νόβα • Καλτσούνη
ναγκών που δεν υπήρχαν μέχρι την παραγωγή
ενός συγκεκριμένου προϊόντος. Ο Galbraith κατανόηση. Βασική έννοια της ερμηνευτικής- η
παρατηρεί σχετικά: "Το γεγονός ότι πολλές α- εύρεση του βαθύτερου νοήματος των φαινομέ-
νάγκες μας είναι συνθετικά δημιουργήματα νων της πραγματικότητας. Κατανοώ κάποιο
των διαφημιστών, ότι τους δίνει σάρκα και
φαινόμενο ή αντικείμενο σημαίνει ότι αφομοιώ-
οστά η τεχνική της πώλησης και ότι πλάθονται
νω (γνωρίζω, κατακτώ, ανακαλύπτω) το νόημα
και αναμορφώνονται σύμφωνα με τη θέληση
αυτού του αντικειμένου. Ωστόσο είναι γνωστό
παρασκηνιακών δυνάμεων που αναλαμβάνουν
ότι νόημα έχουν, ή αποκτούν, εκείνα μόνο τα α-
να μας πείσουν για το τι θέλουμε, δείχνει α-
ντικείμενα που δημιουργούνται από τον άνθρω-
σφαλώς πως οι ανάγκες αυτές αποκλείεται να
πο, δηλαδή εκείνα που αποτελούν ενσάρκωση,
είναι στ' αλήθεια πιεστικές". Οι μηχανισμοί
έστω και όχι πλήρη, των σκέψεων, των αισθη-

40
 κατανοούσα ψυχολογία

ματων, των σκοπών και των ελπίδων του. Και η Κοινωνιολογία είναι κατανοούσα επιστήμη, με
τέτοια είναι πρώτα απ' όλα οι λέξεις, οι εκφρά- την έννοια ότι κατανοεί την κοινωνική δράση
σεις, τα κείμενα, φυσικό, όχι μόνον αυτά. Στα μέσω της ερμηνείας της ατομικής δράσης. Η κα-
φαινόμενα στα οποία εμπεριέχεται κάποιο τανόηση και ερμηνεία της δράσης του υποκει-
νόημα περιλαμβάνονται όλα τα έργα τέχνης, η μένου δεν γίνεται, ωστόσο, σύμφωνα με τις
συμπεριφορά και η δράση των ανθρώπων, τα γνώσεις του παρατηρητή - επιστήμονα, αλλά
εργαλεία παραγωγής, με λίγα λόγια όλα τα α- σημασία έχει το νόημα που το δρων υποκείμενο
ντικείμενα του υλικού και πνευματικού πολιτι- αποδίδει στην πράξη του. Δηλαδή, έργο του
σμού της κοινωνίας· καθετί που υπέστη την ε- κοινωνιολόγου είναι να αξιολογήσει μια συμπε-
πίδραση ανθρώπινης εργασίας φέρνει τη σφρα- ριφορά όχι με βάση το νόημα που αυτός της α-
γίδα αυτής της επίδρασης και έχει αποκτήσει ποδίδει, αλλά με βάση το νόημα που αυτή έχει
έτσι νόημα. Αυτό σημαίνει ότι τα φαινόμενα για τον δρώντα. Βασική κατηγορία της "κατανο-
της φύσης δεν έχουν νόημα, δεν μπορεί να ούσας" Κοινωνιολογίας, κατά τη βεμπεριανή έν-
γίνει λόγος για κατανόηση τους, γιατί αυτά δεν νοια, είναι η έννοια της δράσης (Handeln), η
είναι δημιούργημα του ανθρώπου. Για τη θρη- οποία διακρίνεται από την απλή συμπεριφορά
σκεία, που θεωρεί τα φαινόμενα της φύσης ως (Verhalten) χάρη στο "υποκειμενικό νόημα" (Sub-
σύμβολα της θείας βούλησης, κατανοώ αυτά jektiver Sinn) με το οποίο τα δρώντα υποκείμενα
σημαίνει βρίσκω το θεϊκό τους νόημα. Οι φυσι- συνδέουν τη συμπεριφορά τους.
Η πρώτη αυτή σύλληψη της "κατανοούσας"
κές επιστήμες δεν ενδιαφέρονται για το νόημα
Κοινωνιολογίας από τον Μ. Weber αναπτύχθη-
και τον προορισμό των αντικειμένων της
κε περαιτέρω από τον Alfred Schuetz στην
φύσης, περιορίζονται μόνο στην περιγραφή και
Αμερική από τα μέσα του αιώνα ως μια ιδιαίτε-
την ταξινόμηση τους, στη διερεύνηση των με-
ρη εκδοχή της. Οι δε επιρροές της είναι εμφα-
ταξύ τους σχέσεων, αποκαλύπτουν τις αιτίες
νείς τόσο στη φαινομενολογική Κοινωνιολογία
τους, τα ερμηνεύουν. ΓΓ αυτό και χωρίζονται
όσο και στην Εθνομεθοδολογία και τη Συμβο-
σε "φυσικές επιστήμες" και σε "επιστήμες
λική Διαντίδραση, στον βαθμό που οι κλάδοι
πνευματικές". Κατανοώ σημαίνει καθορίζω ή α- αυτοί ασχολούνται με τα δρώντα υποκείμενα
νασυγκροτώ το νόημα. Εξηγώ σημαίνει διευ- και το νόημα που τα ίδια αποδίδουν στις πρά-
κρινίζω τις αμοιβαίες σχέσεις των φαινομένων, ξεις τους.
τις αιτιώδεις σχέσεις τους. Εάν παρ' όλ' αυτά α-
νακύπτει ανάγκη κατανόησης των φυσικών Βιβλιογρ.: Helle Η. J.. Verstehende Soziologie und Theorie
φαινομένων, τότε οφείλουμε να δούμε κάπως der symbolischen Interaktion. Stuttgart. 1977.
διαφορετικά τόσο τη φύση όσο και την έννοια Xp Νόβα • Καλτσούνη
"κατανόηση". Κατά τους νέους χρόνους, η
φύση άρχισε να νοείται σαν κάτι ανάλογο με τη κατανοούσα ψυχολογία. Ιδεαλιστική κατεύθυν-
γλώσσα (τα γραπτά κείμενα), ενώ η κατανόηση ση στη γερμανική φιλοσοφία και ψυχολογία
θεωρούνταν ως ερμηνεία, δηλαδή ως απόδοση του 20ού αιώνα. Μπορεί να αναχθεί στο έργο
νοήματος σ' εκείνα τα πράγματα και φαινόμενα του W. Dilthey*, ο οποίος την ονομάζει και Νοο-
της φύσης που το στερούνταν. Σήμερα μπο- λογική ή Πνευματοκρατική ψυχολογία σε αντί-
ρούμε να πούμε ότι η προσφυγή στα συστήμα- θεση προς τη φυσιολογική ψυχολογία. Πηγάζει
τα της σημειωτικής* και στη διαδικασία της κα- από την έννοια της "κατανόησης", έτσι όπως
τανόησης αποδείχτηκε σπουδαία ευρετική μέ- αύτή νοηματοδοτείται από στοχαστές όπως ο
θοδος δόμησης φυσικοεπιστημονικών θεω- Ντίλταύ, ο Χούσσερλ", ο Σπράνγκερ*, ο Λιτ*
ριών. Η απόδοση στα πράγματα και στα φυσικά κ.ά. Δηλαδή, ως μία εσωτερική ενορατική
φαινόμενα νοηματικού περιεχομένου θεωρεί- νόηση κάποιας πνευματικής ολότητας, μια δι-
ται από τη σύγχρονη φυσιογνωσία ως ένα από είσδυση στην πνευματική υφή του ανθρώπου.
τα μέσα με τα οποία μπορούμε να γνωρίσουμε Η "κατανόηση", έτσι, αποτελεί επιστημονική
την πραγματικότητα. Κάτι παραπάνω: η κατα- μέθοδο για την ερμηνεία των πνευματικών φαι-
νόηση θεωρείται ως καθολική γνωστική διαδι- νομένων και χαρακτηρίζει τις πνευματικές επι-
κασία, που χαρακτηρίζει όλες τις μορφές επι- στήμες, σε αντίθεση με τις φυσικές που χρησι-
στημονικής γνώσης. μοποιούν τη μέθοδο της λογικής επεξεργασίας
θεοχ. Κεσσίδης των δεδομένων και της αιτιώδους εξήγησης
των γεγονότων, που προσπαθούν να τα ανά-
κατανοούσα κοινωνιολογία. Για τον Μ. Weber* γουν σε γενικότερους νόμους. Η κατανοούσα

41
καταπίεση

ψυχολογία -σε αντίθεση προς τη φυσιολογική ρου είναι μια έννοια που η αποδοχή της συνε-
ψυχολογία- ερευνά, σύμφωνα με τον Ντίλταϋ, πάγεται την αποδοχή της ύπαρξης άπειρων α-
και ερμηνεύει τις ψυχικές εκδηλώσεις του αν- ντικειμένων, αντικειμένων δηλαδή με άπειρα
θρώπου σε σχέση προς την πολιτιστική του δη- στοιχεία ή και άπειρα μέρη. Επίσης είναι έν-
μιουργία. Στην ίδια σχολή της κατανοούσας νοια ανεκτική στη χρήση αποδεικτικών αρχών,
ψυχολογίας ανήκει και ο Ed. Spranger*, που θε- όπως η αρχή της απαγωγής σε άτοπο, οι οποί-
ωρεί ότι η ψυχική δομή του ανθρώπου ορίζεται ες οδηγούν σε αποδείξεις ύπαρξης αντικειμέ-
από τη στάση του απέναντι στις αξίες της νων που δεν προκύπτουν ως υπάρχοντα από
ζωής. Ο Spranger διακρίνει την ιδεοφυσική κα- συγκεκριμένες κατασκευαστικές διαδικασίες.
τανόηση (την ερμηνεία ενός όντος από τα φυ- Η κατασκευαστική κατεύθυνση, λοιπόν, είναι
σικά σημεία), την προσωπική, την πραγματολο- μια κατεύθυνση περατοκρατικού χαρακτήρα
γική και την ιστορική κατανόηση. Οι αρχές της και ως προς τα αντικείμενα που κατασκευάζο-
κατανοούσας ψυχολογίας επέδρασαν στους νται και ως προς τις μεθόδους που ακολουθού-
στοχαστές του υπαρξισμού* -κυρίως ο τρόπος νται. Αντικείμενα όπως το σύνολο των φυσι-
που συλλαμβάνουν την έννοια της "κατανόη- κών αριθμών απορρίπτονται, ως μη κατασκευ-
σης"- όπως ο Μ. Χάιντεγγερ* ή ο Ορτέγκα - Υ - άσιμα, χωρίς να απορρίπτονται οι ίδιοι οι φυσι-
Γκασσέτ*, αλλά και στη διαμόρφωση της κατα- κοί αριθμοί, οι οποίοι είναι δυνατόν να προκύ-
νοούσας κοινωνιολογίας (Βέμπερ*) καθώς και ψουν (ο καθένας μόνος του) από δυνητικά πε-
στην ερμηνευτική (Gadamer*, Ricoeur*). περασμένες διαδικασίες προσθήκης της μονά-
Α. κ. δας. Στα πλαίσια των περατοκρατικά κατα-
σκευαστικών αντιλήψεων για τα μαθηματικά
καταπίεση. Ορος με αρκετή πολυσημία, που περιλαμβάνονται αυτές των φορμαλιστών του
χρησιμοποιείται στις κοινωνικές επιστήμες και Χίλμπερτ* (Hilbert) καθώς και των ενορατικών
στην πολιτική για να υποδηλώσει την επιβολή (ιντουΐσιονιστών) του Μπράουερ (Brouwer).
ορισμένης βούλησης* σε κάποια άτομα ή ομά- Επίσης περιλαμβάνονται απόψεις οι οποίες
δες, τον περιορισμό της ελευθερίας* τους, την είναι ακόμη περιοριστικότερες της μαθηματι-
όποια άσκηση πίεσης, απειλή χρήσης βίας είτε κής δραστηριότητας, τις οποίες θα μπορούσα-
άσκηση βίας. Η καταπίεση ερμηνεύεται με ποι- με να ονομάσουμε υπερπερατοκρατικές. Σύμ-
κίλους τρόπους από τους φορείς διαφορετι- φωνα με αυτές, δεν είναι σωστή η άκριτη απο-
κών και αντιθέτων συμφερόντων και συνδέε- δοχή όλων των φυσικών αριθμών βάσει της πε-
ται με την εκμετάλλευση* ανθρώπου από άν- ρατοκρατικά δυνητικής κατασκευής τους,
θρωπο. αλλά μέρους των, βάσει θεωρήσεων που λαμ-
Δ. π. βάνουν υπόψη τους τις περατοκρατικές δυνα-
τότητες των ανθρώπων και των μηχανών τους.
κατασκευαστική κατεύθυνση, στα μαθηματικά Σε λογικό επίπεδο η κατασκευαστική κατεύ-
και στη λογική. Πρόκειται για προσέγγιση που θυνση συνεπάγεται την απόρριψη της αρχής
καθορίζεται από συγκεκριμένες φιλοσοφικές της αποκλείσεως του τρίτου, συνέπεια της ο-
απόψεις σχετικά με τη φύση των μαθηματικών ποίας αποτελεί, σε επίπεδο εφαρμογής απο-
αντικειμένων και τα όρια της μαθηματικής και δεικτικών μεθόδων, η χρήση της απαγωγής σε
λογικής δραστηριότητας. Σε μια πρώτη προ- άτοπο. Οπως ήδη ειπώθηκε, η χρήση αυτής
σέγγιση η δραστηριότητα αυτή, πρώτον, θα της μεθόδου οδηγεί στην απόδειξη της ύπαρ-
πρέπει να περιορίζεται σε αντικείμενα των ο- ξης αντικειμένων τα οποία δεν είναι περατο-
ποίων η ύπαρξη πιστοποιείται και διασφαλίζε- κρατικώς κατασκευάσιμα. Η απόρριψη της
ται κατασκευαστικά και, δεύτερον, στα πλαίσιά αρχής της αποκλείσεως του τρίτου από την κα-
της δεν θα πρέπει να γίνεται χρήση μεθόδων τασκευαστική κατεύθυνση οφείλεται στο γε-
και αρχών στις οποίες εμπλέκονται ή προϋπο- γονός ότι αν αυτή εφαρμοσθεί σε άπειρες συλ-
τίθενται έννοιες με βαθύτατα μη κατασκευα- λογές αντικειμένων οδηγεί σε μη περατοκρα-
στικό περιεχόμενο. Τέτοιες έννοιες είναι όσες τικώς και κατασκευαστικώς ελέγξιμα συμπε-
δεν προκύπτουν από ή δεν προϋποθέτουν το ράσματα. Για παράδειγμα, δεν αποδέχονται
περατοκρατικά και αλγοριθμικά ελέγξιμο. Χα- ότι μια πρόταση της μορφής "όλοι οι άνθρωποι
ρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας έννοιας είναι θνητοί" ή "κάποιος άνθρωπος που υπάρ-
είναι αυτή του ενεστωτικού ή ενεργεία ή πραγ- χει (ή θα υπάρξει) είναι αθάνατος" είναι αλη-
ματικού απείρου. Η έννοια του ενεργεία απεί- θής, διότι δεν μπορεί να πιστοποιηθεί περατο-

42
 κατάσταση κοινωνική
κρατικά και κατασκευαστικά η αλήθεια καμιάς κτική λειτουργία των λογικών συνδέσμων. Επί-
από τις πλευρές της. Συνέπεια της μη αποδο- σης υιοθετείται η άποψη ότι η θεμελιώδης μα-
χής της αρχής της αποκλείσεως του τρίτου α- θηματική δραστηριότητα είναι προγλωσσικής
ποτελεί, για την κατασκευαστική κατεύθυνση, και προλογικής υφής. Τέλος, απορρίπτεται η
και η άρνηση αποδοχής της ισχύος της αρχής αρχή του αποκλειομένου τρίτου καθώς και ο ε-
ή του κανόνα της διπλής άρνησης, σύμφωνα ξαρτώμενος απ" αυτήν νόμος της διπλής άρνη-
με τον οποίο επιτρέπεται η παραδοχή της ύ- σης, σύμφωνα με τον οποίο η άρνηση της άρ-
παρξης ενός αντικειμένου από την άρνηση της νησης μιας πρότασης Α συνεπάγεται την Α. Ει-
παραδοχής της μη ύπαρξής του. Τα γνωρίσμα- δική μορφή κατασκευαστικής λογικής αποτε-
τα αυτά της κατασκευαστικής κατεύθυνσης λεί η αναπτυχθείσα με τη συμβολή του Α. Α.
στη λογική και στα μαθηματικά καθορίζουν Μαρκόφ. Ο Μαρκόφ διατύπωσε μια αρχή κατα-
μαζί με τις συνέπειές τους τον περιορισμένο σκευαστικής λογικής σύμφωνα με την οποία
χώρο που διεκδικούν από την κλασική λογική αν κάποια κατασκευαστική διαδικασία δεν συ-
και τα μαθηματικά ως τον μόνο θεμιτό για τη νεχίζεται επ' άπειρον θα περατώνεται ή θα δια-
λογική και μαθηματική δραστηριότητα. κόπτεται αναγκαία σε κάποιο πεπερασμένα
Ιστορικά η κατασκευαστική κατεύθυνση, είτε προσδιορίσιμο βήμα.
ως ώριμη άποψη και πρακτική είτε ως υφέρ- Διον. Αναπολιτάνος
πουσα τάση, συνυπάρχει με τη γενικότερη ι-
στορία των μαθηματικών και της λογικής. κατάσταση. Ορισμένη τάξη πραγμάτων ή σύ-
Παρά ταύτα η πραγματική και ουσιαστική της στημα*, ο τρόπος ύπαρξης, το σύνολο των
διαμόρφωση έλαβε χώρα κατά τον 20ό αιώνα προϋποθέσεων, των συνθηκών και των όρων
και συνδέθηκε με τις νέες απόψεις για τη φιλο- που συγκροτούν τη γενική μορφή, τις ιδιότη-
σοφία των μαθηματικών που αναπτύχθηκαν τες* και τις σχέσεις* με τις οποίες παρουσιάζε-
μετά την εμφάνιση των συνολοθεωρητικών πα- ται κάποιο όλο, κατ" εξοχήν από την άποψή της
ραδόξων κατά το τέλος του 19ου και τις αρχές σταθερότητας και της διατήρησής του. Οι διά-
του 20ού αιώνα. Η κατασκευαστική κατεύθυνση φορες καταστάσεις συνιστούν βαθμίδες, στιγ-
άνθισε ιδιαίτερα μετά το 1930, ορόσημο για την μές της διαδικασίας της αλλαγής, της εξέλι-
ανάπτυξη της σύγχρονης θεωρίας αποτελεσμα- ξης* της ανάπτυξης (π.χ. η στερεά, η υγρή και
τικής υπολογισιμότητας, που ξεκαθαρίζει και α- η αέρια κατάσταση των υλικών σωμάτων), οι ο-
ναπτύσσει την έννοια του αλγορίθμου*. Από τη ποίες με τη σειρά τους αποτελούν αλληλου-
δεκαετία του 1940 στην τότε ΕΣΣΔ αναπτύσσε- χίες καταστάσεων. Η προσκόλληση στη θεώ-
ται από τον Α. Α. Μαρκόφ και τους μαθητές του ρηση ορισμένης κατάστασης ως έχει, από την
μια ιδιαίτερη σημαντική και πρωτότυπη μορφή άποψη της σταθερότητας, της διατήρησης και
κατασκευαστικής κατεύθυνσης. της παγίωσής της, χωρίς την ανάδειξη της ε-
Διον. Α ναπολιτάνος σωτερικής αντιφατικότητας και της δυναμικής
της, οδηγεί σε στατική και τελικά σε μεταφυσι-
κατασκευαστική λογική. Πρόκειται για είδος κή (αντιδιαλεκτική) προσέγγιση. Ο Αριστοτέ-
λογικής που συνδέεται προς την κατασκευα- λης* συνέδεε την κατάσταση με την ουσία και
στική κατεύθυνση στα μαθηματικά και στη λο- τη σχέση. Κατά την κλασική νευτώνεια κοσμο-
γική. Υπ' αυτόν τον όρο περιλαμβάνονται όλες αντίληψη, η κατάσταση εξεταζόταν ως εκτατι-
οι εκδοχές λογικής οι οποίες έχουν ως βασική κό - ποσοτικό χαρακτηριστικό της κίνησης. Η
έννοια αυτή της κατασκευής, είτε αυτή αναφέ- έννοια της κατάστασης εμπλουτίζεται και δια-
ρεται σε λογικές πράξεις είτε σε κατασκευές δραματίζει σημαντικό ρόλο στα πλαίσια της
αντικειμένων και υπαρκτικές αποδείξεις. Η έν- κυβερνητικής* και της πληροφορικής*.
νοια της κατασκευής διαφέρει από λογικό σε Δ. π.
λογικό σύστημα, ανάλογα με τη φύση των επι-
τρεπόμενων κατασκευαστικών αλγορίθμων και κατάσταση κοινωνική. Κατά την καταστασιακή
την εκάστοτε συγκεκριμένη της σύνδεση με θεώρηση* (W. I. Thomas, F. Znaniecki*) είναι το
περατοκρατικές απόψεις και αρχές. Έτσι, ως πλαίσιο αναφοράς της κοινωνικής συμπεριφο-
κλάδος της κατασκευαστικής λογικής θεωρεί- ράς και δράσης του ατόμου, το οποίο συντίθεται
ται η ενορατική ή ιντουισιονιστική λογική*, από τις αντικειμενικές συνθήκες, συμπεριλαμ-
στην οποία υιοθετούνται συγκεκριμένες κατα- βανομένων των κοινωνικά επιβεβλημένων κα-
σκευαστικές απόψεις σχετικά με την αποδει- νόνων* συμπεριφοράς, από τις προϋπάρχουσες

43
καταστασιακή θεώρηση

στάσεις (ατόμου και ομάδας) και από τον ορι- τητας. Πρόκειται για κατ' εξοχήν αρνητικού πε-
σμό της κατάστασης από το δρων υποκείμενο. ριεχομένου έννοια, η οποία χρησιμοποιείται
δ. π. για να ψέξει και να επικρίνει παγιωμένα καθε-
στώτα, συστήματα συλλογικής ζωής, θεσμούς,
καταστασιακή θεώρηση (αγγλ. situational κοινωνικούς και οικονομικούς σχηματισμούς,
approach). Προσέγγιση που προτάθηκε από στον βαθμό που έχουν εξαντλήσει τον ιστορι-
τον Ou. I. Τόμας και ανάγει την κοινωνιολογία κό τους ρόλο και μετατρέπονται σε παρωχημέ-
σε μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, νες μορφές, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται
όπως αυτή διαμορφώνεται από ορισμένη κατά- στη δυναμική της κοινωνικής ανάπτυξης* και
σταση κοινωνική* και από τον ορισμό της τε- αποτελούν φραγμό για την περαιτέρω πορεία
λευταίας από το άτομο. της. Ως προς τον τρόπο αλλαγής και ανατρο-
Δ. π. πής του εκάστοτε κατεστημένου διακρίνονται
οι θεωρητικές και πρακτικές τοποθετήσεις της
κατάφαση. Ο όρος χρησιμοποιείται με τουλάχι- "επανάστασης κοινωνικής"* και της μεταρρυθ-
στον δύο σημασίες. Σύμφωνα με την πρώτη, κα- μιστικής εξέλιξης* (βλ. επίσης: εξουσία, διοί-
τάφαση είναι είτε η νοητική σύλληψη είτε η κηση, γραφειοκρατία).
γλωσσική εκφορά μιας κρίσης ως αληθούς. Η Δ. π.
μορφή μιας κρίσης μπορεί να είναι είτε καταφα-
τική είτε αποφατική. Μια αποφατικής μορφής κατηγόρημα. Η συμφυής, μόνιμη, ουσιώδης, α-
κρίση είναι κατάφαση καθ' όσον είναι αληθής ναφαίρετη ιδιότητα ενός όντος· χωρίς την ιδιό-
και αντιτίθεται έτσι στην αμφιβολία και στην ε- τητα αυτή δεν δύναται ούτε να υπάρξει ούτε να
ρώτηση. Η άρνηση εμπεριέχεται στην κρίση και νοηθεί ένα ον. Ο Σπινόζα* την ορίζει ως εκείνο
δεν αφορά στην αποτίμηση της, δηλαδή δεν ε- που αντιλαμβάνεται ο νους και το θεωρεί ως το
πηρεάζει την τιμή αληθείας της. Σύμφωνα με τη Είναι της ουσίας. Κατά τον Καρτέσιο* κατηγό-
δεύτερη σημασία της (η οποία συναντάται ιδιαί- ρημα είναι η βασική, αντικειμενική ιδιότητα της
τερα στη λογική), η κατάφαση είναι η ιδιότητα ουσίας· έτσι λ.χ. το κατηγόρημα της πνευματι-
μιας πρότασης σύμφωνα με την οποία βεβαιώ- κής ουσίας είναι η νόηση και της υλικής ουσίας
νεται η ύπαρξη μιας σχέσης ή μιας κατάστασης, η έκταση ( ή η έκταση και η κίνηση κατά τους
ενώ η άρνηση συνίσταται στην κατάφαση, με Γάλλους υλιστές φιλοσόφους του 18ου αι. ή η
την πρώτη της σημασία, της απουσίας μιας τέ- κίνηση κατά τους οπαδούς του διαλεκτικού υλι-
τοιας σχέσης ή κατάστασης. Η πρώτη σημασία σμού*). Στις εικαστικές τέχνες κατηγόρημα
του όρου συνδέεται με την αληθοτιμή μιας κρί- είναι το μόνιμο διακριτικό γνώρισμα ενός ήρωα,
σης, ενώ η δεύτερη με τη μορφή (αποφατική ή μιας θεότητας κ.λπ. Κατηγόρημα λ.χ. στην πα-
καταφατική) της πρότασης μέσω της οποίας εκ- ράσταση του Ηρακλή είναι το ρόπαλο, της θεάς
φράζεται η κρίση. Για την πρώτη σημασία του Δικαιοσύνης ο ζυγός στο χέρι της και ο επίδε-
όρου κατάφαση θα ήταν καλύτερο να χρησιμο- σμος στα μάτια. Πρώτος ο Αριστοτέλης* (Μετά
ποιείται ο όρος "απόφανση" και μόνον για τη τα Φυσικά, 1025α 14-30) διακρίνει τη μόνιμη ι-
δεύτερη ο όρος "κατάφαση". Κάτι τέτοιο θα διέ- διότητα ενός όντος από τις άλλες ιδιότητές
λυε την ορολογική σύγχυση που προκαλείται του, τις παροδικές, συμπτωματικές και μετα-
από τον συμφυρμό στα πλαίσια του ίδιου όρου βλητές, τις οποίες ονομάζει "συμβεβηκότα".
της πράξης της κατάφασης και του πράγματος Απ. Τζ.
το οποίο καταφάσκεται.
Διον. Αναπολιτάνος "ΚατηγορΙαι". Έργο του Αριστοτέλη*, που
χρονικά ανήκει στην πρώιμη συγγραφική πε-
κατεστημένο. Ορος που υποδηλώνει την κρα- ρίοδο του φιλοσόφου, δηλαδή πριν από το 340
τούσα και κυρίαρχη κατάσταση*, ορισμένη π.Χ., και έχει ως κεντρικό θέμα ή, πρόβλημα
τάξη πραγμάτων που επικρατεί σε μια κοινότη- την εξέταση των όρων της πρότασης" ή, με μια
τα (ομάδα, κοινωνία) ανθρώπων και το σύνολο άλλη διατύπωση, την ανάλυση των λέξεων ως
των παραγόντων που διαμορφώνουν, εδραιώ- φορέων εννοιών και τις σημασιολογικές λει-
νουν, συντηρούν και αναπαράγουν αυτή την τουργίες των διαφόρων (γραμματικών) τύπων
κατάσταση. Διακρίνεται σε οικονομικό, πολιτι- των λέξεων. Το έργο αυτό αποτελεί μέρος (το
κό, θρησκευτικό, καλλιτεχνικό, καθηγητικό πρώτο τμήμα) του έργου, που η παράδοση (όχι
κ.λπ. κατά τομείς της ανθρώπινης δραστηριό- ο ίδιος ο Αριστοτέλης) το ονόμασε Οργανον,

44
 κβάζαρς

δηλαδή βοηθητικό μέσο και λογική μέθοδο για έγινε από τον Αριστοτέλη* (Τοπικά, IV - VI), ο
την ανάλυση εννοιών και φιλοσοφικών ή επι- οποίος διακρίνει τέσσερα είδη κατηγορουμέ-
στημολογικών θεμάτων. Ο τίτλος Κατηγορίω νων: είδος, γένος, ίδιον, συμβεβηκός γνώρι-
δεν μαρτυρείται από τον Αριστοτέλη. Οι ερευ- σμα. Ο Πορφύριος" (Εισαγωγή στις κατηγο-
νητές πιστεύουν ότι το τμήμα του έργου από ρίες του Αριστοτέλη) προσθέτει και πέμπτο
το κεφ. 1 -11 b8 ανήκει στα παλαιότερα τμήμα- τύπο, την "ειδοποιό διαφορά".
τα ή σχεδιάσματα, ενώ τα κεφ. 11b -15 φαίνε- Απ Τζ.
ται ότι τα πρόσθεσε αργότερα. Υπάρχει επίσης
αμφισβήτηση για τη γνησιότητα ορισμένων κατόρθωμα. Όρος της ηθικής φιλοσοφίας των
μερών του έργου. Πολλοί εξάλλου ερευνητές Στωικών" και σημαίνει "τα πραττόμενα κατά τον
παλαιότερα αμφισβήτησαν τη γνησιότητα ό- ορθόν λόγον". Η λέξη "κατόρθωμα" ανήκει στο
λου του έργου. Σήμερα θεωρείται γνήσιο αρι- ειδικό λεξιλόγιο της στωικής ηθικής και δηλώ-
στοτελικό έργο και συμπληρώνει τις γνώσεις νει τις πράξεις που καθοδηγούνται από την
μας για την εξέταση των όρων της πρότασης. ηθική επίγνωση του πράττοντος ανθρώπου.
Η καλύτερη έκδοση του στερεότυπου κειμέ- Από μια άλλη σκοπιά τα κατορθώματα αποτε-
νου είναι του L. Minio - Paluello, Oxford, 1949 λούν την κορύφωση των καθηκόντων, πράγμα
(ανατυπώνεται). που σημαίνει τις ηθικές πράξεις του σοφού (α-
Βιβλιογρ.: I. During, Αριστοτέλης, τόμ. Α', μτφ. Π. Κοτζιά ντίθετα είναι τα αμαρτήματα). Κάθε πράξη, λοι-
- Παντελή, εκδ. MIET, Αθήνα. 1991 (1966).· του ίδιου, πόν, που καθοδηγείται από τη γνώση του
άρθρο στη R. Ε. Aristoteles, ο. 204 - W. D. Ross, Αριστο- ορθού λόγου, του ορθώς πράττειν, χαρακτηρί-
τέλης. μτφ. Μαριλίζα Μητσού, εκδ. MIET, Αθήνα, 1991 ζεται ως κατόρθωμα. Το κατόρθωμα είναι σύμ-
(1923').- Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης. φωνο με τον ορθό λόγο, "κατά τον ορθόν
Θεσσαλονίκη, 1962.
λόγον", εν αντιθέσει προς το καθήκον, που τε-
Βαο Κύρκος
λείται απλώς "κατά τον λόγον". Ηθική αξία
έχουν μόνο τα κατορθώματα, γΓ αυτό άλλωστε
κατηγοριακή σκέψη. Η νοητική διαδικασία
χαρακτηρίζονται και ως ηθικά ενεργήματα και
κατά την οποία το υποκείμενο της γνώσης* α-
προσγράφονται μόνο στους αγαθούς, ενώ τα
ναπαριστά το γνωστικό αντικείμενο μέσω ενός
καθήκοντα είναι οι πράξεις των κοινών ανθρώ-
συστήματος αλληλένδετων κατηγοριών* και
πων και κατατάσσονται στις λεγόμενες "μέσες"
εννοιών*. Αποτελεί την ανώτερη βαθμίδα της πράξεις. Μερικοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι η
νόησης, τον λόγο, η μετάβαση στην οποία διάκριση που έκαναν οι Στωικοί μεταξύ καθηκό-
προϋποθέτει την κριτική αφομοίωση - άρση* ντων και κατορθωμάτων έχει το ανάλογό της
των κατώτερων επιπέδων (εμπειρίας, διάνοιας στη διάκριση ηθικότητας και νομιμότητας από
κ.λπ.). Η κατηγοριακή σκέψη απαιτεί βαθιά παι- τον Kant* (Κριτική της πρακτικής λογικής).
δεία και αφομοίωση του πολιτισμού. Σε αντίθε- Αυτό πάντως που ενδιέφερε τους Στωικούς,
τη περίπτωση, για τον επιστημονικά και φιλο- σχετικά βέβαια με την ηθική ζωή του ανθρώ-
σοφικά αδαή, κάθε κατηγοριακή σκέψη προ- που, ήταν η αιτία και η προέλευση του πράτ-
βάλλει ως άγονος σχολαστικισμός, ως άχρη- τειν, της πράξεως· να είναι δηλαδή η πράξη α-
στη και ακατάληπτη ενασχόληση με τεχνητές ποτέλεσμα της ψυχικής διάθεσης να πράξει κα-
νοητικές κατασκευές (βλ. επίσης: ανάβαση νείς το καλό, το ορθό. Αξία, με άλλα λόγια, έχει
από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, διάνοια η πράξη που αναγνωρίζεται ότι στηρίζεται και
και λόγος, διαλεκτική λογική). επιβάλλεται από τον ορθό λόγο, "το κατά τον
Δ . π. ορθόν λόγον κατόρθωμα", όπως έλεγαν.
Βιβλιογρ.: Μ. Pohlenz, Die Stoa. Geschichte einer
κατηγορική λογική, βλ. λογική των κατηγορη- geistigen Bewegung, Gottingen, 1964'.- A. A. Long. Η ελ-
μάτων ληνιστική φιλοσοφία, μτφ. Στυλ. Δημόπουλος και Μυρτώ
Δραγώνα - Μονάχου, MIET, Αθήνα. 1987.- Κ. Δ. Γεωρ-
κατηγορική προσταγή, βλ. Κριτική της πρακτι- γούλης, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα,
κής Λογικής 1994'.- Ε. Zeller, Die philosophie der Griechen, τόμ. Uli.
Darmstadl. 1963'.
κατηγορούμενα (praedicabilia). Έννοιες της Βαο Κύρκος
αρχαίας ελληνικής και της σχολαστικής λογι-
κής, οι οποίες εκφράζουν τους τύπους των κα- κβάζαρς (Quasars) ή ημιαστέρες. Είναι τα πιο
τηγορημάτων. Η εισαγωγή αυτών στη λογική μακρινά από τα γνωστά αντικείμενα του Σύ-

45
κβάντα

μπαντος. Πρόκειται για γαλαξίες που βρίσκο- το βραβείο Nobel Φυσικής (και όχι για τη θεω-
νται σε αποστάσεις πολλών δισεκατομμυρίων ρία της Σχετικότητας).
ετών φωτός (ε.φ.) μακριά από τη Γη. Κύριο χα- Πάνω στην υπόθεση της ενέργειας των κβάντα
ρακτηριστικό αυτών των γαλαξιών είναι η έ- θεμελιώθηκε η Φυσική του 20ού αιώνα (Κβαντι-
ντονη ραδιοφωνική ακτινοβολία που εκπέ- κή Φυσική), που μαζί με τη θεωρία της Σχετικό-
μπουν, γεγονός που παρέχει τη δυνατότητα να τητας άλλαξαν άρδην την επιστημονική σκέψη
τους ανιχνεύσουμε σε μεγάλες αποστάσεις. του αιώνα μας τόσο στον χώρο των Φυσικών
Μέχρι τις μέρες μας έχουν ανιχνευθεί περισ- Επιστημών όσο και στον χώρο του φιλοσοφικού
σότεροι από 800 κβάζαρς και μάλιστα η ταχύ- στοχασμού. Ο αιτιοκρατικός χαρακτήρας που
τητα μερικών απ" αυτούς ξεπερνάει το 90% είχε λάβει η επιστήμη μέχρι τον 19ο αιώνα κλο-
της ταχύτητας του φωτός. Με βάση τις σύγ- νίστηκε και η συνεχόμενη ανάπτυξη της Κβαντι-
χρονες απόψεις της Αστροφυσικής για τη δια- κής Φυσικής (διατύπωση το 1925 από τον
στολή του Σύμπαντος, η μεγάλη ταχύτητά Heisenberg* της αρχής της αβεβαιότητας κ.ά.)
τους είναι αυτή που καθορίζει τη θέση των είχε ως αποτέλεσμα να φέρει τους θιασώτες
κβάζαρς στα όρια του Σύμπαντος. Η θέση αυτή του ντετερμινισμού* σε δυσχερέστατη θέση.
των κβάζαρς στην άκρη του Σύμπαντος καθι-
Βιβλιογρ.: Γ. I. Ανδριτσόπουλος, Εισαγωγή στην Κβαντο-
στά τη μέλετη τους ιδιαίτερα σημαντική. Μπο- μηχανική, Ιωάννινα, 1984 - R. Η. Dicko - T. D. Wittke,
ρούμε να έχουμε μια άποψη για το ποια ήταν η Introduction to Quauntum Mechanics, Addison Wesley,
κατάσταση των κβάζαρς πριν από δισεκατομ- 1969.- Sir James Jeans, Φυσική και Φιλοσοφία, εκδ. Βά-
μύρια χρόνια, όταν και ξεκίνησε το φως τους νιας. μτφ. Θ. Χρηστίδης, θεσσαλονίκη, 1993.- W. Heisen-
που φθάνει σήμερα σε εμάς. Ακόμη, μέσω της berg, Physics and Philosophy. Allen and Unwin, 1958.
μελέτης των κβάζαρς μπορούμε να έχουμε μια Γιώργος Οικονόμου
ένδειξη για την πυκνότητα των γαλαξιών εκεί-
νη την εποχή, γεγονός που σήμερα σε συν- Κέβης ο Θηβαίος. Πλούσιος Θηβαίος πολίτης,
δυασμό με άλλα πειραματικά δεδομένα ενι- μαθητής αρχικά του πυθαγόρειου φιλοσόφου
σχύει τη θέση ότι το Σύμπαν ξεκίνησε από μια Φιλολάου* και στη συνέχεια αναφέρεται, μαζί
κατάσταση πολύ πυκνότερη από τη σημερινή. με τον συμπατριώτη του Σιμμία, ως μαθητής του
Σωκράτη* (Πλάτων: Κριτ. 45b, Φαίδ. 60c -115α.
Βιβλιογρ.: F. Shu, The Physical Universe, An Introduction
Ξενοφ. Απομν. I 2, 40). Υπήρξε αφοσιωμένος
to Astronomy by University Science Books, 1982.- Γ. Ko-
ντόπουλου - Δ. Κωστάκη, Κοσμολογία, Αθήνα, 1968.- D.
μαθητής του Σωκράτη και φίλος του, αφού δεν
J. Raine, The Isotropic Universe, A. Hilger, Bristol, 1981.- ήταν και πολύ μικρότερος. Στον διάλογο Κρίτων
D. W. Sciama, Modem Cosmology, Cambridge University του Πλάτωνα εμφανίζεται αποφασισμένος (μαζί
Press, Cambridge, 1971. με τον Σιμμία) να δαπανήσει την περιουσία του,
Γιώργος Οικονόμου για να βοηθήσει τον Σωκράτη να δραπετεύσει
από τη φυλακή και να τον σώσει στη Θεσσαλία.
κβάντα (Quanta). Είναι τα μικρότερα κομμάτια Επίσης στον διάλογο Φαίδων παρίσταται στη
ενέργειας με τα οποία εκπέμπεται και απορρο- φυλακή, παίζει βασικό ρόλο στις φιλοσοφικές
φάται η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία. Ο συζητήσεις του Σωκράτη και συμμετέχει στις
όρος κβάντα πρωτοεμφανίστηκε στη Φυσική τελευταίες στιγμές του δασκάλου του. Μια ανα-
το 1900 από τον Γερμανό Φυσικό Max Plank* φορά στη 13η επιστολή, που αποδίδεται στον
(1858-1947). Αν και συγκαταλέγεται στους δι- Πλάτωνα (μάλλον λάθος), δεν ελέγχεται ακρι-
στακτικούς επιστήμονες, δεν δίστασε να προ- βής, διότι δεν πρέπει να έζησε ως το 366 π.Χ.,
τείνει την εισαγωγή του όρου προκειμένου να όπως αναφέρεται σ' αυτή την επιστολή.
ερμηνεύσει την ακτινοβολία του "μέλανος σώ-
Βιβλιογρ.: Α. Lesky. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λο-
ματος". Οι απόψεις του Plank περί της κβάντα
γοτεχνίας. μετάφρ. Αγ. Τσοπανάκη. θεσσαλονίκη,
ενέργειας συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια αρ- 1972'.- Α. Βερτσέτης, Πλουτάρχου, Περί παίδων αγω-
γότερα από τον Albert Einstein*, ο οποίος ισχυ- γής, Εισαγ.. μετάφρ. σχόλια, Αθήνα, 1986.
ρίστηκε επιπλέον ότι η ηλεκτρομαγνητική ακτι- Βασ. Κύρκος
νοβολία όχι μόνο εκπέμπεται και απορροφάται
σε "πακέτα" (κβάντα) ενέργειας, αλλά και δια- Κέβης ο στωικός. Με το όνομα του Κέβητα
δίδεται στον χώρο κατά τρόπο ασυνεχή. αυτού αναφέρεται η σύνταξη μιας σύνοψης
Για τις απόψεις του περί ενέργειας των κβάντα διαφόρων θέσεων της στωικής φιλοσοφίας
και για την ερμηνεία μέσω αυτών του φωτοη- των χρόνων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: Κέ-
λεκτρικού φαινομένου, ο Einstein τιμήθηκε με βητος Πίναξ. Αλλες πηγές συνάπτουν τον Πί-

46
 Κέλλε

νακα αυτόν με το όνομα του Κέβητος του Θη • γόμενης "καθαρής θεωρίας του Δικαίου", που
βαίου. πράγμα που θεωρείται χωρίς αμφιβολία ονομάζεται επίσης νομικός νορματιβισμός (κα-
λάθος. Ο Κέβης αυτός, για τον οποίο δεν ξέ- νονοκρατία). Τις γενικές γραμμές της θεωρίας
ρουμε τίποτε άλλο, έζησε ασφαλώς κατά την του εξέθεσε στην πραγματεία του Γενική θεω-
αυτοκρατορική εποχή, αφού βέβαια συνοψίζει ρία περί Δικαίου και Κράτους (General Theory
θέσεις της στωικής φιλοσοφίας αυτής της επο- of Law and State, 1945), η οποία αποτελεί την
χής (1ος αι. μ.Χ.). Πρόκειται για μια αλληγορι- ανάπτυξη των θέσεων του νομικού θετικισμού,
κή παρουσίαση διαφόρων "γνωμών" για τη ζωή που ανάγει το έργο της επιστήμης στην απλή
υπό τύπον συμβουλών για τους δρόμους της περιγραφή και λογική συστηματοποίηση του ι
ζωής. Ισως μάλιστα να ανήκει στον 2ο αι. μ.Χ., σχύοντος Δικαίου και κηρύσσει περιττή την
όταν άκμαζε αυτό το είδος της αλληγορικής κοινωνικο-οικονομική αιτιολόγηση. Το Δίκαιο,
ερμηνείας του κόσμου. ως σύστημα κανόνων της σωστής (πρέπου-
Βιβλιογρ.: Α. I osky. Ιστορία τî;ç αρχαίας ελληνικής λο σας) συμπεριφοράς, είναι, κατ" αυτόν ανεξάρ-
γοιεχνιας. μτφ. Λγ Τσοπανακης. Θεσοαλονικη. 197? .· τητο από το κοινωνικό Είναι: δεν είναι προϊόν
Cd. 7oller. Die Philosophic der Griechen. III. 2. Darmstadt. της θέλησης του Κράτους, αντίθετα, το Κρά-
1963 (I9?3 ). τος είναι παράγωγο του Δικαίου, η "προσωπο-
Rao Κύρκος ποίηση της νομικής τάξης". Το Δίκαιο, όντας
συνάμα ανεξάρτητο κι από την ηθική δεοντο-
Κεκαυμένος (1020-1078). Βυζαντινός στρατη- λογία, καθορίζεται μόνο από το ίδιο το Δίκαιο,
γός και συγγραφέας, εγγονός του στρατηγού οι κανόνες του οποίου αποτελούν μιαν ενότη-
της Θεσσαλίας Κατακαλών Κεκαυμένου. Εργα τα όχι σε συνάρτηση με τα πράγματα ή τα πρό-
του: Στρατηγικόν και Λόγος νουθετικός προς σωπα ή με το έδαφος, αλλά αποκλειστικά με
βασιλέα. Το Στρατηγικόν είναι αξιόλογο ιστο- βάση το γεγονός ότι αυτοί οι κανόνες πηγά-
ρικό μνημείο της περιόδου από του Βασιλείου ζουν όλοι απευθείας από έναν "θεμελιακό κα-
Βουλγαροκτόνου μέχρι του Ρωμανού του Διο- νόνα" (Grundnorm). Ο Κέλζεν προβάλλει έτσι
γένη. Δεν έχει τόσο χαρακτήρα στρατιωτικού ως πρόμαχος της ιδέας ενός "παγκόσμιου" δι-
εγχειριδίου όσο συμβουλευτικού έργου. Ο Κε- καίου και απ' αυτή την άποψη εμφανίζεται ως
καυμενος απευθύνει νουθεσίες προς τους αντίπαλος της αυτεξουσιότητας των μικρών
γιους του και κάθε άλλον επίδοξο αξιωματού- ιδίως κρατών.
χο: να απέχουν από τις πολιτικές υποθέσεις, Η "καθαρή θεωρία περί δικαίου" παρουσιάστη-
να είναι νομιμόφρονες προς τον νόμιμο ηγεμό- κε από τον Κέλζεν ήδη το 1911 με το έργο του
να τους και να είναι προσηλωμένοι στη στρα- Κύρια προβλήματα της νομικής διδασκαλίας
τιωτική τους σταδιοδρομία και μόνο. Παράλλη- περί Κράτους (Hauptprobleme der Staatsre-
λα παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την chtslehre), αλλά πήρε ευρύτατη διάδοση στο
κοινωνική κατάσταση των βυζαντινών αγροτι- διάστημα του Μεσοπόλεμου. Στις κοινωνιολο-
κών επαρχιών, καθώς και για το δυσβάστακτο γικές πραγματείες του, όπως π.χ. στο Κοινω-
φορολογικό τους φορτίο. Ο Λόγος νουθετικός νία και Φύση (Society and Nature, 1943), ο Κέλ-
απευθύνεται στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Πα- ζεν αρνιέται τη δράση του νόμου της αιτιότη-
ραπινάκη (1071-1078) και επαινεί τα χαρίσμα- τας στην κοινωνική ζωή. Από τα κυριότερα
ιά του, όπως και στο Στρατηγικόν. έργα του Κέλζεν: Sozialismus und Staat
Βιβλιογρ.: L) Κ Hesseling. Βυζανιιονκαι Βυζαντινός Πο· (1920).- Allgemeine Staatslehre (1925).- Reine
λιιιομος. Αθήνα. 19Μ. C. Krumbacher. Ιστορία της Βυ- Rechtslehre (1934).- Peace through Law
(ανιινης Λογοτεχνίας. ΛΟπνα. 1974.- θ. Ταιάκη. ΗΒυζα•
(1944).- Théorie pure du droit (1953).- What is
νιινη Φιλοσοφία. ΑΟηνα. 1977 - G. Ostrogorsky. Ισιορια
ιου Βυζανιινου Κρότους. 19/9.
Justice? (1957).
An f< Γιόν Κρηιικός

Κέλζεν (Kelsen) Χανς (1881-1973). Αυστρια- Κέλλε Βλαντισλάβ Ζανόβιτς (1920). Σοβιετικός
κός φιλόσοφος του Δικαίου, καθηγητής νομι- φιλόσοφος, μέλος της Ακαδημίας φυσικών
κών στη Βιέννη, στην Κολωνία, στη Γενεύη. Το Επιστημών της Ρωσίας" ειδικός στον τομέα
1940 μετανάστευσε στις ΗΠΑ και απέκτησε της κοινωνικής φιλοσοφίας και της κοινωνιο-
την αμερικανική υπηκοότητα. Δίδαξε πολιτικές λογίας της επιστήμης· καθηγητής, διδάκτωρ
επιστήμες στο Χάρβαρντ και στο Πανεπιστήμιο της φιλοσοφίας· μέλος της Σύνταξης των κε-
του Μπέρκλευ. Είναι ο ιδρυτής σχολής, της λε- ντρικών περιοδικών της Ρωσίας "Ζητήματα φι-

47
Κέλσος ο Αλεξανδρειις

λοσοφίας" και "Ζητήματα Ιστορίας της Φυσιο- ράθεση προς την οντολογικά μονιστική προ-
γνωσίας και Τεχνικής". Τα συμπεράσματα μιας βληματική του Παρμενίδη*. Ο Ελεάτης φιλόσο-
έρευνας που διεξήγαγε σε συνεργασία με τον φος υπεραμύνθηκε μιας απόψεως, η οποία
Μ. Για. Κόβαλζον για τα προβλήματα της δια- όριζε ως πρωταρχική ουσία της πραγματικότη-
λεκτικής αντίληψης της ιστορίας μεταφράστη- τας ένα ον αγέννητο, αιώνιο, στατικό, αδιαίρε-
καν σε πολλές γλώσσες. Στα ζητήματα της το και συνεχές, και ακολούθως συνέδεσε την
κοινωνιολογίας της επιστήμης ο Κέλλε εστιά- έννοια του κενού με το μη · ον. που. σύμφωνα
ζει την προσοχή του κυρίως στην ανάλυση της με την ίδια θεωρία, είναι ολότελα άρρητο και
κοινωνικής πλευράς της επιστήμης που την ασύλληπτο.
βλέπει ως είδος πνευματικής δραστηριότητας Στον αντίποδα της προαναφερθείσας άποψης
και ως στοιχείο του κοινωνικού συστήματος. (ως προς την τελευταία της κυρίως παράμετρο,
Βασικά του έργα: Ιστορικός υλισμός. Μόσχα. που αφορά στη μη ύπαρξη του κενού) είχε το-
1969·'.- Κοινωνική γνώση και κοινωνική διεύ- ποθετηθεί μισόν αιώνα πριν ο Πυθαγόρας* και
θυνση. Μόσχα. 1976.- Η επιστήμη ως συστατι- αρκετά αργότερα ο Δημόκριτος' και οι λοιποί
κό στοιχείο του κοινωνικού συστήματος. Ατομικοί*. Αυτοί επιχειρηματολόγησαν υιιέρ
Μόσχα. 1988. της συνύπαρξης άτμητων υλικών μορίων
Θεοχ Κεσσιδης ("άτομα") και κενού χώρου, προκειμένου να δια
σφαλίσουν μια κατά το δυνατόν πληρέστερη ε
ξήγηση της γέννησης, της φθοράς και όλων εν
Κέλσος ο Αλεξανδρεύς (περ. 140-200 μ.Χ.). γένει των μεταβολών που προσιδιάζουν στα
Φιλόσοφος γνωστός μόνο από το έργο του φυσικά σώματα. Οι απόψεις αυτές, όπως ήταν
Αληθής λόγος (178 μ.Χ ), που σώζεται απο- αναμενόμενο, πυροδότησαν εντονότατες αντι-
σπασματικά από παραθέματα μέσα στο έργο δράσεις μέσα στους κόλπους της φιλοσοφίας
του Ωριγένη" Κατά Κέλσου (περ. 245 μ.Χ.). Με αλλά και της επιστήμης- και μεγάλος αριθμός
τον Αληθή λόγον ο Κέλσος υπεράσπισε την διανοητών, όπως ο Πλάτων', ο Αριστοτέλης', οι
ελληνική φιλοσοφία και παιδεία απέναντι στις Στωικοί* και αργότερα οι Ντεκάρτ', Λάιμπνιτς".
ιουδαϊκές και χριστιανικές διδασκαλίες της ε- Καντ", Νεύτων*, Αϊνστάιν', επιχείρησαν να ανα-
ποχής του. Ατιολυτοποιώνιας την αξία της σκευάσουν τη συλλογιστική των Ατομικών, ε-
πλατωνικής φιλοσοφίας, που τη θεωρούσε σαν παναλαμβάνοντας σε ορισμένες περιπτώσεις
τη μόνη δυνατή "σοφία" και σύμφωνη με κάθε την αντίστοιχη αριστοτελική επιχειρηματολο-
καλή πολιτισμική παράδοση, ο Κέλσος υπο- γία. Σύμφωνα μ' αυτή. το κενό δεν συνιστά προ-
στήριξε ότι ο Μωυσής παρανόησε και παραποί- ϋπόθεση sine qua non για την αιτιολόγηση της
ησε την παλαιά σοφία των λαών και οτι ο πολυμορφίας των φαινομένων και των αλλα
"κακός λόγος" του αποκρυσταλλώθηκε ως γών που υφίστανται τα σώματα μέσα στη φύση.
"κακός νόμος". Πάνω σ' αυτή τη βάση ο Κέλ- κυρίως γιατί τέτοιου είδους μεταβολές δεν επι
σος απέκρουσε τον Χριστιανισμό*, πιστεύο- βάλλεται να αξιολογηθούν με όρους αμιγώς πο-
ντας ότι ο "λόγος" του ήταν ασυμβίβαστος με σοτικούς, αφού μπορούν εξίσου ικανοποιητικά
να ερμηνευθούν ως ποιοτικές αλλοιώσεις μέσα
τον "παλαιόν λόγον" των Ελλήνων και ότι ο
σ' έναν πλήρη από ύλη χώρο.
Χριστιανισμός επιχειρούσε να υποκαταστήσει
Ακόμα και η επιτυχημένη επιστημονική απόπει-
τον Ελληνισμό. Για τον σύγχρονο κόσμο το
ρα του Τορριτσέλλι να αποδείξει την ύπαρξη
έργο του Κέλσου αποτελεί μοναδικό τεκμήριο του κενού στον βαρομετρικό του σωλήνα δεν
για τη στάση που τηρούσαν οι λόγιοι Ελληνες θεωρήθηκε αρκετή να ικανοποιήσει μακροπρό-
ίου 2ου αι. μ.Χ. απέναντι στο Χριστιανισμό. θεσμα τις προσδοκίες των στοχαστών, πολύ
Βιβλιογρ.: Κ. Pichler. Slreil um das Christentum. Der δε περισσότερο να εξαλείψει τις εννοιολογι-
Angriff des Kelsos und die Antwort des Origenes. Bern. κές δυσκολίες και τις συνακόλουθες έριδες
1980. που απορρέουν από την έννοια του κενού, το
F. Ν. Ρούσσος πρόβλημα του οποίου εξακολουθεί να παραμέ-
νει αναπάντητο για τη φιλοσοφία.
κενό. Αμφιλεγόμενη φιλοσοφική έννοια, με Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του απωα-
την οποία νοείται η παντελής έλλειψη ύλης και νατολικού στοχασμού (ινδουισμός", ταοι-
περιεχομένου από μέρος του χώρου. Η θεωρία σμός*. βουδισμός'), σύμφωνα με την οποία το
περί υπάρξεως του κενού, που έμελλε να απο- κενό συνιστά, αν μπορούμε να εκφραστούμε
τελέσει πρόκληση για τον θεωρητικό φιλοσο-
φικό στοχασμό, εκκινεί από μια βαθιά αντιπα-

48
 Κέπλερ

έτσι, μια όψη του Μη Όντος (= Μη Εκδηλωμέ- τα Φιλοσοφίας". Φωτεινή και ιδιότυπη μορφή
νου), και μ' αυτό βρισκόμαστε πραγματικά της σοβιετικής φιλοσοφίας. Γόνος επαναστατι-
επην περιοχή της μεταφυσικής. κής οικογένειας - ο πατέρας του, πεπεισμένος
Βιβλιογρ.: G. S. Kirk & J. Ε. Raven, The Presocratic μαρξιστής, ήταν γνώριμος και συνεργάτης του
Philosophers. Cambridge and New York. 1957.- Αριστοτέ- Λένιν*. Ωστόσο, υπέστη διωγμούς για "παρέκ-
λους, Φυσικά, 4,6. κλιση από τη μοναδικά σωστή διδασκαλία".
Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου Ετρεφε απόλυτη πίστη στα κείμενα των ιδρυ-
τών του μαρξισμού*, όντας όμως ταυτόχρονα
Κέντγουορθ (Cudworth) Ραλφ (1617-1688). δημιουργικά σκεπτόμενος επιστήμονας, παρέ-
Αγγλος φιλόσοφος και θεολόγος, πρύτανης μενε εσωτερικά ελεύθερος και είχε την τόλμη
του Clare College στο ΚαΙμπριτζ, κατόπιν βασι- να ερμηνεύσει τον μαρξισμό-λενινισμό με
λικός καθηγητής της εβραϊκής γλώσσας και, βάση τις επιστημονικές κατακτήσεις της επο-
τέλος, πρόεδρος του Christ's College. Υπήρξε χής του. Η προσπάθειά του αυτή προκάλεσε
ο κύριος εκπρόσωπος της συντηρητικής ομά- την πολεμική τόσο των δογματικών όσο και ε-
δας των "Πλατωνικών του ΚαΙμπριτζ"*, που πο- κείνων που δεν θεωρούσαν τα κείμενα των
λεμούσε τον υλισμό* και την αισθησιοκρατία κλασικών ιερά και απαραβίαστα. Ο Κέντροφ
των "δημοκρίτειων αθεϊστών", όπως αποκα- έκανε πολλά για να ανυψώσει το κύρος της φι-
λούσε ο Κέντγουορθ τον Χομπς* και άλλους λοσοφίας στα μάτια των φυσικών επιστημό-
προοδευτικούς φιλοσόφους του 17ου αι. Στην νων, που επί χρόνια ολόκληρα έβλεπαν με κα-
πολεμική του κατά του Χομπς, υποστήριζε ότι χυποψία τη φιλοσοφία, ιδιαίτερα τη μαρξιστική.
ο ανθρώπινος νους κατέχει καθολικές ιδέες Έργα του: Ενγκελς και φυσιογνωσία, Μόσχα,
πλατωνικού τύπου, που προϋπάρχουν της 1947.- Το βιολογικό και το κοινωνικό στην ανά-
γνωστής εμπειρικής και αισθητής πραγματικό-
πτυξη του ανθρώπου, Μόσχα, 1977 κ.ά.
τητας. Αν και παραδέχεται την ύπαρξη της
θεοχ. Κεσοίδης
ύλης, την εννοεί ως αδρανή, παθητική ουσία
στην οποία το πνεύμα προσδίδει κίνηση. Χωρίς
τη νόηση και τη βούληση, κατά τη γνώμη του, Κέπλερ Γιοχάννες (Johannes Kepler, Βάιλ, Bu-
τα πάντα θα ήταν νεκρά. Στην υλιστική θεωρία τεμβέργη, 1571 - Ρεγενσβούργο, 1630). Γερ-
περί αιτιότητας, ο Κέντγουορθ αντιπαρέτασσε μανός αστρονόμος και μαθηματικός. Στην Τυ-
την "τελεολογία", το δόγμα για την προδιατε- βίγγη παρακολούθησε τα μαθήματα αστρονο-
ταγμένη θεϊκή αρμονία: ο κόσμος είναι μια κλί- μίας του M. Maestlin, από τον οποίο γνώρισε
μακα ανόδου από τη χυδαία ύλη ως τον θεό*. την κοπερνίκεια θεωρία. Το 1594 μετέβη στο
Αντιπαλεύοντας την ηθική διδασκαλία του Γκρατς για να διδάξει μαθηματικά και εκεί συ-
Χομπς, υποστήριζε ότι η ηθικότητα έχει από- νέλαβε την ιδέα για το πρώτο σϋγγραμμά του
λυτο και αμετάβλητο χαρακτήρα, ότι έχει ε- Πρόδρομος ή το κοσμογραφικό μυστήριο, που
ξαρχής εμφυτευθεί στον ανθρώπινο νου, έχει δημοσιεύθηκε το 1596 στην Τυβίγγη με τον α-
θεϊκή προέλευση κάποιου νομοθέτη. Στον κριβή τίτλο Prodromus dissertationum conti-
τομέα της πολιτικής, στηριζόμενος σε θεολο- nens mysterium cosmographicum de admirable
γικές θέσεις, ο Κέντγουορθ έκρινε απαραίτητη proportione orbium. Στο έργο αυτό επιχειρημα-
την κυριαρχία της αριστοκρατίας επί του λαού. τολογεί υπέρ του συστήματος του Κοπερνί-
Από τα κυρ. έργα του Κέντγουορθ: A treatise κου*, εισηγείται δε τον συσχετισμό μεταξύ
concerning eternal and immutable morality των πλανητικών σφαιρών και των πέντε κανο-
(1731).- The true intellectual system of the νικών πολυέδρων, η ακολουθία των οποίων
Universe v. 1-4 (new ed. 1820).- A treatise of στοιχείται προς αυτήν των μουσικών σημείων.
freewill (1838). Καλείται, το 1600, στην Πράγα από τον Τύχω-
να Βράχιο (Tyge Brahe) ως βοηθός του και τον
Βιβλιογρ.: Ε. Cassirer, Die platonische Renaissance in διαδέχεται έναν χρόνο αργότερα στη θέση του
England und dte Schule von Cambridge (1932).- G.
αστρονόμου της Αυλής του αυτοκράτορα Ρο-
Aspelin. Ralph Cudworth's interpretation ot Greek
δόλφου Β'. Στην περίοδο αυτή εντάσσονται τα
philosophy {\943).
Γιόν. Κρητικός
περισσότερα έργα του, μεταξύ των οποίων το
γνωστό Αστρονομία ή ουράνια φυσική (Astro-
Κέντροφ Μπονιφάτι Μιχάηλοβιτς (1903-1985). nomie nova seu physica coelestis), που δημοσι-
Φιλόσοφος, χημικός, ιστορικός της επιστήμης, εύθηκε το 1609, το ίδιο έτος κατά το οποίο ο
ακαδημαϊκός. Ιδρυτής του περιοδικού "Ζητήμα- Γαλιλαίος* ολοκλήρωνε τις πρώτες παρα-

•Α, Γ-4 49
Κέρενι

τηρήσεις του με τηλεσκόπιο. Στο έργο αυτό στη φιλολογική του κατάρτιση από τον U. von
περιέχεται η αναφερόμενη στην κίνηση του Wilamowitz*, ανέπτυξε μια μέθοδο ερμηνείας
Αρη πρώτη διατύπωση των λεγομένων δύο των κλασικών κειμένων βασισμένη στα πορί-
"νόμων του Κέπλερ" σχετικά με την κίνηση των σματα της Ιστορίας των Θρησκειών και της
πλανητών, κατά τους οποίους: α) οι τροχιές Εθνολογίας. Μδη στο πρώτο έργο του Το ελλη-
των πλανητών γύρω από τον ήλιο συνιστούν νικό-ανατολικό μυθιστόρημα εξεταζόμενο από
ελλείψεις, από τις οποίες ο ήλιος κατέχει τη την άποψη της Ιστορίας των Θρησκειών (1927),
μία των εστιών και β) τα γραφόμενα από την παρουσιάζει την καινοτόμο μέθοδό του ερμη-
εμβατική ακτίνα εμβαδά είναι ανάλογα προς νεύοντας το ελληνιστικό μυθιστόρημα ως λογο-
τον χρόνο.Οι νόμοι αυτοί θα αποδειχθούν εν τεχνική μεταφορά μιας θρησκευτικής κατ" ου-
συνεχεία με ακρίβεια από τον Κέπλερ στο έργο σίαν εμπειρίας. Το 1929 γνώρισε τον Walter F.
του Επιτομή Κοπερνικείου αστρονομίας (Ερί- Otto, ο οποίος τον επηρέασε τα μέγιστα. Κατά
tomae astronomiae copernicanae, 1618-1621). την περίοδο αυτή αντικείμενο έρευνας για τον
Περαιτέρω, ο τρίτος νόμος για την κίνηση των Kerenyi συνιστά η επιστήμη του μύθου ή μυθο-
πλανητών, κατά τον οποίο τα τετράγωνα του λογία, στην οποία θα αφιερώσει και όλα τα με-
χρόνου περιφοράς των πλανητών είναι ανάλο- τέπειτα συγγράμματά του: Απόλλων (1937), Η
γα προς τους κύβους των ημιαξόνων αυτών, θα αρχαία θρησκεία (1940), Κόρες του ήλιου
εκτεθεί στο σύγγραμμα Αρμονία του κόσμου (1944), Μύθοι και μυστήρια (1945), Οιθεοίκαιοι
(Harmonicas mundi), που δημοσιεύθηκε στο ήρ<ύες της Ελλάδας (1951), Ζευς και Ήρα
Λυντς το 1619, ενώ και στους τρεις παραπάνω (1973), Διόνυσος (εκδ. μετά θάνατον, 1976).
νόμους θα βασιστεί η διατύπωση από τον Νεύ- Στα παραπάνω έργα ο Kerenyi ερευνά τον χώρο
τωνα* το 1687 του νόμου της παγκόσμιας του μύθου ως "μύθου του ανθρώπου", δηλαδή
έλξης. Το 1617, με παρακίνηση των διαδόχων του μύθου ως δημιουργήματος του ανθρώπου,
του Βραχίου, ο Κέπλερ εξέδωκε στην Ουλμ, σχετικά με τον άνθρωπο. Το ενδιαφέρον του
όπου εν τω μεταξύ είχε μεταβεί, το έργο Ρο- για ορισμένες συνήθεις μυθολογικές μορφές,
δόλφειοι πίνακες, στο οποίο υπολογίζονται τα όπως π.χ. ο Θεϊκός έφηβος, η θεϊκή κόρη κ.ά., α-
γεωκεντρικά πλάτη και μήκη με μεθόδους που πετέλεσε τον λόγο συνεργασίας του με τον C.
θα εξακολουθήσουν να χρησιμοποιούνται από G. Jung* στα γνωστά Προλεγόμενα στην επι-
τους αστρονόμους για περισσότερο από έναν στημονική μελέτη της μυθολογίας (1941). Ο
αιώνα. Ως φιλόσοφος ο Κέπλερ εκκινεί από τον Kerenyi, ωστόσο, δεν δέχεται τις έννοιες του
πυθαγορισμό και τον αναγεννησιακό πλατωνι- "αρχετύπου" και του "συλλογικού ασυνειδή-
σμό. Η ίδια του μάλιστα η προσχώρηση στην του", που εισηγείται ο Jung: το μυθολογικό
κοπερνίκεια θεωρία στηρίζεται κατ' αρχήν σε υλικό δεν "μεταφράζεται" κατ' αυτόν στη γλώσ-
λόγους μάλλον μεταφυσικούς παρά επιστημο- σα μιας επιστήμης που προσπαθεί να αγκαλιά-
νικούς. Χάρη στη διδασκαλία του Βραχίου, ω- σει όλο το φάσμα της ανθρώπινης δημιουργίας.
στόσο, και στην επαφή του με τον Γαλιλαίο, Αξίζει τέλος να αναφερθεί η γόνιμη ανταλλαγή
δεν παραμένει δέσμιος παρόμοιων φιλοσοφι- ιδεών του Kerenyi με τον Thomas Mann*, πιστο-
κών θεωρήσεων και δεν διστάζει να αφήσει ποιούμενη από μια εκτεταμένη αλληλογραφία.
π.χ. να καταρρεύσει μία από τις αρχικές θεμε- Βιβλιογρ.: Jung C. G., Kerenyi C., 1941, "Einfuhrung in das
λιώδεις υποθέσεις του "πυθαγορισμού" του Wesen der Mythologie" (ελλην. μετάφρ.: Η επιστήμη της
σχετικά με το κυκλικό της τροχιάς των πλανη- μυθολογίας, εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 1989],
τών -θέση στην οποία είχε μείνει πιστός ο Κο- Αθαν. Νάτσης
πέρνικος-, στην προσπάθειά του να συνδυάσει
τη θεωρητική κατασκευή προς τα αποτελέσμα- Κέρερ (Kehrer) Γκύντερ (γεν. 1939). Γερμανός
τα των αστρονομικών υπολογισμών. κοινωνιολόγος, καθηγητής της κοινωνιολογίας
Αθαν. Νάτσης της θρησκείας. Ερευνά τη σχέση προς τη θρη-
σκεία διαφόρων κοινωνικών ομάδων και στρω-
Κέρενι Κάρολυ (Kerenyi Karoly, Τιμισοάρα, 1897 μάτων. Εργα του: Das religiose Bewusstsein
- Ζυρίχη, 1973). Ούγγρος μυθολόγος και ιστορι- des Industriearbeiters,, Berlin, 1962.- Religions-
κός των θρησκειών. Δίδαξε Επιστήμη των θρη- soziologie, Berlin, 1968.
σκειών στη Βουδαπέστη και κλασική φιλολογία Δ. n.
στο Pecs και στο Szeged. Το 1943 μετέβη και ε-
γκαταστάθηκε στην Ελβετία. Επηρεασμένος ΚεσσΙδης Θεοχάρης, Χαραλάμποβιτς (γεν.

50
 "Κεφάλαιο"

13.3.1920, Σάντα της περιοχής Τσάλκα της Γε- θηγητής μαθηματικών στο Αθήναιο Πανεπιστή-
ωργίας). Γνωστός φιλόσοφος της πρώην μιο των Βρυξελλών. Στα πλαίσια του θετικι-
ΕΣΣΔ. Από το 1993 διαμένει στην Ελλάδα. σμού*, υποστήριξε την εφαρμογή των μαθηματι-
Σπούδασε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο "Λο- κών μεθόδων στη μελέτη των κοινωνικών φαινο-
μονόσοφ" της Μόσχας, όπου του απενεμήθη ο μένων, πιστεύοντας πως τόσο η κοινωνική ζωή
τίτλος του διδάκτορα για τη διατριβή του με όσο και τα φυσικά φαινόμενα ακολουθούν τους
θέμα Η πρώιμη αρχαιοελληνική φιλοσοφία και ίδιους νόμους. Γι' αυτό και πρέπει να μελετώνται
η σχέση της με τον μύθο, την τέχνη και τη θρη- με ακριβείς μεθόδους. Θεωρείται ο εισηγητής
σκεία. Το 1969 ανακηρύχθηκε Καθηγητής, ενώ της στατιστικής στην κοινωνιολογία*. Ενώ ο
το 1987 η Ακαδημία των Αθηνών τον εξέλεξε Κοντ* επεξεργαζόταν τη δική του κοινωνιολογι-
αντεπιστέλλον μέλος της. Επί σειρά ετών δί- κή θεωρία, ο Κετλέ δημοσίευσε το έργο του
δαξε φιλοσοφία σε διάφορα ανώτατα εκπαι- Essai de physique sociale, χρησιμοποιώντας έτσι
δευτικά ιδρύματα της Μόσχας ή εργάστηκε ως πρώτος τον όρο "κοινωνική φυσική" με τον οποίο
ανώτατος επιστημονικός σύμβουλος. ο Κοντ σκόπευε να ονομάσει τη νέα επιστήμη.
Στον τομέα της φιλοσοφίας ο Κεσσίδης υπο- Αναγκάστηκε έτσι να επιλέξει τον όρο "κοινω-
στηρίζει ότι το απόλυτο (ο κόσμος, το Σύμπαν) νιολογία" για να δηλώσει την επιστήμη που σαν
αποτελεί ενότητα αντιτιθέμενων αρχών: του ι- αντικείμενό της θα είχε τη σπουδή των κοινωνι-
δεατού και του υλικού, του λογικού και του κών φαινομένων. Πέρα από την επίδραση του
ά-λογου, του ολικού και του μερικού, του πρέ- στη μετέπειτα εξέλιξη των ποσοτικών μεθόδων
ποντος και του υπαρκτού. Στα έργα του: Ηρά- στην κοινωνική έρευνα και των στατιστικών ανα-
κλειτος, Από τον μύθο στον Λόγο, Η ελληνική λύσεων σε επίπεδο, κυρίως, μικροκοινωνιολογι-
φιλοσοφία και η πολιτιστική και ιστορική της κής προσέγγισης, που επέδρασε σημαντικά στη
σημασία, Σωκράτης κ.ά., χαρακτηρίζει την πρώ- διαμόρφωση της αμερικανικής κοινωνιολογίας,
ιμη ελληνική φιλοσοφία ως παραλλαγή του ο Κετλέ εισήγαγε την έννοια του "μέσου ανθρώ-
πανθεισμού, ενώ την εμφάνιση σπερμάτων υλι- που" (homme moyen). Η έννοια αυτή προέκυψε
σμού* και ιδεαλισμού* τη συνδέει με το όνομα από τη διαπίστωση που έκανε, έπειτα από με-
του Πλάτωνα* και του Δημόκριτου*. Σχετικά με τρήσεις και πληθώρα υπολογισμών, ότι οι περι-
την Ιστορία, ο Κεσσίδης θεωρεί ότι καθοριστικό πτώσεις που πλησιάζουν τον μέσο όρο μιας σει-
ρόλο στην εξέλιξη της τύχης των λαών παίζει ο ράς είναι κατ' ανάγκη συχνότερες από τις περι-
εθνικός χαρακτήρας τους, ο οποίος, κατά τη πτώσεις που εμφανίζουν μεγάλες αποκλίσεις.
γνώμη του, καθορίζεται από την κληρονομικό- Εκείνο, ωστόσο, που δεν έλαβε υπόψη του είναι
τητα και το κοινωνικό περιβάλλον, θεώμενη το γεγονός ότι οι ίδιοι μέσοι όροι μπορούν να
από την άποψη αυτή, η αρχαιοελληνική δημο- προκύψουν από διαφορετικές καταστάσεις ανά-
κρατία αποτελούσε την εξωτερική έκφραση λογα με τη διαφορά της κατανομής π.χ. του ει-
της εσωτερικής ελευθερίας των Ελλήνων. σοδήματος μιας χώρας.
Σ' όλη του τη ζωή ο Κεσσίδης υπήρξε πολέμιος Δημ. Τσατσούλης
του ολοκληρωτισμού σ' όλες του τις εκφάν-
σεις, της προσωπολατρίας των ηγετών και της κεφάλαιο. Πρόκειται για ειδική κοινωνική
θεοποίησης κάθε επιγείου. Στις ιδέες του κομ- σχέση της αστικής κοινωνίας, συνέπεια της ο-
μουνισμού* και στις απόπειρες εφαρμογής του ποίας είναι η παραγωγή αξίας για τον κάτοχο
βλέπει τη δραματική διάσταση μεταξύ του ο- των μέσων παραγωγής, μέσω της εκμετάλλευ-
ράματος και της πραγματικότητας, του επιθυ- σης της μισθωτής εργασίας. Η παραγόμενη
μητού και του πραγματικά εφικτού. Τα έργα αυτή αξία παίρνει τη μορφή συγκεκριμένου οι-
του, γραμμένα στη ρωσική, έχουν μεταφρα- κονομικού μεγέθους, το οποίο αναλύεται σε
στεί στα ελληνικά, τα γαλλικά, τα αγγλικά, τα χρήμα και εμπόρευμα, συστατικό δε στοιχείο
γερμανικά και σε πολλές άλλες γλώσσες. του εμπορεύματος είναι η μισθωτή εργασία.
τ. χ. Ήδη από το 1776 ο Adam Smith* είχε εντοπίσει
αυτή την ειδική σχέση και είχε αποδείξει ότι η
Κετλέ (Quetelet) Λαμπέρ Αντόλφ Ζακ (Γκεντ, αρχή της καπιταλιστικής συσσώρευσης έγκειται
22/2/1796 - Βρυξέλλες, 17/2/1874). Βέλγος κοι- στην παραγωγή προϊόντος μέσω της μισθωτής
νωνιολόγος, μαθηματικός, αστρονόμος και με- εργασίας. Όμως ούτε στον Smith ούτε στον
τεωρολόγος. Υπήρξε παιδί - θαύμα στην εποχή Ricardo* ή τους άλλους σύγχρονούς τους οικο-
του, αφού ήδη στα 21 του χρόνια διορίστηκε κα- νομολόγους κατείχε αυτή η σχέση μια κεντρική

51
 "Κεφάλαιο"

θέση στις αναλύσεις τους. Κάθε σχετική προ- κού συστήματος βρίσκεται στην επιδίωξη του
σέγγιση έμενε στο επίπεδο της εννοιολογικής κέρδους. Συνυφασμένη με την έννοια του κέρ-
διάκρισης μεταξύ παγίου και μεταβλητού κεφα- δους είναι η έννοια του εμπορεύματος. Το ε-
λαίου, καθώς και στη θεματική της τιμής και όχι μπόρευμα (προϊόν ή αγαθό το οποίο δεν έχει
της αξίας. Αντίθετα ο Marx*, με αφετηρία αυτές μόνον αξία χρήσης αλλά προπάντων ανταλλα-
τις προσεγγίσεις της Πολιτικής Οικονομίας*, κτική αξία) μπορεί να ανταλλαγεί με δύο τρό-
μετατοπίζει το ενδιαφέρον της ανάλυσης στην πους: Ο πρώτος τρόπος αποτελεί τη λεγόμενη
ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία, δηλαδή την ι- ανταλλαγή "χέρι με χέρι". Πρόκειται για εμπό-
διοκτησία των μέσων παραγωγής, και ειδικότε- ρευμα που ο κάτοχός του το ανταλλάσσει με
ρα στη σχέση μεταξύ κεφαλαίου και μισθωτής άλλο περισσότερο χρήσιμο γι" αυτόν. Το δεύτε-
εργασίας. Ως αποφασιστικής σημασίας έννοια ρο είδος ανταλλαγής συντελείται με τη βοή-
προβάλλει η "υπεραξία", η οποία ανακηρύσσε- θεια ενός ενδιάμεσου, που αποτελεί το ισοδύ-
ται σε κεντρικό άξονα της μαρξικής θεωρίας ναμο όλων των εμπορευμάτων, δηλαδή του
του κεφαλαίου. Η θεωρία του κεφαλαίου δομεί- χρήματος. Η πρώτη μορφή ανταλλαγής είναι
ται πάνω στις έννοιες του εμπορεύματος και και η πλέον απλή και δεν αφήνει κανένα πλεό-
της κοινωνικά απαραίτητης για την παραγωγή νασμα. Πλεόνασμα επίσης δεν αφήνει και το
του εργασίας, της αξίας, καθώς και στην έννοια δεύτερο είδος ανταλλαγής με τη βοήθεια ισο-
του χρήματος ως εμπορεύματος. δύναμου, του χρήματος. Πρόκειται για μια
σχέση ισότητας, χωρίς κέρδος, που παίρνει
Η διατύπωση της θεωρίας αυτής είναι η απο-
είτε τη μορφή εμπόρευμα - εμπόρευμα (Ε-Ε),
κρυστάλλωση σαράντα περίπου χρόνων εργα-
είτε τη μορφή εμπόρευμα - χρήμα - εμπόρευμα
σίας του Κ. Marx (1843-1883) και εμπεριέχεται
(E-X-E). Αυτές οι μορφές ανταλλαγής δεν
στο σημαντικότερο έργο του με τίτλο Το Κε-
έχουν στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής
φάλαιο. Ήδη από το 1843 βρίσκει κανείς σκόρ-
καμία σημασία, αφού δεν αποφέρουν κέρδος.
πιες και μη συστηματοποιημένες έννοιες και Η μορφή ανταλλαγής που έχει σημασία και α-
θέσεις του Marx για τη δομή και τις αντιφάσεις ποτελεί και το μυστικό της καπιταλιστικής πα-
της καπιταλιστικής κοινωνίας, οι οποίες αργό- ραγωγής είναι εκείνη που έχει αφετηρία και κα-
τερα θα προβάλουν με τη μορφή μιας συστη- ταληκτικό της σημείο το χρήμα με ενδιάμεσο
ματικής ανάλυσης του καπιταλιστικού τρόπου το εμπόρευμα: χρήμα - εμπόρευμα - χρήμα (X-
παραγωγής. E-X). Βέβαια η ιδιομορφία αυτής της ανταλλα-
Στο έργο αυτό ο Μαρξ καταδεικνύει τις αντιφά- γής δεν έγκειται σε αντιστροφή της πορείας,
σεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής αλλά προπάντων στο γεγονός ότι στο τέλος
και επισημαίνει ότι το κέρδος είναι το βασικό κί- της διαδικασίας ανταλλαγής το ανταλλάξιμο
νητρο για την ανάπτυξη του. Το Κεφάλαιο δεν είδος (χρήμα) προβάλλει σε μεγαλύτερη ποσό-
αποτελεί μόνο ένα βιβλίο Πολιτικής Οικονο- τητα από την αρχική. Η μορφή δηλαδή αυτής
μίας, αλλά προπάντων μια κοινωνιολογική με- της ανταλλαγής είναι πλέον Χ-Ε-Χ". Αυτό ση-
λέτη του καπιταλισμού*. Πρόκειται, όπως πα- μαίνει πως το χρήμα στη διαδικασία αυτή μετα-
ρατηρεί ο R. Aron*, για ένα "μεγαλειώδες εγ- βάλλεται σε εμπόρευμα με στόχο την παραγω-
χείρημα [...], ένα εγχείρημα ιδιοφυές, για να ε- γή μεγαλύτερης αξίας της αρχικής, δηλαδή
λεγχθεί ταυτόχρονα ο τρόπος λειτουργίας, η κέρδους. Η διαπίστωση αυτή κρύβει, κατά τον
κοινωνική δομή και η ιστορία του καπιταλιστι- Marx, ένα πραγματικό μυστήριο, το οποίο λύνε-
κού καθεστώτος". Στόχος αυτού του έργου ται μόνον με την απάντηση στο ερώτημα "πώς
είναι να καταδειχθεί γιατί οι άνθρωποι μέσα προκύπτει αυτό το κέρδος;" Η απάντηση στο ε-
στο σύστημα ατομικής ιδιοκτησίας, και ειδικό- ρώτημα αυτό δίδεται μέσα από τη θεωρία της
τερα στο καπιταλιστικό σύστημα, υπόκεινται σε υπεραξίας. Την επιπλέον αυτή αξία μπορεί να
εκμετάλλευση και πώς το ίδιο αυτό σύστημα παράγει μόνον ένας από τους συντελεστές της
δημιουργεί τις αντιφάσεις του, που κάποια παραγωγικής διαδικασίας, η μισθωτή εργασία,
στιγμή θα οδηγήσουν στην υπέρβασή του. Ο ένα τμήμα της οποίας δεν πληρώνεται και είναι
ίδιος ο Marx από το τρίτομο αυτό έργο πρόλα- αυτό που παράγει την υπεραξία. Η αμοιβή της
βε να δημοσιεύσει μόνο τον πρώτο τόμο, ενώ εργατικής δύναμης, την οποία εισπράττει ο ερ-
οι υπόλοιποι, που άφησε με τη μορφή χειρο- γάτης, αντιστοιχεί στην ποσότητα κοινωνικής
γράφων, συμπληρώθηκαν και εκδόθηκαν από εργασίας που είναι απαραίτητη για την παρα-
τον φίλο και συνεργάτη του F. Engels*. γωγή εμπορευμάτων, την οποία ο εργάτης
Η ουσία, ο ακρογωνιαίος λίθος του καπιταλιστι-

52
 "Κεφάλαιο"

χρειάζεται για επιβίωση δική του και της οικο- των αναπτυξιακών διαδικασιών, την εποχή της
γένειάς του. Ο χρόνος που χρειάζεται ο εργά- αυστηρά επιστημονικής αντίληψης της ίδιας
της για την παραγωγή αξίας ίσης με αυτή που της νόησης, την εποχή στην οποία αρχίζει να
εισέπραξε υπό μορφή μισθού είναι λιγότερος δεσπόζει η συνθετική (ως άρση* της αναλυτι-
από τη διάρκεια της μέρας εργασίας του. Δη- κής) έρευνα. Με αυτή την έννοια, φιλοσοφικά
λαδή, αν ο εργάτης εργάζεται δώδεκα ώρες η- και μεθοδολογικά το Κεφάλαιο προηγήθηκε
μερησίως, τότε στις οκτώ παράγει την αξία των επιστημών κατά πολλές δεκαετίες.
που έχει εισπράξει ως μισθό, ενώ οι υπόλοιπες Στο εν λόγω έργο η νόηση προβάλλει κατ" εξο-
τέσσερεις ώρες παράγουν την επιπλέον αξία, χήν στο επίπεδο του λόγου (στην ενότητά του
την οποία δεν εισπράττει ο εργαζόμενος, αλλά με τη διάνοια), με κυρίαρχο το λογικό (στην ενό-
καρπούται ο εργοδότης. Πρόκειται εδώ για την τητά του με το ιστορικό) και την "ανάβαση* από
παραγωγή της "απόλυτης υπεραξίας". Παράλ- το αφηρημένο στο συγκεκριμένο (στην ενότητά
ληλα με αυτή τη μορφή υπεραξίας, ο εργάτης της με την ανάβαση από το αισθητηριακά συγκε-
παράγει και τη λεγόμενη "σχετική υπεραξία", κριμένο στο αφηρημένο). Οι λογικές κατηγορίες
που προκύπτει από την αύξηση της παραγωγι- προβάλλουν στο επίπεδο του "είναι" (εμπόρευ-
κότητας και τη βελτίωση των μηχανών. μα, χρήμα), της "ουσίας"* (διαδικασία της κυκλο-
Το κεφάλαιο που εισέρχεται στην παραγωγική φορίας του κεφαλαίου) και της "πραγματικότη-
διαδικασία με στόχο την επίτευξη κέρδους δια- τας" (ενότητα των διαδικασιών κεφαλαιοκρατι-
κής παραγωγής και κυκλοφορίας). Στο έργο
κρίνεται σε πάγιο (konstantes Kapital) και σε
αυτό ο Μαρξ αποδεικνύει ότι η κατηγοριακή
μεταβλητό (variables Kapital). Το πάγιο συμπε-
νόηση δεν ανακύπτει από την ατομική εμπειρία
ριλαμβάνει κυρίως τις εγκαταστάσεις, τον μη-
είτε από το άθροισμα των ατομικών εμπειριών
χανολογικό εξοπλισμό, τις πρώτες ύλες, ενώ
(βλ. εμπειρισμός*), αλλά ούτε και από ολόκληρη
το μεταβλητό τη χρησιμοποιούμενη, στη συ- την κοινωνία σ" ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυ-
γκεκριμένη παραγωγική διαδικασία, μισθωτή ξής της. Το σύστημα των λογικών κατηγοριών α-
εργασία. νακύπτει από την κοινωνική πρακτική στην ιστο-
Βιβλιογρ.: Marx K„ Das Kapital, 3 τόμοι.- Haug W. F., ρία της ανάπτυξης της κοινωνίας και διέπεται
Einluehrung ins "Kapital", Berlin, 1985.- Aron R., Η εξέλι- από ορισμένες νομοτέλειες.
ξη της Κοινωνιολογικής Σκέψης, εκδ. Γνώση. Αθήνα, Το Κεφάλαιο συνιστά ανώτερο επίπεδο κριτι-
1991, τόμ. Α1. κής της προγενέστερης (αλλά και της σύγχρο-
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη νης του Μαρξ) κλασικής και αγοραίας αστικής
φιλοσοφίας (γνωσιοθεωρίας, λογικής, κοινωνι-
"Κεφάλαιο" του Κ. Μαρξ*. Πρόκειται για μονα- κής φιλοσοφίας κ.λπ.), η οποία ήταν άρρηκτα
δικό έργο στο οποίο εξετάζεται ενδελεχώς και συνδεδεμένη με την (κλασική και αγοραία) α-
συστηματικά υπό το πρίσμα της υλιστικής δια- στική πολιτική οικονομία. Η κριτική αυτή πραγ-
λεκτικής μια συγκεκριμένη επιστήμη στο σύνο- ματοποιείται έμμεσα (στο πρώτο μέρος των
λο της - η πολιτική οικονομία της κεφαλαιο- τριών θεωρητικών τόμων, μέσω της θετικής δι-
κρατίας- το αντικείμενο της οποίας (η υλική ευθέτησης των ζητημάτων της έρευνας) είτε
παραγωγή σε ορισμένη ιστορική βαθμίδα της άμεσα (στις "θεωρίες για την υπεραξία"). Στο
ανάπτυξής της) συνιστά οργανικό όλο. Η συ- ίδιο έργο αναπτύσσεται συστηματικά η πολιτι-
στηματική απεικόνιση ενός αναπτυσσόμενου κή οικονομία παράλληλα με την μαρξική "διαλε-
αντικειμένου συνδέεται με την απεικόνιση των κτική λογική"* και μεθοδολογία (η αποδεικτική
εσωτερικών αμοιβαίων συναφειών του, της ου- ισχύς της οποίας καταδεικνύεται με τη διαλε-
σίας του. Το σύστημα των κατηγοριών της κτική συγκρότηση των οικονομικών κατηγο-
"διαλεκτικής λογικής" του Κεφαλαίου συνιστά ριών). Εδώ αναβαθμίζεται και η κοινωνική θεω-
νοητική αντανάκλαση της ουσίας της υπό εξέ- ρία, η κοινωνική φιλοσοφία του μαρξισμού* (βλ.
ταση αναπτυξιακής διαδικασίας. Μοναδικό α- υλιστική αντίληψη της ιστορίας), από το επίπε-
νάλογο στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι η εν δο της επιστημονικής υπόθεσης* στο επίπεδο
πολλοίς ιδεαλιστικά μυστικοποιημένη Επιστή- της επιστημονικής θεωρίας*, δεδομένου ότι α-
μη της λογικής' του Χέγκελ*. Ο Μαρξ επεξερ- ποδεικνύεται η ερμηνευτική και ευρετική λει-
γαζόμενος τη διαλεκτική ιστορικά και υλιστικά τουργία της με τη διερεύνηση της υλικής παρα-
εγκαινιάζει με το Κεφάλαιο την εποχή της αυ- γωγής του ανώτερου εκμεταλλευτικού κοινω-
στηρά επιστημονικής (απελευθερωμένης από νικο-οικονομικού σχηματισμού, με παράλληλη
τον ιδεοκρατικό μυστικισμό) νοητικής απεικό-
νισης της ουσίας, της εσωτερικής συνάφειας

53
κεφαλαιοκρατία

επεξεργασία των θεμελιωδών κατηγοριών της. Στη μαρξιστική ορολογία αποδίδεται εκείνο το
Στο Κεφάλαιο αναβαθμίζεται και η θεμελίωση κοινωνικό σύστημα στο οποίο ο κάτοχος των
της επαναστατικής θεωρίας, της επιστημονικής μέσων παραγωγής συσσωρεύει όλο και περισσό-
πρόγνωσης της νομοτέλειας* του κομμουνι- τερο κεφάλαιο μέσω της εκμετάλλευσης της μι-
σμού. μέσω της άρσης της κεφαλαιοκρατίας*. σθωτής εργασίας, και ειδικότερα της υπεραξίας
Αυτό επιτυγχάνεται με την αποκάλυψη των α- που αυτή παράγει. Πρόκειται στην ουσία για
ντιφάσεων που διέπουν την ανάπτυξη της τε- έναν τρόπο παραγωγής, ο οποίος αναλύεται σε
λευταίας και των προϋποθέσεων της ώριμης α- "παραγωγικές δυνάμεις" και "σχέσεις παραγω-
ταξικής κοινωνίας που δημιουργεί αυτή η ανά- γής". Ως οικονομικο-κοινωνικό σύστημα διακρί-
πτυξη. Η ευρετική και μεθοδολογική σημασία νεται ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξής του σε
της λογικής του Κεφαλαίου δεν είχε συνειδη-
εμπορικό, βιοτεχνικό, μονοπωλιακό και κρατικο-
τοποιηθεί πλήρως ούτε από τον ίδιο τον δημι-
μονοπωλιακό καπιταλισμό. Από γεωγραφική
ουργό της. Οποιαδήποτε περαιτέρω χρήση και
άποψη γίνεται διάκριση μεταξύ μητροπολιτικού ή
ανάπτυξή της προϋποθέτει: 1) τη διάκρισή της
σε καθαρή μορφή (την αναγκαιότητα αυτής της αναπτυγμένου και περιφερειακού ή υπανάπτυ-
εργασίας ανέδειξε ο Β. I. Λένιν*). Η διάκριση κτου καπιταλισμού. Πρόκειται για διάκριση η
αυτή προωθήθηκε σε ορισμένο βαθμό από τους οποία αντιστοιχεί στην ουσία στις έννοιες "κυ-
Μ. Μ. Ρόζενταλ, Ε. Β. Ιλιένκοφ*, Λ. Α. Μανκόφ- ρίαρχος" και "εξαρτημένος" καπιταλισμός.
σκι*, Β. Τιπούχιν*, Ζ. Μ. Ορούτζιεφ*, και πραγ- Ιστορικά, ο καπιταλισμός καταλύει τη φεουδαρ-
ματοποιήθηκε πλήρως από τον Β. Α. Βαζιού- χία. Φορέας του νέου τρόπου παραγωγής είναι η
λιν*· 2) τη δημιουργική ανάπτυξη, τον μετασχη- μπουρζουαζία, η οποία στον αγώνα της εναντίον
ματισμό της σύμφωνα με τη λογική που διέπει των φθαρμένων φεουδαλικών δυνάμεων αντι-
την υπό εξέταση αναπτυξιακή διαδικασία (π.χ. προσωπεύει την κοινωνική πρόοδο. Αγωνίζεται
Λογική της Ιστορίας). (Βλ. επίσης: διάνοια και για την αστική δημοκρατία, αναπτύσσει την αστι-
λόγος, ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκε- κή κουλτούρα, καθώς και προοδευτικές ιδέες,
κριμένο, ιστορικό και λογικό, διαλεκτική λογική όπως η ιδέα της ελευθερίας και της ελεύθερης α-
και τη σχετική βιβλιογραφία). νάπτυξης της προσωπικότητας, της ισότητας και
Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο, τομ. 1-3, Αθήνα, Σ.Ε.- της ισονομίας των πολιτών, της αδελφότητας
του ίδιου: Grundrisse, τομ. Α'-Γ, Αθήνα, Στοχαστής, όλων των ανθρώπων. Επρόκειτο για ιδέες που ε-
1989.- του ίδιου: θεωρίες για την υπεραξία, μέρη 1-3,
ξέφραζαν την επιθυμία και την απαίτηση των ευ-
Αθήνα, Σ.Ε.- Λένιν Β. I.. Φιλοσοφικά τετράδια. Απαντα, τ.
ρύτερων κοινωνικών στρωμάτων και για τον
29. Σ.Ε.- Μ. Ρόζενταλ, Διαλεκτικά προβλήματα στο Κε-
λόγο αυτό οδήγησαν τα στρώματα αυτά σε σύ-
φάλαιο του Κ. Μαρξ, Αθήνα, Αναγνωστίδη [χ.χ.] (Μόσχα,
μπραξη με τη μπουρζουαζία στον αγώνα της
1956).- Ε. Β. Ιλιένκοφ, Η διαλεκτική του αφηρημένου και
κατά της φεουδαρχίας. Εναν αγώνα, ο οποίος
του συγκεκριμένου στο 'Κεφάλαιο' του Μαρξ, Μόσχα.
1960.- Λ. Α. Μανκόφσκι, Οι λογικές κατηγορίες στο Κε-
κατέληξε σε νίκη της μπουρζουαζίας και συγχρό-
φάλαιο του Κ. Μαρξ, "Επιστ. σημειώσεις του Παιδαγ.
νως του καπιταλισμού, που στην ουσία σήμαινε
Ινστ. Μόσχας", 1962, No 179.- Δ. Πατέλης. Φιλοσοφική απελευθέρωση οικονομική, πολιτική, πνευματική
και μεθοδολογική ανάλυση του γίγνεσθαι της οικονομι- από τα δεσμά της φεουδαρχίας και ανάπτυξη σε
κής επιστήμης, Μόσχα, 1991- Β. Α. Βαζιούλιν, Η λογική όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής.
του "Κεφαλαίου" του Κ. Μαρξ, Μόσχα, 1968. Με εξαίρεση τον λεγόμενο "ασιατικό τρόπο πα-
Δ. Πατέλης ραγωγής" -έννοια που έχει δημιουργήσει ιδιαί-
τερα θεωρητικής φύσης προβλήματα και έχει
κεφαλαιοκρατία (καπιταλισμός). Οικονομικοκοι- πυροδοτήσει έντονες συζητήσεις και μεταξύ
νωνικό σύστημα, που καθιερώνεται στο τέλος του των μαρξιστών- ο δυτικός καπιταλισμός αναδύ-
Μεσαίωνα με την εκβιομηχάνιση της παραγωγής. θηκε από τη φεουδαρχία και ήταν το αποτέλε-
Χαρακτηριστικά γνωρίσματά του είναι η ιδιωτική ι- σμα τριών σημαντικών μεταβολών, οι οποίες α-
διοκτησία των μέσων παραγωγής και η μεγιστο- ποτελούν συγχρόνως και τις προϋποθέσεις ύ-
ποίηση του κέρδους. Σήμερα η έννοια του καπιτα- παρξης του καπιταλισμού ή, αλλιώς, τις βασικές
λισμού αποδίδει ένα οικονομικό σύστημα κοινω- συνιστώσες, με βάση τις οποίες αυτός λειτουρ-
νιών, συνώνυμο της οικονομίας της αγοράς, το γεί και αναπαράγεται.
οποίο μέσα από τον ελεύθερο ανταγωνισμό των Η πρώτη προϋπόθεση είναι ο διαχωρισμός
δυνάμεων που συμπράττουν στη δομή και λει- μέσων παραγωγής και εργασίας, δηλαδή ο δια-
τουργία του εξασφαλίζει σε μια κοινωνία την κα- χωρισμός των μέσων παραγωγής από τον παρα-
λύτερη δυνατή οικονομική ανάπτυξη. γωγό. Οι ρίζες αυτής της διάκρισης βρίσκονται

54
 κεφαλαιοκρατία

στο φαινόμενο που ο Κ. Marx* αποκάλεσε μων προϊόντων σε προκαθορισμένες τιμές.

"πρωταρχική συσσώρευση" (Urspruengliche Ως τρόπος παραγωγής η κεφαλαιοκρατία συνί-
Akkumulation). Πρόκειται για διαδικασία που ο- σταται στην παραγωγή εμπορευμάτων με
δήγησε στην απαλλοτρίωση των αγροτικών στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους, το
πληθυσμών και τη μεταβολή τους σε προλετα- οποίο προορίζεται για συσσώρευση και όχι για
ριάτο, διαθέσιμο ανά πάσα στιγμή στις ανά- σπατάλη. Πυρήνας επομένως του καπιταλιστι-
γκες της βιομηχανίας. κού συστήματος είναι το εμπόρευμα. Με την
Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η δημιουργία "ε- έννοια αυτή, ό,τι μπορεί να αποφέρει κέρδος
λεύθερων" εργατών. Η πρωταρχική συσσώρευ- μεταβάλλεται σε εμπόρευμα, από τα μέσα πα-
ση είναι η ιστορική διαδικασία που μεταβάλλει ραγωγής -χωρίς να εξαιρείται η εργασία-
τον παραγωγό σε μισθωτό, αφού τον απελευθε- μέχρι το παραγόμενο προϊόν. Το εμπόρευμα
ρώνει από όλους τους εξαναγκασμούς που του έχει επομένως διττή ιδιότητα: από τη μια απο-
επέβαλε η φεουδαρχία, όπως για παράδειγμα η τελεί αγαθό που καλύπτει ανάγκες και με την
δουλοπαροικία και το συντεχνιακό σύστημα. έννοια αυτή έχει μια "αξία χρήσης", από την
Η τρίτη προϋπόθεση είναι η συσσώρευση χρη- άλλη όμως έχει την ιδιότητα να ανταλλάσσε-
ματικού κεφαλαίου. Βέβαια το χρηματικό κεφά- ται και για τον λόγο αυτό έχει και μια "ανταλ-
λαιο υπάρχει από τότε που, παράλληλα με την λακτική αξία". Οι ιδιότητες αυτές ενυπάρχουν
παραγωγή προϊόντων για ίδια χρήση, αναπτύσ- σε κάθε εμπόρευμα, και συνεπώς και στην ερ-
σεται και η παραγωγή για ανταλλαγή. Στην γασία. Αυτός ο διττός χαρακτήρας της εργα-
αρχή όμως το χρήμα αποτελούσε απλά ένα σίας αποτελεί, σύμφωνα με τον Marx, το κλει-
μέσο, ένα ενδιάμεσο που διευκόλυνε αυτή την δί για την κατανόηση του καπιταλιστικού συ-
ανταλλαγή. Με την ανάπτυξη όμως του διε- στήματος. Κι αυτό, γιατί η ανταλλακτική αξία
θνούς εμπορίου επεκτείνεται και εισβάλλει σε της εργασίας είναι αυτή που παράγει κέρδος,
όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότη- που παράγει δηλαδή "υπεραξία", αξία μεγαλύ-
τας. Στη διαδρομή αυτή προσλαμβάνει διάφο- τερη από εκείνη που εισπράττει ο κάτοχος της
ρες μορφές: 1. το δανειακό - τοκογλυφικό κε- εργατικής δύναμης, όταν την ανταλλάσσει.
φάλαιο προκύπτει από την υπερχρέωση των ευ- Ο καπιταλισμός ως ιστορική πορεία διήνυσε
γενών, οι οποίοι μέσω του δανεισμού χρηματο- διάφορες φάσεις εξέλιξης, σε καθεμία από τις
δοτούν πολυτελείς δαπάνες διαβίωσης, καθώς οποίες αντιστοιχούσαν διαφορετικές παραγω-
και πολέμους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γικές δυνάμεις. Στον τέταρτο τόμο του Κεφα-
προσπορίζονται τα ανερχόμενα αστικά στρώμα- λαίου, ο Marx κάνει λόγο για συνεργατική
τα, που διέθεταν τα κεφάλαια, ένα σημαντικό μορφή παραγωγής (Kooperation), βιοτεχνία
μέρος της γαιοπροσόδου, που διετίθετο για την (Manufaktur) και βιομηχανία (grosse Industrie).
αποπληρωμή των δανείων. 2. το εμπορικό κε- Στον Lenin* συναντά κανείς την έννοια του ι-
φάλαιο, του οποίου η άνθιση συμπίπτει με την μπεριαλισμού*, με την οποία αποδίδεται το τε-
ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου. Οι ανακαλύ- λευταίο στάδιο του καπιταλισμού, ενώ στον
ψεις του 15ου και 16ου αιώνα προκαλούν μια Mandel γίνεται λόγος για "ύστερο καπιταλι-
πραγματική επανάσταση στον χώρο του εμπο- σμό" (Spaetkapitalismus). Ανεξάρτητα όμως
ρίου. Μια σημαντική συνέπεια και προϋπόθεση από την ταξινόμηση που κανείς θα ακολουθή-
για την εδραίωση του καπιταλισμού είναι η συ- σει, αναμφισβήτητο είναι πως ο εμπορικός και
νένωση του εμπορικού και τραπεζικού κεφαλαί- βιοτεχνικός καπιταλισμός αποτελούν τα
ου σε μια σύγχρονη μορφή, το πιστωτικό κεφά- πρώτα στάδια ανάπτυξης του καπιταλισμού.
λαιο, που χρηματοδοτεί το υπερατλαντικό ε- Το στάδιο αυτό αναδύεται, όπως προαναφέρ-
μπόριο με βασικό στόχο την υπερεκμετάλλευση θηκε, με την κατάλυση της φεουδαρχίας και
των αποικιών. Από το κεφάλαιο αυτό προκύπτει στηρίχθηκε στη λεγόμενη πρωταρχική συσσώ-
το βιοτεχνικό, το οποίο αλώνει τον χώρο της ρευση και την ελεύθερη (μισθωτή) εργασία. Το
παραγωγής. Δηλαδή, ο έμπορος, ο οποίος στην στάδιο αυτό εκτείνεται από την Αναγέννηση
αρχή παίζει απλά έναν ρόλο μεσάζοντα μεταξύ μέχρι το 1760. Με την περαιτέρω ανάπτυξη
παραγωγής και διάθεσης (κατανάλωσης) του των παραγωγικών δυνάμεων -απόρροια της
προϊόντος, μεταβάλλεται στην πορεία σε επι- βιομηχανικής επανάστασης- προκύπτουν οι
χειρηματία, αφού τροφοδοτεί τον παραγωγό βασικές προϋποθέσεις για την εδραίωση του
-στην αρχή βιοτέχνη και στη συνέχεια βιομήχα- ώριμου καπιταλισμού: η σχέση κεφαλαίου - ερ-
νο- με κεφάλαιο και πρώτες ύλες έναντι έτοι- γασίας και ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε

55
Κικέρων

δύο βασικές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους στήματος και της μετάβασης στον σοσιαλισμό.
τάξεις, την αστική και την εργατική. Πρωτοστάτης δε αυτής της εξέλιξης θεωρήθη-
Το δεύτερο στάδιο είναι εκείνο του βιομηχανι- κε ότι θα είναι η εργατική τάξη.
κού - ανταγωνιστικού καπιταλισμού και αποτέ- Βιβλιογρ.: Dodd Μ., Entwicklung des Kapitalismus von
λεσε το αντικείμενο μελέτης του Κ. Marx. Στην Spaetfeudaismus bis zur Gegenwart (1946), Koeln, Bertin,
Αγγλία το στάδιο αυτό διήρκεσε από το 1760 1970.- Mandel E., Der Spätkapitalismus, Frankfurt/M.,
1972.- "Kritisches Woerteibuch des Marxismus", τόμ. 4,
μέχρι το 1880 και διακρίνεται στην περίοδο της
Bertin, 1986.
ατμομηχανής (πρώτο), στην περίοδο της ηλε- Xp. Νόβα - Καλτσούνη
κτρικής μηχανής (δεύτερο). Κυρίαρχο ρόλο
στην πρώτη περίοδο παίζει η κλωστοϋφα- Κικέρων (το πλήρες λατινικό όνομά του είναι:
ντουργία, ενώ στη δεύτερη η βαριά βιομηχανία Marcus Tullius Cicero). Γεννήθηκε στη μικρή α-
(χαλυβουργία). γροτική πόλη του Λατίου Αρπίνο από πατέρα
Το τρίτο στάδιο, το στάδιο του μονοπωλιακού ευκατάστατο που ανήκε στην τάξη των ιππέ-
καπιταλισμού, αρχίζει το 1880 και διακρίνεται ων. Έλαβε άριστη αγωγή και παιδεία καταρχήν
σε δύο υποπεριόδους: η πρώτη χαρακτηρίζεται στη Ρώμη, όπου μαθήτευσε κοντά στους φιλο-
από την ευρεία διάδοση της μηχανής, ενώ η σόφους Διόδοτο* τον Στωικό, φαίδρο* τον Επι-
δεύτερη από την επιστημοτεχνική επανάστα- κούρειο και στον ακαδημεικό φιλόσοφο Φίλω-
ση. Χαρακτηριστικό του σταδίου αυτού είναι η να* τον Λαρισαίο, εγκαταστημένο εκείνη την
αναζήτηση νεών τρόπων οργάνωσης της πα- εποχή στη Ρώμη. Συνέχισε τις σπουδές του
ραγωγής και φυσικά της εργασίας με την εισα- στην Αθήνα (όταν ήταν ήδη 27 ετών), όπου ά-
γωγή της αυτοματοποίησης. Η συγκέντρωση κουσε τον Αντίοχο* τον Ασκαλωνίτη, σχολάρ-
της παραγωγής σε όλο και μεγαλύτερες επι- χη τότε της Ακαδημίας αλλά πρωτεργάτη και
χειρήσεις (μονοπώλια) με παράλληλο αποκλει- υπέρμαχο του εκλεκτισμού, επισκέφθηκε τη
σμό των μικρών έχει ως αποτέλεσμα τη διαρκή Σμύρνη, όπου άκουσε μαθήματα ρητορικής και
αύξηση της οικονομικής και πολιτικής δύναμης στη συνέχεια ολοκλήρωσε τη σπουδή της Ρη-
αυτών των μονοπωλίων. Το στάδιο αυτό είναι τορικής στη Ρόδο, όπου δίδασκε τότε ο γνω-
περισσότερο γνωστό ως Τεϋλορισμός (Teylo- στός του από τη Ρώμη Απολλώνιος Μόλος, ο
rismus) και Φορδισμός (Fordismus). Παράλλη- ρητοροδιδάσκαλος. Ο Κικέρων υπήρξε ο α-
λα με τη νέα οργάνωση της παραγωγής παρα- διαμφισβήτητος αρχηγέτης της λατινικής ρη-
τηρείται και μια ανακατανομή στην παραγωγή τορείας, ο απαράμιλλος στυλίστας της λατινι-
και τον προσπορισμό της υπεραξίας: ένα ση- κής φιλοσοφικής γλώσσας και φιλοσοφίας στη
μαντικό τμήμα της παράγεται τώρα στις εξαρ- ρωμαϊκή κοινωνία και γραμματεία. Πολιτικός
τημένες από τις καπιταλιστικές μητροπόλεις και δραστήριος υπερασπιστής της ρωμαϊκής
χώρες. Η εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη δημοκρατικής πολιτείας (αντίπαλος του Καίσα-
δημιουργία μιας εργατικής αριστοκρατίας ρα), δεινός ρήτορας και έξοχος στοχαστής, α-
στον αναπτυγμένο καπιταλισμό, που απομα- φομοίωσε την ελληνική φιλοσοφική παράδο-
κρύνεται όλο και περισσότερο από τον ιστορι- ση', αφού άκουσε τους εκπροσώπους όλων
κό ρόλο της εργατικής τάξης, δηλαδή την προ- των φιλοσοφικών σχολών και ρευμάτων της ε-
λεταριακή επανάσταση. ποχής του. Όσο κι αν ο στοχασμός του όμως
Το τέταρτο στάδιο, ο κρατικομονοπωλιακός έχει δύναμη και γνησιότητα πνευματική, προ-
καπιταλισμός, αποτελεί τη σύγχρονη μορφή σωπικό ύφος, ο ίδιος δεν διατύπωσε σύστημα
καπιταλισμού, ο οποίος συνίσταται στη συνέ- φιλοσοφικό ούτε δόγματα' ήταν ένας θαυμά-
νωση της δύναμης των μονοπωλίων με τη δύ- σιος δοξογράφος συγγραφέας, που είχε συ-
ναμη του αστικού κράτους. Η ανάμειξη του νείδηση της φιλοσοφικής προσφοράς του, έ-
κράτους στη σφαίρα της οικονομίας με την πο- πλασε τη φιλοσοφική γλώσσα και ορολογία
λύπλευρη εκμετάλλευση της δύναμής του (ι- των Λατίνων και άντλησε κυρίως από τους φι-
δεολογική, φυσική - κατασταλτική) συντελεί λοσόφους και τα έργα της ελληνιστικής περιό-
στην άμβλυνση των ανπθέσεων που δημιουρ- δου (έμεινε στην ιστορία ο χαρακτηρισμός που
γεί ο μονοπωλιακός καπιταλισμός. έδωσε ο ίδιος στα έργα του: "απόγραφα sunt").
Ο διαρκώς οξυνόμενος ανταγωνισμός μεταξύ Δεν θα μας απασχολήσουν βέβαια η πολιτική
παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγω- δραστηριότητα του Κικέρωνα ούτε οι ρητορι-
γής δημιουργεί σύμφωνα με τον Marx τις προ- κοί του λόγοι, που συνοδεύουν τη δημόσια
ϋποθέσεις της υπέρβασης του ίδιου του συ- ζωή του. θα δούμε αποκλειστικά το φιλοσοφι-

56
 Κικέρων

κό του έργο, πάντοτε όμως σε σχέση και ανα- πλατωνικής Ακαδημίας περί αγαθού, όπως την
φορά προς το σύνολο έργο και τη ζωή του. είχε σπουδάσει ο Κικέρων κατά την παραμονή
Ετσι η φιλοσοφική του ωριμότητα και το συγ- του στην Αθήνα το 79 π.Χ.· (5) το πέμπτο έργο
γραφικό του έργο παρακολουθούν τις μετα- φιλοσοφίας είναι το Tusculanae disputationes
πτώσεις της ζωής του και τις περιπέτειες της (Τουσκουλάνειες διατριβές), ένα έργο πρακτι-
πολιτικής του δραστηριότητας. Ισως καλύτερα κής ηθικής, αφιερωμένο στον φίλο του πολιτι-
θα λέγαμε της δημόσιας ζωής του. Οι μελετη- κό Βρούτο, που έχει πέντε βιβλία και αναπτύσ-
τές, λοιπόν, βλέπουν δύο συγγραφικές περιό- σει διάφορες αρετές, κυρίως σε σχέση με το
δους ή φιλοσοφικές ενότητες. Στην πρώτη κα- μεγαλείο της Ρώμης· (6) το έκτο έργο είναι το
τατάσσονται τα έργα πολιτικής φιλοσοφίας, τα De Natura deorum (Περί της φύσεως των θεών
οποία χρονολογούνται ως την εποχή ή το έτος ή απλώς Περί θεών), αφιερωμένο κι αυτό στον
της υπατίας του στην Κιλικία της Μ. Ασίας (52 Βρούτο. Το έργο αυτό είναι πηγή πληροφο-
π.Χ.) και περιλαμβάνει τα έργα: (1 ) De oratore ριών για τις αρχαίες αντιλήψεις περί θεού,
(Περί ρήτορος), θεωρία της ρητορικής τέχνης, όπου θαυμάζει κανείς τις ανάλογες γνώσεις
όπως και το έργο του De inventione (Περί ευ- του Κικέρωνα και το δραματικό ύφος του- είναι
ρέσεως), που έγραψε αργότερα (45 π.Χ.), (2) γραμμένο σε διαλογική μορφή και εκθέτει τις
De republica (Περί πολιτείας)-σώζεται σε απο- αντιλήψεις περί θεού των Επικούρειων* και
σπασματική μορφή- "καταγραφή" ή απόηχος των Στωικών*, τις οποίες αντικρούει ο (σκεπτι-
των πολιτικών συζητήσεων των προσώπων κός) Ρωμαίος αρχιερέας Κόττα· (7) το έβδομο
που αποτελούσαν τον "κύκλο του Σκιπίωνος". έργο είναι το De divinatione (Περί μαντικής),
Το έργο διαπνέεται από τις πολιτικές ιδέες του δημοσιευμένο αμέσως μετά τη δολοφονία του
Πλάτωνα*, απόψεις της πολιτικής φιλοσοφίας Καίσαρα (44 π.Χ.), όπου εκφράζει τη γνώμη για
του Αριστοτέλη*, του Δικαίαρχου* και του Πα- την ύπαρξη ενός θείου όντος· (8) πρόκειται για
ναίτιου', και (3) De legibus (Περί νόμων), με το έργο De fato (Περί του πεπρωμένου ή Περί
πρότυπο την Πολιτεία' και τους Νόμους" του ειμαρμένης), όπου συζητεί το πρόβλημα της ε-
Πλάτωνα αλλά και ισχυρές επιδράσεις των πο- λευθερίας της βούλησης και κατακρίνει την έν-
λιτικών θέσεων περί φυσικού δικαίου των Στω- νοια της στωικής ειμαρμένης· (9) το ένατο
ικών*. Μετά το 50 π.Χ. και ως το 46 ή 45 π.Χ. ο έργο είναι Laelius de amicitia (Ααίλιος περί φι-
Κικέρων έζησε και εβίωσε δραματικά γεγονό- λίας), όπου ο Κικέρων εκθέτει απόψεις του
τα της ζωής του: πολιτικές απογοητεύσεις ση- περί ηθικής και συζητεί θέσεις του Χρυσίπ-
μάδεψαν βαθιά τη σκέψη του, ο χωρισμός από που*. Το έργο έχει ως υπόβαθρο το αντίστοιχο
τη γυναίκα του Τερέντια και ο θάνατος της σύγγραμμα του Θεοφράστου* Περί φιλίας (δεν
κόρης του Τυλλίας. Απ" αυτά τα βιώματα και τη σώζεται)- (10) Τέλος το δέκατο φιλοσοφικό
μεγάλη πολιτική εμπειρία, καθώς και από τη έργο του Κικέρωνα είναι το De officiis (Περί κα-
μακρά εξοικείωσή του με την ελληνική φιλοσο- θηκόντων). Η έρευνα πιστεύει ότι το έργο
φία θα προκύψουν τα έργα της δεύτερης φιλο- αυτό το τελείωσε ο Κικέρων στο τέλος Νοεμ-,
σοφικής, συγγραφικής περιόδου του Κικέρω- βρίου του 44 π.Χ. και έχει ως πρότυπο -θα λέ-
να: (1) Το πρώτο έργο είναι το Consolatio (Πα- γαμε ότι είναι ανάπλαση ή παράφραση- το
ραμυθία), ένα έργο αυτοπαρηγορίας μάλλον, έργο του στωικού φιλοσόφου Παναιτίου* Περί
που σώζεται μόνο αποσπασματικά' (2) το δεύ- του καθήκοντος. Απ" αυτό το έργο άλλωστε
τερο είναι το Hortensius, γραμμένο στο ύφος μαθαίνουμε την ηθική φιλοσοφία της Νέας
του αριστοτελικού Προτρεπτικού" (3) το τρίτο Στοάς για την έννοια του καθήκοντος (καθώς
είναι το Academica' (Ακαδημεικά) σε δύο βι- και της αρχαίας). Αυτά κυρίως τα έργα του Κι-
βλία: το πρώτο ονομαζόταν Catullus και το κέρωνα, καθώς και μερικά άλλα που δεν σώθη-
δεύτερο Lucullus, από τα οποία σώθηκε μόνο καν (όπως π.χ. το De gloria, Περί δόξας) συ-
το δεύτερο και ένα μέρος από το πρώτο βιβλίο γκροτούν τη συμβολή του στη φιλοσοφία. Οι ε-
(Academica Posteriora)" (4) De Finibus bono- ρευνητές πιστεύουν ότι όλα αυτά ή τα περισ-
rum et malorum (Περί των ορίων του καλού και σότερα έργα τα έγραψε ο Κικέρων μέσα σε λί-
του κακού) σε 5 βιβλία, έργο ηθικής φιλοσο- γους μήνες, ασφαλώς βέβαια από σημειώσεις
φίας, περιλαμβάνει την .επικούρεια ηθική και που είχε κρατήσει, και σε μικρό σχετικά διά-
την αναίρεσή της (1ο-2ο- βιβλ.), την ηθική δι- στημα (45 έως 44 π.Χ.) έκανε την τελική σύν-
δασκαλία των Στωικών και την αντιμετώπισή θεσή τους. Με τα έργα αυτά ο Κικέρων μετου-
της (3ο-4ο βιβλ.) και το 5ο βιβλίο τη θεωρία της σίωσε την ελληνική φιλοσοφία στη λατινική

57
κιναισθησία

γλώσσα και μέσω αυτής στη νεότερη Ευρώπη. την εκτέλεση συγκεκριμένων πράξεων. Για τον
Διότι, βέβαια, οι Ευρωπαίοι πρώτα διάβασαν τα λόγο αυτό η κιναισθησία αποκτά σημαντικό
έργα της λατινικής Γραμματείας, τα οποία χρη- ρόλο στη διαμόρφωση κινητικών αυτοματοποι-
σίμευσαν ως ενδιάμεσος σταθμός προς τα ημένων ενεργειών καθώς και στον έλεγχο του
έργα των αρχαίων Ελλήνων. Επιπλέον ο Κικέ- μυϊκού τόνου. Η απώλεια της κιναισθησίας οδη-
ρων δεν υπήρξε μόνο ο ικανός διαμεσολαβη- γεί στην αποδιοργάνωση της κινητικής δραστη-
τής της φιλοσοφικής σκέψης των αρχαίων ριότητας και στην κιναισθητική απραξία.
Ελλήνων προς τη νεότερη Ευρώπη (μέσω Αυ- Βιβλιογρ.: Λούρια Α. P., Οι βάσεις της Νευροψυχολο-
γουστίνου*, ως πρώτου σταθμού), αλλά χάρη γίας, Μόσχα, 1982 - Pribram Η. Κ., Languages of the
στη γλωσσική του ευαισθησία και τις γλωσσο- brain, Ν. Jersey, 1971.- Tamar Η., Principles of sensory
πλαστικές του ικανότητες προίκισε τη λατινική psychology, Illinois, USA, 1972.- Α. Β. Ζαφρανάς - Μ. Κά-
γλώσσα με εύχυμους καρπούς προηγμένων τσιου - Ζαφρανά, Ύλη και εγκέφαλος, εκδόσεις Κυριακί-
διανοητικών συλλήψεων. Αυτός έπλασε τη φι- δη. Θεσσαλονίκη, 1989.
λοσοφική γλώσσα των Ρωμαίων και με τη δική Ευάγγ. Μανουράς
του απόδοση της φιλοσοφικής γλώσσας των Κινέας ο Θεσσαλός (ακμή 290 π.Χ. - 275 π.Χ.).
Ελλήνων διαμόρφωσε εν πολλοίς τη φιλοσο- Πολιτικός σύμβουλος και "υπουργός" εξωτερι-
φική ορολογία των νεοτέρων. Με τις εκατο- κών, θα λέγαμε, του ηπειρώτη βασιλιά Πύρρου
ντάδες επιστολές του, άλλωστε, δίδαξε στους (318-272 π.Χ.). Υπήρξε έξοχος ρήτορας, θεω-
μεταγενέστερους το ύφος και την ευλυγισία ρούνταν μαθητής του Δημοσθένη και μιμητής
της λατινικής και στην έκφραση λεπτών δια- του (Πλούτ. Πύρ. 14). Ο Πύρρος διατεινόταν
προσωπικών σχέσεων. ότι ο σύμβουλός του Κινέας κατέκτησε περισ-
Βιβλιογρ.: W. Kroll, Die Kultur der ciceronischen Zeit, σότερες πόλεις με τον λόγο του, δηλαδή τη
1933.- V. Poschl, Romischer Staat und griechisches ρητορική του δεινότητα, από ό,τι ο ίδιος με τα
Staatdenken bei Cicero, Berlin, 1936.- P. Klingner, όπλα (Πλούτ. ό.π. και Δίων απόσπ. 40,5). Κατά
Humanitat und Humanitas. Beitrage zur geistigen την παράδοση υπήρξε οπαδός της φιλοσοφίας
Uberlieferung, Bonn, 1947.- W. Ruegg, Cicero und der
Humanismus. 1946 - P. Poncelet, Ciceron traducteur de
του Επικούρου*, όπως μαρτυρεί ο Κικέρων*
Piaton, 1957.- Κ. Χ. Γρόλλιος. Κικέρων και πλατωνική {Κατ. 43) και ο Πλούταρχος* (Πύρ. 20). Αυτό ε-
ηθική, Αθήνα, 1960.- W. Lacey. Cicero and the End of the πιβεβαιώνεται άλλωστε και από τη νοοτροπία
Roman Republic, N. York, 1978.- Κ. Τσάτσος, Οι μεγάλοι του, που φαίνεται στον διάλογο με τον Πύρρο
ρήτορες της Ιστορίας: Κικέρων, Αθήνα, 1968.- Ιω. Ρ. Πα- πριν από την εκστρατεία του στην Κ. Ιταλία.
νέρης, Ο "Laelius de amicitia'. Διάλογος του Κικέρωνα σε Ελεγε δηλαδή στον Πύρρο ότι τα κατακτητικά
σχέση με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, Ιωάννινα,
1982 (=> Ηπειρ. Εστία, 1982).
του σχέδια είναι μάταια και άσκοπα, διότι απο-
Βασ. Κύρκος λαμβάνει ήδη τον στόχο όλων των προσπαθει-
ών του, μια ήρεμη ευτυχία και τις απολαύσεις
κιναισθησία. Η αίσθηση μέσω της οποίας το των συμποσίων.
άτομο λαμβάνει γνώση για την κίνηση, τη θέση Ο Πύρρος, ταυ ανέθετε και tqu ε\κν.στε.υάτα.ν
των μελών (ή όλου) του σώματος. Η κιναισθη- πάντοτε λεπτές διπλωματικές αποστολές,
σία εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της διέγερσης πριν εκείνος αναλάβει τις εκστρατείες του. Ει-
των εσωτερικών αναλυτών που είναι ειδικευμέ- δικά κατά τις εκστρατείες του Πύρρου στην Κ.
νοι για τη λειτουργία αυτή (κινητικοί αναλυτές), Ιταλία ο Κινέας έπαιζε σπουδαίο ρόλο και ανέ-
οι υποδοχείς των οποίων βρίσκονται διασπαρ- λαβε με τις επισκέψεις του στη Ρώμη να βοη-
μένοι στους ιστούς των μυών, τους τένοντες θήσει τον ηπειρώτη ηγεμόνα. Οι λατίνοι συγ-
και τις αρθρώσεις. Το ερέθισμα γεννιέται γραφείς (και ο φίλος των Ρωμαίων Πλούταρ-
στους ειδικούς δέκτες (τα σωματίδια Γκόλτζι) χος) διέσωσαν ή έπλασαν ολόκληρη παράδο-
και μεταφέρεται στον εσωτερικό αναλυτή, ο ο- ση, μέσα από την οποία αποδεικνύεται το με-
ποίος βρίσκεται στην περιοχή της πρόσθιας κε- γαλείο της Ρώμης. Γεγονός είναι πάντως πως
ντρικής έλικας. Εκεί το ερέθισμα υφίσταται την κατά τις εκστρατείες αυτές ο Κινέας απέδειξε
τελική αποκωδικοποίηση, γενικεύεται και συν- τη φιλοσοφική του παιδεία και τις άλλες πολι-
δέεται με τις πληροφορίες των εξωτερικών α- τικές και διπλωματικές του ικανότητες. Εντυ-
ναλυτών (οπτικών, ακουστικών και δερματι- πωσίασε τους Ρωμαίους και εντυπωσιάστηκε
κών), με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται ο ψυχο- απ1 αυτούς, κυρίως από τομς πολιτικούς θε-
κινητικός συντονισμός που είναι απαραίτητος" σμούς και τα πολιτικά τους ήθη. Μίλησε επα-
για τον προσανατολισμό στο περιβάλλον και νειλημμένα στη ρωμαϊκή Σύγκλητο, η οποία

58
 κίνηση

εκδήλωσε την εκτίμησή της στο πρόσωπο του κ.ά.) θεωρούσε το Είναι ως γίγνεσθαι, ως διαρ-
φιλοσόφου διπλωμάτη, αλλά και ο Κινέας θαύ- κή κίνηση και αλλαγή. Οι Ελεάτες* (Ξενοφά-
μασε τη σοβαρότητα του ανώτατου αυτού πο- νης*, Παρμενίδης*, Ζήνων*) προτάσσουν τη
λιτικού σώματος των Ρωμαίων. Ο Πλούταρχος σταθερότητα και την ακινησία, θέτοντας υπό
παραδίδει ότι ο Κινέας ονόμασε τη ρωμαϊκή αμφισβήτηση την καθολικότητα και τη γνωσι-
Σύγκλητο "βασιλέων πολλών συνέδριο ν" (Πύρ. μότητα της κίνησης. Κατά τον Αριστοτέλη*, κί-
19). Πέθανε λίγο μετά την εκστρατεία του νηση δεν είναι μόνο η εξαφάνιση και η εμφάνι-
Πύρρου στη Σικελία (276/75 π.Χ.). ση αλλά και οι ποσοτικές αυξομειώσεις, οι ποι-
Βαο. Κύρκος οτικές αλλαγές και οι μετατοπίσεις σωμάτων
στον χώρο. Κατά τους νέους χρόνους παρατη-
Κινεζική φιλοσοφία, βλ. Ιστορία της φιλοσο- ρείται μια τάση απολυτοποίησης της μηχανικής
φίας μορφής κίνησης, μια αναγωγή της κίνησης στη
μεταβολή της θέσης αντικειμένων στον χώρο,
κίνημα. 1. (κοινωνικό). Η δραστηριότητα ορι- στην απλή μετατόπιση και αλληλεπίδραση (βλ.
σμένης κοινωνικής ομάδας που διέπεται από π.χ. Νεύτων*, Καρτέσιος*, Ελβέτιος*, Λα-
κάποια οργάνωση και επιδιώκει ορισμένους πλάς*). Σημαντικές επισημάνσεις για την καθο-
στόχους εναντίον ορισμένης κατάστασης, ε- λικότητα, τον διαλεκτικό χαρακτήρα και την α-
ναντίον θεσμών, εναντίον συνολικά μιας κατε- ντιφατικότητα ως πηγή της κίνησης απαντώ-
στημένης τάξης (αρνητικός στόχος) και υπέρ νται στον Χέγκελ*, ο οποίος ωστόσο μυστικο-
κάποιων εναλλακτικών προοπτικών (θετικοί ποιεί ιδεοκρατικά την κίνηση ανάγοντάς την σε
στόχοι). Υπάρχει πληθώρα κινημάτων (π.χ. ερ- αυτοκίνηση και αλλοτριωμένες εκφάνσεις της
γατικό, αγροτικό, επαναστατικό, διεθνιστικό, απόλυτης ιδέας. Ο Ένγκελς* γενικεύοντας τη
εθνικο-απελευθερωτικό, φοιτητικό, γυναικείο, δυναμική των επιστημών της εποχής αναπτύσ-
οικολογικό, ειρηνιστικό κ.λπ.) με αντίστοιχη ι- σει τη φιλοσοφική κατηγορία της κίνησης στα
δεολογική και θεωρητική υποστήριξη. Η απο- πλαίσια της υλιστικής διαλεκτικής* και επεξερ-
τελεσματική συμβολή ενός κινήματος στην α- γάζεται ορισμένη ιεραρχία των μορφών κίνη-
ναδιαμόρφωση του υφιστάμενου συσχετισμού σης, δίνοντας έμφαση, στο άφθαρτο, στο ακα-
κοινωνικο-πολιτικών δυνάμεων είναι συνάρτη- τάλυτο και στο αδημιούργητο (βλ. αυτοκίνηση)
ση: α) του τρόπου και του περιεχομένου της ύλης και κίνησης. Ο Μαρξ* συνδέει τη μελέτη
δράσης του, β) του βαθμού θεωρητικής θεμε- της κίνησης με τη διερεύνηση των νομοτελειών
λίωσης των στρατηγικών και τακτικών στόχων και της αντιφατικότητας που διέπουν συγκεκρι-
του, γ) των κοινωνικών αναγκών που εκφρά- μένες αναπτυξιακές διαδικασίες (βλ. π.χ. Κε-
ζει, δ) της σύνθεσης, της μαζικότητας και της φάλαιο). Ο Λένιν* αναπτύσσει πολεμική κατά
οργανωτικής συγκρότησης του, ε) της εσωτε- των εγχειρημάτων αναγωγής της ύλης σε ε-
ρικής και εξωτερικής ιστορικής συγκυρίας. νέργεια (βλ. ενεργητισμός).
2. Με τη στενή έννοια: οργανωμένη ενέργεια Η κίνηση είναι συσχετική με την ακινησία κατη-
ομάδας στρατιωτικών (π.χ. το κίνημα στο γορία και συνδέεται στενά με τις κατηγορίες:
Γουδί, το 1909) (βλ. επίσης: ένοπλη εξέγερση, χώρος* - χρόνος*, ποιότητα' - ποσότητα*, αντί-
επανάσταση, δικτατορία). φαση*, συνέχεια* - ασυνέχεια*, εξέλιξη", ανά-
Δ. Π. πτυξη* κ.λπ. Η σύγχρονη επιστήμη και η φιλοσο-
φία αποκαλύπτουν την ιεραρχικά διατεταγμένη
κίνηση. Επιστημονική έννοια και φιλοσοφική πολυμορφία κινήσεων και τους περιορισμούς
κατηγορία, η οποία επισημαίνει ορισμένη καθο- διαφόρων εγχειρημάτων αναγωγισμού* ανώτε-
λική και ενδογενή ιδιότητα της ύλης, ένα γενι- ρων και περιπλοκότερων μορφών κίνησης σε κα-
κό χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, του τώτερες. Η κάθε γνωστική διαδικασία ξεκινά
σύμπαντος" κάθε μεταβολή, αλλαγή, αλληλεπί- από τη χαώδη κατ" αίσθηση αντίληψη περί κίνη-
δραση και διαδικασία που συντελείται. Αρχικά σης, προχωρά στην κατ" εξοχήν στατική διερεύ-
ταυτιζόταν με τη μεταβολή της θέσης αντικει- νηση (ανάλυση, επαγωγή κ.λπ.) αποσπασμένων
μένων στον χώρο, με την απλή μηχανική μετα- από τις αλληλεπιδράσεις τους μερών και, στον
τόπιση και αλληλεπίδραση (ιδιαίτερα στη φυσι- βαθμό που ολοκληρώνει αυτή τη διαδιακασία,
κή φιλοσοφία των νέων χρόνων). Η αυθόρμητη προβαίνει στη θεωρητική - συνθετική ανασύστα-
διαλεκτική της αρχαιότητας (π.χ. Αναξαγό- ση του αντικειμένου, στη συναγωγή της εσωτε-
ρας*, Αναξιμένης*, Εμπεδοκλής*, Ηράκλειτος* ρικής συνάφειας και των νόμων που διέπουν την

59
κινητικότητα κοινωνική
κίνησή του. Στην πορεία αυτή η γνώση κινείται που ακολουθεί. Έτσι ο Heider διατύπωσε τη θε-
από τις απλούστερες και στοιχειώδεις μορφές ωρία του των παραγωγικών αιτίων της συμπερι-
κίνησης και αλληλεπίδρασης προς όλο και πιο φοράς, την οποία επεξέτεινε ο Weiner. Ο
σύνθετες και περίπλοκες (χημική, μηχανική, Heider μίλησε για εξωτερικά αίτια (φυσικό και
βιολογική, κοινωνική). κοινωνικό περιβάλλον) και εσωτερικά αίτια (κί-
Βιβλιογρ.: F. Engels. Η διαλεκτική της φύσης, Αθήνα, νητρα ή διανοητικές ικανότητες) που κατευθύ-
Σύγχρονη Εποχή, 1984.- J. Ο. Bemal, Η επιστήμη στην ι- νουν τη συμπεριφορά. Αλλη θεωρία κινήτρων
στορία, τομ. 1-4, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος.- Ε. Μπιτσόκη, ανέπτυξε ο Kelley, ο οποίος μίλησε για τρία
Το είναι και το γίγνεσθαι, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 19833.- είδη αιτίων, τα οποία μπορεί να είναι: α) κάποιο
του Ιδιου, Διαλεκτική και νεότερη φυσική, Αθήνα, Ζαχα-
ερέθισμα, β) κάποιο πρόσωπο ή γ) ο χρόνος -
ρόπουλος, 1981'.- Α. Σειττούλιν, Κατηγορίες και νόμοι
της διαλεκτικής, Αθήνα, Αναγνωστίδης [χ.χ.|.
χώρος, ενώ ο Jones τονίζει δύο άλλες παραμέ-
Δ. Πατέλης τρους: α) την απόκλιση από το κοινωνικά επιθυ-
μητό και β) τον αριθμό των μη κοινών αιτιατών
κινητικότητα κοινωνική, βλ. κοινωνική κινητι- στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς.
κότητα Βιβλιογρ.: Nisan Μ., Motivation, "Academic, International
Encyclopedia ot Education", vol. 6, 3430-3454, Oxlord,
κίνητρα (motives). Είναι παράγοντες που ενερ- Pergamon Press, 1985.
γοποιούν και κατευθύνουν τη συμπεριφορά Βασιλική Παππά
ενός ατόμου συνειδητά ή ασυνείδητα. Το κίνη- Κιντή αλ (Abû Ya '.qûb al - Kindî, 9ος αι.). Ο
τρο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η αιτία μιας ε- Αμπού Γιαακούμπ αλ - Κιντή υπήρξε ο πρώτος
νέργειας στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς μεγάλος εκπρόσωπος της αριστοτελικής και
του ατόμου. Ο συμπεριφορισμός* υποστήριξε νεοπλατωνικής μαζί σκέψης στο Ισλάμ, η
ότι τα κίνητρα αποτελούν τον κινητήριο μοχλό οποία άρχισε να εισχωρεί δυναμικά στον μου-
της διαμόρφωσης της συμπεριφοράς με βάση σουλμανικό κόσμο με τη μεγάλη μεταφραστι-
το σχήμα "ερέθισμα -αντίδραση". Το ερέθισμα κή κίνηση ελληνικών έργων στα αραβικά που
αυτό μπορεί να προέρχεται είτε από το εξωτε- σημειώθηκε κατά τον 9ο αιώνα. Γόνος εξέχου-
ρικό περιβάλλον είτε από το ίδιο το άτομο ως σας αραβικής οικογένειας προερχόμενης από
απότοκο βιολογικών λειτουργιών, όπως π.χ. η τη νότια Αραβία, γεννήθηκε στις αρχές του
πείνα, η δίψα κ.λπ. Συχνά το κίνητρο είναι εύ- 9ου αιώνα πιθανώς στη Βασόρα και πέθανε το
κολο να εντοπισθεί. Πολλές φορές όμως μια 870. Επειδή είναι ο πρώτος που εισήγαγε τη
τέτοια απόπειρα γίνεται πολύ δύσκολη όταν το σύνθεση της αριστοτελικής και της νεοπλατω-
κίνητρο (ή τα κίνητρα) της συμπεριφοράς προ- νικής φιλοσοφίας στον αραβο-ισλαμικό κόσμο,
έρχεται από τον χώρο του υποσυνειδήτου. Σ' πήρε τον τιμητικό τίτλο "ο φιλόσοφος των
αυτές τις περιπτώσεις η ψυχολογία αδυνατεί Αράβων". Υπηρέτησε ως φιλόσοφος στην
να ερμηνεύσει κι ακόμα περισσότερο να οδη- αυλή της Βαγδάτης στα χρόνια του φωτισμέ-
γηθεί στην πρόβλεψη της συμπεριφοράς. Πολ- νου χαλίφη αλ - Μααμούν (813-833) και του
λές φορές δε το άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο διαδόχου του αλ - Μουουτασίμ (833-842). Ο
με περισσότερα από ένα κίνητρα, τα οποία α- τελευταίος μάλιστα τον προσέλαβε και ως παι-
ναπόφευκτα συγκρούονται. Τότε το κίνητρο δαγωγό του γιου του. Στη Βαγδάτη ο αλ -
που υπερισχύει είναι αυτό με την ισχυρότερη Κιντή ήταν προϊστάμενος του "Οίκου Σοφίας",
τάση (C. L. Hull). Η ψυχανάλυση, στη δική της της ανακτορικής δηλαδή βιβλιοθήκης.
θεωρία των κινήτρων, ταύτισε ως ένα βαθμό τα Παρά τις θεολογικές του τάσεις η μέθοδος της
κίνητρα με τα ένστικτα, δηλαδή με τα έμφυτα σκέψης του και η ισχυρή επίδραση που άσκη-
κίνητρα του ατόμου (πείνα, δίψα, γενετήσια σαν επάνω του τα έργα του Αριστοτέλη* τον
ορμή). Οι σύγχρονες ψυχοδυναμικές θεωρίες κατατάσσουν ουσιαστικά στους φιλοσόφους
υποστηρίζουν ότι η συμπεριφορά είναι η συνι- παρά στους θεολόγους. Ο αλ - Κιντή συνέλεξε
σταμένη των ασυνείδητων συγκρούσεων, των τα άνθη της αριστοτελικής και νεοπλατωνικής
απαιτήσεων του περιβάλλοντος και του προσα- σκέψης και εισήγαγε δυναμικά τη φιλοσοφία
νατολισμού και των επιλογών του "εγώ". Σύμ- στο θεολογικό σύστημα των Μουταζιλιτών*
φωνα με τις γνωστικές θεωρίες, το άτομο πα- θεολόγων (mutakallimûn).
Την σκέψη του αλ - Κιντή την παρακολουθού-
ρουσιάζεται ως ένα υποκείμενο το οποίο κρίνει
με σε πολυάριθμες μικρές πραγματείες του
και επιλέγει το ίδιο τη μορφή συμπεριφοράς
(Rasâ Ή), στις οποίες ο αγώνας του ήταν από
του μέσα από διάφορες γνωστικές διαδικασίες

60
 ΚΙρκεγκαρ

τη μια μεριά να εισαγάγει τη φιλοσοφία στα φωτικό της επίπεδο και γενικά τον πολιτισμό
πεδία της θεολογίας και από την άλλη να σύρει της. Η αντίθεση (στα πλαίσια του Χριστιανι-
τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη φιλοσο- σμού*) Καθολικισμού και Ορθοδοξίας αντιστοι-
φία και τη θεολογία. Καταπιάστηκε με το πρό- χεί, κατά την άποψή του, στην αντίθεση δυτικής
βλημα του κόσμου και της "πρώτης ύλης" και και ανατολικής (σλαβικής, και κυρίως ρωσικής)
στη σπουδαία πραγματεία του Πρώτη φιλοσο- νοοτροπίας και σκέψης. Οι πηγές της αντίθεσης
φία ή Μεταφυσικά, στην οποία εκθέτει τις βα- αυτής, κατά τον Κιρέεφσκι, ανάγονται στις δια-
σικές αριστοτελικές αρχές, μεταμόρφωσε, με φορές των φιλοσοφιών του Πλάτωνα* και του
μια μικρή αλλά αξιοσημείωτη λεπτομέρεια, το Αριστοτέλη*. Ο πλατωνισμός αποτελεί, αν όχι
νεοπλατωνικώς ερμηνευμένο αριστοτελικό τη βάση της Ορθοδοξίας, μιαν από τις φιλοσο-
σχήμα του κόσμου. Σύμφωνα με τον Αριστοτέ- φικές της προϋποθέσεις, ενώ ο αριστοτελι-
λη και τους Νεοπλατωνικούς*, ο κόσμος είναι σμός* αποτέλεσε τη βάση του δυτικού σχολα-
αιώνιος, διότι η "πρώτη ύλη", από την οποία στικισμού/καθολικισμού.
προέρχεται, απορρέει από τον θεό, ο οποίος Ο Κιρέεφσκι προφήτευε ως αναπόφευκτη την
είναι το "πρώτον κινούν ακίνητον" και η ανε- πτώση του δυτικού αστικού πολιτισμού -που
ξάντλητη πηγή όλων των απορροών. Ο αλ - διαβρώθηκε, όπως πίστευε, από την ιδιοτέλεια
Κιντή, για να εναρμονίσει την ελληνική φιλο- και τον εγωισμό- και τον θρίαμβο της σλαβικής
σοφία με την ισλαμική θρησκεία, η οποία δέχε- (ρωσικής) κουλτούρας. Έργα του: Πλήρης έκ-
ται τον κόσμο ως δημιούργημα του θεού και δοση των απάντων του, τ. 2, Μόσχα, 1911. Επι-
άρα πεπερασμένον, πιστεύει ότι η "πρώτη ύλη"
λογή άρθρων του, Μόσχα, 1984.
είναι δημιούργημα του Θεού και επομένως δεν
Βιβλιογρ.: Ιστορία της ρωσικής φιλοσοφίας, Μόσχα,
είναι αιώνια, όπως διδάσκει ο Αριστοτέλης.
1991.- Gleazon D., European and Moscovite, Ivan
Από τα παραδείγματα αυτά μπορούμε να εν-
Kireewsky and the origine ol Slavophilism, Camb. (Mass.),
νοήσουμε ότι η φιλοσοφική σκέψη του αλ -
1972.
Κιντή είναι ακόμη διστακτική- της λείπει η με- θεοχ. ΚεοσΙδης
γάλη ικανότητα για ανάλυση και προπαντός
για σύνθεση, που θα παρατηρηθεί λίγο αργότε- ΚΙρκεγκαρ (Sören Aabye Kierkegaard). Ο Δανός
ρα στους μεγάλους μουσουλμάνους φιλοσό- φιλόσοφος και θεολόγος γεννήθηκε στις
φους (αλ - Φαράμπη, Αβικέννα κ.ά.). Ωστόσο 5.5.1813 στην Κοπεγχάγη όπου και πέθανε στις
με τις αναλύσεις του για το νόημα της δημι- 11.11.1855. θεωρείται ως ένας από τους θεμε-
ουργίας και με τις προσπάθειές του να εναρ- λιωτές του φιλοσοφικού ρεύματος του υπαρξι-
μονίσει φιλοσοφία και θρησκεία και να διασφα- σμού*, που έμελλε να αναπτυχθεί παραπέρα
λίσει έτσι τις αξίες τις πίστης, χάραξε τον στον 20ό αιώνα. Προερχόταν από εύπορη οικο-
δρόμο για μια "μουσουλμανική φιλοσοφία" με γένεια της Κοπεγχάγης. Σπούδασε θεολογία
την αληθινή της έννοια. Αξιοσημείωτη είναι η στο εκεί Πανεπιστήμιο. Το 1841 υποστήριξε τη
τεράστια επιρροή της πραγματείας του De φιλοσοφική του διατριβή, που είχε τον τίτλο Η
intellecto στον λατινικό Μεσαίωνα. έννοια της ειρωνείας με διαρκή αναφορά στον
Βιβλιογρ.: Οι σπουδαιότερες από τις πραγματείες του αλ Σωκράτη. Τον ίδιο χρόνο ταξίδεψε στο Βερολί-
- Κιντή εκδόθηκαν στο Κάιρο από τον Dr. AbO RkJâ, νο με σκοπό να παρακολουθήσει τις παραδό-
Μ.Α.Η., Rasé il al - Kindi al - lalsa/tya, 1 -2, Κόιρο, 1950-53. σεις του Schölling*, από τον οποίο όμως, όπως
Για τη φιλοσοφία του βλ. R. Walter, The Rise ol Islamic
και οι Engels*, Bakunin*, πολύ σύντομα απογοη-
Philosophy, crto "Oriens" 3 (1950) 1-19.- Γρηγορίου Ζώκα,
τεύτηκε. Το 1842 επέστρεψε στην Κοπεγχάγη
Ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση, θεσσαλονίκη,
με σκοπό να αφιερωθεί στη συγγραφή. Με με-
1979-80, σ. 124-128.
γάλη ταχύτητα, από το 1843 μέχρι τον θάνατό
Γοηγ. Ζιάκας
του, έγραψε και δημοσίευσε με διαφορετικά
ψευδώνυμα, μια μεγάλη σειρά έργων λογοτε-
Κιρέεφσκι Ιβάν Βασίλιεβιτς (1806-1856). Ρώσος χνικού, φιλοσοφικού και θεολογικού χαρακτή-
θρησκευτικός φιλόσοφος, κριτικός λογοτεχνίας ρα. Από αυτά μερικά είναι τα ακόλουθα: Είτε -
και δημοσιολόγος. Ενας από τους θεμελιωτές είτε (1843), Δύο εποικοδομητικοί λόγοι (1843),
της ιδέας του "σλαβισμού". Υπήρξε μαθητής του Φόβος και Τρόμος (1843), Επανάληψη (1843),
Χέγκελ* και του Σέλλινγκ*. θεωρούσε ότι η ζωή Φιλοσοφικά Θρύψαλα ( 1844), Η έννοια της Αγω-
του επί μέρους ανθρώπου καθώς και των λαών νίας (1844), Πρόλογος (1844), Στάδια πάνω
εδράζεται στη θρησκεία, της οποίας ο τύπος κα- στον δρόμο της ζωής (1845), Εποικοδομητικοί
θορίζει τον χαρακτήρα της κοινωνίας, το μορ- λόγοι (1847), Χριστιανικοί λόγοι ( 1848), Η κρίση

61
ΚιστερσιανοΙ
(1848), Η άποψη της δραστηριότητάς μου ως Ο Κίρκεγκαρ μιλούσε για τη φιλοσοφία των
συγγραφέα (1848), Ενάσκηση στον Χριστιανι- σφαιρών της ύπαρξης, που νοηματοδοτούνται
σμό (1850) κ.λπ. Εκτός από τα έργα αυτό από την ύπαρξη, την αγωνία, την πίστη, το α-
έχουν εκδοθεί και τα προσωπικά του ημερολό- μάρτημα, το παράδοξο, και που είναι η Ηθική*,
για, που παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Ο η Αισθητική* και η Θρησκεία*. Τα παραπάνω
Kierkegaard γνώριζε αρχαία ελληνικά και λατι- βασικά συναισθήματα δημιουργούν το πέρα-
νικά πολύ καλά και είχε κλασική μόρφωση. σμα από τη μια σφαίρα στην άλλη. Δεν είχε
Είχε δε αφιερώσει αρκετό χρόνο στη μελέτη ποτέ τη φιλοδοξία να δημιουργήσει σύστημα,
των πλατωνικών διαλόγων. όπως ο Εγελος, άλλωστε τον κατηγορούσε
Σημαντική θέση στη ζωή του και τη σκέψη του για το πανλογιστικό του σύστημα. Ξανάρχισε
απέκτησε ο αρραβώνας με τη Reggina Olsen. να απασχολείται με τα υπαρξιακά προβλήματα
Συγκεκριμένα τον απασχόλησε το πρόβλημα του ανθρώπου, εμπλέκοντάς τα στο παράδοξο
μήπως εξ αιτίας του και της αγάπης του προς του αληθινού χριστιανισμού. Δεν ασχολείται
αυτήν συνέχεε το ιδανικό με την πραγματικό- με την αριστοτελική "ουσία", αλλά με την "ύ-
τητα. Ετσι, ύστερα από εσωτερική αμφισβήτη- παρξη", την "αγωνία" και την "απελπισία". Η ε-
ση και εσωτερικό αγώνα, τον διέλυσε. Στο πίδρασή του στην εποχή του υπήρξε μικρή.
έργο του Το ημερολόγιο ενός πλανευτή, περι- Μόνο ύστερα από τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλε-
γράφει όλη αυτή την τρικυμιώδη ψυχολογική μο άρχισε να συγκινεί τα ευαίσθητα στα μυ-
στήρια της ύπαρξης πνεύματα. Τότε μεταφρά-
κατάσταση και εμπειρία. Όλη του την υπόλοιπη
σθηκαν και τα έργα του στα γερμανικά. Η φι-
ζωή την πέρασε στη γενέτειρά του γράφοντας.
λοσοφία του επέδρασε στους Κ. Jaspers*, Μ.
Η δημιουργία του μπορεί να διαταχθεί σε τρεις
Heidegger* και J. P. Sartre*, δηλαδή στους με-
μεγάλους κύκλους. Ο ίδιος έχει γράψει ότι η
γαλύτερους φιλοσόφους του υπαρξισμού. Με-
συγγραφική του παραγωγή χωρίζεται σε μία αι-
ταφράσεις έργων του: Σαίρεν Κίρκεγκωρ,
σθητική, μία θρησκευτική και μία φιλοσοφική
Φόβος και Τρόμος, μτφρ. Α. Σολωμού, εκδ. Νε-
περιοχή που κείται μεταξύ των δύο προηγουμέ-
φέλη, Αθήνα, 1980.- Σαίρεν Κίρκεγκωρ, Η έν-
νων. Ως αισθητική παραγωγή θεωρούνται τα νοια της Αγωνίας, μτφρ. Γ. Τζαβάρα, εκδ. Δω-
έργα από το 1843 ως το 1845. Στη δεύτερη α- δώνη, Αθήνα, 1990. .
νήκουν τα έργα από το 1846 ως το 1848 και
στην τρίτη αυτά από το 1848 ως το 1851. Μέσα Βιβλιογρ.: Alastair Hannay, Kierkegaard, στη σειρά "The
Arguments ol the Philosophers" Routledge, London-New
σ' αυτά τα οκτώ χρόνια δημιούργησε έργα εκ-
York, 1982.
πληκτικά σε περιεχόμενο, συγκεντρώθηκε και
Χάρης Κράλλης
ολοκληρώθηκε μια παραγωγή που αποτελεί και
τους δεκατέσσερεις τόμους των απάντων του. ΚιστερσιανοΙ. Μοναχικό τάγμα της Ρωμαιοκα-
Το σημείο απ" όπου ξεκινά είναι η κριτική της θολικής Εκκλησίας.Ιδρύθηκε το 1098 και πήρε
πανλογικής φιλοσοφίας του Εγέλου*. Στη δια- την ονομασία του από την πρώτη μονή που ι-
τριβή του ήδη θεωρεί την ειρωνεία* ως ατελεί- δρύθηκε στο Cîteaux, στη λατινική Cistercium,
ωτη αρνητικότητα, που αποτελεί και την οδό που βρίσκεται στη Βουργουνδία κοντά στην
για την αλήθεια και οδηγεί στη μοναξιά του α- πόλη Ντιζόν. Ιδρυτής του τάγματος ήταν ο Ρο-
τόμου. Ο Κίρκεγκαρ αρνείται τη λογική στην βέρτος του Μολέσμ, βενεδικτίνος μοναχός. Ο
Ιστορία και δέχεται, αντιθέτως, την τραγικότη- μετέπειτα ηγούμενος και διάδοχος του Ροβέρ-
τα της ζωής. Ακόμη δεν δέχεται και την εγε- του Στέφανος Χάρντινγκ θεωρείται ο πραγμα-
λιανή θέση για το ταυτόσημο υποκείμενο-αντι- τικός οργανωτής του κιστερσιανού κανόνα και
κείμενο και ασκεί κριτική στις μεταφυσικές α- του τάγματος. Η θεαματική ανάπτυξη του τάγ-
ξιώσεις του εγελιανού ορθολογισμού. Από τη ματος, όμως, έγινε από το 1112, όταν στο
λεπτομερή κριτική του εγελιανισμού περνά τάγμα εισήλθε ο άγιος Βερνάρδος*. Από τον
στο κεντρικό πρόβλημα της φιλοσοφίας του, 16ο και 17ο αιώνα δημιουργήθηκε μια μεταρ-
δηλαδή στο πώς ο ξεχωριστός πεπερασμένος ρυθμιστική κίνηση στα μοναστήρια των κιστερ-
άνθρωπος θα μπορέσει να σταθεί απέναντι σιανών. Σημαντικότερη είναι του ηγούμενου
στην παντοδυναμία του ορθολογισμού του κό- της μονής του Λα Τραπ Αρμάν - Ζαν ντε Μπου-
σμου. Συνδεδεμένο με αυτό το πρόβλημα είναι τιγιέ ντε Ρανσέ το 1664, από την οποία προήλ-
και το άλλο του εκπεσμού του χριστιανισμού, θαν οι Τραππιστές μοναχοί. Η βασική φιλοσο-
του γνήσιου χριστιανισμού, στον οποίο ασκεί φία του τάγματος ήταν η αυστηρά ασκητική
δριμύτατη κριτική. ζωή και η χειρωνακτική εργασία. Διακρίθηκε

62
 κλάση

για τη μεγάλη εκπολιτιστική δράση στη Γερμα- γκαία μια προσπάθεια να έρθουν σε επικοινω-
νία. Έτρωγαν, εργάζονταν και κοιμούνταν ο- νία η θεολογία και η επιστήμη. Αντιμετώπισε
μαδικά. Ειδικότερα οι Τραππιστές εφάρμοσαν συνθετικά και συμβιβαστικά τις φιλοσοφικές
και τη σιωπή μαζί με τον ιδιαίτερα ασκητικό θεωρίες περί φυσικών θρησκειών, τα επιτεύγ-
βίο. Η σωματική και πνευματική άσκηση, η χει- ματα των φυσικών επιστημών και την εκκλη-
ρωνακτική εργασία και η αδιάκοπη σιωπή σιαστική δογματική. Η πίστη του στη μέλλουσα
έφερε κατ" αυτούς την κάθαρση και την προ- ζωή είναι χαρακτηριστική: η μέλλουσα ζωή
σέγγιση με τον Θεό. είναι η ανταπόδοση για τον ενάρετο κοσμικό
Σήμερα κατά βάση το τάγμα δεν υφίσταται, βίο, καθώς η αρετή και αυτό που προέρχεται
αλλ' όμως υπάρχουν κάποιες ομάδες Τραππι- από αυτήν (:η ευδαιμονία) δεν συμπίπτουν.
στών. Έργα του: Απόδειξη περί της υπάρξεως και
Βιβλιογρ.: R. Thomas. Spiritualité cistercienne. La Trapp, των ιδιοτήτων του Θεού (1705).- Πραγματεία
1967, 2 τόμοι. περί των αμεταβλήτων επιταγών της φυσικής
Αλέξ. Καριώτογλου θρησκείας και περί της αλήθειας και βεβαιότη-
τας της χριστιανικής αποκαλύψεως (1706).
Κλάγκες Λουδοβίκος (Ludwig Klages). Γερμα- Βιβλιογρ.: R. Zimmermann, Clerkes Leben und Werke.
νός φιλόσοφος και ψυχολόγος (Αννόβερο, Βιέννη, 1870.- Ed. Le Rossignol, The ethical Philosophy of
1872 - Ζυρίχη, 1956), από τους κυριότερους, S. Clark. Λιψία, 1892.
μαζί με τον Ed. Spranger*, εκπροσώπους της Παναγ. Πάχος
χαρακτηρολογίας, επιστήμης που προσείλκυ-
κλάση (λατ. classis, η οποία μεταφράζεται ως
σε μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον κατά τη
ομάδα, τάξη). Στη λογική και στα μαθηματικά,
διάρκεια του Μεσοπολέμου στη Γερμανία. καθώς και σε άλλες επιστημονικές περιοχές,
Κατά τον Κλάγκες, ο χαρακτήρας συνιστά σημαίνει τη συλλογή αντικειμένων τα οποία ι-
προσυνειδησιακό φαινόμενο' ένα τμήμα του υ- κανοποιούν κάποια ή κάποιες ιδιότητες ή απο-
ποσυνειδήτου διαφεύγει από τον απωθητικό τελούν μέλη της συλλογής με την πλήρωση
μηχανισμό (η "ψυχή" κατά τον Κλάγκες) και από μέρους τους συγκεκριμένων όρων. Στο πα-
συγκροτεί την προσωπικότητα, η οποία με την ρελθόν, και ιδιαίτερα κατά την περίοδο ισχύος
εμφάνιση του συνειδητού πνεύματος θα απο- της κατά τον Γκέοργκ Καντόρ* θέωρίας των συ-
τελέσει το Εγώ, τιθασεύοντας τα προϋπάρχο- νόλων, η έννοια της κλάσης κάλυπτε την ίδια
ντα εκείνα στοιχεία του χαρακτήρα που ρυθμί- σημασιολογική περιοχή με την έννοια του συ-
ζονται άμεσα από τα ένστικτα*. Στη γραφολο- νόλου. Μετά την εμφάνιση των συνολοθεωρη-
γία, κλάδο της χαρακτηρολογίας, ο Κλάγκες τικών παραδόξων στις αρχές του 20ού αιώνα,
εισήγαγε, αναφορικά προς τον συνθετικό τύπο οι δύο έννοιες διαχωρίστηκαν με αποτέλεσμα η
προσωπικότητας, την έννοια του "ζωτικού επι- έννοια της κλάσης να είναι ευρύτερης σημα-
πέδου" της γραφής (ως συνθετικής παρουσίας σίας και να καλύπτει τις συλλογές αντικειμέ-
των ενστικτωδών δυνάμεων του γράφοντος). νων που ικανοποιούν κάποια ή κάποιες ιδιότη-
Αντίθετος προς κάθε μορφή διανοητισμού, τες, ενώ η έννοια του συνόλου να καλύπτει τις
από τον οποίο πάσχει ο αστικός πολιτισμός, ο συλλογές αντικειμένων που ικανοποιούν κά-
Κλάγκε, στο έργο του Der Geist als Widersa- ποια ή κάποιες ιδιότητες αλλά και που συγχρό-
cher der Seele (To Πνεύμα ως ανταγωνιστής νως αποτελούν υποσύνολα ήδη υπαρχόντων
της Ψυχής, 1929-32), αναζητά την αυθεντικό- συνόλων. Έτσι δεν υπάρχει, για παράδειγμα,
τητα της ζωής στον ανεπιτήδευτο, δημιουργι- σύνολο όλων των συνόλων, ενώ είναι δυνατόν
κό αυθορμητισμό του συναισθήματος. να υπάρχει κλάση όλων των συνόλων. Γενικώς
Παναγ. Πόκος μπορεί να θεωρηθεί ότι για κάθε ιδιότητα υπάρ-
χει κλάση αντικειμένων τα οποία την ικανοποι-
Κλαρκ Σάμιουελ (Samuel Clarke). Βρετανός ούν (την πληρούν), ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει
θεολόγος και φιλόσοφος (1675-1729). Σπού- για τα σύνολα. Οι κλάσεις μπορούν να είναι
δασε φιλοσοφία και μαθηματικά και εντάχθηκε συλλογές που έχουν είτε άπειρα είτε πεπερα-
στον κύκλο των οπαδών του Νεύτωνα*, οι ανα- σμένα ως προς το πλήθος τους μέλη. Επίσης υ-
καλύψεις του οποίου έφεραν επανάσταση σε πάρχει η κενή κλάση η οποία δεν διαθέτει μέλη.
κάθε τομέα της διανόησης· έτσι, όταν ο Κλαρκ Μια τέτοια κλάση ορίζεται από μια ιδιότητα η
αφιερώθηκε στον προτεσταντισμό (διετέλεσε οποία δεν ικανοποιείται από κανένα αντικείμε-
νο (π.χ. από μια αντιφατική ιδιότητα, όπως
μάλιστα εφημέριος στο Λονδίνο), ήταν ανα-

63
 κλασική γερμανική φιλοσοφία

αυτή του να είναι ένα αντικείμενο κάτι και συγ- δεσε με αυτόν τον τρόπο την υπερβατικότητα
χρόνως να μην είναι αυτό το κάτι). Μια κλάση και τη φιλοσοφία της φύσης, οδήγησε στην α-
που αποτελείται από ένα μόνο στοιχείο ονομά- ντίδραση του Fichte. Ο Schölling κατέστησε τη
ζεται "μονομελής". Δεδομένου ενός πεδίου φύση την κεντρική έννοια της φιλοσοφίας του,
διερεύνησης, όπως αυτού των συνόλων, αντι- και έτσι έκανε τη φιλοσοφία αντικειμενική, μετά
παρατίθεται στην "κενή" κλάση η "καθολική" από τον ριζοσπαστικό υποκειμενισμό του Fichte.
κλάση, η οποία περιέχει ως στοιχεία της όλα τα Διάδοχος, αρχικά συνοδοιπόρος του Schölling,
αντικείμενα του συγκεκριμένου πεδίου διερεύ- υπήρξε ο Hegel*, ο οποίος ολοκλήρωσε τη γερ-
νησης. Ο "λογισμός των κλάσεων", δηλαδή η μανική κλασική φιλοσοφία, διαφοροποιούμενος
μελέτη των ιδιοτήτων των κλάσεων καθώς και στην πορεία καθαρά από τον παλιό συμμαθητή
των πράξεων επί των κλάσεων, μελετάται στον του. Η φιλοσοφία του αξίωνε την ολοκλήρωση
"λογισμό των κλάσεων" που είναι δυνατόν να όλης της φιλοσοφίας, με τα διάφορα φιλοσοφι-
αποτελεί μέρος της "λογικής των κλάσεων". κά συστήματα να αποτελούν στιγμές της εξέλι-
Δίον. Α ναπολιτάνος
ξης της φιλοσοφίας και της πορείας προς τον
σχηματισμό της. Δεν είναι τυχαίο ότι με τον
κλασική γερμανική φιλοσοφία. Ο περιγραφι- Hegel για πρώτη φορά η ιστορία της φιλοσοφίας
κός όρος "κλασική γερμανική φιλοσοφία" ορί- μελετάται ως ενιαία πορεία και όχι ως συλλογή
ζει την περίοδο της εξέλιξης της γερμανικής ιδεών ή γνωμών για τα υπό συζήτηση φιλοσοφι-
φιλοσοφίας από τον Καντ* μέχρι και τον Χέ- κά προβλήματα. Ο ριζοσπαστικός ιστορισμός
γκελ* ή καλύτερα τον Feuerbach* και τους Νε- του συνοδεύεται από μια περιφρόνηση για την
οεγελιανούς*, και είναι κστά τούτο ευρύτερος εμπειρία ή τη φύση, όπου αποτυγχάνει από την
και περιεκτικότερος από τον όρο "γερμανικός πρώτη στιγμή. Η ονομαστή διδασκαλία της "δια-
ιδεαλισμός", διότι περιέχει και εμφανώς υλι- λεκτικής" εννοείται τόσο επαναστατικά όσο
στικές τάσεις, όπως στον νεαρό Καντ και τον ήταν και η ίδια η Γαλλική Επανάσταση, την
Feuerbach. οποία ένθερμα υποστηρίζει, καθώς επιφορτίζε-
Η καθοριστική στιγμή για τον σχηματισμό της ται το καθήκον να πραγματώσει την ολοκληρω-
γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας είναι η Κριτι- τική κυριαρχία του Λόγου, συνεχίζοντας έτσι τα
κή της καθαρής Λογικής, έργο με το οποίο εμ- αξιώματα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού*. Παρό-
φανίζεται και σχηματίζεται η "κοπερνίκειος" μοια επανάσταση γίνεται και στην ίδια τη Λογι-
στροφή του Καντ, ο οποίος προσπαθεί με κή*, την οποία ερμηνεύει ως ιστορική κατα-
αυτόν τον τρόπο να λύσει άλυτα προβλήματα, σκευή, όπως και στη Φαινομενολογία του Πνεύ-
που είχαν παρουσιασθεί στην περίοδο του ρα- ματος.
σιοναλισμού, όπως το πρόβλημα των εμφύτων Η ολοκλήρωση της φιλοσοφίας, που πέτυχε με
ιδεών, το πρόβλημα του διχασμού του σενσου- μια ορισμένη έννοια ο Hegel, ήδη απειλούνταν
αλισμού και του ρασιοναλισμού κ.λπ. Ο Καντ στα διάφορα πεδία που την αποτελούν από
προσπάθησε με την κοπερνίκεια στροφή να ξε- φωνές που συνάγουν διαφορετικά συμπερά-
περάσει ειλικρινά τα άλυτα προβλήματα που σματα από την επιτυχία της στους συγκεκριμέ-
παρουσίαζε η φιλοσοφία του Berkeley* ("esse νους τομείς. Ηδη ο Strauss* συνεχίζει τη δια-
est perclpl"). φωτιστική κριτική στο βιβλικό πεδίο, ο
Ο Fichte* ριζοσπαστικοποίησε περαιτέρω τη φι- Feuerbach μετατρέπει την εγελιανή φιλοσοφία
λοσοφία, κάνοντας αρχή της φιλοσοφίας του το σε υλιστική ανθρωπολογία, ο Bruno Bauer* συ-
"υπερβατικό Εγώ". Στον χώρο του υπερβατικού νεχίζει τη βιβλική κριτκή σε αθείστική ερμηνεία
Εγώ περιέχονται νόμοι, οι οποίοι ορίζονται ως α- κοινωνικών φαινομένων. Ο Kierkegaard* παρα-
ντικειμενικοί. Οι διάφοροι δυϊσμοί του καντιανού κολουθεί παραδόσεις του Schölling, που διαδέ-
συστήματος υπερβαίνονται. Στη θέση του τίθε- χεται τον αποθανόντα Hegel στο πρωσικό Βε-
ται το "έλλογο Εγώ". Ο Jacobi* θα εγείρει ενστά- ρολίνο. Ο Schopenhauer* κάνει αποτυχημένες
σεις μέσω ενός σπινοζισμού κατά του ελλοχεύ- παραδόσεις, ενώ ακόμη ο Hegel ζει. Τέλος, οι
οντος υλισμού*. Το ταυτόσημο υποκείμενο-αντι- Marx*, Engels* γράφουν ήδη τα πρώτα τους ε-
κείμενο οριζόταν στον Fichte ως δραστηριότητα γελιανά έργα σε πνεύμα όμως που δείχνει στο
του υποκειμένου. Ο Schölling* με τη σειρά του μέλλον. Το οριστικό τέλος όλων των συστημά-
τόνισε τον ρόλο της Φύσης στη σχέση υποκει- των έχει έρθει.
Βιβλιογρ.: Η. J. Sandkühler (hrsg.), 'Europaische
μένου-αντικειμένου, τροποποιώντας το δεύτε-
Enzyklopädie zu Philosophie und Wissenschaften",
ρο. Η πρωτοτυπία του Schölling, ο οποίος συνέ-
Αμβούργο, 1990.- W. Windelband/H. Heimsoeth, Εγχεφί-

64
 Κλεάνθης

της, τον 17ο αι. στη Γαλλία, ο Ρ. Ντεκάρτ*

διο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, γ' τόμος. μτφρ. Ν. Μ. Σκου-
τερόπουλος. Αθήνα. 199Γ. (Καρτέσιος), συνέβαλε αποφασιστικά στη δια-
Χάρης Κράλλης μόρφωση της αισθητικής θεωρίας του κλασικι-
σμού. Η κρίση της φεουδαρχικής μοναρχίας,
κλασικισμός (από το λατ. classicus, εκείνος τον 18ο αι., γεννά μια νέα μορφή αντιφεου-
που ανήκει στην πρώτη, την ανώτερη, τάξη δαρχικής ιδεολογίας: τον Διαφωτισμό*. Μια
των πολιτών της αρχαίας Ρώμης και, μεταφο- νέα παραλλαγή του κλασικισμού κάνει την εμ-
ρικά, υποδειγματικός). Ρεύμα στις καλές τέ- φάνιση της, ο λεγόμενος "φωταδιστικός" (illu-
χνες και η αντίστοιχή του αισθητική θεωρία, ministe) κλασικισμός, που η ποιητική του, όπως
που εμφανίστηκαν στον 16ο αι., γνώρισαν την τη διατύπωσε ο Μπουαλώ στην έμμετρη πραγ-
άνθησή τους στον 17ο αι. και την παρακμή ματεία του Η ποιητική τέχνη (L* art poétique),
τους στις αρχές του 19ου αι. Είναι το πρώτο γίνεται ο κώδικας απαράβατων κανόνων για
ρεύμα στην ιστορία της Τέχνης όπου η αισθη- τους κλασικιστές διαφωτιστές, μ' επικεφαλής
τική θεωρία προηγήθηκε της καλλιτεχνικής τον Βολταίρο*. Οι τραγωδίες του Βολταίρου
πρακτικής και της υπαγόρευσε τους νόμους στη Γαλλία, του Αλφιέρι στην Ιταλία, η τραγω-
της. Η αισθητική του κλασικισμού συνοψίζεται δία Κάτων του Αντισον στην Αγγλία, μαρτυ-
στις εξής θέσεις: 1) Βάση της καλλιτεχνικής ρούν γΓ αυτή τη στροφή. Αυτό το ρεύμα, στις
δημιουργίας είναι ο ορθός λόγος, στις απαιτή- παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης (1789),
σεις του οποίου πρέπει να υποτάσσονται όλα μετεξελίσσεται στον δημοκρατικό κλασικισμό.
τα συστατικά στοιχεία της τέχνης. 2) Σκοπός Στη Γερμανία, ο Βίνκελμαν* και, κατόπιν, ο Λέ-
του έργου τέχνης είναι η γνώση της αλήθειας σινγκ* διαπιστώνουν ότι η γοητεία των μνημεί-
και το φανέρωμά της σε καλλιτεχνική παρα- ων της αρχαιότητας συνδέεται με την πολιτική
στατική μορφή. Ανάμεσα στο Ωραίο και το δομή της ελληνικής πόλεως: μόνο η δημοκρα-
Αληθές δεν μπορεί να υπάρχει διάσταση. 3) Η τία και η ψυχολογία του ελεύθερου πολίτη
τέχνη οφείλει ν' ακολουθεί τη φύση, να τη "μι- μπορούν να δημιουργήσουν μια τέτοια θαυμά-
μείται". Ό,τι είναι άσχημο στη φύση, δεν πρέ- σια τέχνη. Ο Γκαίτε* στις Συνομιλίες με τον
πει να γίνεται αισθητικά αποδεκτό στην τέχνη. Έκκερμαν (1829), λέει: "Ονομάζω κλασικό ό,τι
4) Η τέχνη είναι από την ίδια της τη φύση ηθική είναι υγιές, και ρομαντικό ό,τι είναι αρρωστη-
και, με την όλη δομή του έργου τέχνης, υπο- μένο". Στις αρχές της δεκαετίας του 1830, οι
στηρίζει το ηθικό "ιδανικό" της κοινωνίας. 5) Το ρομαντικοί κατήγαγαν στη Γαλλία την οριστική
καλλιτεχνικό ιδεώδες, κατά τη γνώμη των θε- νίκη επί του κλασικισμού στη λογοτεχνία,
ωρητικών του ρεύματος, είναι ενσαρκωμένο χωρίς αυτό να σημαίνει και την πλήρη έκλειψη
στην τέχνη της ελληνικής αρχαιότητας. ΓΓ των ιδεών του στην τέχνη. Πιο ανθεκτικές α-
αυτό ο καλύτερος τρόπος να φτάσει κανείς το ποδείχτηκαν οι ιδέες του κλασικισμού στην αρ-
τέλειο είναι η μίμηση των προτύπων της κλασι- χιτεκτονική.
κής τέχνης της αρχαιότητας.
Σημαντική επίδραση για τη διαμόρφωση της αι- Βιβλιογρ.: F. Ernst. Der Klassizismus in Italien. Frankreich
σθητικής θεωρίας στην περίοδο της Αναγέννη- und Deutschland. 1924.- H. Peyre, Qu' est-ce Que le
σης άσκησε η διδασκαλία των πραγματειών classicisme?. 1942.- P. Ο. Kristeller. The Classics and
Renaissance Thought, 1955.- Κ. E. Gilbert and H. Kahn, A
του Αριστοτέλη* Ποιητική και του Οράτιου Ars History ot Esthetics. 1953.
Poetica, που έγιναν δεχτές ως κώδικας αναμ- Γιάν. Κρητικός
φισβήτητων νόμων της τέχνης. Τον 17ο αι., ο
κλασικισμός μετατρέπεται σε δόγμα, η τήρηση κλασικό, βλ. κλασικισμός
του οποίου είναι υποχρεωτική. Η αρχική φάση
της συγκρότησής του εκδηλώνεται στην Ιτα- Κλεάνθης (331-232 π.Χ.). Στωικός φιλόσοφος,
λία, αλλά η τελική του διαμόρφωση σε ολο- μαθητής του Ζήνωνα του Κιτιέα* και διάδοχός
κληρωμένο αισθητικό δόγμα πραγματοποιείται του στη διεύθυνση της "Στοάς" (262-232 π.Χ.).
στη Γαλλία. Ταυτόχρονα, με την καθιέρωση Η διδασκαλία του είναι γνωστή από μαρτυρίες
του κλασικισμού στη λογοτεχνία και στο θέα- μεταγενέστερων συγγραφέων και σύντομα α-
τρο, συντελέστηκε και η επιβολή του στις ποσπάσματα, μεταξύ των οποίων το μεγαλύτε-
σφαίρες της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής ρο είναι ένας κοσμολογικού περιεχομένου
και της γλυπτικής. Στην αισθητική του κλασικι- ύμνος στον Δία, αποτελούμενος από 39 εξά-
σμού σημαντική επίδραση άσκησε η φιλοσοφία μετρους στίχους. Στα κεντρικά προβλήματα
του ορθολογισμού*. Ο κύριος εκπρόσωπος της φιλοσοφίας ο Κλεάνθης δεν παρεξέκλινε

Φ.Λ., Γ-5 65
Κλέαρχος

από τα κριτήρια του δάσκαλού του. Ετσι θεω- Περί ύπνου). Από τα λίγα αποσπάσματα που
ρούσε τον Ήλιο σαν "ηγεμονικόν του κόσμου" σώζονται φαίνεται ότι στηριζόταν στην περί
και δεχόταν την "εκπύρωσιν", κατά την οποία ο ψυχής διδασκαλία του Πλάτωνα και του Αρι-
Ήλιος "εξομοιώνει τα πάντα με τον εαυτό του". στοτέλη (και εναντίον του Δικαίαρχου*, άλλου
Επίσης, ακολουθώντας τον δάσκαλό του, που μαθητή του Αριστοτέλη). Η παράδοση αποδί-
όρισε την ευδαιμονία ως "εύροια βίου", θεω- δει στον Κλέαρχο μια σειρά έργων, που σώζο-
ρούσε σκοπό της ζωής, όπως και εκείνος, το νται μόνον αποσπάσματα ή οι τίτλοι τους.
"ομολογουμένως τη φύσει ζην" και εξηγούσε Βιβλιογρ.: Ed. Zeller, Die Philosophie der Griechen,
ότι αυτό δεν είναι αντίθετο από το "κατ' αρετήν Darmstadt, 1963', τόμ. II 2. (σ. 894-96).- F. Wehrli, Die
ζην", εφόσον η ίδια η φύση οδηγεί στην αρετή, Schule des Aristoteles, τόμ. 3, Basel, 1948.
η οποία βέβαια για τους στωικούς ήταν νοητή Bao. Κύρκος
ως "διδακτή". Στα επιμέρους όμως της ηθικής
διδασκαλίας του ο Κλεάνθης απομακρύνθηκε ΚλεινΙας ο Πυθαγόρειος. Καταγόταν από τον
από τον δάσκαλό του, αρνούμενος την ηδονή Τάραντα, έζησε στην Ηράκλεια της Ιταλίας και
ως φυσική κατάσταση και αγαθό και βάζοντας ήταν σύγχρονος του Πλάτωνα*. Όπως οι Πυ-
στη θέση της φρόνησης την "εγκράτεια" ως θαγόρειοι συμμαθητές του Φιλόλαος*, Λύσις*,
αρχή όλων των αρετών. Αρχύτας* κ.ά., ασχολήθηκε και αυτός με τα μα-
Ε. Ν. Ρούσσος θηματικά και τη μουσική, θεωρώντας τους α-
ριθμούς ως στοιχεία όλων των όντων και δημι-
Κλέαρχος από τους Σόλους της Κύπρου (ακμή ουργούς της συμμετρίας και της αρμονίας
περ. 280 π.Χ.). Από την παράδοση συγκαταλέ- στον κόσμο. Κατά τον Αριστόξενο*, όταν ο
γεται στους άμεσους μαθητές του Αριστοτέ- Πλάτων συγκέντρωσε τα έργα του Δημοκρί-
λη* (Αθήναιος, VI. 243 F. ή XV 701 c Ιώσηπος, του* και ήταν έτοιμος να τα κάψει και να τα ε-
Απ. 122, Πλούτ., Παθ. σελ. 2, 5 σ. 920) και σύμ- ξαφανίσει, τότε ο Κλεινίας επενέβη και τον ε-
φωνα με ένα απόσπασμα (αρ. 25) πατρίδα του μπόδισε. Λέγεται ότι έγραψε σύγγραμμα με
υπήρξε η πόλη Σόλοι της Κύπρου και όχι της τίτλο Περί οσιότητος και ευσεβείας και ότι
Κιλικίας. Δεν έχουμε συγκεκριμένες πληροφο- έζησε ως πραγματικός Πυθαγόρειος.
ρίες για τη ζωή του. Με τον συνδυασμό διαφό- Απ. Τζ.
ρων νύξεων και αναφορών στους δοξογρά-
φους συμπεραίνουμε ότι έζησε στο τελευταίο Κλειτόμαχος ο Καρχηδόνιος (187-109 π.Χ.).
τέταρτο του 4ου αι. και έως τα μέσα του 3ου Ακαδημεικός φιλόσοφος. Το 163 π.Χ. ήλθε
αι. π.Χ. Ενδιαφέρθηκε, όπως οι περισσότεροι στην Αθήνα και το 140 ίδρυσε δική του σχολή
Περιπατητικοί φιλόσοφοι, για θέματα βιογρα- στο Παλλάδιο, όπου δίδασκε τις θεωρίες του
φίας και ψυχολογίας. Και τα δύο αυτά "λογο- δασκάλου του, ακαδημεικού Καρνεάδη*. Διευ-
τεχνικά" / "φιλολογικά" είδη ανήκουν στην πα- θυντής της Ακαδημίας από το 127 μέχρι τον
ράδοση του Περιπάτου*, όπως είναι γνωστό. θάνατό του. Ο Κλειτόμαχος διακρίθηκε για την
Στο "πνεύμα" αυτής της παράδοσης λέγεται, εργατικότητα, την πολυμάθεια και την οξύνοιά
ότι με προτροπή του Θεοφράστου* έγραψε για του. Συνέγραψε 400 συγγράμματα, με τα
την κολακεία μια λεπτομερέστατη ως προς τις οποία ανέπτυξε και διέδωσε τη διδασκαλία του
ψυχολογικές παρατηρήσεις ανάλυση. Εκείνο Καρνεάδη, στον οποίο έμεινε πιστός ως προς
όμως που τον ξεχώρισε από τους άλλους Πε- τα γνωσιολογικά προβλήματα, αλλά ως προς
ριπατητικούς της γενιάς του είναι η απεριόρι- τα ηθικά έλεγε, κατά τον Κικέρωνα* (Ακαδ. 2.
στη αναγνώριση του Πλάτωνα* και της φιλο- 139), ότι ποτέ δεν είχε καταλάβει ποια ήταν η
σοφίας του, που εξέφρασε με το έργο του γνώμη του Καρνεάδη. Στο Ανθολόγιο του Στο-
Πλάτωνος εγκώμιον (απόσπ. 43). Αλλο έργο βαίου (3,233) σώζεται το εξής χαρακτηριστικό
του που αναφέρεται επίσης στην πλατωνική των απόψεών του απόφθεγμα: "Ουδέν των αν-
φιλοσοφία των μαθηματικών είναι: Περί των εν θρωπίνων βέβαιόν εστι, αλλά πάντα φέρεται
τη Πλάτωνος Πολιτεία μαθηματικώς εφημέ- φορά τινι παραλόγω".
νων. Στον Κλέαρχο αποδίδεται επίσης μια εν- Βιβλιογρ.: Α. Schmekel, Philos, der mit. Stoa.
διαφέρουσα προσπάθεια, να διακριβώσει δη- Απ. Τζ.
λαδή αν από τα όνειρα και τα φαινόμενα της
νεκροφάνειας μπορούμε να πληροφορηθούμε "Κλειτοφών" του Πλάτωνα. Ο Κλειτοφών είναι
κάτι για την ψυχή μετά θάνατον (στο έργο του ένας σύντομος διάλογος, που θεωρείται νό-

66
 Κλήμης ο Αλεξανδρεύς

θος· είναι πιθανότατα γραμμένος από κάποιο κόσμο μία από τις κυριότερες πηγές για τη
μέλος της Ακαδημείας που είχε υπόψη του την γνώση της αρχαίας Αστρονομίας.
Πολιτεία. Πρόσωπα του διαλόγου είναι ο Κλει- Ε. Ν. Ρούσσος
τοφών, ένα δευτερεύον πρόσωπο της Πολιτεί-
ας, και ο Σωκράτης*. Συζητούν το θέμα που Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (περ. 150-περ. 216/220
ήδη στην Πολιτεία είχε τεθεί: ποια είναι η μ.Χ.). Ολόκληρο το όνομά του ήταν: Τίτος Φλά-
φύση της δικαιοσύνης και πώς επιτυγχάνεται, βιος Κλήμης. Δεν είναι βέβαιο αν γεννήθηκε
θέμα στο οποίο ο Κλειτοφών ακολουθεί, όπως στην Αθήνα, όπως αναφέρεται στην παράδοση.
και στην Πολιτεία, τη θεωρία του σοφιστή Θρα- Προερχόταν, πάντως, από οικογενειακό περι-
σύμαχου (βλ. λ. Πλάτων). βάλλον εθνικών, αναζήτησε τους δασκάλους
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη του σε διάφορες πόλεις και κατέληξε στην Αλε-
ξάνδρεια, σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών,
Κλεόβουλος (6ος π.Χ. αι.). Ενας από τους επτά όπου μαθήτευσε κοντά στον χριστιανό διδά-
σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, καταγόμενος σκαλο και ιδρυτή, κατά την παράδοση, της λε-
από τη Λίνδο της Ρόδου, της οποίας, κατά τον γόμενης "Κατηχητικής Σχολής" Αλεξανδρείας
Πλούταρχο* (Ηθ. 148 d), υπήρξε τύραννος. Σε Πάνταινο. Ο Κλήμης υπήρξε μεγάλος Αλεξαν-
ένα από τα πολλά του ταξίδια συναντήθηκε, δρινός θεολόγος και χριστιανός συγγραφέας
στην Αίγυπτο, με τον Σόλωνα και συνδέθηκε δόκιμος. Εκπροσωπεί μάλλον την απόκρυφη
μαζί του με στενή φιλία. Εγραψε επιγράμματα, παράδοση του Χριστιανισμού, ενώ είχε πολύ
αινίγματα και αποφθέγματα, που ξεπερνούν καλή γνώση της ελληνικής φιλοσοφίας, όπως
τους τρεις χιλιάδες στίχους. Σ' αυτόν αποδίδεται φαίνεται από τα έργα του. Επηρεάστηκε επίσης
το επιτύμβιο επίγραμμα του βασιλιά των Φρυ- από τους Γνωστικούς, που είχαν κέντρο διδα-
γών Μίδα, εναντίον του οποίου όμως έγραψε σκαλίας των απόψεών τους και καλλιέργειας
ένα επιτιμητικό ποίημα ο Σιμωνίδης. Επίσης του πνευματικής την Αλεξάνδρεια. Αλλη πηγή της
αποδίδονται πολλά από τα περίφημα αποφθέγ- σκέψης του Κλήμη ήταν ο Ιουδαϊσμός και προ-
ματα της αρχαιότητας, όπως: "μέτρον άριστον", πάντων ο μεγάλος Ιουδαίος φιλόσοφος Φίλων*.
"ηδονής κρατείν", "βία μηδέν πράττειν", "τέκνα Ετσι, τις φιλοσοφικές επιδράσεις που δέχτηκε
παιδεύειν", "τον του δήμου εχθρόν πολέμιον νο- ο Κλήμης μπορούμε να τις ορίσουμε με κάποια
μίζειν" κ.ά. Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο* (1,6) ακρίβεια, όπως βέβαια μας επιτρέπουν τα συγ-
ο Κλεόβουλος πέθανε σε ηλικία 70 ετών. γράμματά του να συμπεράνουμε. Αντλεί, λοι-
Απ. Τζ. πόν, και δέχεται επιδράσεις από την ελληνική
φιλοσοφία, ιδίως τον Πλάτωνα* και δευτερευό-
Κλεομήδης (1ος αι. μ.Χ.;). Αστρονόμος επηρε- ντως από τους Στωικούς*, από την ιουδαϊκή
ασμένος ιδιαίτερα από τα διδάγματα της Στωι- θρησκευτική παράδοση μέσω του Φίλωνα και
κής* φιλοσοφίας, και κυρίως του Ποσειδώνι- από τους Γνωστικούς. Ο Κλήμης είναι από τους
ου', γνωστός αποκλειστικά από ένα σωζόμενο σημαντικότερους χριστιανούς συγγραφείς, που
έργο του, την Κυκλική θεωρία μετεώρων, που αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα της ελληνικής
αποτελεί εισαγωγή στην Αστρονομία, γραμμέ- φιλοσοφίας*, για τον ανερχόμενο Χριστιανι-
νη για διδακτική χρήση, και απαρτίζεται από σμό, ενσωματώνει αρκετά στοιχεία στη χριστια-
δύο βιβλία. Στο έργο περιγράφεται το κοσμικό νική διδασκαλία, χωρίς να αλλοιώνει το δόγμα,
σύστημα, το μέγεθος και οι αποστάσεις των και δέχεται την προπαρασκευαστική προ Χρι-
ουράνιων σωμάτων, οι κινήσεις των πλανητών, στού αποστολή της αρχαίας φιλοσοφίας ("επαι-
ο ζωδιακός κύκλος και οι επιδράσεις του, η δαγώγει γαρ και αύτη το ελληνικόν, ως ο νόμος
σφαιρικότητα της Γης και οι ζώνες της, οι φά- τους Εβραίους"). Ο ίδιος άλλωστε υπήρξε εξαι-
σεις της Σελήνης και οι εκλείψεις, η διάρκεια ρετικός δάσκαλος και ταλαντούχος συγγραφέ-
των εποχών του έτους, της μέρας και της νύ- ας. Είχε αίσθηση της σωστής γλώσσας, είναι
χτας κ.λπ. Ο Κλεομήδης αποδίδει το "πεπερα- βαθύς γνώστης της ελληνικής γραμματείας και
σμένον" του κόσμου στη "συμπάθεια" των μυθολογίας, κάτοχος της ποίησης και της επι-
μερών του, ακολουθώντας έτσι μια βασική έν- στήμης, εκτός της φιλοσοφίας βέβαια, που με-
νοια της Στωικής φιλοσοφίας, ενώ, σε αντίθε- λετούσε κατά προτεραιότητα. Στα έργα του γί-
ση με τον Επίκουρο*, δεν δέχεται την ύπαρξη νεται συνεχής αντιπαράθεση της χριστιανικής
κενού μέσα στον κόσμο, αλλά μόνο έξω από διδασκαλίας προς την ελληνική φιλοσοφία και
αατόν. Το έργο αποτελεί για τον σύγχρονρ προς τον γνωστικισμό*.

67
κληρονομικότητα

Τα σημαντικότερα έργα του: 1 ) Προτρεπτικός που θα γίνει ευρύτερα γνωστή τον 17ο αιώνα
προς Έλληνας, έργο φροντισμένο που απευ- ως θεωρία του hommunculus ή του "πακεταρί-
θύνεται γενικά στους εθνικούς και φανερώνει σματος του σπέρματος". Σύμφωνα με αυτή,
γνώση και αγάπη για την ελληνική φιλοσοφία μέσα στο σπέρμα ή το ωάριο υπάρχει ήδη ένας
(περιέχει επίσης πολύτιμες πληροφορίες για μικρός οργανισμός, ο οποίος στη διάρκεια της
τα ελευσίνεια μυστήρια). 2) Παιδαγωγός, πρό- ανάπτυξης αυξάνεται και τελικά παίρνει τη
κειται για ένα εγχειρίδιο χριστιανικής ηθικής. μορφή ενός ενήλικα.
Παιδαγωγός βέβαια είναι ο Χριστός ή θείος Όταν ο Wolff θα παρατηρήσει ότι διάφορες
λόγος και αποβλέπει να υποκαταστήσει τον δομές φυτών και ζώων μπορούν να προέλθουν
παιδευτικό ρόλο της ελληνικής φιλοσοφίας. 3) από ασχημάτιστους εμβρυακούς ιστούς, στους
Στρωματείς, ένα έργο από οχτώ βιβλία με χα- οποίους δεν υπάρχει καμιά τάση για προσχη-
λαρή ενότητα αλλά που έχει μεγάλη σημασία ματισμό, η θεωρία του "προσχηματισμού" αντι-
για την πληρέστερη κατανόηση της αντιπαρά- καθίσταται σταδιακά από την ιδέα της "επιγέ-
θεσης ελληνικής φιλοσοφίας και χριστιανι- νεσης". Σύμφωνα με την άποψη αυτή, πολλοί
σμού. 4) Τις ο σωζόμενος, μια ερμηνευτική νέοι παράγοντες, όπως ιστοί και όργανα, εμ-
προσπάθεια ενός ευαγγελικού χωρίου του φανίζονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης
Μάρκου. 5) θεοδότου επιτομαί, αποσπάσματα ενός οργανισμού και δεν είναι παρόντες στον
κειμένων του γνωστικού Θεοδότου και, τέλος, αρχικό σχηματισμό.
παραδίδεται και ένα ακόμα μικρότερο έργο Με την αποδοχή της θεωρίας της επιγένεσης,
του και μία επιστολή προς Θεόδωρον. Με τον
το κληρονομικό υλικό ενός οργανισμού αρχί-
Κλήμη ο Χριστιανισμός διευρύνει το άνοιγμά
ζει πάλι να θεωρείται ως κάτι αόρατο και μυ-
του προς την ελληνική φιλοσοφική παράδοση
στικιστικό. Πολλοί βιολόγοι της εποχής, ανά-
αλλά και το πεδίο της αντιπαράθεσης. Η
μεσά τους και ο Δαρβίνος*, θα πιστέψουν ότι
σκέψη του είναι διαποτισμένη από τις τρεις με-
πολύ μικρά, ακριβή, αλλά αόρατα αντίγραφα
γάλες παραδόσεις, όπως είπαμε ήδη, ενώ συγ-
χρόνως σηματοδοτεί τη διαμορφούμενη ήδη των δομών του οργανισμού, τα σωματίδια, με-
χριστιανική διδασκαλία. ταφέρονται μέσω του αίματος στις γονάδες
και στη συνέχεια ενσωματώνονται στους γα-
Βιβλιογρ.: C. Bigg, The Christian Platonists of Alexandria, μέτες. Με τη γονιμοποίηση, προσθέτονται σω-
1913'.- H. Chadwick, Early Christianity and the Classical ματίδια του αντίθετου φύλου και όλα αυτά τα
Tradition, 1966.- J. Danielou. La tradition selon Clement d'
υλικά διαχωρίζονται στα διάφορα μέρη του
Alexandrie, στο περιοδ. "Augustinianum" 12 (1972).- J.
Ferguson, The Achievement ot Clement of Alexandria, στο σώματος κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, για
περ. "Religious Studies* 12 (1976).- Georgia Apostolo- να αποτελέσουν ένα μίγμα μητρικών και πατρι-
poulou. Die Dialektik bei Klemens von Alexandria, Διατρ., κών ιστών και οργάνων. Δημιουργείται έτσι η
Frankturt/M, 1977.- ΑΙ. Koftas, Die Sophia - Lehre bei θεωρία της "παγγένεσης".
Klemens von Alexandrien. Eine pädagogisch - anthropolo-
Τον 19ο αιώνα, η αλματώδης ανάπτυξη της γε-
gische Untersuchung, Διατριβ., Frankturt/M., 1982.
Βασ. Κύρκος ωργίας και της κτηνοτροφίας θα κάνουν επιτα-
κτική την ανάγκη δημιουργίας νέων φυτικών
κληρονομικότητα. Η μεταβίβαση των χαρακτη- και ζωικών ποικιλιών. Έτσι, τα πειράματα του
ριστικών των ζωντανών οργανισμών από γενιά Mendel θα αποτελέσουν την επέκταση των
σε γενιά. Θεμελιωτής των σύγχρονων απόψε- προσπαθειών μιας ολόκληρης σειράς βιολό-
ων για τους μηχανισμούς της κληρονομικότη- γων, όπως οι Kolreuter, Gartner, Naudin,
τας θεωρείται ο Gregor Mendel. Dzierzon και Darwin, που μελέτησαν τα αποτε-
Ο τρόπος κληρονόμησης των χαρακτηριστικών λέσματα διασταυρώσεων φυτών και ζώων.
απασχόλησε τους ανθρώπους από καταβολής Επηρεασμένοι ωστόσο από την επικρατούσα
κόσμου. Η ιδέα της αυτόματης γένεσης, το αντίληψη της εποχής ότι τα χαρακτηριστικά
δόγμα της κληρονομικότητας των επίκτητων των απογόνων είναι το αποτέλεσμα της ανάμι-
χαρακτήρων και το ερώτημα αν και κατά πόσο ξης των χαρακτηριστικών των γονέων (θεωρία
ένας απόγονος μπορεί να επωφεληθεί από της μίξης), θα αποτύχουν στην εξαγωγή συ-
τους επίκτητους χαρακτήρες των γονέων του μπερασμάτων.
κυριάρχησαν για αιώνες στην επιστημονική Ο μοναχός Gregor Johann Mendel ( 1822-1884)
σκέψη και υπήρξαν οι βασικές θεωρίες σε όλη αφιερώνεται σε μια σειρά πειραμάτων που θα
τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Τον 12ο αιώνα, θα μείνουν κλασικά για τη σαφήνεια της σύλλη-
διατυπωθεί η θεωρία του προσχηματισμού, ψης, της εκτέλεσης και της ερμηνείας τους.

68
 κλίσεις

Μετά από δοκιμές σε πολλά φυτά καταλήγει φυτών και ζώων. Οι παράγοντες του Mendel
στη μπιζελιά. Τα πειράματά του έχουν τρία μο- είναι τα "γονίδια", για τα οποία ανακαλύπτεται
ναδικά στοιχεία, που απουσιάζουν από όλα τα ότι βρίσκονται πάνω στα χρωμοσώματα. Ο δια-
μέχρι τότε πειράματα διασταυρώσεων: 1. Με- χωρισμός και ο ανεξάρτητος συνδυασμός επι-
λετά χαρακτηριστικά, για τα οποία υπάρχουν τυγχάνεται με τις διαδικασίες της μείωσης και
δύο και μόνο δύο εναλλακτικές μορφές (π.χ. της γονιμοποίησης. Ενα γονίδιο μπορεί να βρί-
κόκκινα ή άσπρα άνθη) και όχι το σύνολο των σκεται σε πολλές (έως και εκατοντάδες) εναλ-
χαρακτηριστικών. 2. Καταγράφει και αναλύει λακτικές μορφές, που ονομάζονται "αλληλό-
τον τύπο και τις αναλογίες εκατοντάδων απο- μορφα". Γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στον
γόνων που προέρχονται από τη διασταύρωση "γενότυπο" και τον "φαινότυπο". Γενότυπος
κάθε ζεύγους γονέων, εισάγοντας για πρώτη είναι το σύνολο των γονιδίων ενός οργανι-
φορά στη βιολογία έννοιες μαθηματικών και σμού και παραμένει σταθερός σε όλη τη διάρ-
στατιστικής. 3. Παρακολουθεί τα αποτελέσμα- κεια της ζωής του οργανισμού (εκτός από πε-
τα κάθε διασταύρωσης για περισσότερες από ριπτώσεις μεταλλάξεων). Φαινότυπος είναι το
μία γενιές. Από την ανάλυση των αποτελεσμά- σύνολο όλων των χαρακτηριστικών (μορφολο-
των του συνάγει ορισμένα βασικά συμπερά- γικών, βιοχημικών, ιστολογικών κ.λπ.) ενός ορ-
σματα. Κάθε χαρακτηριστικό καθορίζεται από γανισμού. Γίνεται κατανοητό ότι η δημιουργία
δύο διακριτούς "παράγοντες", έναν υπερέχο- του φαινότυπου είναι μια σύνθετη διαδικασία
ντα και έναν υποτελή. Σε κάθε οργανισμό υ- συνεχών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα γο-
πάρχουν δύο παράγοντες. Ο ένας προέρχεται νίδια (σπανίως ένα χαρακτηριστικό ελέγχεται
από τον έναν γονέα και ο άλλος από τον άλλο. από ένα μόνο γονίδιο) και το περιβάλλον όπου
Επομένως κάθε γονέας μεταβιβάζει τους μι- ζει ο οργανισμός. Ομοιοι γενότυποι σε διαφο-
σούς από τους παράγοντες που διαθέτει στην ρετικά περιβάλλοντα μπορούν να δώσουν δια-
επόμενη γενιά. Ατομα που φέρουν δύο υπερέ- φορετικούς φαινότυπους. Ανακαλύπτεται ότι
χοντες παράγοντες, ή έναν υπερέχοντα και τα γονίδια καθορίζουν τον φαινότυπο, ελέγχο-
έναν υποτελή, εμφανίζουν το υπερέχον χαρα- ντας τη σύνθεση πρωτεϊνών στο κυτταρικό ε-
κτηριστικό. Ατομα με δύο υποτελείς παράγο- πίπεδο. Τέλος, προσδιορίζεται με συνεχώς αυ-
ντες εκδηλώνουν το υποτελές χαρακτηριστι- ξανόμενη ακρίβεια η λεπτή δομή των γονιδίων.
κό. Αν και το υποτελές χαρακτηριστικό μπορεί Ενα γονίδιο είναι ένα τμήμα του δεσοξυριβο-
να εξαφανιστεί από μια γενιά, μπορεί να επα- ζονουκλείνικού οξέος (DNA), που αποτελεί το
νεμφανιστεί στην επόμενη, σε καθορισμένη, α- βασικό συστατικό των χρωμοσωμάτων.
ναμενόμενη αναλογία. Τις βασικές του παρα- Την τελευταία εικοσαετία, με την ανάπτυξη τε-
τηρήσεις ο Mendel θα τις εκφράσει με δύο νό- χνικών υψηλής πιστότητας, ο άνθρωπος έχει
μους: του διαχωρισμού και του ανεξάρτητου τη δυνατότητα να επέμβει και να πραγματοποι-
συνδυασμού των παραγόντων. Το 1866, θα δη- ήσει ελεγχόμενες τροποποιήσεις στο κληρο-
μοσιεύσει το σύνολο των εργασιών του στην νομικό υλικό των οργανισμών.
Εταιρεία Φυσικής Ιστορίας του Brunn. Εντού- Ζήσης Μαμούρης
τοις, οι σύγχρονοι του, αδυνατώντας να κατα-
νοήσουν τη χρησιμότητα των μαθηματικών "Κλίμαξ", βλ. Ιωάννης της Κλίμακος
στα πειράματά του, θα αγνοήσουν εντελώς το
έργο του. Τα πειράματά του θα επανέλθουν κλίσεις (ή τάσεις). Είναι οι εσωτερικές δυνά-
στην επικαιρότητα το 1900, από τους de Vriès, μεις που έχει ο άνθρωπος και οι οποίες ευνο-
Correns και von Tchermak, οι οποίοι θα δώσουν ούν την εμφάνιση κάποιων συμπεριφορών. Με
στον Mendel τη θέση που του αξίζει ως θεμε- τις κλίσεις ασχολείται η ψυχολογία των ατομι-
λιωτή της Γενετικής, της επιστήμης που μελε- κών διαφορών, η οποία δεν εξετάζει μόνον τις
τάει τους μηχανισμούς της κληρονομικότητας. διαφορές μεταξύ ομάδων ή μεταξύ ατόμων
Από το 1900 έως σήμερα η εξέλιξη των γνώ- αλλά και τις διαφορές που παρατηρούνται με-
σεων στον τομέα της κληρονομικότητας είναι ταξύ των διαφόρων χαρακτηριστικών στο ίδιο
αλματώδης. Διαπιστώνεται ότι οι βασικές άτομο, τις ενδοατομικές διαφορές. Κάθε
αρχές του Mendel, με αρκετές ωστόσο παραλ- άτομο δεν έχει τις ίδιες ικανότητες και δεξιό-
λαγές και εξαιρέσεις, είναι εφαρμόσιμες σε τητες με τα άλλα. Οι ενδοατομικές διαφορές
όλο σχεδόν το φυτικό και ζωικό βασίλειο, γε- ανιχνεύονται με τη διαφορική διάγνωση. Ετσι
γονός που δίνει μια νέα ώθηση στη βελτίωση γίνεται γνωστό ποιες ικανότητες παρουσιά-

69
Κλούκχον

ζουν ιδιαίτερη ανάπτυξη και πρόοδο, χαρακτη- παλλαγμένης από τις μονομέρειες της ψυχο-
ρίζονται δηλαδή ως ιδιαίτερες κλίσεις ή τάλα- λογίας, της βιολογίας, της οικονομίας, της γε-
ντα. Η γνώση των κλίσεων που χαρακτηρίζουν ωγραφίας και των άλλων επιστημών, μιας κοι-
ένα άτομο με τη διαφορική διάγνωση έχει ιδι- νωνιολογίας που να εδράζεται στη "θεωρία
αίτερη σημασία για τον επαγγελματικό προσα- της κοινωνικής προόδου". Η ουσία της προό-
νατολισμό. Οι κλίσεις του ατόμου αξιολογού- δου αυτής συνίσταται στην ανάπτυξη και την
νται με διάφορες κλίμακες πολλαπλών ικανο- εδραίωση της αρμονίας μεταξύ ομάδων, τάξε-
τήτων, οι οποίες είναι: η κλίμακα DAT, η κλίμα- ων και εθνών. Κύρια κινητήρια δύναμη της
κα GATB, η κλίμακα FACT του Flanagan και το προόδου ενός έθνους αποτελεί η αύξηση του
ΙΤΡΑ. Αλλα ψυχοτεχνικά μέσα χρησιμοποιού- πληθυσμού του και όχι η κοινωνική/πολιτική ε-
νται για την αξιολόγηση γραφικών, μουσικών πανάσταση, η οποία, κατά τη γνώμη του, απο-
κλίσεων κ.ά. Οι κλίσεις διαμορφώνονται περισ- τελεί τυχαίο και παθολογικό φαινόμενο. Ως ε-
σότερο με την αύξηση της ηλικίας και την ωρί- θνολόγος, ήταν οπαδός της συγκριτικής - ιστο-
μαση του ατόμου. ρικής μεθόδου, της παράλληλης δηλαδή μελέ-
Βασιλική Παππά της της εξέλιξης διαφόρων λαών. Με βάση τη
μέθοδο αυτή ο Κοβαλιέφσκι απέδειξε ότι συλ-
Κλούκχον (Kluckhohn) Κλάιντ (1905-1960). λογικές (κολλεκτιβιστικές) μορφές χρήσης της
Αμερικανός ανθρωπολόγος με προεκτάσεις γης δεν συνδέονται με τη λαϊκή ψυχολογία
στην ψυχολογία και την κοινωνιολογία. Έργα των Σλάβων μόνον ή των Γερμανών, αλλά
του: Navajo Witchcraft, 1944.- Personality in προσιδιάζουν σε όλους τους λαούς. Βασικά
Nature, Society and Culture (με άλλους), 1953. έργα: Η κοινοτική μορφή καλλιέργειας της
Δ. Π. γης, αιτίες, εξέλιξη και συνέπειες της αποσύν-
θεσής της, Μόσχα, 1879.- Προέλευση της σύγ-
Κοβαλζόν Ματφέι Γιάκοβλεβιτς (1913-1992). χρονης δημοκρατίας, τ. 1-4, Μόσχα, 1895-97.-
Σοβιετικός φιλόσοφος, καθηγητής στο πανεπι- Σύγχρονη κοινωνιολογία, Σανκτ-Πέτερμπουρ-
στήμιο της Μόσχας, ειδικός στα θέματα ιστορι- γκ, 1905.- Δοκίμιο για την προέλευση και την
κού υλισμού*. Οι μελέτες του (από κοινού με ανάπτυξη της οικογένειας και της ιδιοκτησίας
τον Β. Ζ. Κέλλε*) για το πρόβλημα της υλιστικής (μετάφραση από τα γαλλικά), Μόσχα, 1939.
αντίληψης της Ιστορίας μεταφράστηκαν σε διά- θεοχ. Κεσσίδης
φορες γλώσσες. Στο θέμα των κοινωνικών νο-
μοτελειών, θεωρούσε ότι στην κοινωνία δρουν Κοέν (Cohen), Χέρμαν (1842-1918). Γερμανός
τόσο οι στατικές όσο και οι δυναμικές νομοτέ- φιλόσοφος, ιδρυτής τής νεοκαντιανής "Σχολής
λειες. Έβλεπε την ανάπτυξη της κοινωνίας και του Μαρβούργου", στο πανεπιστήμιο του οποί-
ως φυσικοίστορική διαδικασία και ως αποτέλε- ου εδίδαξε από το 1873 ως το 1912, έχοντας
σμα της δράσης των ανθρώπων και ως ανάπτυ- μαθητές, μεταξύ άλλων, τους Ε. Κασσίρερ*, Ν.
ξη του ίδιου του ανθρώπου. Υποστήριζε ότι η φι- Χάρτμαν*, Μ. Χάιντεγγερ*, Π. Νάτορπ*. Από τη
λοσοφία και η επιστήμη εμφανίστηκαν από δια- δεκαετία του 1870 επιδόθηκε στη συγκρότηση
φορετικές η καθεμιά ανάγκες, αλλά ότι η φιλο- ενός φιλοσοφικού συστήματος βασισμένου σ'
σοφία δεν είναι επιστήμη. Βασικά έργα: Ιστορι- έναν "διορθωτικό κριτικισμό", που καταργούσε
κός υλισμός, Μόσχα, 1969*· Θεωρία και Ιστορία, το "πράγμα καθ' εαυτό" (das Ding an sich) του
Μόσχα, 1981 (και τα δυο από κοινού με τον Καντ* ως πραγματική αιτία των αισθητηριακών
Κέλλε)· Ηθική και κοινή γνώμη, Μόσχα, 1987. αντιλήψεων, θεωρώντας το ως μιαν έσχατη έν-
θεοχ. ΚεσσΙδης νοια της εμπειρίας. Ο Κοέν ερμήνευε τον κα-
ντιανό "απριορισμό" ως μια "μέθοδο" για τον
Κοβαλιέφσκι Μαξίμ Μαξίμοβιτς (1851-1916). προσδιορισμό των ίδιων των "δεδομένων" (των
Ρώσος κοινωνιολόγος, ιστορικός, νομομαθής, αισθήσεων). Απολυτοποιώντας έτσι την κατα-
εθνογράφος· μέλος της Ακαδημίας επιστημών σκευαστική ικανότητα της σκέψης, ως "καθα-
της Πετρούπολης. Στη διαμόρφωση της κο- ρής" σκέψης (κονστρουκτιβισμός*), στην εκπό-
σμοθεωρίας του επέδρασαν ο Καντ* και ο νηση των συστημάτων της σύγχρονης επιστή-
Σπένσερ* και ενμέρει ο μαρξισμός*, μολονότι μης, κατασκεύασε το δικό του σύστημα που πε-
τον έβλεπε ως μονομερή "οικονομικό ντετερ- ριλάμβανε τη λογική, την ηθική, την αισθητική
μινισμό"*. Σκοπό της ζωής του ο Κοβαλιέφσκι και τη φιλοσοφία της θρησκείας. Κατά τον
είχε θέσει τη δημιουργία κοινωνιολογίας α- Κοέν, η φιλοσοφία γίνεται επιστήμη μόνο όταν

70
 κοινή γνώμη

ορίζει ως αντικεΐμενό της όχι τα πράγματα απότομη τροποποίηση της κοιναισθησίας μπο-
αλλά τα επιστημονικά γεγονότα. Η φιλοσοφία ρεί να επιφέρει στο άτομο παραληρήματα.
του διαπνέεται από μιαν ιδεαλιστική μέθοδο Βασιλική Παππά
που προτείνει ως πρότυπο τον απειροστικό λο-
γισμό. Ο Κοέν έθεσε τις θεωρητικές βάσεις κοινή γώμη. Είναι η αίσθηση ή η άποψη για το
του δόγματος του "ηθικού σοσιαλισμού", που ορθό και το αληθινό την οποία συμμερίζεται η
χρησιμοποιήθηκε από τους οπαδούς της 2ης πλειοψηφία μιας κοινωνίας. Ως έννοια, η "κοινή
Διεθνούς στην κριτική τους κατά του μαρξι- γνώμη" γεννήθηκε στα πλαίσια του ευρωπαϊκού
σμού*. Ο Κοέν συνέβαλε στη θεμελίωση της διαφωτισμού* και είναι συνυφασμένη με την
φιλοσοφικής αισθητικής, αναπτύσσοντας ταυ- κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αποτελεί απόδο-
τόχρονα μιαν αξιοσημείωτη αισθητική ανάλυ- ση της γαλλικής έκφρασης "opinion publique", η
ση των κυριότερων γενών της τέχνης. Κυριό- οποία παραπέμπει στην αρχή της δημοσιότητας
τερα έργα του: Η καντιανή θεωρία της καθα- του πολιτικού διαλόγου. Η "κοινή γνώμη" είχε
ρής εμπειρίας (1871), Σύστημα φιλοσοφίας, αρχικά ένα θετικό περιεχόμενο, δηλαδή θεω-
τόμοι I - III (1902-1912), Η καντιανή θεμελίωση ρούνταν ως αποτέλεσμα της ενεργητικής συμ-
της Ηθικής (1877), Η καντιανή θεμελίωση της μετοχής των πολιτών και ως συνισταμένη των
Αισθητικής (1889). απόψεων και των πεποιθήσεων του καθενός για
Βιβλιογρ.: Ρ. Natorp, Hermann Cohen als Mensch, Lehrer τα δημόσια πράγματα. Δεν προέκυπτε από την
und Forscher. 1918.- W. Kinkel, Hermann Cohen. προπαγάνδα ή από την τυφλή αποδοχή των α-
Einführung in sein Werk, 1924. πόψεων των άλλων, αλλά από την ελεύθερη και
Γιόν. Κρητικός κριτική σκέψη των πολιτών ως μελών της πολι-
τικής κοινότητας. Με την έννοια αυτή, η "κοινή
Κόζερ (Coser) Λούις Α. (1913). Αμερικανός γνώμη" ταυτιζόταν με το γενικό συμφέρον και
κοινωνιολόγος. Ασχολείται με την πολιτική παραλληλιζόταν με τη "γενική βούληση" του
κοινωνιολογία και με την ανάλυση της κοινωνι- λαού όπως τη διατύπωσε ο Ρουσσό*. Η εξιδανι-
κής σύγκρουσης. Έργα του: Towords a Socio- κευμένη αυτή αντίληψη για την "κοινή γνώμη"
logy of Social Conflict, 1954.- The American θα μεταβληθεί ριζικά στη διάρκεια του 19ου και,
Communist Party, 1957.- Masters of Socio- κυρίως, του 20ού αιώνα. Κατ" αρχήν, οι τραυμα-
logical Thought, 1971. τικές εμπειρίες της δημοκρατίας (φασισμός*,
Δ.Π. ναζισμός, δικτατορίες) ανέτρεψαν την εμπιστο-
σύνη στην κριτική ικανότητα των πολιτών, οι ο-
κοιναισθησία (coenesthesia). Ονομάζεται αλ- ποίοι θεωρούνται πλέον εύκολα θύματα της
λιώς και κοινή αισθητικότητα και είναι η αίσθη- προπαγάνδας. Η ανάπτυξη των μέσων μαζικής
ση της ανεξάρτητης ύπαρξης και οντότητάς ενημέρωσης, αν και υπήρξε βασικό όχημα για
του που βιώνει ο άνθρωπος. Η κοιναισθησία τη στερέωση της δημοκρατίας, συνέβαλε επί-
είναι αποτέλεσμα της διάχυτης αισθητικότη- σης αποφασιστικά στη χειραγώγηση των πολι-
τας που χαρακτηρίζει τους ιστούς και τα εσω- τών από τα κόμματα, τις κυβερνήσεις και τα διά-
τερικά όργανα του ανθρώπου. Οι μεμονωμένες φορα συμφέροντα που ανταγωνίζονταν να
αισθήσεις είναι συνήθως ενωμένες μεταξύ τους επηρεάσουν υπέρ των απόψεών τους. Στη
τους- βιώνονται ως ένα ενιαίο σύνολο και γίνο- σημερινή εποχή, όπου η κυριαρχία της τηλεόρα-
νται ταυτόχρονα αντιληπτές. Οι αισθήσεις σης συνδυάζεται με τη γενικευμένη εμπορευ-
μπορούν να απομονωθούν μόνο με φυσιολογι- ματοποίηση, η "κοινή γνώμη" δεν υπάρχει ως
κή ανάλυση. Το αίσθημα, το οποίο αποτελεί α- τέτοια, αλλά είναι ένα ετερογενές και διαρκώς
ποτέλεσμα αυτών των αισθήσεων, ονομάζεται μεταβαλλόμενο σύνολο απόψεων και εικόνων,
κοιναισθησία. Οι διαταραχές της κοιναισθη- που προβάλλονται κατά το πλείστον από κατευ-
σίας προκαλούν την κοιναισθησιοπάθεια κατά θυνόμενα κέντρα οικονομικών συμφερόντων.
την οποία παρατηρούνται τοπικές αλλοιώσεις Ταυτόχρονα, η πληθώρα και οι ρυθμοί εναλλα-
της κοινής αισθητικότητας. Η κοιναισθησιοπά- γής των πληροφοριών και των μηνυμάτων καθι-
θεια αποτελεί τη βάση της υποχονδρίας. Στην στούν τη συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών
Ψυχολογία, η κοιναισθησία συνδέεται άμεσα απλούς καταναλωτές και παθητικούς δέκτες με
με τη συνείδηση του "εγώ". Διαταραχές στην περιορισμένες δυνατότητες ελέγχου, απόκρι-
κοιναισθησία έχουν ως επακόλουθο αλλοιώ- σης και λόγου.
σεις της προσωπικότητας του ατόμου, π.χ. μια Βιβλιογρ.: Kurt Lenk, Πολιτική κοινωνιολογία, Παρατηρη-

71
κοινοβιακή κοινότητα
τής. θεσ/νίκη, 1990. σ. 143-158 - Walter Lippmann. Κοινή και όχι συγκεκριμένες ανθρώπινες ομαδοποιή-
γνώμη, Κάλβος, Αθήνα, 1988. σεις. Η διάκριση εκκινά από τη σκέψη πως
Ευστόθ Μπάλιας όλες οι κοινωνικές σχέσεις είναι δημιουργήμα-
τα της ανθρώπινης βούλησης, η οποία διαθέτει
κοινοβιακή κοινότητα. Μορφή οργάνωσης των δύο τύπους: την ουσιαστική και την αυθαίρετη
πρώιμων κοινωνιών, χαρακτηριστική όλων των βούληση. Η πρώτη, ενστικτώδης και οργανική,
προκεφαλαιοκρατικών δομών. Συνιστούσε αρ- κυριαρχεί στη ζωή των χωρικών και του απλού
χικό παραγωγική ομάδα με κυρίαρχο συνεκτικό λαού, δημιουργεί μια σχέση που αποτελεί μια
στοιχείο τους οικογενειακούς δεσμούς, και λει- αξία αφ' εαυτής και αποκαλείται "κοινότητα".
τουργούσε με βάση την ισότητα και την κοινο- Ειδικά για την ορολογία του Ταίνις, ο όρος
κτημοσύνη. Οι τελευταίες αυτές συνθήκες εξα- έχει αποδοθεί και ως "κοινοτικός τύπος" (Λεξι-
λείφονται κατά τη σταδιακή ανάπτυξη των πα- κό Κοινωνικών Επιστημών της ΟΥΝΕΣΚΟ). Κι
ραγωγικών δυνάμεων, με την ταυτόχρονη ε- αυτό, για να αντιδιαστέλλεται από την τρέχου-
φαρμογή του καταμερισμού της εργασίας- και σα έννοια της κοινότητας ως μονάδας της
η επακόλουθη ταξική διαφοροποίηση, με τη γε- πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
νίκευση του φαινομένου της ατομικής ιδιοκτη- Η κοινότητα, για την ελληνική θεωρία και
σίας, καταλύει την κοινοβιακή μορφή. Η επίτευ- πραγματικότητα, έχει γνωρίσει ιδιάζουσα ανά-
ξη του σοσιαλιστικού μοντέλου οργάνωσης, πτυξη. Η σύγχρονη θεωρητική της προσέγγιση
κατά την υλιστική θεωρία, επιτυγχάνεται με πολλά οφείλει στον Κωνσταντίνο Δ. Καραβίδα,
την προσχώρηση στη συνεταιριστική μορφή, τον θεωρητικό του κοινοτισμού, ο οποίος χρη-
και όχι με την προσφυγή στην πεπαλαιωμένη σιμοποίησε τον όρο για να δηλώσει γεωοικο-
κοινοβιακή δομή. νομικά και θεσμικά προσδιορισμένες ανθρώπι-
Παναγ. Πάκος νες ομάδες όπου, όμως, ενυπάρχει η ιδέα του
δεσμού αλληλεγγύης και συντροφικότητας. Ο
κοινοκτημοσύνη. 1. Η αποκοινού κτήση και κοινοτισμός υπήρξε ανέκαθεν συνεκτικός κρί-
χρήση αγαθών. κος των Ελλήνων: ως πολιτειακό σύστημα ε-
2. Συνώνυμο της κοινωνικής ιδιοκτησίας*, ιδι- γκαινιάσθηκε τον 6ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα με
αίτερα της κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των τον νόμο περί σωματείων του Σόλωνα, σύμφω-
μέσων και των όρων παραγωγής. να με τον οποίο σηματοδοτείται το πέρασμα
3. Σε ορισμένη βιβλιογραφία συνώνυμο του από τον δεσμό του κοινού αίματος στον δεσμό
σοσιαλισμού ως κινήματος κατά της ιδιωτικής του κοινού τόπου που αντιπροσωπεύει ο
ιδιοκτησίας είτε ως κοινωνικο-οικονομικού και Δήμος, του κοινού συμφέροντος επαγγελματι-
πολιτικού συστήματος. κού - οικονομικού χαρακτήρα και της κοινής
Δ. π. θρησκείας.
Η αποκέντρωση που επαγγέλλεται ο κοινοτι-
κοινότητα ανθρώπων. Όρος που δηλώνει ένα σμός ήλθε συχνά σε σύγκρουση με το συγκε-
περιορισμένο σε μέγεθος κοινωνικό σύνολο, ντρωτικό κράτος από τα χρόνια του Βυζαντίου
του οποίου τα μέλη διατηρούν γεωγραφικούς μέχρι και την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνι-
ή συναισθηματικούς δεσμούς. Η γεωγραφική κού κράτους, χωρίς ωστόσο η κοινοτική οργά-
κοινότητα θεμελιώνεται στο γεγονός της συ- νωση, βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση των Ελλή-
νύπαρξης των ανθρώπων στον ίδιο χώρο μέσα νων, να εξαφανιστεί, παραμένοντας πάντα
στον οποίο βιώνουν κοινές παραδόσεις, συν- άμεσα συνυφασμένη με το δικαίωμα αυτοδιάθε-
θήκες διαβίωσης και προβλήματα. Η συναισθη- σης αλλά και συλλογικής ταυτότητας. Είναι χα-
ματική κοινότητα θεμελιώνεται στα κοινά εν- ρακτηριστικό πως ο ιστορικός Κ. Παπαρρηγό-
διαφέροντα, συμφέροντα ή κοινούς στόχους πουλος, αντικρούοντας την αμφισβήτηση της ε-
των ατόμων, που συνδέονται επαγγελματικά, θνικής ταυτότητας των Νεοελλήνων από τον
θρησκευτικά, πολιτικά κ.ά. Φαλμεράιερ, αντέταξε τον κοινοτισμό ως κε-
Η έννοια της κοινότητας αναπτύχθηκε κάτω ντρική συνιστώσα της διαχρονικής συνέχειας
από μια ιδιαίτερη οπτική από τον γερμανό κοι- του ελληνικού πολιτισμού. Ο κοινοτισμός είναι
νωνιολόγο Φερντινάντ Ταίνις*, σε αντιδιαστο- στενά συνδεδεμένος με τη σύγχρονη έννοια
λή με τον όρο κοινωνία. Για τον θεωρητικό της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ενώ η πλέον
αυτόν η κοινότητα (Gemeinschaft) εκφράζει προηγμένη μορφή της κοινοτικής ιδέας βρίσκε-
έναν ιδεατό τύπο σύνδεσης μεταξύ προσώπων ται στην έννοια της Ομοσπονδίας. Τέλος, ο

72
 κοινωνικό Είναι και κοινων

Μαρξ* ασχολήθηκε επισταμένα με την έννοια piens), ορισμένες εξωτερικές φυσικές συνθή-
της κοινότητας και την τυπολογία των μορφών κες και ο αγελαίος τρόπος ζωής. Η βαθμιαία
της, θέτοντας ως συνεκτικό στοιχείο την εμφάνιση και ανάπτυξη της εργασιακής δρα-
πλήρη διαφοροποίησή της από την οργάνωση στηριότητας οδήγησε σταδιακά στον ριζικό με-
παραγωγής της καπιταλιστικής κοινωνίας. τασχηματισμό των εν λόγω προϋποθέσεων. Το
Δημ. Τσατσούλης γίγνεσθαι της κοινωνίας, η όλη ιστορία εμφά-
νισης και διαμόρφωσης της είναι μια αντιφατι-
κοινωνία. Το αναπτυσσόμενο οργανικό όλο κή διαδικασία βαθμιαίου μετασχηματισμού των
που συγκροτείται από τη διαδικασία της αλλη- κατ' εξοχήν φυσικών (βιολογικών κ.λπ.) προσ-
λεπίδρασης των ανθρώπων -σε συνδυασμό με διορισμών σε καθαυτό κοινωνικούς, κατά την
την αλληλεπίδραση τους με τη φύση- και από οποία οι πρώτοι αίρονται (βλ. άρση) από τους
τα εκάστοτε αποτελέσματα της εν λόγω διαδι- δεύτερους και ανάγονται σε υποταγμένες
κασίας. Η ώριμη, η ανεπτυγμένη ανθρώπινη στιγμές τους. Η πρωταρχική εμφάνιση της κοι-
κοινωνία συνιστά ένα πολυεπίπεδο, ιεραρχημέ- νωνίας συνδέεται με την έναρξη της αναγκαί-
νο και διατεταγμένο σύστημα, μιαν ολότητα ας και σταθερής επενέργειας των ανθρώπων
στοιχείων, σχέσεων και διαδικασιών οργανικά στη φύση στα πλαίσια της πρωτόγονης κοινό-
συνδεόμενων μεταξύ τους. Η απλούστερη τητας. Η διαμόρφωση της κοινωνίας προωθεί
σχέση της κοινωνίας, το "κύτταρο" του οργανι- περαιτέρω αυτόν τον μετασχηματισμό των φυ-
κού όλου που αυτή συνιστά, είναι η αλληλεπί- σικών όρων μετατρέποντας τους κοινωνικούς
δραση των ανθρώπων ως ζώντων οργανισμών προσδιορισμούς, τις κοινωνικές πηγές της α-
με το περιβάλλον τους για τη διατήρηση της νάπτυξης από άγοντα σε κυρίαρχο παράγοντα
ζωής τους, αλλά και μεταξύ τους για τη διαιώ- της αναπτυξιακής διαδικασίας, και περικλείει
νιση του βιολογικού τους είδους. Η "ανταλλα- τρεις περιόδους (κοινωνικο-οικονομικούς σχη-
γή" ύλης μεταξύ ανθρώπων και φύσης μέσω ματισμούς*): δουλοκτητικό, φεουδαρχικό και
της εργασιακής (παραγωγικής) επενέργειας κεφαλαιοκρατικό. Κατά την τελευταία περίοδο
των πρώτων στη δεύτερη (βλ. παραγωγικές δυ- της διαμόρφωσης της κοινωνίας η κυριαρχία
νάμεις) και το συνδεόμενο με αυτή την "ανταλ- του κοινωνικού λαμβάνει μιαν άκρως εξωτερι-
λαγή" πλέγμα (κοινωνικών) σχέσεων παραγω- κή και πραγμοποιημένη μορφή ληστρικής εκ-
γής αποτελούν την ουσία της κοινωνίας. Φαι- μετάλλευσης και χειραγώγησης της πλειονό-
νόμενο αυτής της ουσίας, μορφές εκδήλωσής τητας των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλ-
της που απορρέουν από αυτήν (σε συνδυασμό λοντος, στην οποία εμπεριέχεται συσσωρευτι-
με την απλούστερη σχέση), είναι οι μορφές της κά η αρνητική πλευρά των εν πολλοίς ανεξέ-
κοινωνικής συνείδησης (συν-ειδέναι): γνώση, λεγκτων δημιουργικών δυνάμεων της ανθρω-
επιστήμη, ηθική, αισθητική και φιλοσοφία (στις πότητας ως καταστροφική και αυτοκαταστρο-
ανταγωνιστικές βαθμίδες ανάπτυξης της κοι- φική δυνατότητα (οικολογική κρίση, μαζική ε-
νωνίας ανακύπτουν επιπλέον δύο παράγωγες ξόντωση μέσω πολέμων). Η ωριμότητα της αν-
της ηθικής μορφής εκφάνσεις - η πολιτική και θρώπινης κοινωνίας, η αυθεντικά ανθρώπινη ι-
το δίκαιο- και μία της αισθητικής - η θρησκεία). στορία θα είναι, κατά τον Μαρξ*, η αταξική κοι-
Η συνειδητή δραστηριότητα των ανθρώπων ως νωνία, αυτοσκοπός της οποίας είναι η ολό-
κοινωνικών υποκειμένων περιλαμβάνει και ορι- πλευρη ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτή-
σμένη συνένωση, οργάνωση, καθώς και υλικά των της κάθε προσωπικότητας.
μέσα, που συγκροτούν το εποικοδόμημα το Η κοινωνία εξετάζεται υπό το πρίσμα διαφό-
οποίο κατά βάση καθορίζεται από την οικονομι- ρων επιστημών: της κοινωνιολογίας, της κοι-
κή βάση χωρίς να ανάγεται επ" ουδενί λόγω νωνικής θεωρίας, της κοινωνικής φιλοσοφίας,
στην τελευταία (βλ. βάση και εποικοδόμημα). της ανθρωπολογίας, της ιστορίας, της εθνο-
Τα άτομα από τη σκοπιά των κοινωνικών τους ι- γραφίας, της κοινωνικής ψυχολογίας, της πο-
διοτήτων, ως εσωτερική ενότητα κοινωνικού λιτικής οικονομίας κ.ά. Η κοινωνία αποτέλεσε
και ατομικού, ως συνειδητά υποκείμενα, συνι- κομβικό σημείο αναφοράς στην ιστορία της φι-
στούν την προσωπικότητα*. λοσοφικής και κοινωνιολογικής σκέψης. Είναι
Αναγκαίες και ικανές ιστορικά προϋποθέσεις χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από την αρχαι-
εμφάνισης της κοινωνίας ήταν η ύπαρξη έμ- ότητα, και σε ορισμένο βαθμό μέχρι τους
βιων όντων με τα ορισμένα φυσικά χαρακτηρι- νέους και νεότερους χρόνους, δεν συνειδητο-
στικά (του έμφρονος ανθρώπου, homo sa- ποιείται η διάκριση μεταξύ κράτους και κοινω-

73
κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

νιας. Κατά τον Πλάτωνα* η κοινωνία (πολιτεία) γκαστικά για τη συμπεριφορά του (βλ. κοινω-
ανακύπτει από την αμοιβαία εξάρτηση των αν- νιολογισμός). Ο δομολειτουργισμός* (Τ. Πάρ-
θρώπων για την ικανοποίηση των αναγκών σονς* κ.ά.) εξετάζει την κοινωνία κατ' εξοχήν
τους. Ο Αριστοτέλης* θεωρεί την πολιτεία δη- στατικά, από τη σκοπιά της ισορροπίας και της
μιούργημα της φύσης, δεδομένου ότι ο άνθρω- διατήρησης της, ως σύστημα κατ' εξοχήν ε-
πος είναι φύσει "πολιτικόν ζώον". Κατά τον λέγχου και προσανατολισμού της δράσης.
Μεσαίωνα κυριαρχούν θεοκρατικές - μυστικι- Διάφορες κατευθύνσεις της σύγχρονης αστι-
στικές ερμηνείες της κοινωνίας. Χαρακτηριστι- κής κοινωνικής θεωρίας διακρίνουν, προτάσ-
κή για τον αστικό ορθολογισμό του Διαφωτι- σουν και απολυτοποιούν διάφορες πτυχές των
σμού* είναι η αναγωγή της κοινωνικής συνά- κοινωνικών σχέσεων (τη συνειδητή δράση, τη
φειας σε βουλητικές πράξεις πολιτικού και δι- διαντίδραση, τη βούληση, τη συνείδηση κ.λπ.)
καιικού χαρακτήρα (βλ. θεωρίες του φυσικού προτείνοντας μονομερείς και κατακερματισμέ-
δικαίου και του κοινωνικού συμβόλαιου). Η α- νες προσεγγίσεις (βλ. επίσης: άνθρωπος, ιστο-
πολυτοποιηση της αυτοτέλειας και του αυθυ- ρία, εργασία, δραστηριότητα, κοινωνικο-οικο-
πόστατου του εξιδανικευμένου ατόμου - νομικός σχηματισμός).
φορέα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας οδηγεί σε ποι- Βιβλιογρ.: Β. Α. Βαζιούλιν, Η λογική της ιστορίας,
κίλες απόψεις περί κοινωνίας, κοινό γνώρισμα Μόσχα, 1988.- G. Lukàcs. Prolegomena zur Ontologie des
των οποίων είναι ο έξωθεν και άνωθεν επιβε- gesellschaftlichen Sein, Luchterhand. 1986.- Chinoy Ε.,
Society, New York. 1961.- του ίδιου, Theories ol Society,
βλημένος (είτε συμβατικά θεσπισμένος) χαρα- New York, 1965.- T. B. Bottomore. Κοινωνιολογία. Αθήνα.
κτήρας της κοινωνίας. Ο Α. Σμιθ* π.χ. βλέπει τη 1983.
βάση της ανθρώπινης συμβίωσης στον καταμε- Δ. Πατέλης
ρισμό της εργασίας και στο "αόρατο χέρι" της
αγοράς υπό την εποπτεία του κράτους. Ο Χέ- κοινωνικές ομάδες. Η σύνολη κοινωνία είναι
γκελ* προτάσσει το κράτος και το δίκαιο ένα- μια οργάνωση στα πλαίσια της οποίας υπάρ-
ντι των ατόμων, επισημαίνοντας ωστόσο την χουν και λειτουργούν επιμέρους κοινωνικά
ολόπλευρη διαπλοκή και αλληλεξάρτηση που μορφώματα και συγκεκριμένα κοινωνικές ομά-
χαρακτηρίζει την "κοινωνία των ιδιωτών". Ο δες. Στη μαρξιστική θεωρία οφείλουμε τη διευ-
Κοντ* θεωρεί την κοινωνία και το κράτος πα- κρίνιση πως οι κοινωνικές ομάδες ανήκουν σε
ράγωγα της δράσης ενός καθολικού νόμου μια ιστορικά συγκεκριμένη κοινωνία και, επομέ-
που οδηγεί στη διαμόρφωση πιο περίπλοκων νως, ο ρόλος και οι λειτουργίες τους αλλάζουν
και αρμονικών συστημάτων. Ο Μαρξ, μέσω της μαζί με την αλλαγή του κοινωνικο-οικονομικού
υλιστικής αντίληψης της ιστορίας, εμβαθύνει σχηματισμού. Ωστόσο, είναι αλήθεια πως σή-
την έρευνα και προβαίνει στην αποκάλυψη των μερα μπορούμε να φανταστούμε επαγγελματι-
εσωτερικών συναφειών και των νομοτελειών κο-οικονομικές ομάδες που ξεπερνούν τα
που διέπουν την κοινωνία. Ο Γκ. Ζίμελ* επανα- στενά όρια των εθνών, όπως οι μεγάλες διε-
φέρει την πλατωνική προβληματική υποστηρί- θνείς εταιρείες, εκκλησιαστικές ομάδες κ.λπ.
ζοντας ότι οι παρορμήσεις και τα συμφέροντα Οι κοινωνικές ομάδες και ο ακριβής ορισμός
οδηγούν στη διαντίδραση των ατόμων στα τους έχουν απασχολήσει πολλούς θεωρητι-
πλαίσια κοινωνικών ομάδων, γεγονός που με- κούς, φιλοσόφους (όπως ο Χομπς*, ο οποίος,
τατρέπει το σύνολο μεμονωμένων ατόμων σε στον Λεβιάθαν, χαρακτήρισε την ομάδα ως
κοινωνία. Ο Φ. Ταίνις* διατυπώνει τον ιδεότυ- ένα ορισμένο αριθμό ανθρώπων που τους ενώ-
πο της "κοινωνίας" ως κοινωνικού δεσμού της νουν κοινά συμφέροντα ή κοινές υποθέσεις)
σύγχρονης κοινωνίας (που εδράζεται στη συ- και κοινωνιολόγους, όπως ο Γκυρβίτς*, ο Κού-
νύπαρξη βάσει της λογικής βούλησης και της λευ*, ο Ετσιόνι* κ.ά. Ο τελευταίος διακρίνει
υπολογιστικότητας) και τον αντιδαστέλλει στις δομές των κοινωνικών ομάδων τρεις τύ-
στον ιδεότυπο της "κοινότητας" (που εδράζε- πους εξουσίας: καταναγκαστική (π.χ. στρατιω-
ται στο ένστικτο και το συναίσθημα). Ο Μ. Βέ- τικές οργανώσεις), επικερδή (π.χ. οικονομικές
μπερ* ανάγει τη διερεύνηση της κοινωνίας σε επιχειρήσεις) και κανονιστική (π.χ. ανταμοιβές
σπουδή των "ιδεοτύπων" και παραδειγμάτων κύρους και εκτίμησης). Φυσικά συναντώνται
χαρακτηριστικών μορφών κοινωνικής δράσης. μικτοί τύποι, όπως για παράδειγμα το πλήρωμα
ενός εμπορικού πλοίου αποτελεί τόσο μια επι-
Ο Ε. Ντυρκαίμ* ανάγει την έρευνα στη μελέτη
κερδή όσο και μια καταναγκαστική κοινωνική
κοινωνικών "γεγονότων", τα οποία ορίζει ως
ομαδοποίηση. Ο ίδιος θεωρητικός προχωρεί σε
στοιχεία εξωτερικά προς το άτομο και εξανα-

74
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συ

μια δεύτερη διάκριση σύμφωνα με το είδος φόρων κοινωνικών συστημάτων και υποσυστη-
των συνθηκών ενσωμάτωσης του ατόμου στην μάτων (κοινωνική ομάδα, μορφή της ανθρώπι-
ομάδα και προτείνει τρεις τύπους: ενσωμάτω- νης κοινότητας, κοινωνικός σχηματισμός). Η
ση δΓ αλλοτριώσεως, δια υπακοής και δια συμ- ίδια η κοινωνία είναι ένα ιστορικά καθορισμένο
μετοχής. σύστημα οικονομικών, πολιτικών, νομικών, ηθι-
0 Κούλεϋ διακρίνει τις κοινωνικές ομάδες σε κών κ.λπ. κοινωνικών σχέσεων. Ο ιστορικός υ-
πρωτογενείς και δευτερογενείς, τονίζοντας λισμός" του Μαρξ* διακρίνει τις κοινωνικές
τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι πρώτες, σχέσεις σε υλικές (που είναι καθοριστικές) και
όπως η οικογένεια. Σε αυτές το άτομο συμμε- σε πνευματικές, ιδεολογικές (που είναι παρά-
τέχει κατά "φυσικό" τρόπο, ενώ στις δεύτερες γωγες). Από το σύνολο των κοινωνικών σχέ-
η συμμετοχή του εξαρτάται από τη θέλησή σεων, οι "σχέσεις παραγωγής" είναι εκείνες
του. Ο Γκυρβίτς χρησιμοποιεί έναν διευρυμένο που καθορίζουν σε τελική ανάλυση όλες τις
ορισμό της κοινωνικής ομάδας και χρησιμοποι- άλλες, εκφράζοντας την ποιοτική ιδιαιτερότη-
εί δεκαπέντε κριτήρια για το ταξινομικό σχήμα τα ενός ορισμένου ιστορικού τύπου κοινωνίας.
που προτείνει: το κριτήριο του περιεχομένου Στα καθεστώτα που βασίζονται στην ατομική ι-
(λειτουργίες), του μεγέθους, της διάρκειας, διοκτησία των μέσων παραγωγής, οι κοινωνι-
του ρυθμού (σε σχέση με την επιτάχυνση ή ε- κές σχέσεις φέρουν τη σφραγίδα του κοινωνι-
πιβράδυνση του χρόνου), της διασποράς των κού "ανταγωνισμού" και του συνακόλουθού του
μελών τους, με βάση τον σχηματισμό που ε- διαχωρισμού σε τάξεις, όσον αφορά στο μερί-
ξαρτάται από τον τρόπο συμμετοχής των διο της ιδιοκτησίας και στον τρόπο διανομής.
μελών τους, της εισδοχής νέων μελών, του ε- Οι ανταγωνιστικές κοινωνικές σχέσεις απορρέ-
πιπέδου οργάνωσης, της λειτουργίας, του ουν από τη δράση αντικειμενικών νομοτελειών
προσανατολισμού, του συμβιβασμού, του βαθ- που διέπουν την "αντίθεση" ανάμεσα στις άρ-
μού καταναγκασμού που ασκούν στα μέλη χουσες και τις αρχόμενες τάξεις. Οι "σοσιαλι-
τους, της διείσδυσης ή μη σ' αυτές της περι- στικές" κοινωνικές σχέσεις, κατά τον Μαρξ, α-
βάλλουσας κοινωνίας, των αρχών οργάνωσης ποκλείουν την εκμετάλλευση ανθρώπου από
και του βαθμού ενότητας. άνθρωπο, θεμελιώνονται στην αλληλοβοήθεια,
Μια τέτοια διευρυμένη τυπολογία συμπεριλαμ- στην εναρμόνιση των ατομικών συμφερόντων
βάνει, ωστόσο, όχι μόνο τη στενότερη έννοια με τα γενικότερα κοινωνικά, στην προώθηση
της κοινωνικής ομάδας αλλά και εκείνες της των αρχών της σοσιαλιστικής ηθικής.
στατιστικής κατηγορίας (ένα σύνολο προσώ- Γιάν. Κρητικός
πων με κοινά χαρακτηριστικά), της κοινωνικής
κατηγορίας (σύνολο με σημαντικά κοινωνικά κοινωνική δομή. Εννοια που δηλώνει τον
γνωρίσματα), της οιονεί ομάδας (με συνείδηση τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας του "συ-
της ιδιαιτερότητάς της), της συσσωμάτωσης στήματος" των κοινωνικών ομάδων, την αλλη-
(σύνολο με κοινούς σκοπούς και συγκρότηση). λεπίδραση, τον τόπο και τον ρόλο τους στην
Έτσι, η καθαυτό κοινωνική ομάδα μπορεί να ο- κοινωνική δυναμική σε μια δεδομένη βαθμίδα
ρισθεί ως το συγκροτημένο και πολυλειτουργι- ανάπτυξης της κοινωνίας. Η κοινωνική δομή
κό σύνολο ατόμων, με θεμελιωμένη συνείδηση καθορίζεται αντικειμενικά από την "οικονομική
της ιδιαίτερης υπόστασής του αλλά, επιπλέον, δομή" της κοινωνίας, από το επίπεδο ανάπτυ-
με ισχυρούς και αμοιβαίους δεσμούς των ξης των "παραγωγικών δυνάμεων", από τους
μελών του και με πυκνές και άμεσες επικοινω- τύπους και τις μορφές ιδιοκτησίας. Σημαντικό
νίες μεταξύ τους (βλ. σχετικά και Δ. Τσαούσης, ρόλο στον ορισμό της έχει η ταξική δομή, η
Η κοινωνία του ανθρώπου, Gutenberg, σ. 271). "μορφολογία" των τάξεων και των υφιστάμε-
Δημ. Τσατσούλης νων κοινωνικών κατηγοριών, οι μεταξύ τους
σχέσεις, η "κοινωνική κινητικότητά" τους κ.λπ.
κοινωνικές σχέσεις. Οι δεσμοί μεταξύ ανθρώ- Επίσης, η κατανομή του πληθυσμού κατά ε-
πων και μεταξύ ομάδων ανθρώπων, δεσμοί παγγέλματα, τύπους οργάνωσης, ηλικία, φύλο
που συνάπτονται κατά τη διαδικασία της κοι- κ.λπ. συμβάλλει στον ορισμό της ιδιαιτερότη-
νής, υλικής και πνευματικής τους δραστηριό- τας της κοινωνικής δομής σε διάφορα στάδια
τητας. Αυτές έχουν συγκεκριμένο ιστορικό χα- της εξέλιξής της. Στα καθεστώτα που βασίζο-
ρακτήρα και συγκεκριμένη συστηματοδομή και νται στην ατομική ιδιοκτησία και στην εκμετάλ-
αποτελούν τη βάση της συγκρότησης των δια- λευση, την κοινωνική δομή αποτελούν τάξεις

75
κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

και κοινωνικές κατηγορίες που βρίσκονται σε δηλαδή από τη θέληση του υποκειμένου- π.χ.
ανταγωνιστικές σχέσεις. Σύμφωνα με τον μαρ- οι θέσεις "άνδρας", "γυναίκα", σε άλλες που α-
ξισμό*, στο καθένα απ' αυτά τα καθεστώτα α- πορρέουν από την κοινωνική καταγωγή, π.χ. οι
ντιστοιχεί μια σχέση κοινωνικής πόλωσης ανά- θέσεις "ευγενής" ή "σκλάβος", και σε εκείνες
μεσα στις καταπιέζουσες άρχουσες τάξεις και που κατακτώνται με ατομική προσπάθεια, π.χ.
στις καταπιεζόμενες αρχόμενες τάξεις (δου- οι επαγγελματικές θέσεις στις σημερινές κοι-
λοκτήτες και δούλοι στη δουλοκτητική κοινω- νωνίες.
νία, φεουδάρχες και δουλοπάροικοι στη φεου- Πολλές φορές η έννοια της κοινωνικής θέσης
δαρχία, αστοί και προλετάριοι στον καπιταλι- αποδίδεται με την έννοια του "κοινωνικού
σμό*). Στον σοσιαλισμό, χάρη στον συλλογικό status", κάτι που δεν είναι απόλυτα σωστό,
χαρακτήρα της ιδιοκτησίας των μέσων παρα- γιατί, ενώ η έννοια της κοινωνικής θέσης εκ-
γωγής, εδραιώνονται ανάμεσα στις τάξεις (ερ- φράζει τη θέση που το άτομο καταλαμβάνει
γατική τάξη και εργαζόμενη αγροτιά) σχέσεις μέσα στην κοινωνία ή σε επιμέρους ομάδες
συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, πράγμα που της, η έννοια του status αποδίδει περισσότερο
οδηγεί -στον βαθμό που η ομαδική ιδιοκτησία την κοινωνική αξιολόγηση αυτής της συγκεκρι-
προσεγγίζει την παλλαϊκή ιδιοκτησία- σε μια μένης θέσης. Οι κοινωνικές θέσεις δεν έχουν
διαδικασία "κοινωνικής ομογενοποίησης". όλες την ίδια κοινωνική χρησιμότητα και κατά
Γιύν. Κρητικός συνέπεια το ίδιο κύρος· άλλες αξιολογούνται
ως περισσότερο σημαντικές και άλλες ως λι-
κοινωνική δράση, βλ. δράση κοινωνική γότερο. Αλλες πάλι ως κατώτερες και άλλες
ως ανώτερες. Ως φορέας μιας κοινωνικής
κοινωνική ηθική, κοινωνικοί θεσμοί, βλ. Ηθική θέσης έχει ο καθένας μικρότερο ή μεγαλύτερο
κοινωνικό κύρος και, κατά συνέπεια, χαμηλό-
τερο ή υψηλότερο status.
κοινωνική θέση. Ως κοινωνική θέση ορίζεται η
θέση που το άτομο κατέχει σε μια κοινωνία. Βιβλιογρ.: Dahrendorf R., Homo soàologicus. Versuch zur
Πρόκειται για κοινωνικές λειτουργίες, οι οποί- Geschichte. Bedeutung und Kritik der Kategorie der
sozialen Rolle, 15, Aullage. Koeln und Opladen. 1977-
ες απορρέουν από τον κοινωνικό καταμερισμό
Lindon R., The Study ot Man. An Introduction, New York /
της εργασίας και επιτελούνται από τα κοινωνι- London. 1936.
κά υποκείμενα με έναν συγκεκριμένο τρόπο, Xp. Νόβα - Καλτσούνη
κοινωνικά προσδιορισμένο. Πρόκειται στην
ουσία για προδιαγραφές κοινωνικής δράσης κοινωνική κινητικότητα. Στα πλαίσια ενός συ-
και με την έννοια αυτή υπάρχουν ανεξάρτητα στήματος κοινωνικής στρωμάτωσης παίζει ση-
από τους φορείς τους. Οι προδιαγραφές αυτές μαντικό ρόλο η δυνατότητα των ατόμων να αλ-
καθιστούν προβλέψιμη τη συμπεριφορά των λάζουν κοινωνική θέση ή τάξη. Η μετακίνηση
κατόχων τους. Δηλαδή, δεν είναι απαραίτητο αυτή από ένα κοινωνικό στρώμα σε ένα άλλο,
να γνωρίζουμε ποιος είναι ο κάτοχος μιας συ- από μια κοινωνική θέση σε μια άλλη λέγεται
γκεκριμένης θέσης, για να ξέρουμε ποια κοινωνική κινητικότητα. Υπάρχουν συστήματα
μορφή συμπεριφοράς μπορούμε να προσδο- διαστρωμάτωσης που δεν επιτρέπουν οποια-
κούμε από αυτόν. Κάθε άνθρωπος μπορεί να δήποτε τέτοια αλλαγή, όπως εκείνο των κα-
κατέχει συγχρόνως περισσότερες κοινωνικές στών* στις Ινδίες. Στις σύγχρονες δυτικές κοι-
θέσεις. Μπορεί δηλαδή να είναι εργαζόμενος, νωνίες, ωστόσο, η κοινωνική κινητικότητα
μέλος ενός κόμματος, σύζυγος, πατέρας κ.λπ. είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά. Πρό-
Οι κοινωνικές θέσεις είναι στενά συνδεδεμέ- κειται για την καλούμενη κάθετη κοινωνική κι-
νες με τις ομάδες στις οποίες κάθε άτομο ανή- νητικότητα, που μπορεί να είναι είτε ανοδική
κει και διαμορφώνονται ανάλογα με το πολιτι- είτε καθοδική. Βασικές μορφές κοινωνικής κι-
σμικό σύστημα και τις ανάγκες του, έχουν ε- νητικότητας αποτελούν η διαγενεακή και η εν-
πομένως κοινωνικό και όχι ατομικό χαρακτή- δογενεακή ή επαγγελματική. Η πρώτη από
ρα. Για παράδειγμα, οι κοινωνικές θέσεις "πα- αυτές έγκειται στην αλλαγή κοινωνικής θέσης
τέρας" ή "βουλευτής" αναφέρονται στις ομά- μεταξύ των ατόμων δύο ή περισσότερων δια-
δες οικογένεια και κόμμα. φορετικών γενεών, όπως, για παράδειγμα, ο
Οι κοινωνικές θέσεις διακρίνονται, ανάλογα με γιος του εργάτη που έγινε επιστήμονας. Η
τον τρόπο κτήσης τους, σε εκείνες που είναι δεύτερη αφορά στην εξέλιξη της θέσης ενός
κληρονομικά προσδιορισμένες -ανεξάρτητα ατόμου κατά τη διάρκεια της ζωής του και έ-

76
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

γκειται κυρίως στην αλλαγή των επαγγελματι- ας θεώρησης διατυπώθηκαν αξιόλογες θεω-
κών του θέσεων. Η πρώτη μορφή είναι αρκετά ρίες σε εξειδικευμένα θέματα, δίχως όμως ν'
σημαντική, διότι δείχνει τα περιθώρια που α- αγγίζουν την ουσία των κοινωνικών συστημά-
φήνει μια κοινωνία στα μέλη της να ανέρχο- των. Εκδηλώθηκε, τέλος, ένας ανιστορικός κα-
νται κοινωνικά άσχετα με την καταγωγή τους. τακερματισμός της κοινωνιολογικής ανάλυ-
Σημαντική, επίσης, είναι η διάκριση μεταξύ σης, που οφειλόταν στην κυριαρχία των εμπει-
γνήσιας και δομικής κοινωνικής κινητικότητας. ριστών στον ακαδημαϊκό χώρο. "Η επιστήμη",
Η πρώτη αναφέρεται σε μετακίνηση που πραγ- έγραφε ο Τσ. Ρ. Μιλς*, "κινδυνεύει να λειτουρ-
ματοποιεί το άτομο ανεξάρτητα από τις εξελί- γεί σαν σύνολο "επιστημονικών μηχανών", που
ξεις του κοινωνικού συστήματος και εξαρτάται ελέγχονται από οικονομικούς, πολιτικούς,
από καθαρά δικές του επιλογές που δεν σχετί- στρατιωτικούς κύκλους και που μπαίνουν σε
ζονται υποχρεωτικά με την επαγγελματική του λειτουργία από τους τεχνικούς - επιστήμονες,
άνοδο, όπως π.χ. παρακολούθηση επιμορφωτι- οι οποίοι ούτε την ενσαρκώνουν ούτε την κα-
κών σεμιναρίων. Η δεύτερη, αντίθετα, είναι τανοούν ως ηθική στάση και προσανατολισμό".
άμεσα εξαρτημένη από την εξέλιξη του κοινω- Βιβλιογρ.: Τσ. Ρ. Μιλς, Η κοινωνιολογική φαντασία,
νικού συστήματος, αφού το τελευταίο δημι- μτφρ. Ν. Μακρυνικόλα και Σ. Τοακνιάς, εκδ. Παπαζήση,
ουργεί νέες ανάγκες απασχόλησης, τις οποίες Αθήνα. 1985.- Π. Μπέργκερ, Πρόσκληση στην κοινωνιο-
καλούνται να καλύψουν τα άτομα: η βιομηχα- λογία, μτφρ. Ε. Ταελέπογλου. εκδ. Μπουκουμάνη.
νική επανάσταση δημιούργησε προσφορά ερ- Αθήνα, 1985.
γασίας στα εργοστάσια, την οποία κάλυψαν α- θαν. Α. Βασιλείου
γρότες ή τα παιδιά τους (δομική ενδογενεακή κοινωνική νομοτέλεια, βλ. νομοτέλεια κοινω-
και διαγενεακή, αντίστοιχα, κινητικότητα). Η νική
δομική κινητικότητα δείχνει, έτσι, την εξέλιξη
και δημιουργία νέων τομέων εργασίας μιας κοινωνική στάση, βλ. στάση κοινωνική
κοινωνίας και άρα τον δυναμισμό της. Η γεω-
γραφική κινητικότητα μπορεί να συνδυάζεται κοινωνική στατική - κοινωνική δυναμική. Κε-
με ανοδική ή καθοδική μετακίνηση του ατόμου ντρικές εννοιολογικές κατηγορίες της Κοινω-
(π.χ. ευμενής ή δυσμενής μετάθεση), οπότε νιολογίας του August Comte*. Η έννοια της
και αποτελεί μορφή κοινωνικής κινητικότητας. στατικής αναφέρεται στη μελέτη της κοινωνι-
0 πρώτος που αφιέρωσε μελέτη πάνω στην κής συνοχής και συναίνεσης (consensus). Ανα-
έννοια αυτή είναι ο ρωσοαμερικανός κοινωνιο- φέρεται ειδικότερα στην ανάλυση της δομής
λόγος Πίτιριμ Σορόκιν* {Social Mobility, 1927). της κοινωνίας και στη μελέτη των στοιχείων ε-
Δημ. Τσατοούλης κείνων που μεταβάλλει ένα σύνολο επιμέρους
κοινωνικών υποκειμένων ή μικρών κοινωνικών
κοινωνική μηχανική. Προϊόν της λατρείας των ομάδων (οικογενειών) σε μεγάλα οργανωμένα
εφαρμοσμένων εμπειρικών ερευνών και της σύνολα, όπως είναι οι κοινότητες ή οι κοινω-
προσπάθειας ν' αποκτήσουν οι κοινωνικές επι- νίες, με τους συνεκτικούς δϊσμούς που τις δια-
στήμες τον χαρακτήρα μιας "ανθρωπομηχανι- κρίνουν.
κής" φυσικής (human engineering). Οι πηγές Η μελέτη όμως της συνοχής, της αλληλεγγύης
μιας τέτοιας θεώρησης βρίσκονται στις περι- και της συναίνεσης που αναπτύσσεται σε μια
πτωσιολογικές μελέτες του Φ. Λεπλέ*, στις κοινωνία μας οδηγεί στην αναζήτηση των θε-
στατιστικές του Α. Κετελέ* κ.ά. Η πληρέστερη, μελιωδών αρχών μιας συγκεκριμένης τάξης
όμως, έκφρασή της αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ, πραγμάτων, δηλαδή στη δυναμική πλευρά των
μετά το 1930. Η μελέτη των κοινωνικών φαινο- κοινωνιών. Με λίγα λόγια, η "στατική" αποτε-
μένων μέσα από εμπειρικές έρευνες αποτελεί λεί την ανάλυση της ανατομίας των κοινωνιών,
τη βάση διατύπωσης προτάσεων, προβλέψεων η δε "δυναμική" φανερώνει την πορεία τους, τα
και επίλυσης προβλημάτων. Η προμήθεια πλη- στάδια εξέλιξής τους, τους σταθμούς από
ροφοριών για διοικητικές εφαρμογές, για απο- τους οποίους πέρασαν πριν φθάσουν στη
τελεσματικότερη άσκηση της εξουσίας, για μορφή που απαντώνται σήμερα. Για τον Comte
αύξηση της παραγωγικότητας, για εκπόνηση η κοινωνική δυναμική είναι σε σχέση με την
κανόνων και ελέγχων της ανθρώπινης συμπε- κοινωνική στατική ό,τι η Φυσιολογία για την
ριφοράς, είναι οι κατευθυντικοί άξονες της Ανατομία. Η στατική είναι η θεωρία μιας συ-
κοινωνικής μηχανικής. Στο πλαίσιο μιας τέτοι- γκεκριμένης, υπάρχουσας τάξης πραγμάτων,

77
κοινωνικόΕίναικαικοινωνικήσ υ ν ε ί δ η σ η

ενώ η δυναμική είναι η θεωρία της προόδου. καπιταλισμό είναι η αστική* και η εργατική*,
Βιβλιογρ.: Comte Α., Die Soziologie • Positive Philosophie, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται τα μεσαία
Stuttgart. 1973. στρώματα, τα οποία διαδραματίζουν δευτε-
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη ρεύοντα ρόλο στο κοινωνικό γίγνεσθαι και ει-
δικότερα στην υπόθεση της κοινωνικής μετα-
κοινωνική στρωμάτωση. Με τον όρο αποδίδε- βολής.
ται η αξιολόγηση των κοινωνικών θέσεων και η Ο Μ. Weber*, σε μια πραγματικά πολύπλοκη
ένταξή τους σε ένα ιεραρχημένο σύστημα κοι- τυπολογία, αναφέρεται τόσο σε κοινωνικές
νωνικής οργάνωσης. Συστατικό στοιχείο επο- τάξεις, όσο και σε κοινωνικά στρώματα ("ομά-
μένως της κοινωνικής στρωμάτωσης είναι η δες κοινωνικών θέσεων"). Ενώ οι τάξεις δια-
κοινωνική θέση μετά την αξιολόγησή της. Δη- κρίνονται ανάλογα με τις σχέσεις τους στην
λαδή, ενώ οι κοινωνικές σχέσεις αποτελούν παραγωγή και την κτήση αγαθών, οι "ομάδες
στοιχείο κοινωνικής διαφοροποίησης, δεν α- κοινωνικών θέσεων" συγκροτούνται με βάση
ποτελούν αυτόματα και στοιχείο κοινωνικής τη θέση τους στην κατανάλωση αγαθών και υ-
στρωμάτωσης. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει πηρεσιών.
πρώτα να αξιολογηθούν σε ανώτερες ή κατώ- Στην περίπτωση που το σύστημα κοινωνικής
τερες, σε θέσεις με περισσότερο ή λιγότερο στρωμάτωσης αναφέρεται σε κοινωνικά στρώ-
κοινωνικό γόητρο. Κοινωνικές θέσεις με το ματα,δεν ακολουθείται πάντα ένας ενιαίος
ίδιο γόητρο, δηλαδή ισάξιες, συγκροτούν συ- τρόπος ταξινόμησης των προσδιοριστικών
γκεκριμένα κοινωνικά σύνολα (στρώματα ή τά- στοιχείων του στρώματος. Σε ορισμένες περι-
ξεις), τα οποία έχουν μια εσωτερική δομή και πτώσεις λαμβάνεται υπόψη το επαγγελματικό
απαρτίζουν ένα σύνολο με τη μορφή συστήμα- γόητρο (κυρίως στα αμερικανικά υποδείγματα)
τος. Η δόμηση αυτού του συστήματος δεν και άλλοτε ένας συνδυασμός στοιχείων, όπως
είναι αυθαίρετη, αλλά υπακούει σε συγκεκρι- είναι το επαγγελματικό κύρος, η πηγή και το
μένους "νόμους" που διέπουν την οργάνωση ύψος του εισοδήματος, η περιοχή κατοικίας,
και λειτουργία των κοινωνιών σε μια συγκεκρι- το μορφωτικό επίπεδο κ.λπ.
Στις σημερινές "μεταβιομηχανικές" ή "κοινω-
μένη ιστορική τους στιγμή.
νίες της επίδοσης", τα κριτήρια που λαμβάνο-
Ετσι, ανάλογα με την εποχή και την κοινωνική
νται υπόψη για την ένταξη των κοινωνικών υ-
οργάνωση, μπορεί κανείς να συναντήσει, ως
ποκειμένων στο σύστημα κοινωνικής στρωμά-
στοιχείο κοινωνικής στρωμάτωσης, την κάστα
τωσης είναι το επίπεδο εκπαίδευσης και το ε-
(Ινδία), την "νομοκατεστημένη τάξη" (Ευρώπη
παγγελματικό κύρος. Και τα δυο αυτά στοιχεία
του Μεσαίωνα"), την "κοινωνική τάξη" στον κα- θεωρούνται προσωπική υπόθεση του ατόμου
πιταλισμό. και, με την έννοια αυτή, η κοινωνική στρωμά-
Οι κάστες αποτελούν ένα ακραίο παράδειγμα τωση είναι θέμα διαφοράς στην προσωπική ε-
κλειστού συστήματος κοινωνικής οργάνωσης, πίδοση.
από το οποίο απουσιάζει εντελώς η κοινωνική
Βιβλιογρ.: Πουλαντζάς Ν., Οι κοινωνικές τάξεις στον
κινητικότητα (κάθετη) και επομένως η δυνατό-
σύγχρονο καπιταλισμό, εκδ. θεμέλιο. 1982 - ΓκυρβίτςΖ.,
τητα κοινωνικής ανέλιξης. Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις, εκδ. Gutenberg,
Με τον όρο "νομοκατεστημένη τάξη" (Stand) 1976.- Marx Κ. - Engels F., Το κομμουνιστικό μανιφέστο,
αποδίδονται κοινωνικά σύνολα στα οποία η έ- εκδ. θεμέλιο, 1982.- Dahrendorf R„ Homo sociologicus.
νταξη προσδιοριζόταν, όπως και στις κάστες, Versuch zur Geschichte, Bedeutung und Kritik der
Kategorie der sozialen Rolle, 15, Auflage, Koeln und
από την κοινωνική καταγωγή και κληρονομού-
Opladen, 1977.- Weber M„ Wirtschaft und Gesellschalt,
νταν με τη γέννηση. Τέτοια σύνολα (Staende) Tueblngen, 1980.
ήταν στην εποχή της Φεουδαρχίας οι ευγενείς, Χρ. Νόβα • Καλτσούνη
ο κλήρος, οι αστοί (Buerger) και οι αγρότες.
Η "κοινωνική τάξη"* αποτελεί στοιχείο κοινωνι- κοινωνική συνείδηση, βλ. κοινωνικό Είναι και
κής στρωμάτωσης που χαρακτηρίζει την καπι- κοινωνική συνείδηση
ταλιστική κοινωνία. Σύμφωνα με τους Marx*
και Engels*, αποτελεί δομικό στοιχείο του κα- κοινωνική φυσική. Πρόκειται για έναν όρο που
πιταλισμού και ειδικότερα των παραγωγικών διεκδίκησαν δύο επιστήμονες του 19ου αιώνα:
του σχέσεων. Δηλαδή το στοιχείο της κοινωνι- ο πατέρας της κοινωνιολογίας Αύγουστος
κής στρωμάτωσης είναι καθαρά οικονομικό. Οι Κοντ* και ο Βέλγος στατιστικός Αδόλφος
τάξεις που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στον Κετλέ*. Ο πρώτος, με τον όρο κοινωνική φυσι-

78
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

κή θέλησε να ονομάσει τη νέα επιστήμη της φαρμογή μιας σειράς μεθόδων, από τις οποίες
κοινωνιολογίας*, μια επιστήμη που θεωρούσε άλλες ήταν δάνειες από τον χώρο της γενικής
ότι ανήκει στις θετικές, αφού στόχος της θα ψυχολογίας, ενώ άλλες έκαναν την εμφάνισή
ήταν, μέσω της παρατήρησης, να αναζητήσει τους για πρώτη φορά στα πλαίσια της κοινωνι-
τις σταθερές σχέσεις και τους νόμους που διέ- κής ψυχολογίας (όπως το ομαδικό πείραμα). Η
πουν τα κοινωνικά φαινόμενα. Η γνώση των μετεξέλιξη της κοινωνικής ψυχολογίας σε πει-
νόμων αυτών θα επέτρεπε στη συνέχεια την ραματική και εφαρμοσμένη επιστήμη ανέδειξε
πρόβλεψη και άρα την αποφυγή διαφόρων δυ- την αναντικατάστατη κοινωνική της χρησιμό-
σάρεστων για την ανθρωπότητα κοινωνικών τητα, αφού "εισέβαλε" σε όλους τους κοινωνι-
συμβάντων, όπως ο πόλεμοι, η πείνα κ.λπ. Για κούς χώρους (παραγωγή, εκπαίδευση, υγεία
τον ανθρωπιστή Κοντ, επηρεασμένο από τις κ.λπ.). Οι έρευνες στα πλαίσια της κοινωνικής
προόδους των φυσικών επιστημών του αιώνα ψυχολογίας βρήκαν την αντανάκλασή τους
του, η επιστήμη της κοινωνίας δεν διαφέρει στις θεωρητικές επεξεργασίες όλων των κα-
από την επιστήμη της φύσης, γι' αυτό την ονό- τευθύνσεων της ψυχολογίας (ψυχανάλυση*,
μασε αρχικά "κοινωνική φυσική". Όμως, την συμπεριφορισμός*, γνωστική ψυχολογία*, σο-
ίδια εποχή, ο Κετλέ, ο οποίος ενδιαφερόταν βιετική σχολή ψυχολογίας, μορφολογική
για την εφαρμογή των μαθηματικών στα κοι- σχολή*), ενώ κάνουν την εμφάνισή τους και
νωνικά φαινόμενα, δημοσιεύει το έργο του
νέες ψυχολογικές προσεγγίσεις, οι οποίες
Περί του ανθρώπου και της αναπτύξεως των
προέρχονται αποκλειστικά από τον χώρο της
ανθρώπινων ικανοτήτων: Δοκίμιο κοινωνικής
επιστήμης αυτής. Σημαντικά ζητήματα έρευ-
φυσικής (1835), επισημαίνοντας την κανονικό-
νας και μελέτης της κοινωνικής ψυχολογίας
τητα που επικρατεί στον χώρο των κοινωνικών
είναι η σχέση ατόμου - ομάδας, η ομάδα ως δυ-
φαινομένων αλλά και, ταυτόχρονα, αναγκάζο-
ντας πλέον τον Κοντ να παραιτηθεί από τον ναμικό όλο (δομή), η διαδικασία της επικοινω-
όρο κοινωνική φυσική και να χρησιμοποιήσει ε- νίας και της αλληλεπίδρασης, τα χαρακτηρι-
κείνον της κοινωνιολογίας. στικά μεγάλων κοινωνικών ομάδων (όπως το
Δημ. Τσατσούλης
έθνος και η τάξη κ.ά.), καθώς επίσης και ζητή-
ματα που αφορούν στις ιδιαιτερότητες της δια-
μόρφωσης και εκδήλωσης.των ατομικών ψυχι-
κοινωνική ψυχολογία. Κλάδος της ψυχολο- κών λειτουργιών σε συνθήκες ομαδικής συ-
γίας ο οποίος μελετά τις νομοτέλειες ανάπτυ- νεργασίας και δραστηριότητας. Ιδιαιτερότη-
ξης και διαμόρφωσης της συμπεριφοράς και τες, ως προς τη θεωρητική κυρίως επεξεργα-
του ψυχισμού του ατόμου, υπό το πρίσμα της σία των ζητημάτων της κοινωνικής ψυχολο-
σχέσης και υπαγωγής του σε διάφορες κοινω- γίας, εμφανίζονται στα πλαίσια της σοβιετικής
νικές ομάδες, καθώς και τα χαρακτηριστικά σχολής, η οποία προσπάθησε να τα ερμηνεύ-
των ομάδων αυτών. Η αφετηρία της αυτόνο- σει κάτω από το πρίσμα του διαλεκτικού και ι-
μης εμφάνισης της κοινωνικής ψυχολογίας το- στορικού υλισμού*. Σημαντική στην επεξεργα-
ποθετείται στην αρχή του αιώνα μας, όπου κά- σία αυτή ήταν η συμβολή των Α. Β. Πετρόφσκι,
νουν την εμφάνισή τους εργασίες και έρευνες Γ. Μ. Αντρέεβα, που αξιοποίησαν στις έρευνές
οι οποίες αναζητούν μια καθολική αρχή μέσω τους την ιστορική - πολιτισμική θεωρία του Λ.
της οποίας να μπορούν να ερμηνευθούν από Σ. Βιγκότσκι* και τη θεωρία της δραστηριότη-
ψυχολογική οπτική γωνία κοινωνικά φαινόμε- τας του Α. Ν. Λεόντιεφ*.
να και συμπεριφορές. Τέτοιες ήταν οι εργα- Βιβλιογρ.: Hans Hiebsch und Manfred Vorwerg, Einlurung
σίες του Αγγλου ψυχολόγου McDougal* ( 1843- in die marxistische socialpsychologie, Berlin, 1969-
Lindgren H. C. - Harvey J. Η., Introduction to social psycho-
1938), του Γάλλου νομικού και κοινωνιολόγου logy. USA, 1981.- Shar Μ. Ε. and Constanze P. R., The-
G. Tarde* (1843-1904) καθώς επίσης και του G. ories ol social psychology. International student edition,
Lebon* (1841-1931). Σαν μια τέτοια καθολική McGrow-Hill. 1982.- Μ. Γ. Γιαροσέφσκι, Ιστορία της ψυ-
αρχή ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων χολογίας, Μόσχα, 1985.- Φρόυντ Σ., Νέα σειρά παραδό-
και συμπεριφορών αποτέλεσαν για τον Me σεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, εκδ. "Επίκου-
ρος". Αθήνα, 1977, μετάφραση Κ. Τρικεριώτη - Δ. Γεώρ-
Dougal τα ένστικτα και για τον Tarde η μίμηση. γας, Κοινωνική ψυχολογία. T. II, εκδ. Πανεπιστήμιο Αθη-
Αργότερα, στα πλαίσια της ψυχαναλυτικής κα- νών, 1988.
τεύθυνσης, την αρχή αυτή αντικατέστησε η λι- Ευάγγ. Μανουράς
βιδινική ενέργεια. Σημαντικό ρόλο στην ανά-
πτυξη της κοινωνικής ψυχολογίας έπαιξε η ε- κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση, θε-

79
κοινωνικόΕίναικαικοινωνικήσυνείδηση

μελιακές ουσχετικές κατηγορίες της μαρξιστι- δραση στη συνείδηση των ανθρώπων διαμέ-
κής διδασκαλίας, που δηλώνουν την υλική και σου μιας πληθώρας ενδιάμεσων κρίκων, όπως
την πνευματική πλευρά της κοινωνικής ζωής. είναι το Κράτος, οι νομικές και πολιτικές σχέ-
Η μεταξύ τους σχέση συνιστά το βασικό πρό- σεις κ.λπ., που ασκούν, κι αυτές, τεράστια επί-
βλημα της κοινωνικής επιστήμης. Ο Κ. Μαρξ* δραση α' αυτήν. Έτσι, το να συνάγει κανείς την
ξεχώρισε, για πρώτη φορά, ανάμεσα στο πο- κοινωνική συνείδηση απευθείας από τις υλικές
λύμορφο πλήθος των κοινωνικών σχέσεων, τις σχέσεις σημαίνει να υποπίπτει ο" έναν ακραίο
σχέσεις παραγωγής ως σχέσεις αντικειμενι- εκχυδαϊσμό και απλοποίηση. Η κοινωνική συ-
κές, ως θεμελιακό στοιχείο του κοινωνικού νείδηση και οι πολλαπλές μορφές της είναι
είναι, που καθορίζει, σε τελική ανάλυση, τις σχετικά αυτόνομες, κι αυτό παρά την εξάρτη-
πνευματικές εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής. σή τους από το κοινωνικό είναι. Η αυτονομία
"Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που κα- τους εκφράζεται στο γεγονός ότι ο αλλαγές
θορίζει την ύπαρξή τους, αλλά, αντίθετα, η κοι- που γίνονται στην υλική ζωή της κοινωνίας δεν
νωνική τους ύπαρξη καθορίζει την κοινωνική αναπλάθουν ποτέ τα προϊόντα της κοινωνικής
τους συνείδηση" (Μαρξ). Το "κοινωνικό είναι" συνείδησης, εφόσον οι επιστημονικές, φιλο-
αποτελείται από το σύνολο των στοιχείων της σοφικές, καλλιτεχνικές κ.ά. ιδέες εξαρτώνται
υλικής ζωής της κοινωνίας: γεωγραφική θέση, από το συσσωρευμένο από πριν υλικό και υπα-
πυκνότητα πληθυσμού, υλικά δημιουργήματα κούουν στην εσωτερική λογική της ανάπτυξής
των ανθρώπων και υλικές σχέσεις που διαμορ- τους. Επιπλέον, οι αλλαγές στις υλικές σχέ-
φώνονται ανάμεσα στον άνθρωπο και στη σεις δεν μπορούν να μεταβάλουν άμεσα κι αυ-
φύση κι ανάμεσα στους ίδιους τους ανθρώ- τόματα την κοινωνική συνείδηση, διότι οι ιδέες
πους στη διαδικασία της κοινωνικής εργασίας, των ανθρώπων έχουν έντονα τα σημάδια της
σχέσεις που έχουν, στο σύνολο της υλικής αδράνειας και μόνο ο αγώνας ανάμεσα στις
ζωής, πρωτεύοντα ρόλο και που είναι καθορι- παλιές και τις νέες ιδέες οδηγεί λογικά στη
στικές, σε τελική ανάλυση, στην εμφάνιση και νίκη των ιδεών που γεννήθηκαν από τις μεγά-
ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης. Η κοι- λες επιτακτικές ανάγκες της αλλαγμένης υλι-
νωνική συνείδηση αποτελείται από το σύνολο κής ζωής. Δεν μπορούμε, εξάλλου, να αγνοή-
των στοιχείων επιστόχασης και εκτίμησης της σουμε τον σημαντικό ρόλο της κοινωνικής συ-
υλικής ζωής: αντιλήψεις, συναισθήματα, νοο- νείδησης και την επίδραση της στην εξέλιξη
τροπίες, ιδέες, γνώσεις, δοξασίες, θεωρίες του ίδιου του κοινωνικού είναι. Η απόλυτη α-
κ.ά. Συγκρινόμενη με την ατομική συνείδηση, η ντιπαράθεση των δύο αυτών πλευρών της
κοινωνική συνείδηση είναι μια πιο πολύπλευρη ζωής των ανθρώπων δεν ισχύει παρά μόνο στα
και γενικευμένη αντανάκλαση του κοινωνικού πλαίσια του θεμελιακού ζητήματος: ποιο είναι
είναι. Έχει μια πολυσύνθετη δομή, καθώς δια- το πρωτογενές και ποιο το δευτερογενές. Έξω
φοροποιείται κάθετα, σε ξεχωριστά επίπεδα, απ' αυτό το ζήτημα, μια τέτοια απόλυτη αντι-
σε ό,τι αφορά στην αντανάκλαση της πραγμα- παράθεση χάνει τον λόγο ύπαρξής της, μιας
τικότητας: κοινή συνείδηση και συστηματοποι- και ο ρόλος της κοινωνικής συνείδησης μπορεί
ημένη συνείδηση, "κοινωνική ψυχολογία" και να γίνει -και γίνεται πράγματι- αποφασιστικός
"ιδεολογία" και, οριζόντια, σε ποικίλες "μορ- σε ορισμένη περίοδο, μολονότι και α" αυτή την
φές της κοινωνικής συνείδησης" (πολιτική, νο- περίπτωση καθορίζεται από το κοινωνικό είναι.
μική, ηθική, αισθητική, επιστημονική, φιλοσο- Η ιστορική υλιστική λύση του προβλήματος
φική, θρησκευτική). Ανάμεσα σ' αυτά τα επίπε- που συνδέεται με τη σχέση μεταξύ κοινωνικού
δα υπάρχει αλληλοδιείσδυση. Σε κάθε "μορφή" είναι και κοινωνικής συνείδησης, καθώς και με
της διακρίνουμε στοιχεία από το επίπεδο της τη φύση τους, ενέχει εξαιρετική μεθοδολογική
συστηματοποιημένης, θεωρητικής συνείδη- σημασία, βοηθά στην επιστημονική τοποθέτη-
σης, στοιχεία κοινωνικής ψυχολογίας και ιδεο- ση και την πρακτική λύση των προβλημάτων
λογίας. Αν στα πρώτα στάδια της ιστορίας η της κοινωνικής ζωής.
κοινωνική συνείδηση διαμορφώνεται ως Γιόν. Κρητικός
άμεσο προϊόν των υλικών σχέσεων των αν-
θρώπων, αργότερα, με τη διαίρεση της κοινω- κοινωνικό κύρος, βλ. κύρος κοινωνικό
νίας σε τάξεις, με την εμφάνιση της "πολιτι-
κής", του δικαίου και των πολιτικών αγώνων, η κοινωνικό περιβάλλον, βλ. περιβάλλον κοινω-
κοινωνική συνείδηση ασκεί καθοριστική επί- νικό

80
 κοινωνικό συμβόλαιο

κοινωνικό στρώμα, βλ. κοινωνική στρωμάτωση τους "νόμους" (επιμέρους συμφωνίες, συμβό-
λαια με ολόκληρο και για ολόκληρο το πολιτι-
κοινωνικό συμβόλαιο (θεωρία του κοινωνικού κό σώμα) και να εξασφαλίζει δικαιοσύνη στους
συμβολαίου). 1. Ορθολογιστική ιδεοκρατική θε- πολίτες· αυτοί αποτελούν την πηγή της εξου-
ωρία που αποδίδει την εμφάνιση του "κράτους" σίας και διατηρούν αναπαλλοτρίωτο το δικαίω-
και του "δικαίου" σε μια σύμβαση που συνήψαν μα ανάκλησης του Συμβολαίου, δηλαδή αντί-
ενσυνείδητα οι άνθρωποι μεταξύ τους. Σύμφω- στασης κατά του άρχοντα, αν αυτός δεν τηρεί
να με τους οπαδούς αυτής της θεωρίας, μια ο- τα συμφωνημένα. Ο πυρήνας μιας τέτοιας ιδε-
λοκληρωτική αναρχία κι ένας "πόλεμος όλων ε- ατής συμφωνίας αναφέρεται στον βασικό
ναντίον όλων" ή, αντίθετα, μια ειδυλλιακή ε- σκοπό που έχει η κοινωνία: πραγματοποίηση
λευθερία προηγήθηκαν της κοινωνίας και του ευημερίας, ασφάλειας, ευδαιμονίας για τα
κράτους. Μια απεριόριστη ατομική ελευθερία μέλη της.
είναι το γενικό χαρακτηριστικό της "φυσικής Την ιδέα αυτή βρίσκουμε στο Προοίμιο των
κατάστασης", στην οποία έζησαν για πολύν Πολιτικών' του Αριστοτέλη*, ο οποίος αρχίζει
καιρό οι άνθρωποι, πριν παραιτηθούν οικειοθε- τη συγγραφή του με την ακόλουθη παραδοχή:
λώς απ' αυτή την ελευθερία για χάρη ενός κρά- "Πάσαν κοινωνίαν ορώμεν αγαθού τίνος ένε-
τους που θα εγγυόταν την ασφάλειά τους, την κεν συνεστηκυίαν (του γαρ δοκούντος είναι α-
ατομική ιδιοκτησία και τα άλλα ατομικά δικαιώ- γαθού χάριν πάντες πάντα πράττουσιν)"... Και
ματα. Οι πρώτες ιδέες για τη συμβασιακή προέ- παρακάτω (Πολιτικά, 1280 b) προσθέτει: "Η
λευση του κράτους χρονολογούνται από την πόλις (δηλαδή η πολιτικά οργανωμένη κοινω-
αρχαιότητα (Σοφιστές*, Σωκράτης*, Επίκου- νία) συμμαχία εστί και ο νόμος συνθήκη (συμ-
ρος*). Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου βόλαιο, συμφωνία των πολιτών) και, καθάπερ
πήρε την αναπτυγμένη μορφή της στους αιώ- έφη Λυκόφρων ο σοφιστής, εγγυητής αλλή-
νες 17ο και 18ο από τους ιδεολογικούς εκπρο- λοις των δικαίων".
σώπους της αστικής τάξης στον αγώνα της Στους νεότερους χρόνους πολλοί πολιτικοί
κατά της φεουδαρχίας και της απόλυτης μο- στοχαστές έφτασαν στην ιδέα κάποιου Κοινω-
ναρχίας (Χομπς*, Λοκ*, Ρουσσώ* κ.ά.). Το νικού Συμβολαίου, που να ασφαλίζει τον πολί-
δόγμα αυτό χρησίμευσε ως ιδεολογική βάση τη έναντι της αυθαιρεσίας του φεουδαρχικού
για τη διεκδίκηση της πολιτικής εξουσίας από κράτους, αλλά δεν έφταναν ως το σημείο να υ-
την αστική τάξη. Ο στενός, αστικός, χαρακτή- ποδεικνύουν "δικαίωμα αντίστασης" (επανά-
ρας της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου στασης), το οποίο σε τελευταία ανάλυση μπο-
εκφράστηκε με τον ισχυρισμό περί αιωνιότητας ρεί να προστατεύει την ελευθερία των πολι-
του "φυσικού" δικαιώματος της ατομικής ιδιο- τών. Αυτό το βήμα και οι βαθιές αναλύσεις που
κτησίας και με τη συνακόλουθη δικαιολόγηση προϋποθέτει έγιναν από τον J. J. Rousseau.
της οικονομικής ανισότητας των ανθρώπων. Η θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου αναπτύ-
Γιάν. Κρητικός χθηκε από τον 16ο αιώνα ως αντίδραση στο
δόγμα του θεϊκού δικαίου, δηλαδή στην πολιτι-
κοινωνικό συμβόλαιο. 2. Ορος της πολιτικής κο-θρησκευτική καταπίεση που ασκούσε η κα-
φιλοσοφίας που καθιερώθηκε όμως με αυτή τη θολική εξουσία και στην απολυταρχική εξου-
διατύπωση ύστερα από τη δημοσίευση ομώνυ- σία του φεουδαρχικού συστήματος. Ο Ολλαν-
μου έργου του J. J. Rousseau: Κοινωνικό Συμ- δός Grotius* στο βιβλίο του: Δίκαιο του Πολέ-
βόλαιο ή αρχές του πολιτικού Δικαίου (Du μου και της Ειρήνης (1625) αναπτύσσει την
Contrat social ou Principes du Droit politique, άποψη ότι βάση της Πολιτείας είναι οι "συμφω-
1761 ). Όμως η έννοια αυτή με διαφορετικές ο- νίες" ανάμεσα στα μέλη της. Η πολιτική εξου-
νομασίες υπήρχε στον πολιτικό στοχασμό από σία δημιουργείται με το Pactum (συμβόλαιο,
πολύ παλαιότερα, με το νόημα ότι η κοινωνική σύμβαση) των πολιτών. Ο Grotius αναγνωρίζει
τάξη και η κοινωνική συμβίωση είναι αποτέλε- τον μονάρχη ως απόλυτο κύριο μετά το
σμα εξελίξεων που μπορούν λογικά να θεωρη- Pactum. ΓΓ αυτό ο Rousseau θα τον επικρίνει
θούν ως είδος "συμφωνίας", "σύμβασης" ανά- αργότερα ως "βασιλόδουλο".
μεσα στον άρχοντα και τους αρχόμενους· οι Προς την ίδια κατεύθυνση κινήθηκε ο άγγλος
τελευταίοι υπακούουν στον άρχοντα επειδή οι φιλόσοφος Thomas Hobbes*. Στο έργο του
ίδιοι του εμπιστεύτηκαν την εξουσία για να Leviathan αναπτύσσει τη θεωρία ότι οι άνθρω-
είναι διαχειριστής της αρχής, να εφαρμόζει ποι στη φυσική κατάσταση είχαν bellum

•.Α., Γ-6 81
"Κοινωνικό συμβόλαιο"

omnium contra omnes (= πόλεμος όλων ενα- ξουσία και να αναθέσει "το καθήκον αυτό στον
ντίων όλων). Για να γλιτώσουν μεταβίβασαν πιο άξιο πολίτη". (Οι σκέψεις αυτές περιέχο-
με συμφωνίες τα δικαιώματά τους στον ισχυ- νται στο τέταρτο κεφάλαιο, υπό τον τίτλο "δι-
ρότερο απ' όλους και τον αναγνώρισαν ως κυ- κτατορία", που πηγάζει όμως από τον λαό, τη
ρίαρχο χωρίς περιορισμούς. volonté générale).
Παραπλήσια εκχώρηση δικαιωμάτων από τους Ευνόητο γιατί το Κοινωνικό Συμβόλαιο του
πολίτες στον άρχοντα -για να ασφαλίζουν τη Rousseau θεωρήθηκε ιδεολογική βάση της
ζωή και την ιδιοκτησία τους- αναγνωρίζει και ο Επανάστασης του 1789 και αποκλήθηκε "μα-
John Locke* με το έργο του Δοκίμιο για την πο- ντείο των Δελφών για την Επανάσταση".
Βιβλιογρ.: Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο.
λιτική διακυβέρνηση (1690). Όμως κατά τον
(μετάφραση, εισαγωγή, σημειώσεις Δανάης και Νίκου
Locke ο λαός διατηρεί το δικαίωμα να απαλλα-
Κουχτσόγλου).- Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Πολιτικοί Στοχα-
γεί, έστω και βίαια, από έναν μονάρχη που επι- στές των Νεότερων Χρόνων, Αθήνα. 1992.- W. Durant.
βουλεύεται την ελευθερία των υπηκόων του. Παγκόσμια Ιστορία του Πολιτισμού, τόμος Γ (γιώτα I).
Το επόμενο και τολμηρό βήμα στην ιστορία μετάφραση Μανόλη Κορνήλιου (Ο Ρουσσώ και η Επανά-
του Κοινωνικού Συμβολαίου το τόλμησε ο σταση).
Rousseau. Εισηγήθηκε ένα Συμβόλαιο όχι υπο- Φ. Κ. Βώρος
ταγής σε κάποιον μονάρχη αλλά Συμβόλαιο
διαρκούς κυριαρχίας του λαού. Αυτό αποτελεί "Κοινωνικό συμβόλαιο" του Ρουσσώ, βλ. κοι-
και την ωριμότερη έκφραση του Διαφωτισμού* νωνικό συμβόλαιο 1.2.
ως προς το θέμα αυτό. Το Κοινωνικό Συμβό-
λαιο του Rousseau χωρίζεται σε τέσσερα βι- κοινωνικοί κανόνες. Με τον όρο "κοινωνικοί
βλία. Ένα συνοπτικό διάγραμμα (σύμφωνα με κανόνες" αποδίδουμε προδιαγραφές της κοι-
εκείνο που εκπόνησε ο M. Le Bras) είναι το α- νωνικής δράσης. Πρόκειται για ρυθμίσεις της
κόλουθο: συμπεριφοράς, με τρόπο που να αποφεύγεται
Πρώτο βιβλίο: Ποιο είναι το νόμιμο θεμέλιο της η αυθαιρεσία και να καθίσταται δυνατή η επι-
οργανωμένης κοινωνίας; Δεν είναι το φυσικό κοινωνία και η συμβίωση μεταξύ των κοινωνι-
δίκαιο' δεν είναι το δίκαιο του ισχυρού (η δύ- κών υποκειμένων. Η ύπαρξη ενός συστήματος
ναμη). Δεν απομένει παρά η δυνατότητα "συμ- κοινωνικών κανόνων διασφαλίζει ακόμη την
φωνιών"· αυτή είναι η αφετηρία του Κοινωνι- κοινωνική συνοχή και την αναπαραγωγή των
κού Συμβολαίου. Αλλά καμιά συμφωνία δεν κοινωνιών.
μπορεί να είναι εκχώρηση του δικαιώματος ε- Οι κοινωνίες σε κάθε εποχή θεσπίζουν εκεί-
λευθερίας. νους τους κανόνες που ανταποκρίνονται στο
Δεύτερο βιβλίο: Πηγή κυριαρχίας (εξουσίας) επίπεδο ανάπτυξής τους, καθώς και στο είδος
είναι μόνο ο λαός· αυτός εκφράζει τη "γενική των αναγκών τους σε μια δεδομένη στιγμή της
βούληση" (volonté générale), η οποία δεν μπο- εξέλιξής τους. Αυτό σημαίνει πως οι κανόνες
ρεί να αποβλέπει παρά σε ένα σκοπό: "το κοινό δεν είναι ούτε αμετάβλητοι στον χρόνο, αλλά
συμφέρον". Από τη "γενική βούληση" αναδύε- μεταβάλλονται, ανάλογα με τις μεταβολές
ται ο "νόμος", που είναι έκφρασή της. που συντελούνται στον κοινωνικό σχηματισμό
Τρίτο βιβλίο: Η κυβέρνηση έχει μόνο εκτελε- στον οποίο αναφέρονται.
στική αρμοδιότητα και εκφράζει τη "γενική Οι κοινωνικοί κανόνες είναι στενά συνδεδεμέ-
βούληση". Για να αποτρέπεται η φθορά της ε- νοι με τις κοινωνικές αξίες. Ενώ όμως οι αξίες
ξουσίας, ο λαός συμμετέχει άμεσα (όχι με α- έχουν γενικό χαρακτήρα (ρυθμίζουν τη συμπε-
ντιπροσώπους) με τακτές και συχνές συνελεύ- ριφορά με έναν γενικό τρόπο), αποτελούν οι
σεις. Έτσι εισάγεται η ανάγκη άμεσης, συμμε- κανόνες ρύθμιση της συμπεριφοράς με έναν
τοχικής δημοκρατίας, που προϋποθέτει κοινω- περισσότερο συγκεκριμένο τρόπο. Εκτός
νική και πολιτική ισότητα όλων. αυτού είναι και περισσότερο δεσμευτικοί για
Τέταρτο βιβλίο: Η "γενική βούληση" (ο λαός) τα άτομα απ' ότι οι αξίες.
ως μόνη πηγή εξουσίας είναι ακατάλυτη· αλλά Οι κοινωνικοί κανόνες μπορεί να είναι τυπικοί
πρέπει να γίνεται γνωστή: με τη διαδικασία της (γραφτοί κανόνες) ή άτυποι (καλοί τρόποι, ήθη
"ψηφοφορίας" (και καθολικό δικαίωμα ψήφου). και έθιμα). Στην πρώτη περίπτωση η παραβίαση
του κανόνα συνεπάγεται αυστηρές κυρώσεις, η
Η ίδια "γενική βούληση", ο λαός, μπορεί κάπο-
επιβολή των οποίων είναι έργο του επίσημου κοι-
τε, σε έκτακτες περιστάσεις, για τη "σωτηρία
νωνικού ελέγχου, δηλαδή έργο θεσμών που επι-
της Πατρίδας", να αναστείλει τη νομοθετική ε-

82
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

βλέπουν την τήρηση κσι τον σεβασμό των κανό- ξύ αναπτυγμένων και καθυστερημένων-εξαρ-
νων (Αστυνομία, Δικαιοσύνη). Στην περίπτωση τημένων χωρών. Στις τελευταίες απαντώνται
των άτυπων κοινωνικών κανόνων (ήθη και συχνά κατάλοιπα ακόμα και πρωτόγονων κοι-
έθιμα) για την τήρηση τους επαγρυπνά ο άτυ- νωνικοοικονομικών δομών. Αλλά και η ανα-
πος κοινωνικός έλεγχος (οικογένεια, γειτονιά πτυγμένη κεφαλαιοκρατία μπορεί να αναβιώ-
κ.λπ.), οι δε κυρώσεις που επιβάλλονται είναι η- σει και να αναπαράγει παρωχημένες δομές
πιότερης μορφής (σχόλια, χλευασμός κ.λπ.). (βλ. π.χ. τη δουλεία στις ΗΠΑ τον 19ο αι.). Στη
θα πρέπει βέβαια να διευκρινισθεί στο σημείο μεταβατική περίοδο της Σοβιετικής Ρωσίας
αυτό ότι η παραβίαση των ηθών τιμωρείται αυ- (δεκαετία του 1920) μαζί με την κυρίαρχη σο-
στηρότερα από την παραβίαση των εθίμων. σιαλιστική κοινωνικοοικονομική δομή συνυ-
Γενικά, η αποδοχή των κοινωνικών κανόνων και πήρχαν και οι εξής: πατριαρχική (αυτάρκης) α-
η συμμόρφωση των ατόμων με τις επιταγές γροτική οικονομία, μικρή εμπορευματική παρα-
τους εξαρτάται από τον βαθμό που οι κανόνες γωγή, ιδιωτική κεφαλαιοκρατική οικονομία και
αυτοί είναι λίγο πολύ σύμφωνοι με το σύστημα κρατική κεφαλαιοκρατία. Η πολυμορφία συνυ-
αξιών. Δηλαδή οι κανόνες αποτελούν στην παρχουσών δομών συνιστά μείζονος σημασίας
ουσία ρύθμιση της συμπεριφοράς των κοινωνι- θεωρητικό και πρακτικό πρόβλημα, ιδιαίτερα α-
κών υποκειμένων με συγκεκριμένο τρόπο, αλλά ναφορικά με τις προοπτικές των μη ανεπτυγ-
πάντα στα πλαίσια του συστήματος αξιών. μένων χωρών.
Βιβλιογρ.: Ορρ Κ. - D., Die Entstehung sozialer Nonnen.
Βιβλιογρ.: Β. I. Λένιν. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη
Tuebingen, 1983.- Wieswede G„ Soziologie. Landsberg,
Ρωσία, "Απαντα", Σ.Ε., τομ. 3.- του Ιδιου, Τρεις πηγές και
1985.
τρία συστατικά στοιχεία του Μαρξισμού, "Απαντα", τομ.
Xp. Νόβα - Καλτσούνη 23.- του Ιδιου, Η μεγάλη πρωτοβουλία, "Απαντα", τ. 39 -
ΣαμΙρ ΑμΙν, Η συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα, τομ.
κοινωνικοοικονομική δομή (σύστημα, τύπος, Α, Β, Νέα Σύνορα, Αθήνα [χ.χ.]- Β. Α. Βαζιούλιν. Η λογι-
τρόπος κοινωνικής παραγωγής, κοινωνικής οι- κή της ιστορίας, Μόσχα, 1988.
κονομίας, ρωσ. obshestvenoeconomicheski Δ. Πατέλης
yklad). Ορος της μαρξιστικής πολιτικής οικονο-
μίας και κοινωνικής θεωρίας (απαντάται στα κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός (γερμ.
έργα του Β. I. Λένιν), που δηλώνει ορισμένου ökonomische Gesellschaftsformation), θεμελιώ-
τύπου συνεκτικό σύστημα σχέσεων παραγω- δης κατηγορία της υλιστικής αντίληψης της ι-
γής, το οποίο συγκροτεί ορισμένο τρόπο, ορι- στορίας, που αναπαριστά θεωρητικά ορισμένη
σμένη μορφή της παραγωγής. Σε διάφορες ιστορική βαθμίδα της ανάπτυξης της κοινω-
βαθμίδες της διαμόρφωσης της κοινωνίας* συ- νίας* ως ολότητας στη βάση ορισμένου τρό-
νυπάρχουν ιδιότυπα συχνά περισσότερες από που παραγωγής* (ενός ιστορικά προσδιορι-
μία κοινωνικοοικονομικές δομές συγκροτώ- σμένου πλέγματος σχέσεων παραγωγής*,
ντας έναν πολύμορφο σχηματισμό (βλ. κοινω- στην ενότητά του με ορισμένου χαρακτήρα
νικοοικονομικός σχηματισμός), στον οποίο μία παραγωγικές δυνάμεις*). Η εν λόγω κατηγορία
από τις υφιστάμενες δομές διαδραματίζει αρ- παρέχει τη δυνατότητα σχετικά σφαιρικού χα-
χικά τον ρόλο της δεσπόζουσας και αργότερα ρακτηρισμού των κυρίων βαθμίδων ιστορικής
της κυρίαρχης, υπό την οποία ενοποιούνται, υ- ανάπτυξης της ανθρωπότητας -σε συνδυασμό
ποτάσσονται και (σχετικά) μετασχηματίζονται με τις υπόλοιπες κατηγορίες του ιστορικού υ-
οι υπόλοιπες. Ο τελευταίος "κοινωνικοοικονο- λισμού* (βλ. π.χ. βάση και εποικοδόμημα), από
μικός σχηματισμός"* της διαμόρφωσης της την άποψη της δομής τους και της διαλεκτικής
κοινωνίας, η κεφαλαιοκρατία, παρά το γεγο- συνάρτησης-αλληλεπίδρασης μεταξύ των σχέ-
νός ότι καθιστά την κεφαλαιοκρατική κοινωνι- σεων παραγωγής και του συνόλου των κοινω-
κοοικονομική δομή παγκόσμιο σύστημα, είναι νικών σχέσεων και διαδικασιών. Η περί κοινω-
ανίκανος να ξεπεράσει την ανισομέρεια της ι- νικοοικονομικών σχηματισμών αντίληψη των
στορικής ανάπτυξης και να μετασχηματίσει σε Κ. Μαρξ* και Φ. Ενγκελς* διατυπώνεται αρχικά
παγκόσμια κλίμακα τα υπολείμματα των προ- ως υπόθεση* [στο έργο τους Η γερμανική ιδε-
κεφαλαιοκρατικών σταδίων ανάπτυξης της αν- ολογία (1845-1846)] και αποκτά τα στοιχεία ε-
θρωπότητας και τις αντίστοιχες κοινωνικοοι- πιστημονικά θεμελιωμένης θεωρίας* κατά τις
κονομικές δομές. Τουναντίον η κεφαλαιοκρα- δεκαετίες 1850-1860, οπότε ο Μαρξ διερεύνη-
τία επιτείνει τα προβλήματα της ανισομέρειας σε την ουσία*, την εσωτερική διάρθρωση των
και τα διαιωνίζει μεγεθύνοντας το χάσμα μετα- σχέσεων παραγωγής της κεφαλαιοκρατίας*,

83
κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

του πλέον αναπτυγμένου κοινωνικοοικονομι- θερά γενικά χαρακτηριστικά φέρουν μάλιστα

κού σχηματισμού της εποχής του. Η έρευνα ανεξίτηλα τη σφραγίδα της κεφαλαιοκρατίας,
αυτή: 1) διάνοιξε δυνατότητες για λεπτομερέ- δηλαδή του σχηματισμού εκείνου κατά τον
στερη αντιπαραβολή των προκεφαλαιοκρατι- οποίο όλες οι πλευρές του κοινωνικού όλου
κών σχηματισμών με την κεφαλαιοκρατία και προβάλλουν ως σαφώς διακριτές, διαφορετι-
την εξέταση της εσωτερικής διάρθρωσης των κές και αντίθετες. Τα παραπάνω καθιστούν
σχηματισμών 2) επέτρεψε τη διάκριση σε "κα- σχετικά περιορισμένο τον χαρακτήρα της πε-
θαρότερη μορφή" της κατηγορίας "σχέσεις πα- ριοδολόγησης της ιστορίας βάσει των σχημα-
ραγωγής" και τη σαφέστερη αποκάλυψη της τισμών, δεδομένου ότι σε αυτή δεν διακριβώ-
λεπτής "δομής" της διαλεκτικής παραγωγικών νεται ο μηχανισμός εσωτερικής αυτοανάπτυ-
δυνάμεων, σχέσεων παραγωγής και κοινωνίας ξης* της κοινωνίας, αλλά απλώς επισημαίνεται
συνολικά- 3) αποκάλυψε σε θεωρητικό επίπεδο η μια ιστορική μορφή δίπλα στην άλλη, ως
την αναγκαιότητα "άρσης"* της κεφαλαιοκρα- "προοδευτικές εποχές του οικονομικού κοινω-
τίας παρέχοντας δυνατότητες περαιτέρω διε- νικού σχηματισμού" (Μαρξ, Εισαγωγή στην
ρεύνησης των νομετελειών* μετάβασης από Κριτική της πολιτικής οικονομίας). Ο σχετικά
τον ένα κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό στον τυπικός - ταξινομικός χαρακτήρας της κατά
άλλο' 4) επέτρεψε ορισμένη θεωρητική θεμε- σχηματισμούς προσέγγισης της ιστορίας προ-
λίωση της περιοδολόγησης της ιστορίας (κάθε βάλλει ανάγλυφα (και χωρίς την αυθεντική δη-
περιοδολόγηση της ιστορίας εδράζεται σε κά- μιουργική πνοή του μαρξικού έργου) στη μετέ-
ποια αντίληψη περί της δομής της κοινωνίας, πειτα μαρξιστικής αναφοράς βιβλιογραφία ως
βλ. ιστορικό και λογικό). δογματική σχηματοποίηση (βλ. π.χ. οικονομι-
Ωστόσο η περί σχηματισμών θεωρία του Μαρξ κός ντετερμινισμός, Στάλιν, δομολειτουργική
αντανακλά ορισμένο επίπεδο ανάπτυξης της ερμηνεία του μαρξισμού κ.λπ.). Πρόκειται για
θεωρίας περί της ανθρώπινης κοινωνίας ως ο- το γνωστό εγχειριδιακό "πενταμελές" σχήμα -
λότητας, που συνδέεται: 1) με τη βαθμίδα ανά- καλούπι (πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, δου-
πτυξης της τότε κοινωνίας και 2) με στοχοθε- λοκτησία*, φεουδαρχία*, κεφαλαιοκρατία*,
σίες που έχουν ως αφετηρία το βασικό ζητού- κομμουνισμός*), στο οποίο προσπαθούν να ε-
μενο της εποχής (από την άποψη των βαθύτε- ντάξουν την ιστορία; ανάγοντας την έρευνα
ρων αναγκών της ανθρωπότητας και του κομ- σε απλή λειτουργία - εφαρμογή του για όλα τα
μουνιστικού κινήματος): την επαναστατική α- στάδια της ανάπτυξης της ανθρωπότητας.
νατροπή του κεφαλαιοκρατικού σχηματισμού, Αναζητούσαν π.χ. "καθαρή" βάση και εποικο-
υπό το πρίσμα του οποίου η κεφαλαιοκρατία ε- δόμημα σ' όλες τις κοινωνίες, είτε (έχοντας υπ'
ξετάζεται (ορθά) ως κατ' εξοχήν ιστορικά πα- όψιν την αστική επανάσταση* και τη σοσιαλι-
ροδικό μόρφωμα και όλα τα υπόλοιπα στάδια στική επανάσταση*) θεωρούσαν την επανά-
της ιστορίας προβάλλουν ως σχηματισμοί. Η ι- σταση εκ των "ων ουκ άνευ" όρο μετάβασης
στορική μεταβολή της δομής της κοινωνίας ε- από σχηματισμό σε σχηματισμό, γεγονός που
κλαμβάνεται εδώ ως μεταβολή του ειδικού', δεν επιβεβαιώνεται ούτε θεωρητικά ούτε
ενώ διαφεύγει της προσοχής το γεγονός ότι πραγματολογικά (βλ. επανάσταση κοινωνική).
μεταβάλλεται, αναπτύσσεται και το ίδιο το γε- Η περαιτέρω ανάπτυξη της επαναστατικής κοι-
νικό*' ο κάθε σχηματισμός δεν αποτελεί νωνικής θεωρίας στις περίπλοκες διεθνείς
απλώς αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά στάδιο - συνθήκες της εποχής μας συνδέεται με την α-
στιγμή της ανάπτυξης της κοινωνίας. Ως δομι- νάπτυξη-άρση* των θεωρητικών κεκτημένων
κά στοιχεία των σχηματισμών διακρίνονται της κατά σχηματισμούς προσέγγισης, μέσω
στα πλαίσια της εν λόγω προσέγγισης (κατά της συγκρότησης της "λογικής της ιστορίας"*,
σχηματισμούς) εκείνα τα κοινά (γενικά) στοι- μέσω της διαλεκτικής θεωρητικής και μεθοδο-
χεία, τα εν πολλοίς εναπαλαμβανόμενα σταθε- λογικής διερεύνησης της κοινωνίας ως ολότη-
ρά χαρακτηριστικά που συνάγονται, μέσω της τας. Προϋπόθεση αυτής της ανάπτυξης -
συγκριτικής αντιπαραβολής των διαφόρων άρσης είναι η διακρίβωση του πεδίου και των
σταδίων, ως αμετάβλητη ομοιότητα, ως κάτι το όρων εφαρμοσιμότητας της περί σχηματισμών
πάγιο και διαχρονικά αμετάβλητο (παραγωγή*, θεωρίας (βλ. επίσης: κοινωνικοοικονομική δο-
διανομή, ανταλλαγή, κυκλοφορία, κατανάλω- μή, κοινωνία, άνθρωπος).
ση, παραγωγικές δυνάμεις*, σχέσεις παραγω- Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ - Φ. Ένγκελς. Η γερμανική ιδεολογία.
γής*, τρόπος παραγωγής* κ.λπ.). Αυτά τα στα- τομ. 1-2, Gutenberg, Αθήνα.- Κ. Μαρξ, Grundrisse, τομ.
Α'-Γ. Στοχαστής. Αθήνα. 1989.- του ίδιου, Το Κεφάλαιο.

84
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνε
τ. 1-3, Σ.Ε., Αθήνα.- του ίδιου, Πρσκαπιταλιστικοί οικονο- περιβάλλον, το παιδί θα διαμορφώσει μια αντίλη-
μικοί σχηματισμοί. Κάλβος, Αθήνα, 1983.- Φ. Ένγκελς, Η ψη του κοινωνικά παραδεκτού ή μη παραδεκτού,
καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και
θα αφομοιώσει δηλαδή τις πρώτες αξίες και πρό-
του κράτους, Σ.Ε., Αθήνα.- Β. I. Λένιν. Κ. Μαρξ, Απαντα,
Σ.Ε., τομ. 26.- Π. Βρανίτσκι, Ιστορία του μαρξισμού, τ. 1- τυπα συμπεριφοράς, θα ταυτιστεί με πρόσωπα
2. Οδυσσέας, Αθήνα, 1976.- Γ. Β. Πλεχάνωφ, Η φιλοσο- αυτού του περιβάλλοντος (γονείς) και θα συ-
φία της ιστορίας, Γνώσεις [χ.χ.].- M. Harnecher, Βασικές γκροτήσει τελικά την προσωπικότητά του.
έννοιες του ιστορικού υλισμού, Αθήνα, 1976.- Β. Α. Βαζι- Στη διαδικασία αυτή οι γονείς με τη συμπερι-
ούλιν, Η λογική της ιστορίας, Μόσχα, 1988. φορά τους δεν μεταβιβάζουν στο παιδί απλά
Δ. Πατέλης
μηνύματα και πρότυπα συμπεριφοράς, αλλά
στάσεις ζωής, κάτι που, τις περισσότερες
κοινωνικοποίηση. Διαδικασία κατά την οποία το φορές, δεν διδάσκεται αλλά μεταβιβάζεται "α-
άτομο σε μια σχέση αλληλεπίδρασης με το πε- θόρυβα" με την καθημερινή συμβίωση. Με την
ριβάλλον του -κοινωνικό ή φυσικό- διαμορφώ- έννοια αυτή η οικογένεια αποτελεί ένα σημα-
νει την ατομική και κοινωνική του ταυτότητα. ντικό φίλτρο, μέσα από το οποίο περνούν
Ο νεογέννητος οργανισμός δεν αποτελεί δια- αξίες, κανόνες και γενικά το πολιτισμικό σύ-
μορφωμένη προσωπικότητα ούτε έχει, επομέ- στημα μιας κοινωνίας, πριν μεταβιβασθούν
νως, την ικανότητα για κοινωνική δράση και στις νεότερες γενιές. Την ποιότητα αυτού του
συμβίωση, αλλά διαθέτει αυτές τις ικανότητες φίλτρου την προσδιορίζει μια σειρά παραγό-
σε λανθάνουσα μορφή. Είναι έργο της κοινω- ντων, που επηρεάζουν αποφασιστικά τη διαδι-
νίας να αναπτύξει μεθόδους και διαδικασίες με κασία κοινωνικοποίησης. Τέτοιοι παράγοντες
τις οποίες το παιδί θα γνωρίσει τον εαυτό του είναι το μορφωτικό επίπεδο των γονιών, το
και τον κόσμο που το περιβάλλει και θα εντα- είδος της απασχόλησης τους, το εισόδημα της
χθεί σ' αυτόν. οικογένειας κ.λπ. Πρόκειται στην περίπτωση
Στόχος κάθε κοινωνίας είναι να μεταβιβάσει αυτή για παράγοντες που συνδέονται άμεσα
στα νεαρά μέλη της την πολιτισμική της κλη- με το κοινωνικό στρώμα στο οποίο η οικογέ-
ρονομιά και ειδικότερα κοινές αξίες, κανόνες νεια ανήκει. Οι παράγοντες αυτοί είναι καθορι-
και πρότυπα συμπεριφοράς. Με τον τρόπο στικοί για τη συγκρότηση της προσωπικότητας
αυτό επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό η ομοιο- του παιδιού και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό
μορφία και εξασφαλίζεται η συνοχή και αναπα- όλη την εξέλιξή του, ιδιαίτερα τη σχολική του
ραγωγή των κοινωνιών. Η κοινωνικοποίηση επίδοση και τις επαγγελματικές του ή άλλες ε-
όμως αποτελεί έναν "διάλογο" ατόμου και κοι- πιλογές, που αργότερα θα κάνει.
νωνίας, μια σχέση αλληλεπίδρασης που εμπε- Το σχολείο είναι, όπως ξέρουμε, ο δεύτερος
ριέχει το στοιχείο του αλληλοεπηρεασμού. σημαντικός μετά την οικογένεια κοινωνικοποι-
Ανάλογα με τη δομή μιας κοινωνίας ποικίλλουν ητικός θεσμός, στα πλαίσια του οποίου συντε-
και οι θεσμοί που συμμετέχουν στη διαδικασία λείται η "δευτερογενής κοινωνικοποίηση", η
κοινωνικοποίησης των νέων μελών της. Στις οποία εκτείνεται μέχρι και την επαγγελματική
σημερινές βιομηχανικές κοινωνίες επιφορτι- κατάρτιση. Οσο πιο σύνθετη σε οργάνωση και
σμένοι με αυτό το έργο είναι ο θεσμός της οι- λειτουργίες είναι μια κοινωνία, τόσο μεγαλύτε-
κογένειας και οι θεσμοί της εκπαίδευσης. ρη σημασία αποκτά για το ίδιο το άτομο και την
Οσον αφορά στα στάδια ή στις φάσεις κοινω- κοινωνία η δευτερογενής κοινωνικοποίηση και
νικοποίησης, μπορεί κανείς να διακρίνει μετα- κατά συνέπεια και το σχολείο ως ο βασικότε-
ξύ πρωτογενούς (οικογένεια) και δευτερογε- ρος θεσμός αυτής της φάσης κοινωνικοποίη-
νούς κοινωνικοποίησης (σχολείο, ομάδες ομη- σης. Πρόκειται για θεσμό του οποίου το κοινω-
λίκων), ενώ πολλές φορές γίνεται λόγος και νικοποιητικό έργο συνίσταται κύρια στη μετά-
για τριτογενή κοινωνικοποίηση (στρατός, απα- δοση του πολιτισμικού συστήματος μιας κοινω-
σχόληση). Δεν υπάρχει ωστόσο ομοφωνία για νίας, συμβάλλοντας στην προώθηση ενός λίγο
την ακριβή διάρκεια κάθε φάσης. Μερικοί κά- πολύ κοινού συστήματος αξιών, αντιλήψεων
νουν λόγο για ολοκλήρωση της πρωτογενούς και πεποιθήσεων, στην προώθηση δηλαδή ενός
κοινωνικοποίησης, όταν το άτομο είναι σε κοινού πολιτιστικού κώδικα επικοινωνίας μετα-
θέση να δρα κοινωνικά. ξύ των μελών της. Η προετο,μασία του παιδιού
Η οικογένεια αποτελεί τον βασικότερο θεσμό για την ανάληψη στο μέλλον επαγγελματικού-
πρωτογενούς κοινωνικοποίησης. Στα πλαίσια της κοινωνικού ρόλου είναι η άλλη του αποστολή.
οικογένειας και σε μια διαρκή σχέση αλληλόδρα- Βιβλιογρ.: Πυργιωτάκης Γ., Κοινωνικοποίηση και εκπαι-
σης με τα άτομα που αποτελούν το οικογενειακό

85
κοινωνικόΕίναικαικοινωνικήσυνείδηση
δευτικές ανισότητες, εκδ. Γρηγόρη, 1989.- Muehlbauer σημερινές κοινωνίες, αντίθετα, ο τυπικός κοινω-
K.-R., Κοινωνικοποίηση, θεωρία και έρευνα, εκδ. Κυρια- νικός έλεγχος έχει σοβαρότερες επιπτώσεις για
κΐδη, 1985.- Hurrelmann K./Ulich D.. (Hrsg.), Neues το άτομο παρά ο άτυπος, αφού αυτός συνεπά-
Handbuch der Sozialisationstorschung, Beltz, Weinheim γεται τη δημοσιοποίηση του προβλήματος και
und Basel, 1991.- Parsons T./Bales R., Family την επικόλληση της ετικέτας στον αποκλίνοντα,
Socialisation and Interaction Process, Glencoe, The Free με συνέπεια να μειώνονται οι ευκαιρίες γι' αυτό
Press, 1955. σε πολλά επίπεδα της κοινωνικής ζωής και να υ-
Xp. Νόβα - Καλτσούνη πάρχει κίνδυνος υποβάθμισής του.
κοινωνικός δαρβινισμός, βλ. δαρβινισμός κοι- Ο εξωτερικός κοινωνικός έλεγχος διακρίνεται
νωνικός επίσης σε θετικό (επιβράβευση) και αρνητικό
(τιμωρία). Η επιβράβευση μπορεί να έχει άτυπο
κοινωνικός έλεγχος. Ως κοινωνικός έλεγχος (έπαινος από πρόσωπα) ή τυπικό (έπαινος θε-
εννοούνται μηχανισμοί και μέσα με τα οποία μια σμοθετημένος, π.χ. απονομή ηθικής αμοιβής,
κοινωνία ή κοινωνική ομάδα εξασφαλίζει τον παρασημοφόρηση κ.λπ.) χαρακτήρα και να α-
σεβασμό και την τηρήση του συστήματος αξιών ποσκοπεί στην ενίσχυση μορφών συμπεριφο-
και κανόνων που έχει θεσπίσει. Οι μηχανισμοί ράς κοινωνικά αποδεκτών. Αντίθετα, ο αρνητι-
αυτοί κοινωνικού ελέγχου αφορούν στην πρό- κός (κατασταλτικός) κοινωνικός έλεγχος πιέ-
ληψη συμπεριφοράς που δεν είναι σύμφωνη με ζει για επανόρθωση μετά την εκδήλωση απο-
τα αποδεκτά κοινωνικά πρότυπα είτε ενεργο- κλίνουσας συμπεριφοράς.
ποιούνται μετά την εκδήλωση τέτοιας συμπερι- Βιβλιογρ.: Cohen Α., Abweichung und Kontrolle,
φοράς, πιέζοντας για επανόρθωση. Muenchen, 1968.- Janovitz M., Wissenschattshistorischer
Ο κοινωνικός έλεγχος διακρίνεται σε εσωτερικό Ueberblick zur Entwicklung des Grundbegriffs 'soziale
Kontrolle·, στο: "KZfSS" 25/1973. σ. 499-514.
και εξωτερικό, άτυπο ή τυπικό, θετικό ή αρνητι-
Xp. Νόβα - Καλτσούνη
κό. Ως εσωτερικός κοινωνικός έλεγχος ορίζεται
ο αυτοέλεγχος, η δόμηση του οποίου αρχίζει
κοινωνικός καταμερισμός εργασίας, βλ. κατα-
στην πρώιμη κοινωνικοποίηση με την εκμάθηση
μερισμός εργασίας
κανόνων και κοινωνικά αποδεκτών μορφών συ-
μπεριφοράς, καθώς και με την αφομοίωση των κοινωνικός ρόλος. Από την κοινωνική θέση
απαγορεύσεων. Ο εξωτερικός κοινωνικός έλεγ- που κατέχουν τα άτομα απορρέουν βασικές
χος διακρίνεται σε άτυπο και τυπικό και ασκείται προσδοκίες, οι οποίες στην ουσία είναι έκφρα-
από πρόσωπα ή φορείς άτυπου (ιδιωτικού) ή τυ- ση των κοινωνικών αξιών και κανόνων που διέ-
πικού (δημόσιου) χαρακτήρα. Στην πρώτη περί- πουν τη συγκεκριμένη θέση. Δηλαδή από τους
πτωση η αντίδραση της κοινωνίας απέναντι σε φορείς συγκεκριμένων κοινωνικών θέσεων α-
αποκλίνουσες μορφές συμπεριφοράς εξαντλεί- ναμένεται συγκεκριμένη δράση (συμπεριφο-
ται στο σχόλιο ή τον χλευασμό και αφορά παρα- ρά). Στην προκειμένη περίπτωση μιλά κανείς
βίαση άτυπων κανόνων (έθιμα). Αντίθετα, ο τυπι- για "κοινωνικό ρόλο". Σύμφωνα με τον Ντάρεν-
κός κοινωνικός έλεγχος αναφέρεται σε παράβα- ντορφ (Dahrendorf) κοινωνικός ρόλος είναι οι
ση τυπικού (νομικού) κανόνα και ασκείται από απαιτήσεις της κοινωνίας από τους φορείς κοι-
πρόσωπα και θεσμούς που ασκούν κατ" επάγ- νωνικών θέσεων.
γελμα κοινωνικό έλεγχο (αστυνομία, δικαιοσύ- Παρότι η έννοια του κοινωνικού ρόλου μοιάζει
νη, φυλακή). να είναι ταυτόσημη με εκείνη της κοινωνικής
Η αυστηρότητα της καθεμιάς μορφής εξωτερι- θέσης, εντούτοις πρέπει να γίνεται διάκριση
κού κοινωνικού ελέγχου, καθώς και οι επιπτώ- μεταξύ των δύο αυτών εννοιών. Η μία και αυτή
σεις που αυτός συνεπάγεται για τα άτομα ποι- κοινωνική θέση μπορεί να είναι συνυφασμένη
κίλλουν ανάλογα με την εποχή και τον τύπο κοι- με διαφορετικές προσδοκίες, με αποτέλεσμα
νωνικής οργάνωσης. Για παράδειγμα, ενώ σήμε- να αντιστοιχούν σ' αυτή διαφορετικοί ρόλοι.
ρα οι άτυπες μορφές κοινωνικού ελέγχου θεω- Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνουν συγκριτικές
ρούνται οι πλέον "ανώδυνες" για το άτομο (σχό- μελέτες σε διάφορους πολιτισμούς. Για παρά-
λιο της γειτονιάς ή φίλων), στις παραδοσιακές δειγμα, ο κοινωνικός ρόλος ενός συζύγου και
κοινωνίες αυτές είχαν σοβαρές επιπτώσεις για πατέρα σε μια πατριαρχική κοινωνία είναι ε-
το άτομο και ειδικότερα για τη σχέση του με την ντελώς διάφορος από τον ίδιο ρόλο σε μια μη-
ομάδα, αφού μπορούσαν να οδηγήσουν σε περι- τρογραμμική κοινωνία.
θωριοποίηση ή αποπομπή του από αυτήν. Στις Η συμμετοχή των κοινωνικών υποκειμένων σε

86
 Κοινωνιογλωσσολογία

περισσότερες από μία κοινωνικές ομάδες, με στην κρατική ιδιοκτησία όλων των παραγωγι-
συνέπεια να είναι κάτοχοι περισσότερων του κών μέσων*, αντικαθιστώντας τον μηχανισμό
ενός κοινωνικού ρόλου, μπορεί να οδηγήσει της αγοράς με τον κεντρικό σχεδιασμό όλων
σε "σύγκρουση ρόλων", όταν οι απαιτήσεις του των συλλογικών δραστηριοτήτων. Οι τιμές κα-
ενός ρόλου έρχονται σε αντίθεση με εκείνες θορίζονταν υπολογιστικά και οι ανάγκες ικανο-
ενός άλλου ή όταν το άτομο απλά δεν μπορεί ποιούνταν με την κατανομή των πόρων σε κα-
να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις δύο ή περισ- θορισμένους κεντρικά καταμερισμούς. Ο κοι-
σότερων ρόλων των οποίων είναι κάτοχος. Χα- νωνικός σχεδιασμός υπήρξε, επίσης, ο άξονας
ρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας σύ- ανάπτυξης των χωρών του Τρίτου Κόσμου, σε
γκρουσης είναι η θέση της γυναίκας στις μετα- μια προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν απο-
βατικές κοινωνίες, όπου οι προσδοκίες από τελεσματικότερα τις ικανότητες εκμετάλλευ-
έναν παραδοσιακό ρόλο συζύγου και μητέρας σης των ανεπαρκών παραγωγικών τους
συγκρούονται με τις απαιτήσεις ενός ρόλου πόρων, μέσα από βραχυπρόθεσμα και μακρο-
εργαζόμενης, που αποδίδει μεγάλη σημασία πρόθεσμα προγράμματα κοινωνικής και οικο-
στην επαγγελματική της εξέλιξη. νομικής ανάπτυξης. Στο κυρίαρχο μοντέλο του
Βέβαια, η σύγκρουση αυτή δεν πρέπει να εν- κόσμου του 2000 μ.Χ., που βασίζεται στη μικτή
νοείται ως προσωπική υπόθεση κάθε φορέα οικονομία, ο ρόλος του σχεδιασμού στην ορ-
κοινωνικού ρόλου, αλλά ως υπόθεση κοινωνι- γάνωση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής
κή, αφού οι προσδοκίες που κάθε κοινωνία στρέφεται στους εξής αντικειμενικούς στό-
έχει από τους φορείς ρόλων, καθώς και ο κοι- χους: α) στην οικονομική ανάπτυξη και την
νωνικός έλεγχος που έχει αναλάβει να κρίνει
άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λαών, β) στη
σε ποιο βαθμό το άτομο ανταποκρίνεται σε
μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και
αυτές τις προσδοκίες, είναι μια καθαρά κοινω-
στην αποφυγή των μεγάλων οικονομικών προ-
νική διαδικασία. Από την άλλη όμως πλευρά,
βλημάτων (ανεργία, πληθωρισμός), γ) στη
δεν πρέπει να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα
λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλ-
ότι οι φορείς κοινωνικών ρόλων είναι παθητι-
κοί δέκτες προδιαγραφών και επιταγών τις ο- λοντος και των πλουτοπαραγωγικών πόρων, δ)
ποίες μοιρολατρικά ακολουθούν, χωρίς δυνα- στην παραγωγή αγαθών, όπως η άμυνα, η α-
τότητα παρέμβασης στη διαμόρφωση της κοι- σφάλεια, η δικαιοσύνη, η υγεία, η παιδεία κ.ά.,
νωνικής πραγματικότητας ή αντίδρασης αντί- ε) στην αντιμετώπιση προβλημάτων σύγχρο-
θετης με τις κοινωνικές προσδοκίες. νης παθογένειας, όπως τα ναρκωτικά, η εγκλη-
ματικότητα κ.ά.
Βιβλιογρ.: Dahrendorf R.. Homo sociologicus. Versuch zur Βιβλιογρ.: Samuel Bowles & Richard Edwards, Κατανοώ-
Geschichte. Bedeutung und Kritik der Kategorie der ντας τον καπιταλισμό, μτφρ. θ . Αθανασίου και Ν. Σταμα-
sozialen Rolle, 15. Aullage, Koeln udn Opladen, 1977.- τάκης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα. 1994.- Michael Ρ. Todaro.
Joas H.. Rollen und Interaktionstheorien in der Οικονομική του Αναπτυσσόμενου Κόσμου, μτφρ. Ν. Στα-
Sozialisierungsforschung, στο: "Hurrelmann K.-Ulich D.. ματάκης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1987.- Σάκη Καράγιωρ-
'Hanbuch der Sozialisationslorschung", Weinheim. Bassel, γα. Οι Οικονομικές Λειτουργίες του Κράτους, εκδ. Παπα-
1973.- Goffman E.. The Presentation in the Everyday Lite, ζήση, Αθήνα, 1979.
New York, 1959. θα ν. Α. Βασιλείου
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
κοινωνιοβιολογία, βλ. βιολογική κατεύθυνση
κοινωνικός σχεδιασμός. Απόρροια της κάθε- στην κοινωνιολογία
της διάστασης των κοινωνικών σχέσεων και ει-
δικότερα της κινητοποίησης των μηχανισμών Κοινωνιογλωσσολογία (αγγλ. Sociolinguistics /
της εξουσίας. Με συστήματα εντολών πραγ- γαλλ. Socioliguistique). Η επιστήμη της γλωσ-
ματοποιείται η σχεδιοποίηση (planification) της σικής συμπεριφοράς στις κοινωνιολογικές της
κοινωνίας. Στα οικονομικο-κοινωνικά ιδεατά εκφάνσεις. Η Κοινωνιογλωσσολογία παρου-
πρότυπα του πραγματικού κόσμου, η επιλογή σιάζει και αναλύει την αλληλεξάρτηση μεταξύ
του κοινωνικού σχεδιασμού υπήρξε ο αντίπο- φαινομένων ή γλωσσικών χαρακτηριστικών
δας του οικονομικού φιλελευθερισμού και του (σε φωνολογικό, γραμματικό και λεξιλογικό ε-
συστήματος της αγοράς. Ο όρος συνδέθηκε με πίπεδο) και φαινομένων ή κοινωνιολογικών
την οργάνωση των οικονομικών και κοινωνι- χαρακτηριστικών (ηλικία, φύλο, κοινωνικό
κών σχέσεων στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες στρώμα, ενασχόληση των ομιλητών, τυπικό ή
της Ανατολικής Ευρώπης, που βασίστηκαν άτυπο των καταστάσεων επικοινωνίας κ.λπ.).

87
Κοινωνιογλωσσολογία

Στοχεύει, δηλαδή, αυτή να απομονώσει τις συγχρονικώς διαφορετικά γλωσσικά συστήμα-

γλωσσικές μεταβλητές ή ποικιλίες (variations) τα. Διακρίνεται από τη διγλωσσία (bilinguism) η
που οριοθετούν φαινόμενα κοινωνιολογικού διμορφία ή διφυία (diglossia), όταν μεταξύ δύο
χαρακτήρα, συμπεριλαμβανομένων των δια- γλωσσικών ποικιλιών η μία διδάσκεται στα
φόρων κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των συμ- πλαίσια του εκπαιδευτικού συστήματος και
μετεχόντων στις καταστάσεις επικοινωνίας. χρησιμοποιείται σε επίσημες καταστάσεις επι-
Συνολικά, κατά τη διατύπωση του J. Α. Fish- κοινωνίας (μεταβλητή κύρους), ενώ η δεύτερη
man, αντικείμενο της Κοινωνιογλωσσίας είναι χρησιμοποιείται στην καθημερινή ομιλουμένη,
να προσδιορίσει ποιος μιλά, ποια ποικιλία προφορική γλώσσα (στιγματισμένη μεταβλη-
ποιας γλώσσας, πότε, όσον αφορά ποιες επι- τή). Μεταξύ των σε επαφή γλωσσών ή γλωσσι-
κοινωνιακές ανάγκες και με ποιον. κών ποικιλιών επισυμβαίνουν φαινόμενα πα-
Διακρίνονται περαιτέρω μια μακρο-κοινωνιο- ρεμβολής, ήτοι αμοιβαίας τροποποιήσεως, που
γλωσσολογία (macrosociolinguistique), ως με- μπορούν να οδηγήσουν και σε γλωσσικά συ-
λέτη των γλωσσικών συστημάτων που χρησι- στήματα διαφορετικά από τα αρχικά (έχουμε
μοποιούνται στα πλαίσια των γεγονότων επι- εδώ τις λεγόμενες "μικτές" γλώσσες: franche,
κοινωνίας (speech events) μιας ορισμένης créole, pidgins). Η έρευνα στα πλαίσια της
γλωσσικής κοινότητας, και μια μικρο-κοινωνιο- μικρο-κοινωνιογλωσσολογίας αφορά κατ' αρ-
γλωσσολογία (micro-sociolinguistique) ως ανά- χήν στους κοινωνιολογικούς παράγοντες που
λυση των επιμέρους γεγονότων επικοινωνίας παρεμβαίνουν σε ένα γεγονός επικοινωνίας
που εγγράφονται στο πλέγμα της γλωσσικής ι- και καθορίζουν, επί παραδείγματι, την επιλογή
κανότητας (linguistic competence) μεμονωμέ- των γλωσσικών ποικιλιών, ενώ διασαφηνίζει
νων μελών μιας γλωσσικής κοινότητας. Μπο- περαιτέρω και αναλύει τους κανόνες γλωσσι-
ρούν να ανιχνευθούν τρεις κατηγορίες ή τά- κής αλληλενέργειας (interaction), δηλαδή τους
ξεις γλωσσικών ποικιλιών στα πλαίσια μιας και κανόνες της συνομιλίας (υπεισέρχεται εδώ και
της αυτής γλώσσας επί τη βάσει τριών διαφο- η προβληματική των σχέσεων μεταξύ ειδών
ρετικών παραμέτρων, ήτοι: α) επί τη βάσει της συνομιλίας και κοινωνικών ομάδων). Ως μονά-
σχέσεως μεταξύ γλωσσικής ποικιλίας και συν- δα της γλωσσικής αλληλενέργειας ή γλωσσικό
θηκών χρήσεώς της (μιλούμε στην περίπτωση γεγονός θεωρείται η πράξη λόγου (speech
αυτή για ποικιλίες λειτουργικές ή περιβάλλο- act). (Για το σύνολο των συνιστωσών που πα-
ντος ή γλωσσικών υποκωδίκων), β) βάσει της ρεμβαίνουν στα πλαίσια μιας καταστάσεως ε-
σχέσεως μεταξύ γλωσσικής ποικιλίας και γεω- πικοινωνίας βλ. τα λήμματα επικοινωνία και
γραφικής κατανομής των ομιλητών (αναφερό- πραγματική).
μαστε εδώ σε γεωγραφικές γλωσσικές ποικι- Οι ποικιλίες εντός ενός και του αυτού γλωσσι-
λίες ή ιδιολέκτους, διαλέκτους, τοπικές και ε- κού συστήματος (εξ ου και μιλούμε, όπως ήδη
θνικές γλώσσες: διαλεκτολογία) και γ) αναφέρθηκε, για υποκώδικες, κοινωνιολέ-
βάσει της σχέσεως μεταξύ γλωσσικών ποικι- κτους κ.λπ.) μελετήθηκαν κατ' αρχήν, στα
λιών και κοινωνικού στρώματος των ομιλητών πλαίσια του δομισμού', από τον J. Baudouin de
(μιλούμε στην περίπτωση αυτή για κοινωνικές Courtenay και τους μαθητές του (Σχολή της
Πετρουπόλεως), πριν από τις απόπειρες μελέ-
γλωσσικές ποικιλίες ή κοινωνιολέκτους). Ανα- της τους από τον Κύκλο της Πράγας*, στις πε-
γνωρίζεται συνήθως ως γλωσσικό απόθεμα ρίφημες Θέσεις (1929) του οποίου γίνεται
(repertoire linguistique) το σύνολο των γλωσσι- λόγος για μια "λειτουργική διαλεκτολογία" ως
κών ποικιλιών που διαθέτει μια γλωσσική κοι- μελέτη ακριβώς "λειτουργικών διαλέκτων" ή
νότητα- και έχει εξακριβωθεί ότι οι διαφορές μη γεωγραφικών ποικιλιών μιας γλώσσας.
ως προς το γλωσσικό απόθεμα μεταξύ των Ωστόσο, παρόμοια ετερογένεια προέκυψε από
μελών μιας γλωσσικής κοινότητας είναι συνή- τις κοινωνιογλωσσολογίας έρευνες κατά το
θως ισόμορφες προς τις διαφορές κοινωνικής δεύτερο ήμισυ του αιώνα μας ως οργανωμένη
τάξεως. Έχουμε μονογλωσσία (γλωσσική ενό- ετερογένεια (γίνεται αναφορά κυρίως στις έ-
τητα), στην περίπτωση μιας κοινότητας, το ρευνες του W. Lobov), θέση που οδήγησε
σαφώς σε αναθεώρηση της αρχικής από τον
γλωσσικό απόθεμα της οποίας περιλαμβάνει Chomsky σύλληψης της έννοιας της γλωσσι-
μία μόνο γλώσσα με τις ποικιλίες της, και πο- κής ικανότητας ως ομοιογενούς. Στη γλωσσική
λυγλωσσία (διγλωσσία κ.λπ.) στην περίπτωση ικανότητα (ως συνιστώσα μιας ευρύτερης επι-
κατά την οποία συνυπάρχουν περισσότερες
της μιας γλώσσες, ήτοι περισσότερα του ενός

88
 κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

κοινωνιακής ικανότητας) κάθε ατόμου συνυ- νιολογίας και της κοινωνικής φιλοσοφίας που
πάρχουν περισσότερες της μιας γλωσσικές μελετά τις κοινωνικές πτυχές και τους κοινω-
ποικιλίες, ακόμη και όταν το άτομο "γνωρίζει νικούς παράγοντες που συντελούν στην παρα-
μία μόνο γλώσσα". Η γλωσσική ικανότητα νο- γωγή, συστηματοποίηση, αναπαραγωγή, διά-
είται εδώ ως γλωσσικό απόθεμα, ως δυνατότη- δοση και χρησιμοποίηση διαφόρων τύπων
τα χρήσεως ενός αρκετά πολύπλοκου και σύν- γνώσης* από άτομα, κοινωνικές ομάδες και θε-
θετου συνόλου γλωσσικών μέσων. σμοθετημένες μορφές λειτουργίας και ανά-
Βιβλιογρ.: Boulet J.. Fiala Ρ . Simonin-Grumbach J.,
Sociolinguistique ou sociologie du langage. Chritique. n°
πτυξης των γνωστικών διαδικασιών.
344, 1976.- Boutet J.. Quelques courants dans l'approche
Οι απαρχές των εν λόγω αναζητήσεων πρέπει
du langage, "Langage et société". 1980.- Chomsky N.. να αναζητηθούν στις περί ειδώλων απόψεις
Dialogues avec Mitsou Ronat, Flammarion, 1977.- Fish- του Φ. Μπέικον* και στην "ιδεολογία" του
man J., Sociolinguistique, Nathan-Labor, 1971.- Hymes D . Destutt de Tracy*. Ωστόσο ιδιαίτερη ήταν η
Models ol interaction ot language and social life, "Directi- συμβολή σε αυτό τον τομέα του μαρξισμού*, ο
ons in sociolinguistics". Holt. Rinehart and Winston Inc, οποίος αποκάλυψε τον κοινωνικό και ιστορικό
1972.- Μπαμπινιώτης Γ., Νεοελληνική Κοινή, εκδ. Γρηγό- προσδιορισμό της συνείδησης και της γνώσης,
ρη, Αθήνα, 1979. τους κοινωνικούς / ταξικούς όρους δημιουργι-
Αθαν. Νάτσης κής προώθησης της αντικειμενικής / αληθούς
γνώσης, αλλά και τις ιδεολογικές φενάκες που
κοινωνιολογία. Ως Κοινωνιολογία ορίζεται συ- ενισχύουν και επαυξάνουν τις νομοτελειακά α-
νήθως η "επιστήμη που μελετά τα κοινωνικά νακύπτουσες πλάνες της γνωστικής διαδικα-
φαινόμενα". Πρόκειται ωστόσο για ορισμό σίας, τις ταξικές ρίζες της ιδεολογίας, τον
ασαφή και ελλιπή, αν λάβει κανείς υπόψη του ρόλο διαφόρων δοξασιών, νοοτροπιών, προ-
ότι κοινωνικά φαινόμενα προσεγγίζουν και με- διαθέσεων κ.λπ. Η μαρξική προσέγγιση (ιδιαί-
λετούν -από διαφορετική όμως σκοπιά- και τερα μέσω της διερεύνησης του συνδυασμού
άλλες κοινωνικές επιστήμες, όπως η Κοινωνική εσωτερικών και εξωτερικών νομοτελειών* που
Ανθρωπολογία, η Ψυχολογία, η Οικονομία κ.λπ. διέπουν την ανάπτυξη συγκεκριμένων γνωστι-
Ενας απόλυτα ακριβής ορισμός της επιστήμης κών διαδικασιών, π.χ. της ιστορίας της πολιτι-
αυτής είναι βέβαια δύσκολος, θα μπορούσε κής οικονομίας) απορρίπτει τον αγοραίο κοι-
όμως κανείς να βρίσκεται περισσότερο κοντά νωνικο-οικονομικό (ταξικό) αναγωγισμό, αλλά
στην πραγματικότητα, αν όριζε την Κοινωνιολο- και τις σχετικοκρατικές, ιδεοκρατικού και α-
γία ως τον επιστημονικό εκείνο κλάδο της ευ- νορθολογικού χαρακτήρα, θεωρήσεις της γνώ-
ρύτερης οικογένειας των κοινωνικών επιστη- σης. Η μετέπειτα μη μαρξιστική κοινωνιολογία
μών που έχει ως αντικείμενο την ανάλυση και εστίαζε την προσοχή της σε διάφορες πτυχές
μελέτη του τρόπου άρθρωσης και λειτουργίας και παραμέτρους της εν λόγω προβληματικής.
των κοινωνικών σχηματισμών, καθώς και τη με- Ο Ε. Ντυρκαίμ* έδειξε τη συνάφεια ορισμένων
λέτη των σχέσεων αλληλεξάρτησης μεταξύ μορφών της συνείδησης με τύπους "δράσης
κοινωνικών υποκειμένων και κοινωνικών σχη- κοινωνικής"*. Ο Μ. Βέμπερ* επεσήμανε τον
μάτων (ομάδων, θεσμών, οργανώσεων κ.λπ.). ρόλο του προτεσταντικού ήθους στην άνοδο
Οι σχέσεις αυτές δεν εξετάζονται από ιδεαλι- της κεφαλαιοκρατίας*. Ο φερόμενος ως πατέ-
στική σκοπιά, ως προϊόν δηλαδή του "ανθρώπι- ρας της κοινωνιολογίας της γνώσης Κ. Μάν-
νου πνεύματος", αλλά σε συνάρτηση με τις χαϊμ* επικεντρώνει την προσοχή του στη θεμε-
πραγματικές κοινωνικές συνθήκες, στα πλαίσια λίωση της λειτουργίας της νόησης στην κοινω-
των οποίων οι σχέσεις αυτές αναπτύσσονται. νική ζωή και στην πολιτική, ως εργαλείου της
Σε αντίθεση με την Ψυχολογία, η οποία επικε- συλλογικής δράσης, και διέκρινε την επιστη-
ντρώνει το ενδιαφέρον της στην ψυχοσύνθεση μονική γνώση από την κοινωνικά προσδιορι-
του κοινωνικού υποκειμένου, η Κοινωνιολογία α- σμένη σχετική γνώση. Ο εισηγητής του όρου
σχολείται με την άρθρωση και λειτουργία της κοι- M. Scheler* απορρίπτει τον προσδιορισμό των
νωνικής πραγματικότητας, στα πλαίσια της οποίας ιδεατών παραγόντων (απόλυτων αξιών και α-
η ατομική συμπεριφορά και δράση προβάλλει ως ληθειών) από τους "πραγματικούς". Ο Π. Σορό-
μια σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και κιν* διέκρινε τρεις νοητικούς τύπους (τον ιδεο-
κοινωνίας (βλ. στο λ. Ιστορία της κοινωνιολογία^. κρατικό, τον ιδεαλιστικό και τον αισθαντικό),
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη φορείς αντίστοιχων συστημάτων γνώσης και
κριτηρίων αλήθειας. OW. Stark αναφέρεται
κοινωνιολογία της γνώσης. Τομέας της κοινω-

89
κοινωνικό Είναι και κοινωνική συνείδηση

στην ύπαρξη ενός a priori κοινωνικού αξιολογι- κής επιστήμης και του μεθοδολογικού εξοπλι-
κού συστήματος μέσω του οποίου ο επιστήμο- σμού της έναντι άλλων επιστημών (π.χ. βιολο-
νας εξετάζει το αντικείμενο. Ο Φ. Ζνανιέσκι* γίας, ψυχολογίας) και συχνά επιδιώκει επεκτα-
περιορίζει τον ρόλο της κοινωνιολογίας της τικά την κυριαρχία της κοινωνιολογίας. Η εμ-
γνώσης στην ανόλυση των κοινωνικών σχέσε- φάνιση της εν λόγω κατεύθυνσης συνδέεται
ων και του ρόλου των επιστημόνων. Ευρεία με τη χειραφέτηση της κοινωνιολογίας από
είναι η διάδοση των εμπειρικών ερευνών της άλλους επιστημονικούς κλάδους, με την αυτο-
πολιτισμικής ζωής. Κατά τον Ρ. Μέρτον* η α- επιβεβαίωσή της και με τη σχετική πολεμική
μερικανική κοινωνιολογία ασχολείται μάλλον που αναπτύχθηκε. Χρειάζεται ωστόσο να δια-
με τη μελέτη της κοινής γνώμης παρά με τη κρίνεται η παραδοχή της σχετικής αυτοτέλει-
μελέτη της γνώσης. Ο Τ. Κουν* ασχολείται με ας της κοινωνιολογίας και του αντικειμένου
τις σχέσεις μεταξύ "παραδείγματος" και επι-
της (και η αναγκαία οριοθέτησή της από τον
στημονικής κοινότητας. Χαρακτηριστικές είναι
βιολογισμό και τον ψυχολογισμό) από τις α-
οι τάσεις αποιδεολογικοποίησης και ιδεολογι-
κοποίησης της επιστήμης που κινούνται στα ξιώσεις εκείνες του κοινωνιολογισμού που α-
πλαίσια μιας μεταφυσικά διαζευκτικής συσχέ- πορρίπτουν εκ προοιμίου κάθε συνθετική και
τισης μεταξύ επιστήμης και ιδεολογίας (Κ. διεπιστημονική προσέγγιση.
Πόππερ*, Χ. Άλμπερτ* κ.ά.). Παρατηρούνται ε- Βιβλιογρ.: Ν. S. TimasheM - G. Α. Theodorson, Ιστορία
κοινωνιολογικών θεωριών. Gutenberg, Αθήνα, 1980.-
πίσης τάσεις κοινωνιολογικού αναστοχασμού
Aron R., Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Αθήνα,
της κοινωνιολογίας (Κ. Βολφ, R. Friedrichs, C. "Γνώση", τομ. 1-2.
W. Mills κ.ά). Η κοινωνιολογία της γνώσης συν- Δ. Πατέλης
δέεται με την κοινωνιολογία της εκπαίδευσης
και της επιστήμης. κοινωνιομετρία. Πρόκειται για μια μέθοδο και
τεχνική που αναπτύχθηκε από τον Τζάκομπ
Βιβλιογρ.: The sociology ol Knowledge. A reader. New Μορένο* και εφαρμόζεται στις κοινωνικές επι-
York, 1970.- Fndrichs R. W., A sociology ot sociology, New στήμες επιδιώκοντας να δώσει ακριβές και δυ-
York - London. 1970.- Bernai J. D.. The social Funktion ol
ναμικό νόημα στους νόμους της κοινωνικής α-
Science, London. 1936 - Merten R„ Science and Social
Order, Baltimore, 1938,-Znaniecki F., The Cosial Role ol
νάπτυξης και των κοινωνικών σχέσεων. Με
the Man ol Knowledge, New York. 1940.- του Ιδιου, The την κοινωνιομετρία μελετάται η "άτυπη δομή"
Sociology ol Knowledge and Marxism. Cultural των κοινωνικών ομάδων και οι περίπλοκες
Hermeneutics, 1975, vol. 3, N1 (Special Issue). σχέσεις έλξης και απώθησης που προκύπτουν
Δ. Πατέλης μεταξύ των μελών τους. Με άλλα λόγια, οι
σχέσεις επιλογής που ισχύουν μεταξύ των α-
κοινωνιολογισμός. Φιλοσοφική και κοινωνιο- τόμων είναι που προσδίδουν στις κοινωνικές
λογική κατεύθυνση που γεννήθηκε στα τέλη ομάδες την πραγματική τους υπόσταση. Με
του 19ου αιώνα και προβάλλει την εξαιρετική την κοινωνιομετρία προσδιορίζονται οι σχέ-
και πρωτεύουσα σημασία της κοινωνικής σεις έλξης - απώθησης των ατόμων, όπως
πραγματικότητας και των κοινωνιολογικών με- αυτές συνάγονται από τις προτιμήσεις, τις συ-
θόδων εξήγησης της ύπαρξης του ανθρώπου μπάθειες και τις αντιπάθειες που εκφράζουν
και του περιβάλλοντός του. Συνδέεται βασικά τα ίδια τα ερωτώμενα μέλη. Η διαδικασία αυτή
με το έργο των Ε. Ντυρκαίμ*. Λ. Γκούμπλο- των ερωταπαντήσεων αποκαλείται "κοινωνιο-
βιτς*, του γερμανού φιλόσοφου Span κ.ά. Από μετρική δοκιμασία" και αποτυπώνεται στο "κοι-
οντολογικής πλευράς ο κοινωνιολογισμός: α) νωνιόγραμμα", δηλαδή ένα διάγραμμα ή είδος
προτάσσει την αυτονομία της κοινωνικής χάρτη της ομάδας πάνω στο οποίο σημειώνο-
πραγματικότητας έναντι των άλλων ειδών της νται με κατάλληλα σύμβολα οι επιλογές των
πραγματικότητας (ιδιαίτερα έναντι της βιολο- μελών της. Μέσα από το κοινωνιόγραμμα δια-
γικής και ψυχολογικής πραγματικότητας)" β) κρίνονται διαφορετικοί σχηματισμοί, όπως το
ερμηνεύει την κοινωνία ως πραγματικότητα μοναχικό άτομο, το ζευγάρι, το τρίγωνο, η α-
εξω - και υπερατομική, θεωρώντας ότι η ατομι- λυσίδα, το άστρο με τις αχτίνες του. Όλα αυτά
κή συμπεριφορά καθορίζεται αποκλειστικά δείχνουν τις δημιουργημένες σχέσεις μεταξύ
από κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγο- των ατόμων μιας ομάδας και τον βαθμό συνερ-
ντες ("κοινωνιολογικός ντετερμινισμός", "κοι- γασιμότητάς τους, πράγμα που αποβαίνει ιδι-
νωνιολογικός ρεαλισμός"). Μεθοδολογικά αίτερα ενδιαφέρον όταν έχουμε να κάνουμε
προτάσσει την αυτοτέλεια της κοινωνιολογι- με μικροκοινωνιολογικές έρευνες, όπως η έ-

90
 Κόλλινκγουντ

ρευνα για την άτυπη δομή που ισχύει σε έναν χής του θεού" (Ιωάννης Δαμασκηνός PG 94,
εργασιακό χώρο: ποια από τα μέλη βρίσκονται 1545D).
σε αγαθές σχέσεις μεταξύ τους και ποια όχι, Βιβλιογρ.: Ν. Ματσούκας, Δογματική και συμβολική θεο-
κάτι που μπορεί να επηρεάζει και την αποδοτι- λογία. θεσσαλονίκη, 1985.- Μ. Μπέγζος, Ελευθερία ή
κότητά τους. Σε περιπτώσεις εσωστρέφειας θρησκεία;Αθήνα. 1991.- Γ. Φλωρόφσκυ, Έργα", τόμος3:
της ομάδας και αλληλο-απορρίψεων των Δημιουργία και Απολύτρωση, θεσσαλονίκη, 1983.
Μάριος Π. Μπέγζος
μελών της προκύπτουν συγκρούσεις και προ-
στριβές επιζήμιες για τη σωστή λειτουργία
της. Για τέτοιες περιπτώσεις, οι κοινωνιομέ- κολεκτιθισμός, βλ. αυλλογικότητα
τρες επεξεργάστηκαν διάφορες τεχνικές,
όπως το ψυχόδραμα και το κοινωνιόδραμα, τε- Κόλλινγκγουντ (Collingwood) Ρόμπιν Τζωρτζ
χνικές που δεν χρησιμοποιούνται πλέον μόνο (1889-1943). Αγγλος φιλόσοφος, εκπρόσωπος
στα πλαίσια της κοινωνιομετρίας αλλά και για του νεοχεγκελιανισμού*, ιστορικός, ειδικός
άλλους σκοπούς, όπως για την εκπαίδευση η- στην αρχαία ιστορία της Βρετανίας. Καθηγη-
γετικών στελεχών, την επεξεργασία των αμοι- τής φιλοσοφίας στην Οξφόδρη (από το 1935
βαίων σχέσεων "δύσκολων ανήλικων" με τους ως το 1941). Κατά τον Κόλλινγκγουντ η φιλο-
ενήλικες, σε ομαδικές ψυχοθεραπείες κ.λπ. σοφία, σε διάκριση από τις ειδικές επιστήμες
Δημ. Τσατσούλης
που στηρίζονται στην αισθητηριακή εμπειρία,
είναι η μελέτη της "εμπειρίας της νόησης", δη-
λαδή είναι μια "δευτεροβάθμια νόηση", θεωρεί
Κόλαση. Σύμφωνα με τις μονοθεϊστικές θρη- ότι οι έννοιες της φιλοσοφίας δεν υποτάσσο-
σκείες η ψυχή του ανθρώπου κρίνεται μετά τον νται στους κανόνες της Λογικής* που διατη-
θάνατο και σε περίπτωση που ευρεθεί αμαρτω- ρούν την ισχύ τους σχετικά με τις έννοιες της
λή (βλ. λ. αμαρτία) καταδικάζεται σε αιώνια κό- επιστήμης. Στη σφαίρα της φιλοσοφίας απο-
λαση. Με αυτόν τον όρο εννοείται η τιμωρία κτά σημασία η διαλεκτική Λογική* "της οποίας
της αδικίας και η εκ μέρους του δικαιοκρίτη αντικείμενο δεν είναι το αφηρημένο, αλλά το
Θεού απόδοση δικαιοσύνης, έτσι ώστε να μην συγκεκριμένο νόημα της ιστορίας και της φι-
επικρατεί τελικά ο θύτης έναντι του θύματος. λοσοφίας" (Speculum mentis or the Map of
Στον επίγειο βίο κυριαρχεί το άδικο, αλλά στην knowledge, 1924).
αιώνια ζωή θα επικρατεί το δίκαιο. Στον πρό- Αντιπαραθέτοντας την τυπική Λογική, ως τη
σκαιρο κόσμο σημειώνεται η διαπάλη θεού - μοναδική Λογική της επιστήμης, στη διαλεκτι-
διαβόλου, Χριστού - Αντίχριστου (Σατανά) κή Λογική, ως τη Λογική της φιλοσοφικής γνώ-
κατά τον χριστιανισμό, αλλά στον αίδιο, αιώ- σης, ο Κόλλινγκγουντ αντιπαραθέτει έτσι τη
νιο, παντοτινό κόσμο πρυτανεύει μόνο ο Θεός, φυσιογνωσία στη φιλοσοφία και αποσπά τη
η προσωποποίηση του καλού που κατακυριεύει διαλεκτική από τον κόσμο της φύσης, καθώς
τον εωσφόρο, την ενσάρκωση του κακού. Η τη θεωρεί ότι ανήκει αποκλειστικά στη νόηση.
κόλαση είναι ο τόπος της επικράτειας του Η μέθοδος της φιλοσοφίας, κατ' αυτόν, συνί-
κακού με επικεφαλής τον Σατανά και ο τρόπος σταται στην ταξινόμηση του υλικού της εμπει-
ζωής των ψυχών συνοψίζεται στην τιμωρία, ρίας*, με βάση τη διακρίβωση της σχέσης ιε-
τον κολασμό ("κόλαση") των κακών ανθρώπων ραρχικής υποταγής μεταξύ των διαφόρων
για τις αδικίες που διέπραξαν και για την αμε- ειδών της, δηλαδή στη δόμηση μιας "κλίμακας
τανοησία που επέδειξαν στην επίγεια βιοτή των μορφών" της εμπειρίας. Την κλίμακα αυτή
τους. Γύρω από αυτόν τον θεμελιακό θρησκει- των μορφών απαρτίζουν η τέχνη, η θρησκεία,
ολογικό πυρήνα αναπτύχθηκαν πολλές παραλ- η επιστήμη, η ιστορία και η φιλοσοφία. Στη φι-
λαγές και διαφοροποιήσεις, μία από τις οποίες λοσοφία, που είναι η ανώτερη μορφή της
συναντάται στην ανατολική Ορθοδοξία της ελ- πνευματικής αυτογνωσίας, ο άνθρωπος φτάνει
ληνικής μεσαιωνικής (βυζαντινής) θεολογίας, στην απόλυτη γνώση, στην ανακάλυψη ότι ο ε-
όπου η κόλαση είναι το να μην μπορεί ο ένας ξωτερικός κόσμος είναι "προβολή της ψυχής".
να βλέπει τον άλλο στο πρόσωπο αλλά να Την τελευταία περίοδο της ζωής του, ο Κόλ-
είναι κολλημένος στο νώτο του συνανθρώπου λινγκγουντ, υπό την επίδραση του Μπ. Κρό-
του (Μακάριος Αιγύπτιος PG 65, 280Β), ή τσε*, έκλινε όλο και πιο έντονα προς τον "από-
ακόμα αποδοκιμάζεται ο κολασμός του ανθρώ- λυτο ιστορισμό", που διαλύει τη φιλοσοφία
που: "ο Θεός ου κολάζει τινά εν τω μέλλοντι, στην ιστορία (αλλά και η ιστορία θεωρείται ως
αλλ' έκαστος εαυτόν δεκτικόν ποιεί της μετο- ιστορία της σκέψης του ιστορικού. Βλ. The

91
Κολώτης ο Λαμψακηνός

Idea of History, 1946, σ. 215). Εργα του: Reli- Κομένιος, γενικότερα προσανατολισμένη προς
gion and Philosophy (1916).- Faith and Reason ορθολογική συστηματοποίηση της ζωής, ανα-
(1928).- An Essay on Philosophical Method(1933).-ζητούσε την παιδαγωγική της έκφραση, μια
Human Nature and Human History (1936).- An προγραμματισμένη και συστηματική καθοδήγη-
Essay on Metaphysics (1940).- The New Leviathanση του νέου ανθρώπου. Σ" αυτό το αίτημα αντα-
(1942).- The Principles of Art (1947).- The Idea of ποκρίθηκε ο Κομένιος και αυτός ουσιαστικά ά-
Nature(1945). νοιξε την περίοδο που έχει αποκληθεί "Αιώνας
Βιβλιογρ.: Ε. W. F. Tomlin, R. G. Cotf/ngwood (1953). της Αγωγής" (17ος-18ος αιώνες).
Γιάν. Κρητικός Ως εκπαιδευτικός και εκκλησιαστικός λειτουρ-
γός έζησε στην πατρίδα του τη δίνη του τρια-
Κολώτης ο Λαμψακηνός (περ. 4ος-3ος αι. ντάχρονου θρησκευτικού πολέμου που άρχισε
π.Χ.). Μαθητής του Επίκουρου*, και μάλιστα το 1618. Συντάχτηκε με τη Βοημική Αδελφότη-
από τους άμεσους μαθητές και θαυμαστές του, τα και ύστερα από πολλές διώξεις έφυγε για
γνωστός εξάλλου από την πολεμική του ενα- την Πολωνία (1627). Από κει έγινε γρήγορα
ντίον του Πλάτωνα*' συγκεκριμένα άσκησε πο- πολύ γνωστός με το συγγραφικό του έργο.
λεμική εναντίον δύο κυρίως έργων του Πλάτω- Αργότερα επισκέφθηκε και άλλες χώρες -στα
να, του Λύση* και του Ευθύδημου". Σώζονται α- πλαίσια πάντα των παιδαγωγικών αναζητήσε-
ποσπάσματα από το έργο που έγραψε εναντίον ών του -{Αγγλία, Σουηδία, Ουγγαρία, Τραν-
αυτών των δύο διαλόγων, τα οποία εξέδωσε ο συλβανία) και κατέληξε στην Ολλανδία.
W. Krönert (Kolotes und Menedemos, Leipzig, Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει: 1)
1906). Την πολεμική του εναντίον της πλατωνι- Magna Didactica (1628-32), αρχικά στη βοημική
κής φιλοσοφίας συνέχισε με άλλα έργα του ε- γλώσσα, αργότερα στη λατινική (1657). Αυτό
ναντίον του πλατωνικού διαλόγου Γοργίας" και είναι το εκτενέστερο και πιο γνωστό παιδαγω-
της Πολιτείας'. Ήταν τόσο φανατικός οπαδός γικό έργο του Κομένιου, πρωτοποριακό στο
του Επίκουρου και της διδασκαλίας του, ώστε ι- είδος του. 2) Informatorium der Mutterschul
σχυριζόταν, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, (1628-31), στη γερμανική γλώσσα. Το πρώτο
"ότι κατά τα των άλλων φιλοσόφων δόγματα συστηματικό έργο για την αγωγή της πρώιμης
ουδέ ζην έστιν". Ο Πλούταρχος* μάλιστα, φα- παιδικής ηλικίας (ο τίτλος του κατά λέξη ση-
νατικός από την πλευρά του πλατωνικός, έγρα- μαίνει: Πηγή πληροφοριών για το μητρικό σχο-
ψε ειδικό έργο (Προς Κολώτη\ή, για να αντι- λείο, το νηπιαγωγείο). 3) Orbis Sensualium
κρούσει τις αντιπλατωνικές θέσεις του Κολώ- Pictus (Ο κόσμος των αισθητών πραγμάτων ει-
τη. Μαθητής του Κολώτη υπήρξε ο Μενέδημος, κονογραφημένος). Ιδέα εκπληκτική για την
επικούρειος καταρχάς, ο οποίος προσχώρησε εποχή που κυκλοφόρησε το έργο αυτό (1658).
αργότερα στους Κυνικούς* (υπάρχουν δύο Η σωστή αγωγή κατά τον Κομένιο: προϋποθέ-
ακόμα φιλόσοφοι με το ίδιο όνομα: ο Μενέδη-
τει ως αφετηρία τη γλώσσα τη μητρική, αρχίζει
μος ο Ερετριεύς* και ο Μενέδημος ο Πυρραίος,
από τις "αισθήσεις", βοηθιέται από τη "μνήμη",
μαθητής του Πλάτωνα). Τέλος, αποσπάσματα
οδηγεί προς την "κατανόηση" των πραγμάτων
της πολεμικής του Κολώτη εναντίον του Πλά-
και τη "γενίκευση", για να καταλήξει στην αυ-
τωνα αναφέρονται και στους παπύρους, που
τόνομη "κρίση".
βρέθηκαν στο Herkula-neum (κοντά στη σημε-
ρινή Νεάπολη) το 1752-54 (Ερκουλάνειος Πί- Ως προς το περιεχόμενο, η αγωγή κινείται
νακας ή Ηρακλειωτικοί κύλινδροι) και τους εξέ- προς τρεις κατευθύνσεις: "διδαχή ή μόρφωση"
δωσε το 1902 ο S. Mekler. (γνώσεις, τέχνες, γλώσσες), "ηθικότητα" (συ-
Βιβλιογρ.: W. Kronert, Kolotes und Menedemus. Leipzig. μπεριφορά εναρμονισμένη προς την κοινωνική
1906.- R. Westman, Plutarch gegen Kolotes, 1955.- Δημ. ζωή) και "ευλάβεια".
Βερναρδάκης, Εισαγωγή στον 6ο τόμο των "Ηθικών" του Ο Κομένιος αντιλήφθηκε έγκαιρα τη διεύρυν-
Πλουτάρχου.- Κ. Γεωργούλης. (στόρια Π)ς ελληνικής <ρι- ση της επικοινωνίας των ανθρώπων, όπως και
λοαοφίας. Αθήνα, 1994, (ανατύπ.). του γεωγραφικού και επιστημονικού ορίζοντα
Βασ. Κύρκος της εποχής του (γεωγραφικές ανακαλύψεις, α-
νανέωση της επιστήμης π.χ. από τον Fr. Ba-
Κομένιος (Joh. Amos Comensky, εκλατινισμένο con*),και πρότεινε αντίστοιχα μέτρα - θεσμούς
Comenius, 1592-1672). Γεννήθηκε στη Βοημία παιδείας για την ανθρωπότητα:
και αναδείχτηκε σε κορυφαίο πρόδρομο της 1. Να γραφούν γενικά διδακτικά βιβλία, εγκυ-
κλοπαίδειες και άλλα παραπλήσια (δάδα φωτι-
"Παιδαγωγικής" σκέψης. Η εποχή που έζησε ο

92
 κομμουνισμός

σμού)" 2. Να ιδρυθούν γενικής παιδείας σχολεία του αιώνα (R. Michels). Αν και τα σύγχρονα
(φανοί φωτισμού)' 3. Να ιδρυθεί μια παγκόσμια κόμματα, ιδίως αυτά που ασκούν την εξουσία,
Ακαδημία λογίων (ως υπηρέτρια φωτισμού)- 4. έχουν εξελιχθεί σε γραφειοκρατικούς οργανι-
Να καθιερωθεί μια παγκόσμια γλώσσα επιστή- σμούς και σε χώρους συναλλαγών ή διευκο-
μης (έλαιο φωτισμού). Όλα μαζί συνιστούν την λύνσεων, ο ρόλος τους στη δημοκρατία παρα-
Viam Lucis (= οδό ή πορεία φωτισμού). μένει αναντικατάστατος.
Δεν μπορούσε τότε να υποπτευθεί ότι θα ήταν Βιβλιογρ.: Μ. Duverger, Les partis politiques, A. Colin, Πα-
δυνατόν η Εκπαίδευση ως κοινωνικός θεσμός ρίσι, 1976.- L. D. Epstein, Political Parties in Western
να γίνει μέσο φωτισμού ή και σκοταδισμού, Democracies, Praeger, Νέα Υόρκη, 1967.· θ . Διαμαντό-
βιβλιογρ.: Albert Reble. Ιστορία της Παιδαγωγικής (μετ. πουλος, Κομματικές οικογένειες. Εξάντας, Αθήνα,
Θεοφάνης Δ. Χατζηστεφανίδης και Σοφία Χατζηστεφα- 1991.- Μ. Σπουρδαλύκης, Για τη θεωρία και τη μέλετη
νίδη - Πολυζώη. των πολιτικών κομμάτων. Εξάντας, Αθήνα, 1990.
Φ. Κ. Βώρος Ευστάθ. Μπάλιας

κόμμα πολιτικό. Πολιτικό κόμμα είναι μια ορ- κομματικότητα. Προσδιοριστική ιδιότητα κάθε
γανωμένη ομάδα πολιτών, η οποία διεκδικεί "ιδεολογίας", που δείχνει σε ποια τάξη ανήκει
την εμπιστοσύνη του εκλογικού σώματος προ- αυτή η ιδεολογία, σύμφωνα με τα θεμελιακά
κειμένου να ασκήσει την πολιτική εξουσία με συμφέροντα της τάξης (σε μια ταξική κοινω-
βάση ένα πρόγραμμα στο οποίο εκφράζονται νία). Η σχέση ανάμεσα στην κομματικότητα και
οι ιδέες της. Το πολιτικό κόμμα αναδύθηκε και την "αντικειμενικότητα" εξαρτάται από τη
εξελίχθηκε στα πλαίσια του κοινοβουλευτικού σχέση ανάμεσα στις απαιτήσεις της ιστορικής
συστήματος και συνιστά έκφραση του πολιτι- "προόδου" και τα θεμελιακά συμφέροντα της
κού πλουραλισμού της αστικής δημοκρατίας τάξης στην οποία ανήκει η αντίστοιχη ιδεολο-
και, συγκεκριμένα, του δικαιώματος του συνε- γία σε μιαν ορισμένη ιστορική περίοδο. Μια ο-
ταιρίζεσθαι. Η ιδεολογία είναι ένα από τα συ- πισθοδρομική κομματικότητα αποκλείει κατά
νηθέστερα κριτήρια με βάση το οποίο διακρί- κανόνα την αντικειμενικότητα, ενώ μια προο-
νουμε τα κόμματα σε αριστερά ή δεξιά, σε φι- δευτική τείνει να συμπέσει μ' αυτήν. Η προο-
λελεύθερα ή σοσιαλιστικά, σε συντηρητικά ή δευτική κομματικότητα όχι μόνο δεν είναι ε-
επαναστατικά κ.λπ. Ένα άλλο κριτήριο διάκρι- χθρική προς την ελευθερία του επιστημονικού
σης των κομμάτων είναι οι οργανωτικές τους διαλόγου, αλλά και τον προϋποθέτει, υπερα-
δομές με βάση τις οποίες τα διακρίνουμε σε σπιζόμενη τη δημιουργική αναζήτηση της αλή-
κόμματα στελεχών και σε μαζικά κόμματα (Μ. θειας ενάντια στη στασιμότητα και τον δογμα-
Duverger). Τα πρώτα ανάγονται στην περίοδο τισμό, όπως εξίσου αντιτίθεται σε κάθε λογής
του ολιγαρχικού κοινοβουλευτισμού, διέθεταν "υποκειμενισμό", στη "βουλησιαρχία" και στον
χαλαρή οργάνωση και μικρό αριθμό μελών. Τα "ανορθολογισμό".
δεύτερα αναπτύχθηκαν παράλληλα με την ε- Γιάν. Κρητικός
πέκταση του δικαιώματος της ψήφου, συνδέο-
νται με την αριστερά, αριθμούσαν χιλιάδες κομμουνισμός. Κοινωνικό σύστημα που χαρα-
μέλη, ήταν αυστηρά οργανωμένα και συγκε- κτηρίζεται από την κοινωνική ιδιοκτησία των
ντρωτικά. Το πρότυπο αυτό ενέπνευσε αρχικά μέσων παραγωγής και που έχει δύο φάσεις:
το φασιστικό και το ναζιστικό κόμμα, και αργό- την κατώτερη, τον "σοσιαλισμό", και την ανώ-
τερα τα αστικά κόμματα στελεχών. Η παραπά- τερη, τον καθαυτό "κομμουνισμό". Οι φάσεις
νω διάκριση απηχούσε κυρίως τις ταξικές διαι- αυτές διαφέρουν κατά τον βαθμό ανάπτυξης
ρέσεις της πρώιμης βιομηχανικής κοινωνίας, η των παραγωγικών δυνάμεων, την ωριμότητα
προϊούσα άμβλυνση των οποίων μείωσε τη ση- των σχέσεων παραγωγής και των άλλων κοι-
μασία της και είχε ως αποτέλεσμα, κυρίως νωνικών σχέσεων, την ομαδική και θεσμική ορ-
μετά τη δεκαετία του 1960, τη βαθμιαία μεταλ- γάνωση και κατά το επίπεδο ανάπτυξης της
λαγή των κομμάτων, ιδίως εκείνων που προσ- κοινωνικής συνείδησης. Ο Κ. Μαρξ* έδωσε τον
δοκούσαν να ασκήσουν την εξουσία, σε "πολυ- ορισμό του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού
συλλεκτικά" ("catch-all parties"). Τα κόμματα α- στο έργο του Κριτική του Προγράμματος της
ποτελούν σημαντικό παράγοντα για τη λει- Γκότα, όπου έδειξε ότι μόνο στην ανώτερη
τουργία και τη στερέωση της δημοκρατίας, φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας θα καταρ-
αλλά οι ολιγαρχικές τους παρεκβάσεις έχουν γηθούν όλα τα "στίγματα" του καπιταλισμού. Η
γίνει αντικείμενο κριτικής ήδη από τις αρχές δόμηση του σοσιαλισμού και του κομμουνι-

93
Κομμουνιστικό Μανιφέστο

σμσύ είναι, κατά τον Μαρξ, αποτέλεσμα της έχει ως βάση την αυτοδιαχείριση και όπου η
δράσης αντικειμενικών κοινωνικών νόμων και προκοπή του καθενός είναι ο όρος για την προ-
πραγματώνεται με τη συνειδητή δραστηριότητα κοπή του συνόλου και, έτσι, δημιουργείται μια
των λαϊκών μαζών υπό την καθοδήγηση του αρμονική σχέση ανάμεσα στο άτομο και στην
κομμουνιστικού κόμματος. Ως ανώτερο στάδιο κοινωνία. Ο κομμουνισμός θα πραγματοποιήσει
του νέου κοινωνικού σχηματισμού, ο κομμουνι- την ολοένα στενότερη προσέγγιση των εθνών
σμός χαρακτηρίζεται από την ενιαία κοινωνική και την εξάλειψη όλων των μεταξύ τους διαφο-
ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, από ένα ρών. Ο κομμουνισμός είναι ο τελικός σκοπός
υψηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών του αγώνα της εργατικής τάξης και της δράσης
δυνάμεων στη βάση της προηγμένης επιστήμης του επαναστατικού κόμματός της. Ανάμεσα
και τεχνικής, από μιαν υψηλή παραγωγικότητα στις δύο βαθμίδες του κομμουνιστικού σχηματι-
της κοινωνικής εργασίας. Έτσι εξασφαλίζονται σμού δεν υπάρχει κανένα χωριστικό τείχος, κα-
οι όροι για τη δημιουργία αφθονίας υλικών αγα- θότι και στη σοσιαλιστική ακόμα κοινωνία είναι
θών, ενός πολυσύνθετου συστήματος κοινωνι- δυνατή η εφαρμογή μερικών από τις αρχές και
κών υπηρεσιών και για την υλοποίηση της κομ- τους κανόνες της ανώτερης, της κομμουνιστι-
μουνιστικής αρχής "από τον καθένα ανάλογα με κής, βαθμίδας (βλ. και σοσιαλισμός).
τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις Γιάν. Κρητικός
ανάγκες του". Ο κομμουνισμός είναι μια κοινω-
νία αταξική, όπου πραγματοποιείται η πλήρης
Κομμουνιστικό Μανιφέστο (Μανιφέστο του
κοινωνική ισότητα όλων των μελών της κοινω-
Κομμουνιστικού Κόμματος). Θεωρητικό και
νίας (ο ενιαίος εργαζόμενος λαός), εξαλείφο-
προγραμματικό κείμενο του "επιστημονικού
νται οι ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα σε πόλη
και χωριό, ανάμεσα σε σωματική και διανοητική κομμουνισμού", γραμμένο από τον Κ. Μαρξ"
εργασία. Η εφαρμογή των κομμουνιστικών κοι- και τον Φ. Ενγκελς* στο τέλος του 1847, που
νωνικών σχέσεων προϋποθέτει, ομοίως, ένα δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1848. Σ'
υψηλό επίπεδο ανάπτυξης της ηθικής συνείδη- αυτό το κείμενο εκτίθεται η νέα κοσμοθεωρία,
σης η οποία, μαζί με την επαγγελματική κατάρ- ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός*, η θεωρία
τιση και τον ευρύτερο ορίζοντα παιδείας και του επιστημονικού κομμουνισμού, της πάλης
πνευματικότητας όλων των μελών της κοινω- των τάξεων και του ιστορικού επαναστατικού
νίας, θα επιτρέψει τη μετατροπή της εργασίας ρόλου του προλεταριάτου. Το Κομμουνιστικό
σε ζωτική ανάγκη του ανθρώπου, την πολύ- Μανιφέστο δείχνει πως η "πάλη των τάξεων"
πλευρη και αρμονική ανάπτυξη της ανθρώπινης είναι θεμελιώδης νόμος της ανάπτυξης των α-
προσωπικότητας, την ενεργό και συνειδητή νταγωνιστικών κοινωνικών συστημάτων και α-
συμμετοχή ολόκληρου του πληθυσμού στη δια- ποκαλύπτει την ταξική δομή της καπιταλιστι-
χείριση των δημόσιων υποθέσεων. Ο κομμουνι- κής κοινωνίας, το αναπόφευκτο της κατάρρευ-
σμός επιφέρει και βαθιές μεταβολές στην οργα- σης του καπιταλισμού και της νίκης του κομ-
νωτική δομή της κοινωνίας. Στη θέση του κρά- μουνισμού, τον ιστορικό ρόλο του "προλετα-
τους που, ως ταξικό όργανο, θα εξαφανιστεί ριάτου" και του κομμουνιστικού κόμματος ως
από το σύνολο των κοινωνικών θεσμών, θα εμ- πρωτοπορίας της εργατικής τάξης. Η κατάργη-
φανιστούν κεντρικοί οργανισμοί της κοινωνίας, ση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα
με αποστολή την οργάνωση, τη διεύθυνση και παραγωγής και η μετατροπή της σε συλλογική
τον σχεδιασμό της παραγωγής, ολόκληρης της ιδιοκτησία, που τονίζεται στο Μανιφέστο, συ-
κοινωνικής δραστηριότητας, την εξασφάλιση νιστά τη βάση για την κατάργηση του συνόλου
της διανομής σύμφωνα με τις αρχές του κομ- των "κοινωνικών σχέσεων" που εδράζονται
μουνισμού. Οι εδαφικές και παραγωγικές μονά- στην εκμετάλλευση και την καταπίεση. Αμε-
δες θα διευθύνονται δημοκρατικά με συμμετο- σος σκοπός των κομμουνιστών είναι "η συ-
χή όλων των μελών τους, εξασφαλίζοντας την γκρότηση των προλεταρίων σε τάξη, ανατρο-
περιοδική εναλλαγή των εργαζομένων στα κα- πή της αστικής κυριαρχίας, κατάκτηση της πο-
θήκοντα διεύθυνσης, σε συνάρτηση με τα επαγ- λιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο". Εδώ,
γελματικά τους προσόντα και τις ηθικές τους α- οι Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς διατυπώνουν, για
ρετές. Κοντολογής, ο κομμουνισμός είναι, κατά πρώτη φορά, την ιδέα για την αντικειμενική α-
τον Μαρξ, μια ανώτερα οργανωμένη κοινωνία ναγκαιότητα της "δικτατορίας του προλεταριά-
ελεύθερων και συνειδητών εργαζομένων, που του", εξηγούν τη στάση των κομμουνιστών
προς την οικογένεια, την ιδιοκτησία, την πα-

94
 κομφουκιανισμός

τρίδα και προτείνουν τα οικονομικά μέτρα που Ο Κομφουκιανισμός αναγνωρίσθηκε ως η ορ-

πρέπει να ληφθούν μετά την άνοδο του προλε- θοδοξία στην Κίνα κατά την πρώτη δυναστεία
ταριάτου στην εξουσία. των Χαν (206 π.Χ. - 6 μ.Χ.), αλλά η ουσία και η
Στο τρίτο μέρος του Μανιφέστου, οι Μαρξ και μορφή του Κομφουκιανισμού είχε πολύ αλλά-
Ένγκελς υποβάλλουν σε βαθιά κριτική τα αστι- ξει υπό την επίδραση του Βιβλίου των Μεταβο-
κά και μικροαστικά ρεύματα που, την εποχή ε- λών, του Χρονικού του Φθινοπώρου και της
κείνη, παρουσιάζονταν με τη σημαία του σο- Ανοίξεως (Βιβλίο χρονικών) καθώς και των θε-
σιαλισμού*. Εκφράζουν συνάμα την άποψή ωριών "Γιν και Γιανγκ". Από τα έργα αυτά πα-
τους για τα συστήματα του ουτοπικού σοσιαλι- ρελήφθησαν πολλά δεισιδαιμονικά στοιχεία.
σμού* και του κομμουνισμού*. Στο τέταρτο Σε τούτο είχε συντελέσει ο Τουνγκ Τσουγκ-
μέρος, εκθέτουν την τακτική των κομμουνι- Σου* (179-104 π.Χ.), που ήταν εκείνος που ει-
στών απέναντι στα άλλα κόμματα της αντιπο- σηγήθηκε και επέτυχε να πείσει τον αυτοκρά-
λίτευσης. Και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο τορα Γου-Τι (Wu-Ti) να αναβιβάσει τον Κομ-
κλείνει με την έκκληση: "Προλετάριοι όλων φσυκιανισμό στο επίπεδο της ορθοδοξίας.
των χωρών ενωθείτε!", όπου τονίζεται ο διε- Ο Κουμφουκιανισμός είχε έκτοτε υποστεί μιαν
θνιστικός χαρακτήρας του κομμουνιστικού κι- έκλειψη, μερική τουλάχιστον, που διήρκεσε
νήματος και η γενική ισχύς της ιδεολογίας της περί τους οκτώ αιώνες (από το 220 περίπου
εργατικής τάξης. μ.Χ. μέχρι και της δυναστείας Σουνγκ, 960
Γιόν. Κρητικός μ.Χ.). Τούτο οφείλεται στο ότι ο Βουδισμός*,
που από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώ-
κομφουκιανισμός. Πρόκειται περί φιλοσοφίας νες είχε εισδύσει στην Κίνα, κυρίως υπό τη μα-
και είδους θρησκείας που ακολουθείται στην χαγιανική του μορφή, είχε παρασύρει μεγάλο
Κίνα από την εποχή του Κομφουκίου*, όπου η μέρος του σινικού πληθυσμού. Η αντίδραση
ευσέβεια δεν απευθύνεται προς αγίους αλλά των Κομφουκιανών άρχισε τον 6ο αιώνα μ.Χ.
προς σοφούς, όπως ο Κομφούκιος. Εκτός από και πήρε μεγάλη έκταση τον 11ο αιώνα χάρη
τον ιδρυτή της Σχολής, εκπρόσωποι κατά την στον Τσου Τουν-Υι* (1017-1073) και Τσανγκ
αρχαιότητα ήταν ο Μένγκ Τσε*, ο γνωστότερος Τάι* ( 1030-1077). Κατά τα χρόνια εκείνα ο Κομ-
ως Μέγκιος (372-289 π.Χ.), που δίδασκε μια φι- φουκιανισμός, για να μπορέσει αποτελεσματι-
λοσοφία βασισμένη στην αγάπη των συνανθρώ- κότερα ν' ανταγωνισθεί τον Βουδισμό, παρέλα-
πων και διέφερε από τη φιλοσοφία του Κομ- βε και μεταφυσικά θέματα κυρίως από τον Βου-
φουκίου, διότι δίδασκε ότι η ψυχή του ανθρώ- δισμό, θέματα τα οποία ο Κομφούκιος είχε αρ-
που είναι καλή, πράγμα επί του οποίου δεν θέ- νηθεί να περιλάβει στη διδασκαλία του. Η πε-
λησε ρητά να εκφρασθεί ο Κομφούκιος, αλλά ρίοδος αυτή για τη φιλοσοφία αποκαλείται
πιθανόν βασικά να το πίστευε. Οπαδός του Κομ- "Νεο-Κομφουκιανισμός", και μεταγενέστερα
φουκιανισμού ήταν επίσης ο Σιουν Τσε* (298- σημείωσε ένα αποκορύφωμα με τους Τσου Σι*
238 π.Χ.), ο οποίος ήταν πεπεισμένος ότι η (1180-1250) και Βανγκ Γιανγκ-Μινγκ* (1472-
ψυχή του ανθρώπου ήταν κακή, ότι μόνον η 1529)· ο πρώτος ήταν περισσότερο ρασιοναλι-
καλή διαπαιδαγώγηση του στα έθιμα, τους πολι- στής, ο δεύτερος περισσότερο ενορατικός.
τειακούς θεσμούς και στους σωστούς τρόπους Ο Κομφουκιανισμός, παρά την καταδίκη του
ήταν σε θέση να τον κάμουν καλύτερο. Συνε- από τον Μάο Τσε Τουνγκ, επέζησε και αριθμεί
πεία αυτού η εθιμοτυπία έξαφνα έλαβε μια ιδιά- και πάλι εκατομμύρια οπαδούς. Πρέπει όμως
ζουσα θέση στη φιλοσοφία του. Οι καλοί τρόποι να σημειωθεί ότι, ως τον Α' παγκόσμιο πόλεμο,
κατ' αυτόν συμβάλλουν στην ειρηνική συμβίωση η κομφουκιανή φιλοσοφία ήταν το θέμα επί
των ανθρώπων. Τη φιλοσοφία του αυτή εβάσισε του οποίου διαγωνίζονταν οι υποψήφιοι δημό-
στο Βιβλίο της εθιμοτυπίας, στο Βιβλίο της υιι- σιοι υπάλληλοι.
κής ευσέβειας, στη Μεγάλη Διδασκαλία και Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία Κινεζικής Φιλο-
στην Αρχή του Μέσου όρου. Όλα τα έργα αυτά σοφίας. Α" τ., σελ. 167-291 και Β' τ., 155-279.- Wing-Tsit
είναι ανώνυμα. Το έργο που έγραψε ο ίδιος ο Chan, A source Book in Chinese Philosophy, o.a. 14-115,
Σιουν Τσε φέρει σήμερα το όνομα του συγγρα- Princeton University Press. 1963.- Fung Yu lun, A History ol
Chinese Philosophy, Α" τ., σελ. 43-73. 106-129, Β- τ. 337-
φέα του, όπως άλλωστε και στην περίπτωση
377 και 400-423 - Allred Forke. Geschichte der alten Chine-
του Μέγκιου. Πρόκειται περί συλλογής από τα sischen Philosophie. 99-350.- του ίδιου, Geschichte der
αυτούσια κείμενα των διδασκαλιών του και απο- duttel allerichen Chinesischen Philosophie, 49-63.283-301.
τελείται από τριάντα κεφάλαια. Δημ. Βελιοσαρόπουλος

95
Κομφούκιος

Κομφούκιος (Kung Fu Tse, 551-479 π.Χ.). Ο πιο γιατί το θεωρούσε ανέφικτο. Απλώς άφηνε μα-
χαραιαηριστικά κινέζος αυτός φιλόσοφος, ο κριά από τον ορίζοντα ν" αποστέλλει το Τάο το
σύγχρονος του Πυθαγόρα* (570-490 π.Χ. περί- φως του και να εμπνέει τους ανθρώπους στο
που), γεννήθηκε στην πόλη Τσου Φου του κρατι- καλό, το καλαίσθητο και όλες τις αρετές. Αντί-
δίου Λου, στη σημερινή επαρχία του Σαντούνγκ. θετα προς τους Ινδούς, που είχαν ριχτεί με όλες
Υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος της φιλοσοφίας τους τις πνευματικές δυνάμεις να φθάσουν στο
που δίδαξε όχι ως αξιωματούχος του άρχοντα Απόλυτο, ο Κομφούκιος θεώρησε ότι οι δυνά-
μέσα σε παλάτια, αλλ' ως ιδιώτης. Γόνος, κατά μεις του ανθρώπου είναι πολύ μικρές για να μπο-
πάσαν πιθανότητα, οικογένειας της μέσης αρι- ρέσει να ορίσει τόσο φευγαλέες έννοιες. Μια
στοκρατίας, ξεπεσμένης όμως, μάταια ζήτησε ταπεινοφροσύνη που δίνει ιδιαίτερη κομψότητα
όλη του σχεδόν τη ζωή να προσελκύσει κάποιον στη σκέψη του Κομφουκίου. Ο Κομφούκιος πά-
άρχοντα, περιλαμβανόμενου και του δικού του, ντοτε πίστευε ότι γύρω στον 11 ο αιώνα π.Χ. επι-
στις ιδέες του περί ηθικής και πολιτείας. Ηταν κρατούσαν οι ηθικές αξίες τις οποίες αισθανό-
σεμνός αλλά και με πλήρη επίγνωση της θέσης ταν το καθήκον ν' αποκαταστήσει και να επιτύχει
του στην κοινωνία και κάποτε στο κράτος. Με ει- να τις μεταδώσει σε μια ανανεωμένη Κίνα. Βλέ-
λικρίνεια, απροσποίητα ισχυριζόταν ότι αυτά ποντας ότι δεν μπορούσε να πείσει τον τοπικό
που δίδαξε τα είχε μάθει από τους αρχαίους σο- άρχοντά του να ακολουθήσει τις αρχές του, πε-
φούς και ότι αυτός ο ίδιος δεν έλεγε τίποτε το ριόδευσε μεγάλο μέρος της Κίνας, αλλά επέ-
νεότερο, κάτι που δεν αλήθευε. Κατά πάσαν πι- στρεψε άπρακτος δεκατρία χρόνια αργότερα,
θανότητα όμως χρησιμοποίησε παλαιότερα πα- ήδη εξήντα οκτώ ετών. Από τότε περιορίστηκε
ραδοσιακά έργα, μεταξύ των οποίων το Βιβλίο στη διδασκαλία, που τον έκαμε πασίγνωστο. Την
της Ιστορίας, το Βιβλίο των ωδών, το Βιβλίο των Κίνα δεν κατόρθωσε αυτός να συνενώσει, αλλ'
τελετών και το Βιβλίο των μεταβολών, τα οποία ένας άλλος φιλόσοφος, με βάση αρχές κυριολε-
εσφαλμένως επί αιώνες αποδίδονταν σ' αυτόν. κτικά μακιαβελικές. Η ένωση της Κίνας έγινε το
Το μόνο έργο που η σημερινή γραμματεία σχετί- 221 π.Χ. από τον βασιλιά Chin Tsi Huang. Η φι-
ζει με αυτόν είναι το Λουν Γιου γνωστό παγκο- λοσοφία όμως του Κομφουκίου θριάμβευσε, και
σμίως με το όνομα Ανάλεκτα, που πιστεύεται παρά την καταδίκη της φιλοσοφίας και αυτού
πως αντανακλά πιστότερα απ' όλα τη διδασκα- του ίδιου από τον Μάο Τσε Τουνγκ, μετά τον θά-
λία του και αποδίδεται ή στους μαθητές του ή νατό του, οι χιλιάδες ναοί του Κομφουκίου που
στους μαθητές των μαθητών του. Οι μαθητές είχαν καταστραφεί ή είχαν υποστεί ζημιές απο-
του εικάζεται ότι ήσαν εβδομήντα και τα ονόμα- καταστάθηκαν.
τα είκοσι από αυτούς είναι γνωστά. Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της Κινεζικής
Η φιλοσοφία του Κομφουκίου είναι ανθρωπιστι- Φιλοσοφίας, A' T., 167-205 - Wing - Tsit Chan, A source
κής υφής. Αποβλέπει στην ανύψωση της ηθικής book ol Chinese Philosophy, a. 18-48, Princeton University
στάθμης του άρχοντα και του λαού και προτρέ- Press, 1963.- Fung Yu-lan, A History ol Chinese
Philosophy, Princeton University Press 1952, Α' τ. 43-74.-
πει τον άρχοντα να εργάζεται για το καλό των υ-
Altred Forke, Geschichte der alten Chinesischen
πηκόων του. Για τον σκοπό αυτό δίνει έμφαση Philosophie. 1964, σσ 98-136.
σε διάφορες αρχές, που η κυριότερη τους είναι Δημ. Βελισσαρόπουλος
αυτό που θα λέγαμε ελληνικά "αγάπη" (Jen).
Αλλες αρχές είναι το ιδεώδες του καλού, μορ- Κον Ιγκόρ Συμεόνοβιτς (γεν. 1928). Σοβιετικός
φωμένου και αξιοπρεπούς κυρίου, με γνήσιες η- φιλόσοφος και κοινωνιολόγος. Ασχολείται με
θικές αρχές (ο Chun Tzu ή τζέντλεμαν), καθώς πληθώρα ερευνητικών περιοχών στις οποίες ε-
και τα ιδεώδη της δικαιοφροσύνης (Vi), της ευ- φαρμόζει ιδιότυπη διεπιστημονική προσέγγι-
πρεπείας στους τρόπους βάσει ενός σαφούς ση: ιστορία της κοινωνιολογίας, μεθοδολογία
κοινωνικού κώδικος (Li), της αναθεωρήσεως των των κοινωνικών επιστημών, κοινωνική ψυχο-
αξιών, ώστε η πράξη ν' ανταποκρίνεται στους ο- λογία, προσωπικότητα, σεξολογία, συγκριτική
ρισμούς, η υιική στοργή (Hsiao). To Tao*, η οδός εθνολογία. Έργα του: Φιλοσοφικός ιδεαλισμός
προς το καλό, που παίζει ένα ιδιαίτερο ρόλο στη και κρίση της αστικής ιστορικής σκέψης,
φιλοσοφία του Κομφουκίου, είναι και η εσώτερη Μόσχα, 1959.- Κοινωνιολογία της προσωπικό-
πηγή του ηθικού και αισθητικού συναισθήματος τητας, Μόσχα, 1967.- Η ανακάλυψη του "Εγώ",
του ανθρώπου. Είναι πολύ χαρακτηριστικό της Μόσχα, 1978.- Einfuhrung in die Sexuologie,
φιλοσοφίας του Κομφουκίου ότι δεν θέλησε Berlin, 1985.
ποτέ να αναλύσει την έννοια του όρου αυτού, Δ. π.

96
 Κονδύλης

Κον Ιωνάς (Cohn lonas, 1869-1947). Γερμανός (1928) επεκτείνει τον κονβενσιοναλισμό στο έ-
νεοκαντιανός φιλόσοφος και παιδαγωγός. δαφος της λογικής, παρέχοντας μια θεωρητική
Στηριζόμενος στις μελέτες των φυσικών επι- υποστήριξη στις μη αριστοτελικές λογικές:
στημών, και κυρίως της βιολογίας και της βο- "Στη λογική δεν υπάρχει ηθική. Ο καθένας μπο-
τανικής, διατύπωσε γνωσιολογικές και ιστορι- ρεί να κατασκευάσει κατά βούληση τη δική του
κοφιλοσοφικές θεωρίες. Δέχθηκε επίσης την λογική, δηλαδή τη δική του γλωσσική μορφή".
επίδραση του κριτικού ιδεαλισμού του Ρίκερτ* Θεωρίες όπως ο "θετικισμός"*, ο "πραγματι-
και αντέταξε στη μηχανική θεωρία την κριτική σμός"*, ο "οπερασιοννισμός", περιέχουν στοι-
γνωσιολογία. Απαραίτητη έννοια για τη λογι- χεία κονβενσιοναλισμού. Οι οπαδοί τους προ-
κή, κατό τον Κον, είναι το "υπερατομικό Εγώ", σπαθούν να παρουσιάσουν τον θεωρητικό συλ-
προς το οποίο το άτομο τείνει διαρκώς να α- λογισμό ως κάτι το ουσιαστικά υποκειμενικό
φομοιωθεί. Σκοπό της παιδαγωγικής θεωρεί τη και να εξηγήσουν τη χρήση ορισμένων συστη-
δημιουργία ελεύθερων και αυτόνομων προσω- μάτων εννοιών και μαθηματικών τύπων με την
πικοτήτων και ως προϋπόθεση της επιτυχίας ανάγκη της αμοιβαίας κατανόησης που νιώ-
του σκοπού αυτού προβάλλει τη συμμετοχή θουν οι επιστήμονες. Ωστόσο, οι μελέτες στον
των ατόμων στον ιστορικό και εκπολιτιστικό τομέα της ιστορίας των επιστημών και η γνω-
βίο του κοινωνικού συνόλου. Εργα του: Γενική σιολογική ανάλυση αποκρούουν αυτή την
αισθητική (1901).- Το νόημα του σύγχρονου άποψη. Από τις πρώτες προκύπτει ότι η εμφά-
πολιτισμού (1914).- Σχετικότητα και ιδεαλι- νιση των επιστημονικών μεθόδων καθορίζεται
σμός (1917).- Το πνεύμα της Παιδείας.-Παιδα- ιστορικά και, όσον αφορά στη δεύτερη, αποδει-
γωγική επί φιλοσοφικής βάσεως (1919).- Ιστο- κνύει ότι αυτές οι θεωρητικές μέθοδοι συνι-
ρία του προβλήματος του απείρου κ.ά. στούν μια μορφή αντανάκλασης του αντικειμε-
Απ. Τζ. νικού κόσμου και δεν μπορούν να τον παρά-
γουν απλώς από μια σύμβαση.
κονβενσιοναλισμός (συμβατισμός). Επιστημο- Βιβλιογρ.: Henri Poincaré, Science et hypothèse (1902).-
λογική θεωρία που διατυπώθηκε στις αρχές του του Ιδιου, La valeur de la science (1906).- Β. I. Λένιν, Υλι-
σμός και εμπεψιοκριτικιομός ( 1909) (Κριτική στους Μαχ
20ού αι. από τον γάλλο μαθηματικό και φυσικό και Αβενάριους).- Ρ. Α. Schlipp, The Philosophy ol
Ανρί Πουανκαρέ* (1854-1912) και αναπτύχθηκε Rudolph Carnap ( 1963).
από τον γερμανό φιλόσοφο Ούγκο Ντίνγκλερ* Γιάν Κρητικός
(1881-1954). Η εμφάνισή του συνδέεται με τη
φιλοσοφική (λαθεμένη) ερμηνεία ορισμένων ε- Κονδύλης Παναγιώτης (γεν. το 1943). Ελλη-
παναστατικών ανακαλύψεων στον τομέα των νας φιλόσοφος και ιστορικός της φιλοσοφίας.
μαθηματικών κατά τον 19ο αι., ιδιαίτερα των μη Σπούδασε φιλολογία, φιλοσοφία, ιστορία και
ευκλειδικών γεωμετριών του Λομπατσέφσκι, πολιτικές επιστήμες στα πανεπιστήμια Αθη-
του Μπόγιαι (Bolyai) και του Ρήμαν (Riemann). νών, Φραγκφούρτης και Χαϊδελβέργης. Εργα
Σύμφωνα με τον κονβενσιοναλισμό, τα "αξιώ- του: Die Entstehung der Dialektik. Eine Analyse
ματα" της γεωμετρίας, καθώς και οι φυσικοί der geistigen Entwicklung von Hölderlin,
"νόμοι" εν γένει, δεν είναι παρά "σύμβολα" ή Schölling und Hegel bis 1802, Klett - Cotta,
συμβάσεις (conventions), που τις έφτιαξαν οι Stuttgart, 1979.- (ελλ. εκδ. Ο Ευρωπαϊκός Δια-
άνθρωποι κατά τρόπο αυθαίρετο, για λόγους φωτισμός, Ι-ΙΙ, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987).- Η κριτι-
βολικότητας (commodité) της σκέψης και οι ο- κή της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη,
ποίες δεν αντανακλούν την "αντικειμενική Γνώση, Αθήνα, 1983.- Ο Μαρξ και η αρχαία
πραγματικότητα". Τις θεωρητικές αυτές θέσεις Ελλάδα, Στιγμή, Αθήνα, 1984.- Macht und
διατύπωσε ο Πουανκαρέ, ο οποίος βεβαίωνε, Entscheidung. Die Herausbildung der Weltbilder
ωστόσο, την "αξία της επιστήμης" σε πραγμα- und die Wertfrage, Klett-Cotta, Stuttgart, 1984.-
τεία του με αυτό τον τίτλο. Ήδη, όμως, στις Konservativismus, Stuttgart, 1986.- Theoriedes
αρχές του 20ού αι., ο αυστριακός φυσικός και Krieges. Clausewitz, Marx, Engels, Lenin, Klett-
φιλόσοφος Ερνστ Μαχ* έγραφε για την ανά- Cotta, Stuttgart, 1988.- Ο Ελληνικός διαφωτι-
γκη "οικονομίας της σκέψης" στην απεικόνιση σμός, Θεμέλιο, Αθήνα, 1988.- Η παρακμή του
της πραγματικότητας: "Η φυσική είναι η διατε- αστικού πολιτισμού, Θεμέλιο, Αθήνα, 1991.-
ταγμένη οικονομικά εμπειρία". Στον 20ό αι. ο Πλανητική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο,
γερμανός φιλόσοφος Ρούντολφ Κάρναπ*, στο Θεμέλιο, Αθήνα, 1992 κ.ά.
έργο του Η λογική κατασκευή του κόσμου Δ. π.

Φ.Λ., Γ-7 97
κονσετττουαλισμός

κονσεπτουαλισμός (εννοιοκρατία, από το λατ. και τις μαθηματικές αλήθειες ως αλήθειες ανε-
conceptus = éwoia). Ρεύμα της σχολαστικής ξάρτητα από την αντίληψή μας. Ο κονστρουκτι-
φιλοσοφίας του Μεσαίωνα. Εκπρόσωποι του βισμός εγκολπώνεται τον ενορατισμό*, τον φι-
υπήρξαν ο Αβελόρδος*. ο Ιωάννης του Σόλ- νιτισμό* και τον φορμαλισμό* [βλ. και κατα-
σμπερυ", ο Όκκαμ*. Στην έριδα των "καθολι- σκευαστική κατεύθυνση (στα μαθηματικά και
κών εννοιών" (universalia), οι οπαδοί του κον- στη λογική) και κατασκευαστική λογική].
σεπτουαλισμού και οι οπαδοί του νομιναλι- Πάν. Κρητικός
σμού (ονοματοκρατίας) αντιτάχθηκαν στο δόγ-
μα του ρεαλισμού (πραγματοκρατίας), αρνού- κονστρουκτιβιστική κατεύθυνση, βλ. δομι-
μενοι ότι το γενικό υπάρχει στην πραγματικό- σμός
τητα και ανεξάρτητα από τα καθ' έκαστον αντι-
κείμενα. Η διαφορά με τους νομιναλιστές ήταν Κοντ (Comte) Αύγουστος (Μονπελιέ, 1798 -
ότι οι κονσεπτουαλιστές παραδέχονταν την ύ- Παρίσι, 1857). Γάλλος φιλόσοφος που θεωρεί-
παρξη στο πνεύμα γενικών εννοιών (conce- ται ο πατέρας της κοινωνιολογίας*. Από 19
ptus) ως μια ιδιαίτερη μορφή γνώσης της χρονών συνεργάζεται με τον κόμη Ανρί ντε
πραγματικότητας. Το γενικό, κατά τους κονσε- Σαιν-Σιμόν*, έναν από τους μετέπειτα εξέχο-
πτουαλιστές, δεν είναι μια απλή ρηματική έκ- ντες ουτοπιστές. Μετά από μια εξαετή στενή
φραση (flatus vocis), ένα σκέτο όνομα, όπως υ- συνεργασία που είχε ως αποτέλεσμα το έργο
ποστήριζαν οι νομιναλιστές, αλλά ένα ενέργη- Σχέδιο των αναγκαίων επιστημονικών επιχει-
μα της νόησης που μας βοηθά να αποκτούμε ρήσεων για την αναδιοργάνωση της κοινωνίας
μια γενική, άμεση, γνώση για έναν απεριόρι- (1822), ο Κοντ μαλώνει με τον Σαιν-Σιμόν αλλά
στο αριθμό πραγμάτων ατομικών. Χαρακτηρι- θα έχει ήδη επηρεαστεί από τη μονιστική αντί-
στικό απόφθεγμα για τον κονσεπτουαλισμό ληψη του τελευταίου για τον κόσμο, σύμφωνα
ήταν "universalia post rem", δηλαδή το γενικό με την οποία τόσο ο ανόργανος όσο και ο ορ-
δεν είναι μέσα στα πράγματα, αλλά μετά τα γανικός κόσμος εντάσσονται σε ένα ενιαίο κο-
πράγματα, επομένως μόνο στον νου (βλ. και σμικό σύστημα. Μετά από πρόσκληση μιας ο-
καθολικές έννοιες). μάδας θαυμαστών του, ο Κοντ δίνει μια σειρά
Πάν. Κρητικός μαθημάτων που θα δημοσιευτούν μεταξύ 1830
και 1842 σε έξι τόμους με τον τίτλο Μαθήματα
ΚονσταντΙνοφ Φιόντορ Βασίλιεβιτς (1901- θετικής φιλοσοφίας. Σ" αυτά περιέχονται όλες
1991). Σοβιετικός φιλόσοφος, Ακαδημαϊκός, οι σημαντικές έννοιες που συνέβαλαν στη δια-
ένας από τους θεωρητικούς του ΚΚΣΕ. Επί μόρφωση της κοινωνιολογίας εκ μέρους του.
πολλά χρόνια κατείχε υπεύθυνες θέσεις στο Πολύ αργότερα, μεταξύ 1854 και 1856, θα
κόμμα και στα ιδεολογικά του όργανα. Υπήρξε συγγράψει το τετράτομο Σύστημα θετικής φι-
ένας από τους συγγραφείς και διευθυντές των λοσοφίας, με το οποίο θα ξεφύγει από τον θε-
έργων: Ο Ιστορικός υλισμός (1954*) και Οι βά- τικισμό* που τον χαρακτήριζε μέχρι τότε, προ-
σεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας (1962*). Επί- τείνοντας τη δημιουργία μιας θρησκείας της
σης, διευθυντής της Φιλοσοφικής εγκυκλοπαί- ανθρωπότητας.
δειας (τ. 1-5, Μόσχα, 1960-70). Μια από τις βασικότερες θέσεις που διατύπω-
θεοχ. Κεοοίδης σε ο Κοντ στα Μαθήματα είναι εκείνη των
τριών σταδίων από τα οποία πέρασε η ανθρώ-
κονστρουκτιβισμός (από το λατ. construo = κα- πινη σκέψη. Τα διακρίνει, συγκεκριμένα, στα
τασκευάζω, χτίζω). Κατεύθυνση της μαθηματι- εξής:
κής σκέψης που θεωρεί ότι μαθηματικές έννοι- 1. Το "θεολογικό στάδιο", κατά το οποίο ο άν-
ες και προτάσεις υπάρχουν μόνο αν μπορούν θρωπος ερμηνεύει τα φαινόμενα γύρω του με
να κατασκευαστούν (ή να καταδειχτεί "ενορα- δυνάμεις ανθρωπομορφικές αλλά υπερφυσι-
τικά" η ύπαρξή τους) και ότι μαθηματικές απο- κές. Ο Κοντ μελέτησε λεπτομερέστερα το
φάνσεις είναι αληθείς μόνο αν δοθεί γι" αυτές πρώτο αυτό στάδιο, το οποίο διαίρεσε σε πέντε
μια κατασκευαστική απόδειξη. Ο κονστρουκτι- μικρότερα. Το καθένα από αυτά είχε κάποια ιδι-
βισμός είναι, επομένως, αντίθετος σε κάθε αίτερη συμβολή στην πρόοδο. Στο πρώτο αυτό
άποψη για τα μαθηματικά -π.χ. τον πλατωνισμό στάδιο ανάπτυξης αντιστοιχεί η στρατιωτική
των μαθηματικών- που βλέπει τα μαθηματικά φάση της υλικής ζωής του ατόμου, ο δε τύπος
αντικείμενα ως αυθύπαρκτες πραγματικότητες κοινωνικής μονάδας είναι η οικογένεια.

98
 Κοντιγιόκ

2. Το "μεταφυσικό στάδιο", κατά το οποίο ο άν- κοινωνική δυναμική, δηλαδή τους νόμους της
θρωπος καταφεύγει σε έννοιες αφηρημένες, συνεχούς κίνησης της κοινωνίας. Η κοινωνική
ενώ στον υλικό τομέα αναπτύσσεται η νομική. στατική αντιστοιχεί στην ανατομία, εξετάζει
Εδώ επικρατεί η οργάνωση σε κράτη. δηλαδή τα όντα και την κοινωνία ως υποστά-
3. Το "θετικό στάδιο", όπου ο άνθρωπος ανα- σεις που διαθέτουν την ικανότητα να δράσουν.
καλύπτει, με επιστημονική παρατήρηση, τα Αναγκαία προϋπόθεση αποτελεί η ύπαρξη της
πραγματικά γεγονότα και προσδιορίζει τους τάξης η οποία στηρίζεται στην ιδέα μιας καθο-
νόμους των φαινομένων. Πρόκειται για το στά- λικής συναίνεσης μεταξύ των μελών της κοι-
διο της επιστημονικής εξήγησης, στη φάση νωνίας. Αυτή είναι που επιτρέπει τη συνεργα-
της βιομηχανικής κοινωνίας. Κατ' αντιστοιχία σία μεταξύ τους και τη δημιουργία ενός κατα-
προς τη φυσική επιστήμη που μπορεί και εξη- μερισμού εργασίας, που με τη σειρά του επι-
γεί τα φυσικά φαινόμενα, είναι δυνατή η δημι- τρέπει τη σωστή λειτουργία της κοινωνίας.
ουργία της επιστήμης εκείνης που θα ανακα- Εδώ είναι εμφανής η οργανισμική αναλογία
λύψει τους νόμους που διέπουν τα κοινωνικά που χρησιμοποιεί ο Κοντ, αν και ο ίδιος ουδέ-
φαινόμενα, που θα μπορεί να τα προβλέψει, ποτε ταύτισε τον βιολογικό οργανισμό με την
και με βάση αυτή την πρόβλεψη ο άνθρωπος κοινωνία, όπως έκανε ο Σπένσερ* και οι κοινω-
θα μπορέσει να αναλάβει την κατάλληλη νικοί δαρβινιστές. Στον Κοντ, αντίθετα, που
δράση. Η θεωρία των τριών σταδίων δεν γίνε- έδωσε μεγάλη σημασία στην έννοια της αλλη-
ται δεκτή σήμερα στην κοινωνιολογία και δεν λεγγύης και συνεργασίας μεταξύ των ατόμων,
έχει παρά μόνο ιστορική αξία. Εξάλλου, η κοι- οφείλουμε και την έννοια του "αλτρουισμού".
νωνιολογία, μετά τη μαρξιστική θεωρία, δεν Η κοινωνική δυναμική αντιστοιχεί στη βιολογία
δέχεται τη θεωρία για ύπαρξη νόμων που διέ- και εξετάζει τα όντα εν δράσει. Συνδέεται με
πουν τα κοινωνικά φαινόμενα, αντίστοιχων με την έννοια της προόδου και κατ' επέκταση με
εκείνους της φυσικής, κι αυτό διότι κάτι τέτοιο εκείνη της ανάπτυξης.
θα παρέβλεπε τον δυναμικό χαρακτήρα των Οι ιδέες του Κοντ πέρασαν αρχικά απαρατήρη-
κοινωνιών και τη συνεχή τους εξέλιξη αλλά και τες μέχρι που ενδιαφέρθηκαν πρώτοι οι
τον ρόλο των ατόμων σ" αυτήν. Γι' αυτό και μι- Αγγλοι, στη συνέχεια ο Ντυρκαίμ*, ο οποίος ε-
λάμε μόνο για κοινωνικούς κανόνες ιστορικο- πεξεργάστηκε πολλές από τις ιδέες του, και οι
κοινωνικά προσδιορισμένους, που ισχύουν, Ρώσοι (Κοβαλέβσκυ* και Σορόκιν*), ενώ η ενα-
δηλαδή, σε μια δεδομένη κοινωνία για μια δε- σχόληση του Κοντ τα τελευταία χρόνια της
δομένη χρονική περίοδο και όχι για αναλλοίω- ζωής του με τη θρησκεία, στην οποία απέδιδε
τους νόμους. πρωταρχική σημασία για την ευημερία του α-
Αλλη σημαντική θέση που διατύπωσε στα μα- τόμου, θα πρέπει να υπήρξε μία από τις αιτίες
θήματά του ο Κοντ είναι εκείνη του "οικοδομή- που για μακρύ χρονικό διάστημα η αμερικανική
ματος της ανθρώπινης γνώσης". Σύμφωνα με κοινωνιολογία αλλά και άλλοι κοινωνιολόγοι
τον Κοντ, όλες οι επιστήμες μπορούν να εντα- δεν ασχολήθηκαν με το έργο του, το οποίο τις
χθούν σε μια ομοιογενή θεωρία, στη θετική φι- τελευταίες μόλις δεκαετίες άρχισε να επανε-
λοσοφία, σχηματίζοντας ένα οικοδόμημα: στη ξετάζεται.
βάση του τοποθετούνται τα μαθηματικά ως γε- Δημ. Τσατσούλης
νικότερη και πιο αφηρημένη επιστήμη, πάνω
στα οποία οικοδομείται η μηχανική και ιδιαίτε- Κοντιγιόκ (Etienne Bonnot de Condillac, 1715-
ρα η αστρονομία ως η μηχανική των ουρανίων 1780). Γάλλος στοχαστής της εποχής του Δια-
σωμάτων. Ακολουθεί η φυσική, έπειτα η χη- φωτισμού*. Γεννήθηκε στη Grenoble, χειροτο-
μεία και η βιολογία και, τέλος, η κοινωνιολογία νήθηκε ιερέας της καθολικής εκκλησίας, αλλά
(κοινωνική φυσική), ως η πολυπλοκότερη, ειδι- με το έργο του υπονόμευσε την ιδεολογική αυ-
κότερη και πιο συγκεκριμένη από τις επιστή- θεντία της Εκκλησίας. Γνωστός κυρίως για τις
μες, η οποία εξετάζει τα φαινόμενα που είναι γνωσιολογικές απόψεις του. Οπαδός της θεω-
αμεσότερα στον άνθρωπο. ρίας του Locke*, δεχόταν ως μόνη πηγή της
Αλλη βασική έννοια που εισήγαγε ο Κοντ είναι γνώσης τις αισθήσεις (sensation) και απέρρι-
η διάκριση μεταξύ κοινωνικής στατικής και κοι- πτε την ιδέα της εσωτερικής διεργασίας των
νωνικής δυναμικής. Η κοινωνιολογία μελετά αισθητηριακών δεδομένων (reflection, κατά τον
την κοινωνική στατική, δηλαδή τις συνθήκες Locke) ως δεύτερη βαθμίδα οργάνωσης της
που ισχύουν σε μια δεδομένη κοινωνία, και την γνώσης. Ετσι έγινε εισηγητής της πιο ακραίας

99
Κοντορσέ

"αισθησιαρχίας" με το βασικό έργο του Πραγ- κό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύ-
ματεία για τις αισθήσεις {Le Traité des ματος. Το έργο αυτό είναι ένας ύμνος στην
sensations, 1771). Πρέσβευε ότι η ανάπτυξη Επιστήμη και την Επανάσταση και, ταυτόχρο-
των ικανοτήτων του ανθρώπου καθορίζεται α- να, ένα κήρυγμα αισιοδοξίας και πίστης στην
ποκλειστικά από τις αισθήσεις και τη συνακό- "αναγκαία και αναπότρεπτη πρόοδο του αν-
λουθη εμπειρία*. Αυτονόητο ότι απέρριπτε θρώπινου πνεύματος" και στο μέλλον της αν-
κάθε σκέψη για "έμφυτες ιδέες"* (τη γνωστή θρωπότητας, που έρχεται να εκφράσει με τον
θεωρία του Descartes'). Δεδομένου λοιπόν ότι πιο έκδηλο τρόπο τις πεποιθήσεις του "αιώνα
ο μόνος δεσμός του ανθρώπινου λόγου με τον των Φώτων". Ωστόσο, η σκέψη του Κοντορσέ
αντικειμενικό κόσμο είναι οι αισθήσεις, έπεται περιορίζεται σε μια καταγραφή των κατακτή-
ότι ο κόσμος του ανθρώπου είναι το σύνολο σεων του πνεύματος, χωρίς να παίρνει υπόψη
των αισθητηριακών δεδομένων που συγκε- της τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς που κρύ-
ντρώνει, άρα τείνει να είναι κόσμος υποκειμε- βονται πίσω από την πάλη των ιδεών, πράγμα
νικός. Από την άποψη αυτή η αισθησιαρχία του για το οποίο του ασκήθηκε κριτική. Το υπόλοι-
Condillac κινδυνεύει να ολισθήσει πολύ κοντά πο συγγραφικό του έργο αναφέρεται κυρίως
προς τον υποκειμενικό ιδεαλισμό*. Πάντως η σε ζητήματα πολιτικής οργάνωσης και στη
αισθησιαρχία' του Condillac συνολικά αντιπα- χρήση των μαθηματικών στις κοινωνικές και
ραθέτεται προς τον ιδεαλισμό του Leibniz* και τις πολιτικές επιστήμες. Πέθανε υπό άγνω-
οποιαδήποτε άλλη θεωρητική αντίληψη για τη στες συνθήκες στις 28 Μαρτίου 1794, την ε-
γνώση. Αυτή η αντιπαράθεση επέδρασε θετικά παύριο της σύλληψής του.
για την ανάπτυξη του φιλοσοφικού υλισμού* Βιβλιογρ.: Y. Belaval "Présentation" de I' Esquisse <f un
στη Γαλλία του 18ου αιώνα. tableau historique des progrès de I' esprit humain, Vrin.
Φ. Κ. Βώρος Παρίσι, 1970.- K. M. Baker, Condorcet. From Natutal
Philosophy to Soàal Mathematics, University ol Chicago
Press. Σικάγο - Λονδίνο. 1975.
Κοντορσέ (Condorcet) Αντώνιος - Νικόλαος. Ο Ευστάβ. Μπάλιας
μαρκήσιος ντε Κοντορσέ είναι ένας από τους
πιο φημισμένους εκπροσώπους των "ψευδαι- κονφορμισμός (από το λατ. conformis = σύμ-
σθήσεων της προόδου", του πνεύματος που μορφος, ταιριαστός). Η τάση ενός ατόμου να
χάραξε τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό* και τη προσαρμόσει, να "συμμορφώσει" τις δικές του
Γαλλική Επανάσταση. Γεννήθηκε το 1743 στο γνώμες, την πνευματική στάση του και τους
Ριμπεμόν της Αίσνης. Από πολύ νωρίς ενδια- τρόπους συμπεριφοράς του προς τις γνώμες,
φέρεται για τα μαθηματικά και συνδέεται με πνευματική στάση και τρόπους συμπεριφοράς
τον Τυργκό* και τον ντ' Αλαμπέρ*, ο οποίος μιας ομάδας. Η κοινωνική ψυχολογία ερευνά
τον εισάγει στους κύκλους των φιλοσόφων τις ψυχικές και κοινωνικές συνθήκες υπό τις ο-
του Παρισιού, όπου εγκαθίσταται από το 1762. ποίες εκδηλώνεται αυτή η τάση. Ορισμένοι
Το 1769 γίνεται μέλος της Ακαδημίας των Επι- συγγραφείς κάνουν τη διάκριση μεταξύ "ομο-
στημών, το 1776 εκλέγεται μόνιμος γραμματέ- ειδείας" (γαλλ. "conformité") -γνώμης, στάσης,
ας της και το 1782 εκλέγεται στη Γαλλική Ακα- συμπεριφοράς- ως μιας ψυχολογικής ιδιονο-
δημία. Από τη στιγμή αυτή δραστηριοποιείται μίας, και στο κοινωνικό φαινόμενο του κον-
στη δημόσια ζωή, είτε υπερασπιζόμενος τα δι- φορμισμού (conformisme), που τον εννοούν ως
καιώματα των γυναικών και των μαύρων είτε την τάση για συμμόρφωση και προσαρμογή
προτείνοντας σχέδια για τον μετασχηματισμό προς τις επικρατούσες ιδέες και αξίες του δε-
της γαλλικής κοινωνίας. Με την έκρηξη της δομένου κοινωνικού συστήματος. Η τάση αυτή
Επανάστασης το 1789, συμμετέχει με τη γρα- έχει τις ρίζες της στις κοινωνικές συνήθειες,
φίδα του στις εξελίξεις, συνεργάζεται με τους που εντάσσονται με οργανωμένο τρόπο στους
γιακωβίνους και το 1791 εκλέγεται βουλευτής. θεσμούς, και τις ιδιόθελα αποδεκτές παραδό-
Συγκρούεται με τον Ροβεσπιέρο και απομονώ- σεις, αλλά και στην ενδοτικότητα του ατόμου
νεται, πράγμα που δεν θα τον εμποδίσει να ε- μπροστά στην πίεση της ιδεολογικής χειραγώ-
κλεγεί μέλος της Συντακτικής. Το 1793 εκδίδε- γησης και του οικονομικο-πολιτικού ψυχανα-
ται διάταγμα σύλληψής του που τον αναγκάζει γκασμού που ασκεί η άρχουσα τάξη στις συ-
να κρυφτεί και ταυτόχρονα του δίνει τη δυνα- νειδήσεις, μαζί με την απειλή της τιμωρίας που
τότητα να αφιερωθεί στη συγγραφή του κυριό- συγκρατεί αυτές τις συνειδήσεις στα πλαίσια
τερου έργου του, του Σχεδίου για έναν ιστορι- των τρόπων σκέψης και δράσης του κοινωνικο-

100
 Κοπέρνικος

πολιτικού κατεστημένου. Σε παγκοινωνική κλί- γέστη- ο Κοπέρνικος πρότεινε το δικό του σύ-
μακα οι συνέπειες είναι πολλαπλές: Στον στημα ως εναλλακτική λύση. Ως γνήσιος Πυθα-
τομεά της "Ηθικής", διαπιστώνεται μια ανατρο- γόρειος* και μαθητής του εξέχοντα πλατωνι-
πή της ιεραρχικής σειράς των μεγάλων ηθικών στή Novara, ο Κοπέρνικος επιχείρησε τη σύλ-
εννοιών, που είναι: το Καθήκον, πριν απ' όλα, ληψη της δομής του Σύμπαντος μέσα από
το Δίκαιο, η Ευθύνη, η Αξία και η Απαξία και, απλές μαθηματικές σχέσεις. Σε αντιδιαστολή
τελευταία απ' όλες, η Κύρωση, ο κολασμός. Η με το σύστημα του Πτολεμαίου, το οποίο συνί-
ανατροπή αυτής της ιεραρχίας των ηθικών στατο σε συλλογή ξεχωριστών προτύπων για
αξιών εκφράζεται, στην κλειστή μέσα στον τον κάθε πλανήτη χωριστά, το ηλιοκεντρικό
κονφορμισμό της κοινωνίας, με την Κύρωση σύστημα του Κοπέρνικου ήταν ένα ενοποιημέ-
που θεωρείται η πρώτη αξία, διότι θεωρείται νο σύστημα, απόρροια των δύο βασικών αρχών
ως το πρώτο δεδομένο και με βάση αυτήν με- που είχε ακολουθήσει: της αρχής της απλότη-
τριούνται όλες οι άλλες κατ' αντίστροφη τας και της αρχής της σχετικότητας.
σειρά. Στον τομέα της "Επιστήμης", ένας επι- Σύμφωνα με την πρώτη αρχή η φύση επιτυγχά-
στημονικός "πραγματισμός" θα ονομάζει αλή- νει τους σκοπούς της με βάση τις λιγότερες α-
θεια καθετί που θα κρίνεται ωφέλιμο στο επι- παιτούμενες αιτίες, ενώ, σύμφωνα με την
κρατούν δόγμα. Στον τομέα της "Αισθητικής", αρχή της σχετικότητας, δεν μπορούμε με βέ-
ένας αισθητικός ακαδημαϊσμός θα ονομάζει βαιο τρόπο να αποφανθούμε για την κίνηση
Ωραίο την κάθε εξεικόνιση της "σωστής", συμ- ενός σώματος σε σχέση με κάποιο άλλο.
βατικής συμπεριφοράς. Σύμφωνα με το κοπερνίκειο σύστημα, η ημερή-
Στις σύγχρονες προηγμένες βιομηχανικές κοι- σια κίνηση των ουρανίων σωμάτων οφείλεται
νωνίες, ορισμένοι εκπρόσωποι της κοινωνικής στην ημερήσια περιστροφή της Γης γύρω από
ψυχολογίας (Walker, Heyns κ.ά.) αλλοιώνουν τα τον άξονά της και η ετήσια κίνησή τους στην ε-
γεγονότα με αυθαίρετες γενικευτικές αποφάν- τήσια περιφορά της γύρω από τον Ήλιο. Ταυ-
σεις, όπως ότι ο κονφορμισμός είναι "ένα μόνι- τόχρονα ο Κοπέρνικος απέδωσε στη Γη την ι-
μο και καθοριστικό χαρακτηριστικό του πολιτι- κανότητα και μιας τρίτης κίνησης, η οποία εξη-
σμού μας" ή ότι ο αιώνας μας είναι "ένας αιώνας γεί το γεγονός ότι, παρά την ετήσια κίνησή
του κονφορμισμού" (βλ. και δογματισμός). της, ο άξονας περιστροφής της δείχνει πάντα
Βιβλιογρ.: Georges Bastide, Traité de Γ action morale προς το ίδιο σημείο της ουράνιας σφαίρας.
(1961).- Herbert Marcuse, One - dimensional Man ( 1964) Οι απόψεις του Κοπέρνικου κατέφεραν καίριο
Γιόν. Κρητικός πλήγμα στις αριστοτελικές θεωρίες που κυριαρ-
χούσαν για πολλούς αιώνες στη Δυτική Ευρώ-
Κοιτέρνικος Νικόλαος (Copernicus Nicolaus, πη. Η εκθρόνιση της Γης από το κέντρο του Σύ-
1473-1543). Γεννήθηκε στο Thorn της Πολω- μπαντος, δηλαδή η απόρριψη ενός γεωκεντρι-
νίας από εύπορους γονείς. Σπούδασε φιλολο- κού συστήματος και η αντικατάστασή του με
γία, μαθηματικά, ιατρική, νομικά, αλλά επέδειξε ένα ηλιοκεντρικό σύστημα που εξηγούσε καλύ-
μεγαλύτερο ζήλο για την Αστρονομία. Από το τερα τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, έθετε
1512 ως το τέλος της ζωής του, εγκαταστάθη- υπό αμφισβήτηση όλο το τότε θρησκευτικό οι-
κε μόνιμα στο Frauenberg, επισκοπική έδρα της κοδόμημα. Η θεωρία του Κοπέρνικου οδήγησε
Ανατολικής Πρωσίας, όπου ανέπτυξε ποικίλη στην εικόνα μιας ουράνιας σφαίρας πολύ πιο ε-
δραστηριότητα. Ασκώντας κατά κύριο λόγο κα- κτεταμένης από ό,τι πίστευαν την εποχή εκείνη.
θήκοντα κληρικού, ο Κοπέρνικος αφοσιώθηκε Η ιδέα ενός άπειρα μεγάλου Σύμπαντος, στο
ολοκληρωτικά στη μελέτη αστρονομικών ζητη- οποίο η Γη δεν κατέχει κεντρική θέση, συγκίνη-
μάτων. Αποτελεί σπάνιο παράδειγμα ανθρώ- σε και ώθησε την επιστημονική σκέψη για νέες
που που έφερε επανάσταση στον χώρο της ε- ανακαλύψεις. Οι απόψεις του Κοπέρνικου εκδό-
πιστήμης θεωρώντας τα παλιά δεδομένα που θηκαν ολοκληρωμένες από τον G. Joachim
είχε στη διάθεσή του από διαφορετική σκοπιά. (Rheticus) και με γενικό τίτλο De Revolutionibus
Οπως ομολογεί και ο ίδιος, μελετώντας το Orbium Coelestium (Για τις περιφορές των Ου-
έργο των αρχαίων Ελλήνων, διαπίστωσε ότι η ράνιων Σωμάτων), σε βιβλίο αφιερωμένο στον
ιδέα ενός ηλιοκεντρικού συστήματος προϋπήρ- Πάπα Παύλο τον Γ. Ανάτυπο του έργου έλαβε ο
χε ήδη στις ιδέες του Αρίσταρχου* του Σάμιου. Κοπέρνικος στην κλίνη του θανάτου του, την τε-
Δίχως να αρνηθεί την ακρίβεια του Πτολεμαϊ- λευταία ημέρα της ζωής του.
κού συστήματος -γνωστού στη Δύση ως Αλμα- Γ. Κ. Οικονόμου

101
Κοπνίν

ΚοπνΙν Πάβελ Βασίλιεβιτς (1922-1971). Σοβιε- τρούς, φιλόλογους, φιλόσοφους και πολιτι-
τικός φιλόσοφος, ακαδημαϊκός, ειδικός στη κούς. Παρακολουθούσε με πάθος την πνευμα-
γνωσιολογία* και την ιστορία της Λογικής*. τική κίνηση και τις πολιτικές εξελίξεις της Ευ-
Ικανός οργανωτής στον τομέα της φιλοσοφι- ρώπης και έζησε από κοντά τη Γαλλική Επανά-
κής εκπαίδευσης. Μέλος της Εκτελεστικής σταση, η οποία τον επηρέασε βαθιά. Οι φιλο-
Επιτροπής της Διεθνούς Ομοσπονδίας των φι- λογικές επιδόσεις του τον έκαναν γνωστό
λοσοφικών εταιρειών. Συνεισέφερε πολλά στην Αγγλία, Ιταλία, Ελβετία, Γερμανία, Ολ-
στην επεξεργασία της λογικής της επιστημονι- λανδία και άλλες χώρες, με τους κλασικούς φι-
κής έρευνας, είναι ο πρώτος από τους σοβιετι- λόλογους των οποίων συνεργαζόταν και αλλη-
κούς φιλοσόφους που ερεύνησε, από θέσεις λογραφούσε. Επαγγελματικά ασχολήθηκε με
του μαρξισμού, τον ρόλο και τη σημασία του τις εκδόσεις και μεταφράσεις αρχαίων ελληνι-
παράλογου στη θεωρία της γνώσης*. Βασικά κών κειμένων και ιατρικών βιβλίων. Το αδιά-
έργα του: Η υπόθεση και ο ρόλος της στη πτωτο ενδιαφέρον του για την Ελλάδα και το
γνώση της πραγματικότητας, Κίεβο, 1962.- Ει- πολιτικό πρόβλημά της τον οδήγησε στον συν-
σαγωγή στη μαρξιστική γνωσιολογία, Κίεβο, δυασμό των επιστημονικών ασχολιών του με
1966.- Διαλεκτική, Λογική, Επιστήμη, Μόσχα, την πνευματική αναγέννηση της πατρίδας του.
1973.- Γνωσιολογικές και λογικές βάσεις της Αυτός ο συνδυασμός τον απέτρεψε να δεχτεί
επιστήμης, Μόσχα, 1974. θέση πανεπιστημιακού καθηγητή και ακαδη-
θεοχ. Κεσοίδης μαϊκού στη Γαλλία. Το 1805 εγκαινίασε την
"Ελληνική Βιβλιοθήκη", σειρά αρχαίων ελλή-
Κοραής Διαμαντής (ή Αδαμάντιος) (1748, νων συγγραφέων με εισαγωγές και σχόλια,
Σμύρνη - 1833, Παρίσι). Γεννήθηκε στη Σμύρνη στην οποία εξέδωσε 26 τόμους (μαζί με τα Πά-
το 1748 από πατέρα Χιώτη, τον Ιωάννη Κοραή, ρεργα). Οι διαστάσεις των εισαγωγών του ξε-
και μητέρα τη Θωμαή, κόρη του Διαμαντή Ρυ- περνούσαν κάθε φιλολογική επίδοση και δεί-
σίου. Η ευφυΐα του, η οικογενειακή παράδοση χνουν το εύρος του πνευματικού του ορίζοντα.
και η προθυμία των γονέων του δυνάμωσαν Πέθανε το 1833 με την ικανοποίηση ότι συνέ-
τον ζήλο του να τελειώσει γρήγορα το σχο- βαλε με τον αγώνα του στην (έστω μερική) α-
λείο της γενέτειράς του και να επιδοθεί στην πελευθέρωση της πατρίδας του.
εκμάθηση ξένων γλωσσών (ιταλική, γαλλική, Πολλά από τα βιβλία του ξεχωρίζουν για το ι-
εβραϊκή και λατινική). Η συναναστροφή του με δεολογικό περιεχόμενό τους. Η Αδελφική δι-
τον Ολλανδό ιερέα της Σμύρνης Βερνάρδο δασκαλία (1798) αντικρούει την άποψη του ε-
Keun τον βοήθησε καθοριστικά στην πνευματι- φησυχασμού των Ελλήνων έναντι των κατα-
κή εξέλιξη του. κτητών τους, ενώ η μετάφραση του Περί αδι-
Το 1771 ταξίδευσε στο Αμστερνταμ, όπου πα- κημάτων και ποινών του Βεκκαρία (1802 και
ράλληλα με την επίδοση του στο εμπόριο είχε 1823) δίνει μια πολιτική και κοινωνική θεωρία
την ευκαιρία να πλουτίσει τις γνώσεις του και από τον διαφωτιστικό χώρο. Μνημειώδες έμει-
να παρακολουθήσει τα πνευματικά ρεύματα της νε το Mémoire sur Γ état actuel de la civilisation
Ευρώπης. Πολύτιμος οδηγός και δάσκαλός του dans la Créce (1803), με το οποίο αποδεικνύει
υπήρξε ο Ολλανδός ιερέας Αδριανός Buurt. την αυτοαναγέννηση της πατρίδας του από τα
Στη Σμύρνη γύρισε το 1778, αλλά ο προσανα- μέσα του 18ου αιώνα. Σημαντικοί ακόμη για τις
τολισμός του ήταν πια η Ευρώπη, όπου και κα- απόψεις και τις επιδράσεις τους είναι οι διάφο-
τάφερε να πάει για σπουδές το 1782. Γράφτη- ροι Διάλογοίτου (1815-1831), στους οποίους ο
κε στην Ιατρική σχολή του Montpellier από την Κοραής αναλύει παραστατικά το πολιτικό πρό-
οποία αποφοίτησε το 1786 και ανακηρύχτηκε βλημα της Ελλάδας. Τέλος, τα σοφά Προλεγό-
διδάκτοράς της το 1787. Στη διάρκεια των μενα (1815 και 1833) και τα Ατακτά του (1828-
σπουδών του είχε την ευκαιρία να ασχοληθεί ι- 1833) είναι σπουδαίες συμβολές σε θέματα
διαίτερα με τους αρχαίους ιατρούς, γεγονός παιδείας, γλώσσας και ιστορίας.
που σημάδεψε την περαιτέρω πορεία του. Την Χωρίς να είναι φιλόσοφος, με την επιστημολο-
επόμενη χρονιά επισκέφθηκε το Παρίσι, το γική έννοια του όρου, ο Κοραής μελέτησε τη
οποίο τον εντυπωσίασε και τον κράτησε για φιλοσοφία της εποχής του και διαμόρφωσε μια
πάντα κοντά του. Δεν άσκησε ποτέ την ιατρι- φιλοσοφική πεποίθηση, που ο αναγνώστης τη
κή, είχε όμως την ευκαιρία να γνωριστεί εκεί βρίσκει διάσπαρτη στο έργο και την επιστολο-
με μεγάλες φυσιογνωμίες της εποχής του, ια- γραφία του. Ακόμη, χωρίς να είναι πολιτικός

102
 Κοράνιο

της πράξης, ήταν πάντοτε ενημερωμένος για Κοράνιο (al - Qur'ân). Είναι το ιερό βιβλίο του
τα πολιτικά ρεύματα του καιρού του και συ- Ισλάμ, το οποίο κατά τους μουσουλμάνους πε-
γκρότησε μια πολιτική θεωρία που διαπνέεται ριέχει την τέλεια αποκάλυψη του Θεού προς
από τις αρχές του Διαφωτισμού* και τα κηρύγ- την ανθρωπότητα.
ματα της Γαλλικής Επανάστασης. Και στα δύο Η λέξη Qur'ân σημαίνει "ανάγνωσμα" αλλά και
τον βοήθησε η ανθρωπιστική του παιδεία, που "απαγγελία" και δίνεται από το ίδιο το βιβλίο
του στάθηκε συνεχής αφετηρία σ' όλες του τις (2, 181 κ.ά.), που αποκαλύφθηκε, λέει, στον
απόψεις. Ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα και προφήτη Μωάμεθ κατά τον μήνα Ραμαντάν,
δικαιοσύνη είναι έννοιες διάχυτες στο έργο και μάλιστα κατά τη νύκτα του "θείου θεσπί-
και τη ζωή του. Θαυμαστής του Ορθού Λόγου σματος" (Κορ. 97, 1 εξ.) και σε αραβική γλώσ-
και επιφυλακτικός απέναντι στον Καντ* και τη σα σε μια σπηλιά κοντά στη Μέκκα από τον άγ-
γερμανική φιλοσοφία, παρατάσσεται με τους γελο Γαβριήλ, που τον διέταξε να απαγγείλει
Ιδεολόγους που ξεκινούν από τους εγκυκλο- (ή να διαβάσει) ένα κομμάτι από το ουράνιο
παιδιστές* και τον Διαφωτισμό*, αλλά στέκο- αρχέτυπο του Κορανίου, που ήταν οι πρώτοι
νται κριτικά απέναντι στις ακρότητες της Γαλ- πέντε στίχοι του 96ου κεφαλαίου. Η μουσουλ-
λικής Επανάστασης, τον ιακωβινισμό και τις μανική παράδοση τιμά μεγάλως τη νύκτα της
ναπολεόντειες αυθαιρεσίες. Η "μεσότητα", έν- πρώτης αυτής αποκάλυψης, και την τοποθετεί
νοια αρχαιοελληνική, που τον οδήγησε στη στην 27η του σεληνιακού μηνός Ραμαντάν, ο
γλωσσική θεωρία του για αναβάθμιση της δη- οποίος καθορίστηκε ως μήνας της επίσημης
μοτικής, διέπει όλες του τις θέσεις. Αυτό δια- νηστείας του Ισλάμ.
κρίνεται πιο καθαρά στην αντίληψή του για την Η δομή του Κορανίου. Το Κοράνιο σήμερα
αδιάσπαστη ενότητα των εννοιών "πολιτική" είναι χωρισμένο σε 114 κεφάλαια, καθένα από
και "ηθική". Οι στενές και ποικίλες σχέσεις του τα οποία χωρίζεται σε πολλούς στίχους, που ο-
Κοραή με τους Cabanis*, M. J. Chenier, Et. νομάζονται άγιατ, δηλαδή "σημεία" ή "θαύματα"
Clavier, Fr. Daunou, Destutt de Tracy", Cl. Fau- του Θεού. Ως τον θάνατο όμως του Μωάμεθ
riel Garat, P. Sue, Fr. Thurot, Volney και πολ- (632) δεν υπήρχε ενιαίο βιβλίο. Οι αποκαλύψεις
λούς άλλους επικυρώνουν την πνευματική του ήταν συγκεντρωμένες σε συλλογές, τις ο-
συγγένειά του με τον κύκλο των Ιδεολόγων, ποίες είχαν καταγράψει οι οπαδοί του, και ιδίως
έστω κι αν κάποιες στιγμές ο στοχασμός του οι γραφείς που είχε μαζί του. Πρώτος ο χαλίφης
γίνεται ριζοσπαστικότερος. Αμπού Μπακρ (632-634) συνέλεξε τις συλλογές
Το πιο χαρακτηριστικό έργο του Κοραή, που συ- και κατάρτισε ενιαίο κείμενο. Επειδή όμως ήταν
γκεντρώνει το φιλοσοφικό του πιστεύω, είναι η ατελές και κυκλοφορούσαν και πολλές άλλες
Διατριβή αυτοσχέδιος περί του περιβοήτου αποκαλύψεις, ο τρίτος χαλίφης του Ισλάμ, ο
δόγματος των Σκεπτικών φιλοσόφων και Σοφι- Ουθμάν (644-656) συνέστησε επιτροπή ειδημό-
στών, νόμω καλόν, νόμω κακόν (1819). Γ αυτή νων, η οποία συνέλεξε όλες τις αποκαλύψεις,
ο συγγραφέας της, αντικρούοντας τους ισχυρι- αναθεώρησε το παλαιό κείμενο και κατάρτισε
σμούς του Παναγιώτη Κοδρικά, όχι μόνο αποκα- το έως σήμερα επίσημο κορανικό κείμενο. Κατά
θιστά την ιστορική αλήθεια σχετικά με το δόγμα την κατάρτιση όμως του βιβλίου, οι αποκαλύ-
"νόμω καλόν, νόμω κακόν" αλλά και προχωρεί ψεις που δέχθηκε ο Μωάμεθ δεν κατετάγησαν
σε μια συστηματική διατύπωση της αντίθετης κατά χρονολογική σειρά. Ετσι αργότερα ορι-
αρχής, ότι προϋπήρξε στους ανθρώπους το φυ- σμένοι υπομνηματιστές, και στα νεότερα χρό-
σικό δίκαιο, νόμοι φυσικοί πάνω στους οποίους νια και ορισμένοι Ευρωπαίοι ισλαμολόγοι
εδράζονται οι πολιτικοί νόμοι. Από κει και πέρα (Nöldeke, Blachère κ.ά.), άσκησαν μια φιλολογι-
τον λόγο έχει η παιδεία που, έτσι δεμένη άρρη- κοιστορική κριτική στις κορανικές αποκαλύψεις
κτα με τη φιλοσοφία, αποκτά ένα ευρύ νόημα και κατέταξαν τα κεφάλαια του Κορανίου σε
και μια ιδιάζουσα κοινωνική αποστολή. δύο ομάδες: Σε κείνα που αποκαλύφθηκαν κατά
Βιβλιογρ.: Δ. Θερειανός, Αδαμάντιος Κοραής, Α'-Γ. Τερ- τη διάρκεια του κηρύγματος του Μωάμεθ στη
γέστη, 1869-1890.- Stephen George Chaconas, Ada- Μέκκα (610-622) και σε κείνα της δράσεώς του
madios Korais: A Study in Greek Nationalism, Νέα Υόρκη, στη Μεδίνα (622-632). Ετσι, αν θέλει κανείς σή-
1942.- Έρανος εις Αδαμόντιον Κοραήν", Αθήνα. 1965 - μερα να ιδεί το αρχαιότερο κήρυγμα του Μωά-
Κ. Θ. Δημαράς. Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα,
μεθ, πρέπει να αρχίσει την ανάγνωση του Κορα-
1977.- "Διήμερο Κοραή", Αθήνα, 1984 - Πρακτικό Συνε-
δρίου "Κοραής και Χίος" Α'-Β'. Αθήνα. 1984-1985.
νίου από το τέλος.
Στέριος Φασουλάκης Το Κοράνιο ως αποκάλυψη. Το Κοράνιο,

103
Κορδάτος

κατά τους πιστούς του Ισλάμ, δεν περιέχει ποιήσει κανείς τα θέματα, θα ιδεί ότι οι βασικές
απλώς τη θεία αποκάλυψη, αλλά είναι ο ίδιος ο διδασκαλίες του Κορανίου είναι η αυστηρή μο-
αιώνιος λόγος του Θεού, η ομιλία του. Ο Θεός νοθεΐα, η δημιουργία του κόσμου και του αν-
μιλά και ο λόγος του είναι αιώνιος. Η αποκάλυ- θρώπου και ο σκοπός τους και η προσδοκία
ψη του λόγου του Θεού είναι ο νόμος και το των εσχάτων.
θέλημά του. Έτσι το Ισλάμ είναι προπαντός Το Κοράνιο ως φιλολογικό κείμενο. Το Κο-
θρησκεία του ιερού βιβλίου της αποκαλύψεως. ράνιο έχει ρυθμό' είναι γραμμένο σ' ένα είδος
Στα μάτια των πιστών ο Θεός αποκαλύπτει τον πεζοτράγουδου. Για τον λόγο αυτό και επειδή
αιώνιο και αδημιούργητο λόγο του στο Βιβλίο γράφτηκε στην υψηλή γλώσσα της κεντρικής
του Κορανίου, που δεν είναι ούτε μια ιστορία Αραβίας, θεωρείται πρότυπο της αραβικής
του "λαού του Θεού" (όπως η Βίβλος για το γλώσσας. Η ομορφιά του λόγου του θεωρείται
Ισραήλ) ούτε της ζωής του Μωάμεθ. Είναι επίσης απόδειξη του θείου χαρακτήρα του. Οι
λόγος του θεού που μέσω αγγέλου του απο- μεταφράσεις μπορεί να είναι χρήσιμες για να
καλύπτει ο Θεός στον προφήτη του και δι' καταλάβουν τα νοήματα οι μουσουλμάνοι ή οι
αυτού στην ανθρωπότητα. Ο ανθρώπινος φο- μη μουσουλμάνοι που δεν κατέχουν την αραβι-
ρέας της θείας αποκάλυψης, ο προφήτης Μω- κή. Ωστόσο ως αναλλοίωτος λόγος του θεού
άμεθ, τιμάται βέβαια κατ' εξοχήν από τους το Κοράνιο μπορεί να νοηθεί μόνο στην αραβι-
μουσουλμάνους ως ο μεγαλύτερος των προ- κή, γιατί έτσι αποκαλύφθηκε από τον ίδιο τον
φητών και ο τελευταίος αυτών, αλλά τίθεται θεό. ΓΓ αυτό έγκυρο για τη λατρεία είναι μόνο
τελείως κάτω από τη θεία αποκάλυψη. το αραβικό κείμενο.
Την αποκάλυψη αυτή την είχε ξεχάσει ο κό- Βιβλιογρ.: Βλ. άρθρο "al - Kur"ân" στην Encyclopaedia ol
σμος και την ξαναστέλνει ο Θεός με τον τελευ- Islam (New Edition).- Αναστασίου Γιαννουλάτου, Ισλάμ.
Αθήνα. 1975.- Γρηγ. Ζιάκα, Ιστορία των θρησκευμάτων.
ταίο των προφητών, τον Μωάμεθ. Η αποκάλυ-
Β'. Το Ισλάμ. Θεσσαλονίκη, β' έκδ. 1983. σ. 166-197.
ψη τούτη φυλάσσεται αιωνίως κοντά στον Θεό Γοηγ. Ζιάκας
ως αιώνιος λόγος του. Το ένδοξο Κοράνιο, λέει
ο Μωάμεθ, είναι γραμμένο σε πίνακα που φυ- Κορδάτος Γιάννης (1891, Ζαγορά Πηλίου, -
λάσσεται δίπλα στον Θεό. Αυτό είναι το αρχέ- 1961). Ιστορικός και κοινωνιολόγος. Σπούδασε
τυπό του που είναι "η Μητέρα της Βίβλου". νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνα, αλλά δεν
Το Κοράνιο ως αντίγραφο του ουρανίου αρχε- άσκησε τη δικηγορία. Υπήρξε μέλος της Σοσια-
τύπου περιέχει όλο τον νόμο του θεού, που δί- λιστικής Ένωσης του Βόλου, ιδρυτικό μέλος
νεται αποσπασματικώς στα άλλα βιβλία της α- της "Φοιτητικής συντροφιάς" στην Αθήνα και,
ποκαλύψεως και προηγείται αυτών. για ένα διάστημα, Γενικός Γραμματέας του Σο-
Το Κοράνιο στη ζωή των πιστών. Σύμφωνα σιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας
με τα παραπάνω, το Κοράνιο είναι ο ακρογωνι- (του ΚΚΕ).
αίος λίθος στη ζωή των μουσουλμάνων. Η ι- Κυριότερα είναι γνωστός από το συγγραφικό
σλαμική κοινότητα έχει ως ύψιστο κανόνα πί- του έργο. Τα περισσότερα έργα του είναι ιστο-
στεως και νομικό κώδικα της καθημερινής ρικά και διαπνέονται από τη μαρξιστική (υλιστι-
ζωής το Κοράνιο, που είναι ο νόμος του θεού κή) ερμηνεία της ιστορίας. Ο Κορδάτος είχε
και άρα ο καταστατικός χάρτης της θρησκείας πλούσια κοινωνιολογική κατάρτιση, που επί-
και της πολιτείας μαζί του Ισλάμ. Κατά την σης διαποτίζει όλο το συγγραφικό του έργο.
πίστη των μουσουλμάνων δεν υπάρχει πτυχή Τα πιο σημαντικά και γνωστά έργα του Κορδά-
του μουσουλμανικού βίου που να μην καθορί- του είναι: Η Κοινωνική σημασία της Ελληνικής
ζεται απ" αυτό. Αφού είναι ο αιώνιος λόγος του Επαναστάσεως (έργο - σταθμός στη νεοελλη-
θεού, περιέχει όχι μόνο τις αλήθειες της πί- νική ιστοριογραφία), βιβλίο που κυκλοφόρησε
στης, αλλά και όλη την επιστήμη. σε πολλές εκδόσεις από το 1924 και ύστερα,
Οι βασικές διδασκαλίες του Κορανίου. Επει- νόμιμες και παράνομες. Το έργο αυτό προκά-
δή το Κοράνιο θεωρείται λόγος του θεού που λεσε έκπληξη στους επιστήμονες και οργή-α-
αποκαλύπτει ο θεός στην ανθρωπότητα, γΓ γανάκτηση στους συστηρητικούς κύκλους.
αυτό έχει τη μορφή "συζητήσεων" που κάνει ο Αλλά, τελικά, οι γενικές θέσεις του Κορδάτου
θεός σε πρώτο πρόσωπο με την ανθρωπότητα. έγιναν αποδεκτές και αποτελούν σήμερα θέ-
Τα κεφάλαιά του όμως δεν έχουν ενιαίο περιε- σεις της επιστήμης της Νεοελληνικής Ιστο-
χόμενο' οι στίχοι μιλούν για διάφορα θέματα ρίας. Αλλα έργα του ίδιου είναι: η Μεγάλη
και πηδούν από θέμα σε θέμα. Αν συστηματο- Ιστορία της Ελλάδας (αρχαία, βυζαντινή και

104
 Κορέσσιος

νεότερη, ως το 1924) σε 14 ογκώδεις τόμους" Λαού, το 1869). Ένα απ" αυτά είναι και τούτο:
η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «Απερχόμενος το πρωί εις το έργον σου, φίλε
η Ιστορία του Αγροτικού Κινήματος στην χειρώναξ, είσελθε εις την Εκκλησίαν, σφραγί-
Ελλάδα Ο Ιστορικός Υλισμός( 1925)' η Ιστορία σου δια του σημείου του σταυρού και ειπέ το
του Γλωσσικού μας Ζητήματος (πυρήνας "Πάτερ Ημών", και ο θεός τον οποίον επικαλεί-
αυτού του έργου είναι μία προγενέστερη μελέ- σαι θέλει ευλογήσει τα έργα σου». Έτσι θα συ-
τη του ίδιου με τίτλο: Λογιωτατισμός και Δη- νηθίσει να ζητάει από τον θεό όσα οφείλει να
μοτικισμός, 1927)· η Ιστορία του Ελληνικού διεκδικεί από τον εργοδότη του.
Εργατικού Κινήματος η Ιστορία της Νεοελλη- Φ. Κ. Βώρος
νικής Λογοτεχνίας Η Παλαιά Διαθήκη στο
φως της Κριτικής (1947)· Εισαγωγή εις την Νο- Κορέσσιος Γεώργιος. Προέρχεται από παλιά
μικήν επιστήμην. χιώτικη οικογένεια. Γεννήθηκε μάλλον μετά
Χαρακτηριστικό των συγγραφών του Γιάννη την άλωση της Χίου από τους Τούρκους το
Κορδάτου είναι ότι συνοδεύονται από πλούσια 1566 (η παλιά χρονολογία 1554, ως έτους γεν-
τεκμηρίωση με παραπομπές σε πηγές και αρ- νήσεώς του, θεωρείται σήμερα λανθασμένη).
χειακό υλικό. Σπούδασε στην Πάδοβα και διέπρεψε ως ια-
Αναμφισβήτητα στο πολύπλευρο και ογκώδες τρός και φιλόσοφος. Οι σχέσεις του με την οι-
αυτό έργο του Κορδάτου υπάρχουν και ατέλει- κογένεια των Μεδίκων ίσως τον βοήθησαν να
ες (μεθοδολογικές και ερμηνευτικές)' αλλά κα- διοριστεί στο πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου
νείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την πρωτοτυ- και δίδαξε από το 1609 έως το 1615. Υστερα
πία του έργου αυτού και την πρωτοφανέρωτη από ένα μεσοδιάστημα άσκησης της ιατρικής
τεκμηρίωσή του. Και θυμίζουμε ότι από την στο Λιβόρνο και πιθανώς στη Μασσαλία, κατέ-
αρχή έως το τέλος της συγγραφικής αυτής πα- ληξε στη Χίο πριν από το 1618. Στην ιδιαίτερη
ραγωγής, που κάλυψε τέσσερις περίπου δεκα- πατρίδα του μετήρχετο το επάγγελμα του ια-
ετίες, η ερμηνευτική γραμμή που ακολούθησε τρού και του δασκάλου (στο σχολείο της αδελ-
ο συγγραφέας ήταν μία και αταλάντευτη, αυτή φότητας των Αγίων Αναργύρων Εγκρεμού).
του ιστορικού υλισμού*. Η ακαταπόνητη ερευ- Ανάμεσα στους μαθητές του, που μιλούν με
νητική προσπάθεια του Κορδάτου και η σταθε- κολακευτικά λόγια για τον δάσκαλό τους, συ-
ρή ερμηνευτική του προσέγγιση συντέλεσαν γκαταλέγονται ο πρωτοσύγγελος Γρηγόριος ο
ώστε να δώσει ο συγγραφέας αυτός στους Μυρμηγκουσιανός και ο Λαυρέντιος Καββά-
Ελληνες μια καινούρια γεύση της ιστορίας κος. Είχε ακόμη στη Χίο στενές σχέσεις με τη
τους, έναν τρόπο αναζήτησης της ιστορικής α- μονή Μουνδών, στην οποία συνήθιζαν να μο-
λήθειας. Περιττό να τονιστεί ότι το έργο αυτό νάζουν μέλη αριστοκρατικών οικογενειών. Η
πολεμήθηκε λυσσαλέα από το κατεστημένο φήμη του ως πολυμαθούς λογίου και έμπειρου
και τους ιστοριογράφους του. Μερικά από τα δασκάλου ώθησε την ελληνική κοινότητα της
έργα του Κορδάτου κατά καιρούς απαγορεύο- Βενετίας να καλέσει τον Κορέσσιο το 1627 να
νταν, ιδιαίτερα Η κοινωνική σημασία της Ελλη- διδάξει στο εκεί σχολείο της. Ο Κορέσσιος με
νικής Επαναστάσεως. Το έργο του Κορδάτου το αιτιολογικό ότι είναι υπερήλικας και ότι είχε
διαπνέεται από την ακοίμητη επιθυμία να φωτί- υποχρεώσεις στη Χίο δεν αποδέχτηκε τη θέση
σει ιδεολογικά την ελληνικό λαό. Τον Πρόλο- (1628). Το 1654 έγραψε δύο επιστολές στον
γο στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλο- Λέοντα Αλλάτιο* (1588-1669), παρακαλώντας
σοφίας τον τελειώνει έτσι: "Κλείνω τώρα το τον να στείλει στο σχολείο των Αγίων Αναργύ-
προλογικό τούτο σημείωμά μου με τα λόγια ρων της Χίου τα βιβλία που είχε υποσχεθεί ο
του Μαρξ: Η απελευθέρωση του Γερμανού (και τελευταίος. Πέθανε στη Χίο ίσως το 1661 (η
του κάθε πολίτη οποιασδήποτε χώρας) σημαί- παλαιότερη χρονολογία 1641 δεν είναι πια α-
νει την απελευθέρωση του ανθρώπου. Η κεφα- ποδεκτή) και πάντως μετά το 1654. Το συγ-
λή της απελευθέρωσης είναι η φιλοσοφία, η γραφικό έργο του Γεώργιου Κορεσσίου είναι
καρδιά της είναι η φιλοσοφία...". τεράστιο, αλλά το περισσότερο ανέκδοτο. Σώ-
Στην Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινή- ζεται σε πολλά χειρόγραφα αποκείμενα σε
ματος (σελ. 16-17), ο Κορδάτος παραθέτει α- διάφορες βιβλιοθήκες. Εκτός από κάποια πρώ-
ποσπάσματα από το Εγκόλπιον του Εργατικού ιμα έμμετρα κείμενά του, δημοσιεύτηκαν η
Λαού (φυλλάδιο που το κυκλοφόρησε δωρεάν Διήγησις του κλεινού αγώνος των Φλωρεντι-
στους χειρώνακτες η Εταιρεία των Φίλων του νών..., Βενετία, 1611 (ελληνικά και λατινικά), η

105
ΚορΙσκος

Operetta intorno al galeggiare de corpi solidi..., τους. Κατά την παράδοση ο ηγεμόνας του
Φλωρεντία, 1612, και η Orazione στον Φραγκί- Αταρνέα (πρωτεύουσας της Τρωάδος) παρα-
σκο Μέδικο (1614). Μετά τον θάνατό του εκ- χώρησε στον Κορίσκο και στον Έραστο τη δι-
δόθηκαν τα θεολογικό έργα Εγχειρίδιον περί οίκηση της Ασσου (πόλης σημαντικής της Τρω-
εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος (1692- άδας επίσης). Εδώ, στην Ασσο τώρα, δηλαδή
1694), Ακολουθία ασματική του αγίου μάρτυ- μετά τον θάνατο του Πλάτωνα (347 π.Χ.) φθά-
ρος Θεοφίλου του Ζακυνθίου μαρτυρήοαντος νουν ακόμα δύο από τους σημαντικότερους
εν Χίω, Συντομία των ιταλικών αμαρτημάτων μαθητές του Πλάτωνα, ο Ξενοκράτης* και ο
του αριθμού, Λονδίνο, 1854, Ει χρη τον αιρετι- Αριστοτέλης', όπου συναντούν τους παλαιούς
κόν αναβαπτίζεαθαι... (1909) και μερικά άλλα. συμμαθητές τους Έραστο και Κορίσκο και ι-
Ιατρός και λόγιος, ο Γ. Κορέσσιος ήταν περισ- δρύουν μια νέα σχολή φιλοσοφίας, ένα είδος
σότερο γνωστός ως θεολόγος. Η πρώτη σύ- προέκτασης της Πλατωνικής Ακαδημίας*. Οι
γκρουση του με τη δυτική σκέψη έγινε όταν δί- άλλες αρχαίες πηγές που αναφέρουν τον Κο-
δασκε στην Πίζα: προσπάθησε να αντικρούσει ρίσκο (Στοβ. Ανθ. VII 53, Φευδο-Πλάτων,
(1612) τις απόψεις του μαθηματικού, αστρονό- Επιστ. 6 και Στράβ. XIII 1, 54) δεν προσθέτουν
μου και συναδέλφου του Galileo Galilei! Αν και κανένα νέο στοιχείο γΓ αυτόν.
έγραψε αρκετά ιατρικά και φιλοσοφικά έργα, Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, II 1,
κανένα απ' αυτά δεν εκδόθηκε. Δίνοντας πε- Darmstadt, 1963'.- W. K. C. Gulrie, A History ol Greek
ρισσότερη σημασία στον κίνδυνο της Ορθοδο- Philosophy, τόμ. 4, Cambridge, 1975.- W. Wilamowitz.
ξίας από τους καθολικούς και τους διαμαρτυ- Aristoteles und Athen, Berlin, 1923.
ρόμενους, ο Κορέσσιος καταπολέμησε με Βαο. Κύρκος
πάρα πολλά συγγράμματά του τις απόψεις των
τελευταίων και έγινε σύμβουλος (π.χ. το 1631) Κορνούτος, Α. (το πλήρες λατινικό όνομά του:
του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Για την πολε- Leucius Annaeus Cornutus: Λεύκιος Ανναίος
μική του κατακρίθηκε από τον Αλλάτιο, τον Κ. Κορνούτος). Ο Ανναίος Κορνούτος ανήκει στη
Λούκαρη κ.ά., ενώ επαινέθηκε από πάρα πολ- μεγάλη σειρά των ησσόνων Στωικών*, που έ-
λούς ορθόδοξους. ζησαν και δίδαξαν στη Ρώμη κυρίως αλλά και
σε άλλες πόλεις κατά την εποχή της αυτοκρα-
Το φιλοσοφικό του έργο δεν μελετήθηκε, είναι τορίας, όπως είναι γνωστή στη ρωμαϊκή ιστο-
όμως γνωστό ότι έγραψε: Κατά των λεγόντων ρία η εποχή από τις αρχές του 1ου αι. έως τα
μη δειν μανθάνειν, Περί ουρανού, Περί ψυχής, μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Είναι βέβαια Ρωμαίος
Περί προβλημάτων εις τας ε' αισθήσεις, Εις τα στωικός φιλόσοφος, που έλαβε ελληνική φιλο-
του Αριστοτέλους περί φυσικής ακροάσεως υ- σοφική παιδεία και έγραψε ελληνικά και λατι-
πομνήματα, Φυσικά ζητήματα και μεταφυσικοί νικά. Συγκεκριμένα ο Ανναίος Κορνούτος έζη-
σημειώσεις εις την μεταφυσικήν του Αριστοτέ- σε κατά τη βασιλεία του Νέρωνα" γεννήθηκε
λους και άλλα, από τα οποία φαίνεται η προτί- στο χωριό Λέπτη (περί το 20 μ.Χ.), από όπου
μηση του στην αριστοτελική φιλοσοφία. Ολο κατάγονταν και οι διάσημοι Ρωμαίοι ποιητές
το έργο και η δράση του, ιδιαίτερα η εκπαιδευ- Πέρσιος (σατιρικός) και Λουκανός, υπήρξε άλ-
τική, έχουν αξία αν μελετηθούν μέσα στα ιστο- λωστε δάσκαλος και φίλος αργότερα και των
ρικά πλαίσια του 17ου αιώνα. δύο αυτών ανδρών. Ανέπτυξε δραστηριότητα
Βιβλιογρ.: Ε. Legrand. Bibliographie hellénique... au dix - στη Ρώμη ως δάσκαλος της φιλοσοφίας και
septième siècle, A - -E\ Παρίσι, 1894-1903.- P. Vancourt, της ρητορικής. Στους μαθητές του αυτή την
Georges Coressios..., "Orientatia Christiana" AB' (1933). περίοδο ακριβώς αριθμούνται και οι δύο Ρω-
σελ. 40 και εξής - Κ. Αμαντος, Γεώργιος Κορέσσιος,
μαίοι ποιητές που αναφέραμε (περί το 50 μ.Χ.).
Αθήνα. MS' (1935). σελ. 191-204.
Στέριος Φαοουλάκης
Ο Πέρσιος μάλιστα του αφιέρωσε τις πέντε
σάτιρές του. Εξορίσθηκε από τη Ρώμη μεταξύ
ΚορΙσκος. Αναφέρεται από τις πηγές ως μαθη- των ετών 62-65" δεν είναι σαφείς οι λόγοι της
τής του Πλάτωνα* πάντοτε όμως μαζί με τον εξορίας του (επί Νέρωνος), αλλά αυτό έγινε
Έραστο*: "Έραστος και Κορίσκος οι ΣκήψιοΓ μετά τη συνωμοσία του Πείσωνα.
(Διογένης Λαέρτιος, 3, 46). Ο Κορίσκος, λοι- Οι σχέσεις του με τη φιλοσοφία δεν ήταν τόσο
πόν, και ο Έραστος ήταν από την Σκήψη της πολύ επαγγελματικές όσο μάλλον ενός σκε-
Τρωάδας, παρακολούθησαν μαθήματα στην πτομένου ανθρώπου και διανοητή. Ωστόσο τον
Ακαδημία του Πλάτωνα και μετά τον θάνατό απασχόλησαν φιλοσοφικά θέματα, κυρίως
του (ή λίγο πριν) επέστρεψαν στην πατρίδα σχετικά με τη λογική του Αριστοτέλη* (Κατή-

106
 Κορυδαλεύς

γορίες), την αθανασία της ψυχής (στωική διδα- ριλλο Λούκαρη (1620-1623, 1623-1635, 1637-
σκαλία, Παναίτιος*) και θέματα μυθολογίας 1638) στην Κωνσταντινούπολη, όπου άσκησε
(θεολογία). Πίστευε, π.χ., όπως μαθαίνουμε διδακτικό έργο και έγινε μοναχός. Σφοδρός
από τον Ιάμβλιχο* (4ος αι. μ.Χ.), ότι η ψυχή συ- διώκτης του την εποχή αυτή υπήρξε ο Μελέ-
ναποθνήσκει με το σώμα ("συναιρείται η ψυχή τιος Συρίγος, που τον κατηγόρησε για αθεΐα.
τω σώματι, καθάπερ Κορνούτος οίεται", Στοβ., Το 1623 του ανατέθηκε αποστολή πατριαρχι-
Εκλογαί I 922 Η, 383, 28 W). Σώθηκε, τέλος, κού εξάρχου στη Βενετία. Με την ίδια ιδιότητα
μια μικρή πραγματεία του με τον τίτλο: Επι- επανεμφανίζεται το επόμενο έτος στη Ζάκυν-
δρομή των κατά την ελληνικήν θεολογίαν πα- θο. Το 1625 επιστρέφει στην Κωνσταντινούπο-
ραδεδομένων, όπου ασχολείται με θέματα μυ- λη, ονομάζεται "Διδάσκαλος" και δραγομάνος
θολογικό (τα ονομάζει θεολογικά) και τα ανα- του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Φαίνεται ότι
λύει ή ερμηνεύει σύμφωνα με την παλαιά αντί- στο στάδιο αυτό απέβαλε το μοναχικό σχήμα,
ληψη των Στωικών, δηλαδή αλληγορικά. γιατί ξαναχρησιμοποιεί το λαϊκό του όνομα. Το
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, τόμ. Ill 1628 εγκαθίσταται, για τρίτη φορά, στη Ζάκυν-
1, Darmstadt, 1963*.- R. Reppe. The Fragments ot θο, όπου διδάσκει ως το 1636 υπό την προστα-
Comutus' minor Works, collected by. (1906).- P.
σία του φίλου του και πρώην μαθητή του Νικο-
Décharme. La critique des traditions religieuses chez le
δήμου Μεταξά, αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας
grecs anciens (1905).- Β. Schmidt. De Cornuti Theologiae
και Ζακύνθου. Το 1636 επανέρχεται στην Κων-
Graecae compendio, Διατρ., Halle, 1912.- Σχετικό όρθρο
σταντινούπολη πάλι με πρόσκληση του Λούκα-
του G. Rorca Serra στο "Bull. Assoc. G. Budé", 1963.
ρη και διδάσκει στην Πατριαρχική Ακαδημία.
Βαο. Κύρκος
Το 1640 χειροτονείται αρχιεπίσκοπος Ναυπά-
Κορυδαλεύς Θεόφιλος (1570-1646). Ελληνας κτου και Αρτης με το όνομα Θεοδόσιος και το
φιλόσοφος των αρχών του 17ου αιώνα, μετα- 1641 εγκαθίσταται στην Αρτα όπου ασκεί τα
κενωτής των ιδεών του νεοαριστοτελισμού ποιμαντικά του καθήκοντα. Το 1642 παραιτεί-
στην Ελληνική Ανατολή και θεμελιωτής του ται και ξαναγυρίζει στην Αθήνα όπου επανα-
φιλοσοφικού στοχασμού στη νεοελληνική παι- λαμβάνει το διδακτικό του έργο ως τον θάνατό
δεία. Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 1570. του το 1646.
Το οικογενειακό του όνομα ήταν Σκορδαλός, Το σύνολο του συγγραφικού έργου του Κορυ-
το οποίο ο ίδιος μετέβαλε σε Κορυδαλεύς επί δαλέα παρέμεινε ανέκδοτο κατά τη διάρκεια
το λογιότερον. Εγκύκλιες σπουδές έκανε στα της ζωής του ίδιου, με μόνη εξαίρεση το επι-
σχολεία της γενέτειράς του, όπου και δίδαξε στολάριο Περί επιστολικών τύπων (Λονδίνο,
για κάποιο διάστημα αρχίζοντας το 1590. Το 1625), που γνώρισε τρεις επανεκδόσεις (1743,
1600 έφυγε για τη Ρώμη, όπου φοίτησε στο 1768, 1786). Από τα φιλοσοφικά του έργα εκ-
Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου έως δόθηκαν τα εξής, πολύ μετά τον θάνατό του:
το 1606. Από το 1606 πραγματοποίησε ανώτε- Εις άπασαν την Λογικήν του Αριστοτέλους υ-
ρες σπουδές φιλοσοφίας και ιατρικής στο Πα- πομνήματα και ζητήματα (Βενετία, 1729), Εί-
νεπιστήμιο της Πάδοβας. Για ένα σύντομο σοδος φυσικής ακροάσεως κατ' Αριστοτέλην
χρονικό διάστημα, στα 1609-1610, δίδαξε στη (Βενετία, 1779), Γενέσεως και φθοράς περί,
σχολή της Ελληνικής Αδελφότητας της Βενε- κατ'Αριστοτέλη (Βενετία, 1780), Διαίρεσις της
τίας. Στις 5 Ιουνίου 1613 υποστήριξε τη διδα- ποιητικής και τα είδη αυτής (Βενετία, 1781, β'
κτορική του διατριβή ενώπιον των καθηγητών έκδ. 1795). Πλήθος χειρογράφων των έργων
της ιατρικής και της φιλοσοφικής του Πανεπι- του Κορυδαλέα βρίσκονται κατάσπαρτα σε βι-
στημίου της Πάδοβας και αναγορεύθηκε παμ- βλιοθήκες, ιδίως μοναστηριακές, σ' ολόκληρη
ψηφεί διδάκτωρ της φιλοσοφίας και της ιατρι- την καθ' ημάς Ανατολή. Την πληρέστερη συλ-
κής. Τον Κορυδαλέα παρουσίασε ο καθηγητής λογή χειρογράφων και εντύπων έργων του κα-
του Cesare Cremonini (1550-1631), από τους τέχει η βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας.
διασημότερους νεοαριστοτελικούς φιλοσό- Οι φιλοσοφικές ιδέες του Κορυδαλέα βασίζο-
φους της Πάδοβας την εποχή εκείνη. νταν στον νεοαριστοτελισμό, που διαμορφώ-
Το ίδιο έτος (1613) επέστρεψε στην Αθήνα, θηκε, κυρίως στην Πάδοβα, τον 16ο αιώνα από
όπου δίδαξε φιλοσοφία από το 1614. Το 1620 στοχαστές, όπως ο Tomitanus και ο Zabarella,
έφυγε για την Κεφαλονιά και το επόμενο έτος ως κριτική του σχολαστικού αριστοτελισμού
για τη Ζάκυνθο, όπου δίδαξε. Το 1622 προ- του Μεσαίωνα. Χωρίς να αποδεσμεύεται από
σκλήθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύ- τις βασικές κατηγορίες και θέσεις του Αριστο-

107
Κοσμογονία

τέλη* τόσο στη μεταφυσική* και την οντολο- φιλοσοφικών του απόψεων υποδηλώνουν τη
γία*, όσο και στη φυσική φιλοσοφία, ο νεοαρι- θέση του Κορυδαλέα στην πορεία του νεοελ-
στοτελισμός στράφηκε συστηματικά κατά του ληνικού στοχασμού. Η είσοδος και η έξοδός
σχολαστικού θωμισμού* και των μυστικιστικών του από τις τάξεις του κλήρου και η συνεργα-
προεκτάσεων του αβερροϊσμού*, τονίζοντας σία του με τους ανακαινιστές ιεράρχες Κύριλ-
την έννοια της αιτιότητας, υπογραμμίζοντας ότι λο Λούκαρη και Νικόδημο Μεταξά είναι ενδει-
ο θεός δεν αποτελεί το ποιητικό αλλά το τελικό κτικές της ασάφειας των θρησκευτικών του
αίτιο του κόσμου, και την υλική βάση και φθαρ- πεποιθήσεων και της βούλησής του να συμβά-
τότητα της ψυχής. Σε εποχή έντονων πιέσεων λει στην πνευματική και πολιτισμική ανανέωση
από την Αντιμεταρρύθμιση ο νεοαριστοτελι- του υπόδουλου ελληνισμού. Αντίστοιχα, η
σμός συνέβαλε στην αναζωογόνηση του ουμα- προσπάθειά του να διδάξει την επαγωγική μέ-
νισμού της Αναγέννησης, με την κατ' ευθείαν α- θοδο και έναν ανανεωμένο αριστοτελισμό*
νασύνδεση με τα πρωτότυπα ελληνικά κείμενα συμβολίζουν την ιδεολογική τομή που ο βιο-
του Αριστοτέλη και των αρχαίων ερμηνευτών γράφος του χαρακτήρισε ως την απαρχή της ε-
του, ιδίως του Αλεξάνδρου Αφροδισιέα*. λεύθερης σκέψης στα Βαλκάνια, θα πρέπει ω-
Ο Cesare Cremonini, δάσκαλος του Κορυδα- στόσο να υπογραμμιστεί ότι η φιλοσοφική κλη-
λέα, δεχόταν την εμπειρική προέλευση της αν- ρονομιά του Κορυδαλέα είχε εξίσου αντιφατι-
θρώπινης γνώσης και αμφέβαλλε για τη δυνα- κή μοίρα με τον ίδιο: η νεοαριστοτελική τάση
τότητα γνώσης του υπερ-αισθητού κόσμου. που εκπροσωπούσε συνυφάνθηκε στο έργο
Συνεπώς, τόσο ο ίδιος όσο και ο Κορυδαλεύς, και τη διδασκαλία των επιγόνων του τον 17ο
αποδέχονται την επαγωγή* ως φιλοσοφική μέ- και τον 18ο αιώνα με τις αριστοτελικές κατα-
θοδο και ως τρόπο μελέτης της φύσης. Ο γνω- βολές της συμβατικής παιδείας στην Ορθόδο-
σιολογικός εμπειρισμός διαφαίνεται ως η λογι- ξη Ανατολή, και ο λεγόμενος "Κορυδαλισμός",
κή απόληξη αυτής της φιλοσοφικής τοποθέτη- που προέκυψε από τη σύζευξη, αποτέλεσε τον
σης, η οποία είναι ενδεικτική του μεταβατικού άκαμπτο και στείρο φιλοσοφικό αντίπαλο κατά
χαρακτήρα του νεοαριστοτελισμού από τη με- του οποίου στράφηκαν οι εκπρόσωποι του Νε-
σαιωνική σχολαστική* στη νεότερη φιλοσοφία. οελληνικού Διαφωτισμού*.
Παρά την αποδοχή της επαγωγής και τον λογι- Βιβλιογρ.: Clôobule Tsourkas, Les débuts de l'enseigne-
κό προσανατολισμό προς την εμπειρική προέ- ment philosophique et de la libre pensée dans les Balkans.
λευση της γνώσης, τόσο ο Cremonini όσο και ο La vie et /' oeuvre de Théophile Corydalée( 1570-1646).
Κορυδαλεύς έμειναν ξένοι προς το σημαντικό- θεσσαλονίκη, 1967.- John Herman Randall, Jr., The
τερο επιστημονικό επίτευγμα της εποχής Development ol Scientific Method in the School ot Padua.
τους, που συντελέστηκε στην Πάδοβα, τις α- "Journal of the History of Ideas', τόμ. 1, 1940, σελ. 177-
στρονομικές θεωρίες του Γαλιλαίου*. Ο Κορυ- 206.- Παναγιώτης Κονδύλης, Η κριτική της μεταφυσικής
δαλεύς, που έχει αφήσει μια χειρόγραφη στη νεότερη σκέψη. Αθήνα, 1983.- Λ. Γ. Μπενάκης, Ο άλ-
πραγματεία κοσμογραφίας με τίτλο Γεωγραφι- λοτε 'Κώδιξ Φροντιστηρίου Τραπεζούντος 16" (Θεοφί-
κά, ή περί κόσμου και των μερών αυτού, παρέ- λου Κορυδαλέως, Είσοδος Φυσικής ακροάσεως κατ'Αρι-
μεινε αμετακίνητος στην αριστοτελική άποψη στοτέλην) και ο Ιωάννης ιερεύς και οικονόμος Τραπε-
του γεωκεντρικού συστήματος. Οι νεοαριστο- ζούντος. "Ο Ερανιστής", τόμ. 5, 1967, σελ. 86-97.
τελικές απόψεις τόσο του Cremonini όσο και Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
Κοσμογονία, βλ. Δημιουργία
του Κορυδαλέα προκάλεσαν εναντίον τους κα-
τηγορίες για υλισμό* και αθεΐα. Ο Κορυδαλεύς κοσμοείδωλο. Έννοια με την οποία ονομάζου-
όμως, με τη θεωρία των δύο αληθειών, δηλαδή με την εικόνα που σχηματίζουμε για τον
της αλήθειας που αποκαλύπτει η θρησκεία με κόσμο, βασιζόμενοι κυρίως στα πορίσματα και
την πίστη και της αλήθειας που αποτελεί τα δεδομένα των επιστημών. Οι διάφορες επι-
καρπό της φιλοσοφικής σκέψης, πρότεινε ου- στήμες -και κυρίως οι φυσικές και οι θετικές-
σιαστικά τον διαχωρισμό θρησκείας* και φιλο- μας οδηγούν σε μια γενικότερη θεώρηση του
σοφίας*. Συνεπώς, ο ίδιος ο χαρακτήρας της κόσμου, που δεν αποτελεί πια ένα σύνολο υ-
φιλοσοφίας του αναιρούσε τις κατηγορίες των ποκειμενικών και άτακτων εντυπώσεων αλλά
εχθρών του και έκανε δυνατή τη μεταγενέστε- μια αντικειμενική εικόνα που βρίσκεται σε
ρη επίσημη αποδοχή της φιλοσοφίας του από τάξη, σύμφωνη προς τους φυσικούς νόμους.
την Ορθοδοξη Εκκλησία. Οι διακυμάνσεις του Συνεπώς το επιστημονικό κοσμοείδωλο αλλά-
βίου του, αλλά και οι εσωτερικές εντάσεις των ζει με τις εποχές, ακολουθώντας κι αυτό την ε-

108
 κοσμοθεωρία

ξέλιξη των επιστημών. Υπάρχει διαφορά ανά- ζεται από τα πορίσματα έρευνας του πνευματι-
μεσα στο κοσμοείδωλο της αρχαιότητας και σ' κού βίου, των σκοπών, των αξιών, του συναι-
αυτό του Μεσαίωνα ή της νευτώνειας φυσικής. σθήματος και της βούλησης.
Το κλασικό κοσμοείδωλο, όπως ονομαζόταν Σε πολλές περιπτώσεις ως περιεχόμενο της
στις αρχές του αιώνα μας, διαφοροποιήθηκε κοσμοθεωρίας θεωρούνται τα στοιχεία (1) και
με τη θεωρία της σχετικότητας ή την ανάπτυξη (2), και σ" άλλες περιπτώσεις μόνο το (3). Εξέ-
της κβαντικής θεωρίας. Έτσι το κοσμοείδωλο ταση όμως του όρου με δεδομένο ότι σ' ένα
της σύγχρονης φυσικής μάς έδωσε μια νέα ει- βαθμό και ο άνθρωπος είναι "μικρός κόσμος",
κόνα του κόσμου, που συμπληρώνει αυτήν του όπως δίδασκε ο Δημόκριτος*, δείχνει ότι μπο-
κλασικού κοσμοειδώλου αλλά και διαφοροποι- ρεί ο όρος κοσμοθεωρία να έχει περισσότερο,
είται από αυτήν. αναφορικά με το περιεχόμενό του, σχέση με
Αθαν. Κοκολόγος τα δύο πρώτα στοιχεία, αλλά αυτό δεν σημαί-
νει ότι αποκλείεται το τρίτο.
κοσμοθεωρία. Νεότερος φιλοσοφικός όρος Στη μεταφυσική* επικρατεί η νοητική λειτουρ-
που σημαίνει τη θεωρία περί του κόσμου ως γία και η επιστήμη, με τις οποίες ο άνθρωπος
αρμονικής φυσικής ολότητας· η γενική αντίλη- συνέθεσε στη διάρκεια του πνευματικού του
ψη για τα οντολογικά προβλήματα (κοσμοαντί- βίου μέσα στην ιστορία πολλές θεωρίες οντο-
ληψη). Ισως με τους όρους κοσμοθεωρία και λογικού, κοσμολογικού περιεχομένου για να
βιοθεωρία αποδόθηκαν στην ελληνική οι γερ- ερμηνεύσει τη φύση του κόσμου και τις λει-
μανικοί όροι: welt-und Lebensansch anung. τουργίες του. Η κοσμοθεωρία είναι μια σύνθε-
Έμμεσα, περιφραστικά και αδιαμόρφωτα ο τη στάση ζωής, που προκύπτει από τους παρα-
όρος εντοπίζεται και στην αρχαία φιλοσοφία, πάνω προβληματισμούς για τον κόσμο και το
αφού ο Πλάτων* αναφέρει "το όλον τούτο κό- "εγώ" μέσα σ' αυτόν. Εκτός όμως από τα αντι-
σμον καλούσι" (Γοργ., 508α3) και ο Αναξαγό- κειμενικά γνωστικά στοιχεία, στο περιεχόμενο
ρας* διδάσκει "τέλος: θεωρήσαι την περί του της κοσμοθεωρίας περικλείονται και πολλά υ-
όλου κόσμου τάξιν" (Α 30). ποκειμενικά, που αποτελούν συνδυασμό γνώ-
Ειδικότερα κοσμοθεωρία είναι σύστημα ή συ- σης και πίστης, εμπειρίας και μυστικοπάθειας,
στήματα γενικευμένων απόψεων και θεωριών λογικής και ενόρασης. Έτσι η κοσμοθεωρία
που αναφέρονται: 1 ) στην ερμηνεία της γένε- δεν είναι μόνο ένα διανοητικό-ερμηνευτικό κα-
σης και της λειτουργίας του αντικειμενικού κό- τασκεύασμα για την εξήγηση του κόσμου,
σμου, που περιβάλλει τον άνθρωπο και στον ο- αλλά είναι μια συνολική έκφραση της ανθρώπι-
ποίον ο ίδιος ανήκει ως φυσικό ον, 2) στον νης ύπαρξης από και με εκείνα τα στοιχεία που
προσδιορισμό της θέσης και της σχέσης του την επηρεάζουν ή την προσδιορίζουν. Η κο-
ανθρώπου προς αυτό τον κόσμο, και 3) στις πε- σμοθεωρία μπορεί να ορισθεί ακόμα ως αγω-
ποιθήσεις, τις ιδέες, τα ιδανικά και τα deside- νιώδης προσπάθεια της ανθρώπινης ψυχής να
rata, που απορρέουν από τις περί κόσμου αντι- συνθέσει μια ενιαία ερμηνευτική αρχή μέσα
λήψεις και προσδιορίζουν τις αρχές της ζωής, από τις αντιφάσεις της πραγματικότητας του
της γνώσης και της πράξης του ανθρώπου. κόσμου και στη συνέχεια με βάση αυτή να κα-
Η κοσμοθεωρία μπορεί να είναι ένα άριστα ερ- θορίσει σκοπούς που πρέπει να επιδιώκει, με
μηνευτικό κατασκεύασμα του κόσμου ad hoc ε- την επίτευξη των οποίων να διαμορφώνει έναν
πιδιωκόμενο, μπορεί όμως να είναι και ένα a ανώτερο ατομικό κοινωνικό βίο.
posteriori νοητικό δημιούργημα, που προκύπτει Επίσημα στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέ-
ως αποκρυστάλλωμα φυσικοεπιστημονικών, ψης τον όρο αυτό εισάγει ο W. Dilthey* (1833-
κοινωνικοιστορικών και φιλοσοφικών γνώσε- 1911) με τη διδασκαλία του πάνω στον τρόπο
ων. Έχει υποστηριχθεί ακόμα ως προς τη γένε- κατανόησης της ιστορίας και καθιερώνει ειδικά
ση μιας κοσμοθεωρίας η άποψη ότι το υλικό με το έργο του Οι τύποι της κοσμοθεωρίας.
που απορρέει από την έρευνα, που διεξάγουν Αφετηρία της φιλοσοφίας του Dilthey για την
οι διάφορες επιστήμες, μπορεί και πρέπει να ερμηνεία της ιστορίας είναι η θέση ότι για την
χρησιμοποιείται για τη σύνθεση μιας ενιαίας ιστορική έρευνα δεν είναι κατάλληλες οι μέθο-
εικόνας της πραγματικότητας και τη συγκρό- δοι των φυσικών επιστημών, αλλά η ψυχολο-
τηση κοσμοθεωρίας, η οποία στην περίπτωση γία, διότι τη φύση την εξηγούμε, ενώ την ιστο-
αυτή θα στηρίζεται όχι μόνο στα πορίσματα ρία, που είναι η ίδια η ζωή, την κατανοούμε.
της έρευνας της φύσεως, αλλά και θα επηρεά- Εγκαινιάζει έτσι ο Dilthey τον όρο "κατανοού-

109
κοσμοπολιτισμός

σα ψυχολογία"'. Με τη μέθοδο αυτή, μελετώ- αρχή με βάση την οποία διαπλάθεται και διαμορ-
ντας την παγκόσμια ιστορία και διό μέσου αυτής φώνεται ο ανθρώπινος βίος. Ο Paulsen (1846-
την εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος, αναζη- 1908) έγραφε: "κοσμοθεωρία έχει κάθε άνθρω-
τεί τους γενικούς τύπους στους οποίους μπο- πος". Το πρόβλημα είναι μόνο "αν αυτή είναι κα-
ρούν να καταταχθούν οι στάσεις τις οποίες λαμ- τασκευασμένη από τυχαία αποσπάσματα γνώ-
βάνει κάθε φορά το ανθρώπινο πνεύμα απέναντι σης ή θεμελιώνεται πάνω σε πολυμερή έρευνα
στον κόσμο και τη ζωή. Αυτές οι στάσεις (at- και γνώση της πραγματικότητας".
titudes) είναι οι κοσμοθεωρίες με τις οποίες ερ- Βιβλιογρ.: Θεοδωρακόπουλου I. Ν., Τα σύγχρονα φιλο-
μηνεύεται η ουσία της ζωής, της οποίας σημανπ- σοφικά ρεύματα, Αθήναι, 1966.- R. G. Collingwood. The
κές κατηγορίες είναι η αξία, η σημασία, ο σκο- Idea ol History, Repr. 1976.
πός, η εξέλιξη, το ιδεώδες. Ο Dilthey σε κάθε κο- I. Γ. Δελλής
σμοθεωρία διακρίνει τρία στάδια: 1) το "κοσμοεί-
δωλο", δηλαδή την εικόνα της εξωτερικής (φυσι- κοσμοπολιτισμός. Πολιτική θεωρία που απο-
κής) πραγματικότητας, 2) την "εμπειρία της κρούει την ένταξη των ανθρώπων σε μια κρατι-
ζωής", δηλαδή τη συναισθηματική απήχηση στην κή ή εθνική κοινότητα, προκρίνοντας την "ενό-
ψυχή από την αντιμετώπιση της ζωής, 3) το "ιδε- τητα του ανθρώπινου γένους" και θεωρώντας,
ώδες της ζωής", που καθορίζει και θέτει τους επομένως, όλους τους ανθρώπους "πολίτες
πρακτικούς ηθικούς σκοπούς. του κόσμου". Ο κοσμοπολιτισμός είχε, στις διά-
Ανάλογα με το ποιο στοιχείο υπερισχύει πρώτο, φορες ιστορικές περιόδους, διαφορετικό κοι-
δεύτερο ή τρίτο διαμορφώνονται τρεις τύποι κο- νωνικό περιεχόμενο. Ο αρχαίος κοσμοπολιτι-
σμοθεωρίας. Όταν υπερισχύει το πρώτο στοι- σμός της ελληνιστικής περιόδου και της ρωμαϊ-
χείο, δηλαδή το "κοσμοείδωλο", προκύπτει φυ- κής αυτοκρατορίας, που ήταν η πρώτη ιστορική
σιοκρατική κοσμοθεωρία. Τέτοιες κοσμοθεωρίες μορφή του, διαδόθηκε ιδιαίτερα από τους Στω-
είναι ο υλισμός* (materialismus), ο θετικισμός* ικούς*, από ορισμένους Κυνικούς* και Σοφι-
(positivismus), η αισθησιαρχία* (sensualismus). στές* και από τον Κικέρωνα*. Στην περίοδο της
Όταν υπερισχύει το δεύτερο στοιχείο, δηλαδή η ανόδου της αστικής τάξης, ο κοσμοπολιτισμός
εμπειρία της ζωής, προκύπτει κοσμοθεωρία αντι- καλλιέργησε τα ευγενή ιδανικά του ουμανι-
κειμενικής ιδεοκρατίας*, όπως οι φιλοσοφικές σμού* που δίδαξε ο αρχαίος κοσμοπολιτισμός.
θεωρίες του Πλάτωνα, Σπινόζα*, Χέγκελ* κ.ά. Ορισμένες κοσμοπολιτικές θεωρίες, χωρίς να
Αυτή η κοσμοθεωρία γίνεται από ανθρώπους που αρνούνται τη σημασία της εθνικής ενότητας,
προτιμούν την αισθητική θεωρία της πραγματικό- πρότειναν την ενσωμάτωση του έθνους στην
τητας. Οταν υπερισχύει το τρίτο στοιχείο (το ιδε- ανθρωπότητα, αντιμαχόμενες την εθνική απο-
ώδες της ζωής), προκύπτει η κοσμοθεωρία που μόνωση και τον εθνικιστικό εγωισμό.
έχει ως πυρήνα την ιδεοκρατία της ελευθερίας*. Ωστόσο, στην εποχή του ιμπεριαλισμού, ο αστι-
Αυτή η κοσμοθεωρία εκφράζει τους ανθρώπους κός κοσμοπολιτισμός προπαγανδίζει την αδια-
που πράττουν ηθικά, συμπεριφέρονται ηρωικά φορία προς την πατρίδα (σύμφωνα με το αρχαίο
και είναι πρόθυμοι για αυτοθυσία. λατινικό ρητό "ubi bene, ibi patria" -όπου είναι
Ο Dilthey υποστηρίζει ότι το τρίτο στοιχείο της καλά, εκεί είναι και η πατρίδα), τη δυσπιστία προς
κοσμοθεωρίας, δηλαδή η ιδεοκρατία της ελευ- τις δημιουργικές δυνατότητες του λαού, την πε-
θερίας, είναι προϊόν του αθηναϊκού πολιτισμού ριφρόνηση και την εγκατάλειψη των εθνικών πα-
(Αναξαγόρας, Σωκράτης*, Πλάτων, Αριστοτέ- ραδόσεων και του εθνικού πολιτισμού. Ο σύγ-
λης*), το οποίο στη συνέχεια ενστερνίσθηκαν οι χρονος κοσμοπολιτισμός, ως πολιτικό δόγμα,
πατέρες της Εκκλησίας*. προβάλλει την αντιεπιστημονική και παραπλανη-
Αυτό που απορρέει από τη διδασκαλία του τική ιδέα της απεμπόλησης της εθνικής κυριαρ-
Dilthey είναι ότι υπάρχουν πολλές κοσμοθεω- χίας και ανεξαρτησίας, παρουσιάζοντας σχέδια
ρίες. Σε κάθε περίπτωση όμως η λειτουργία της για σύσταση ενός "παγκόσμιου κράτους" ή μιας
κοσμοθεωρίας συνίσταται στο να κάμει τη γενι- "παγκόσμιας κυβέρνησης", που εκφράζουν τις
κή και καθολική αντίληψη για τον κόσμο συγκε- τάσεις κυριαρχίας των μεγάλων μονοπωλιακών
κριμένο και προσδιοριστικό παράγοντα της ζωής δυνάμεων. Ο κοσμοπολιτισμός είναι η ανάστρο-
του ανθρώπου, στο να παρέχει στη ζωή ευρύτα- φη όψη του αστικού εθνικισμού* και σωβινι-
το και κοσμικό χαρακτήρα, στο να υψώνει το συ- σμού*. Είναι ο αντίπους του σοσιαλιστικού διε-
ναίσθημα της ατομικής ζωής στο συναίσθημα θνισμού (βλ. και διεθνισμός και πατριωτισμός).
της καθολικής ζωής. Γίνεται έτσι η κοσμοθεωρία Γιάν. Κρητικός

110
 κόσμος

κόσμος (λατ. mundus, -i, Universum και cosmos ρανού και της θάλασσας (ουρανός είναι μια
ή cosmus). Από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα κόδ- άλλη ονομασία του κοσμικού "όλου"). Ο Ηρά-
μος σήμαινε αρχικά "διάταξη", καθώς επίσης κλειτος* αντιλαμβάνεται τον "κόσμον" και τον
μια σκοπίμως διαρθρωμένη τάξη ως αποτέλε- "λόγον" ως δύο όψεις του όλου, που έχει κοι-
σμα μιας εντολής προς εκτέλεση κάποιου νότητα ("ξυνόν"). Ο λόγος ως πυρ (θερμότητα)
έργου. Η αρχική σημασία του όρου αυτού (κό- δημιουργεί και συνέχει τον κόσμο, εγγυάται
σμος) καθόρισε επί μακρόν τη φιλοσοφική την αιωνιότητα του κόσμου (Β 30). Στον Εμπε-
χρήση του και ανάλογα με τη συνοχή του κει- δοκλή* "κόσμος" σημαίνει το αποτέλεσμα μιας
μένου και τα συμφραζόμενα προσλάμβανε διά- διατεταγμένης ενότητας μέσω της "φιλότητος"
φορες αποχρώσεις στη φιλοσοφία. Φαίνεται ή μιας διαφοροποιημένης από το "νείκος" κατα-
πως η λέξη απαντάται, κατά το πρώτο στάδιο, στάσεως των τεσσάρων στοιχείων. Για τον
στον πολιτικό - στρατιωτικό χώρο, π.χ. για τη Αναξαγόρα* ο νους είναι η κεντρική αρχή του
διάταξη του στρατεύματος ("κόσμος στρατού ή κόσμου, ενώ για τους ατομικούς φιλοσόφους,
ανδρών", στον Ομηρο). Στον Ηρόδοτο* και Λεύκιππο* και Δημόκριτο*, "κόσμος" είναι είτε
στον Θουκυδίδη* η λέξη "κόσμος" σημαίνει την συνώνυμο του ουρανός (αναδεικνύει ωστόσο
πολιτεία ή το εκάστοτε πολίτευμα μιας πόλεως καλύτερα τη διάταξη των ατόμων) είτε έχει μια
(Ηρόδ. I 65, 4. Θουκ. 8, 48, 4). Πολύ κοντά σ' πολλαπλότητα χρήσεων, κυρίως ως σύνθετο
αυτή τη σημασία βρίσκεται και η χρήση του (όχι απλώς) : "μικρός ή μέγας διάκοσμος".
όρου από τον Πλάτωνα*, τον Αριστοτέλη* και Υπάρχει η (δοξογραφική) παράδοση που αποδί-
τον Δημόκριτο* (Β 21, Β 180 κ.ά.), δηλαδή τον δει την πατρότητα του όρου "κόσμος" στον Πυ-
ακριβή καθορισμό των μορφών των νόμων και θαγόρα* (καθώς και τη "φιλοσοφία"), δεν φαίνε-
της συνταγματικής πολιτείας, καθώς και ως ται όμως πολύ πιθανόν αυτό. Ο Φιλόλαος* μετα-
τάξη του βίου και τρόπος ζωής (ιδίως στον χειρίζεται πρώτος τον όρο "κόσμος" και διατυ-
Πλάτωνα). Στην πολιτική τάξη της Κρήτης "κό- πώνει μια θεωρία για τη σφαιρικότητα και την κί-
σμοι" καλούνταν οι ανώτατοι άρχοντες της πό- νηση του κόσμου. Ο Πλάτων', αντίθετα, μετα-
λεως (τοπική μάλλον χρήση του όρου). Επιση- χειρίζεται τον όρο "κόσμος" ως συνώνυμο του
μαίνουμε επίσης, πάντοτε στο αρχικό στάδιο, ουρανού, του παντός (παν), του όλου κ.λπ. Ο κό-
αναφορά του όρου "κόσμος", σε θέματα κοινω- σμος είναι το τελειότερο και κάλλιστον "ζώον"
νικής τάξεως και σε σχέση με τη διάταξη των και η σύλληψή του είναι σαφώς μαθηματική. Ο
λέξεων μέσα στο ποίημα (ή στους στίχους). Η Αριστοτέλης* ουσιαστικά συνεχίζει την πλατω-
λέξη χρησιμοποιείται ως συνώνυμη των όρων νική χρήση του όρου "κόσμος" (ουρανός, όλον,
"τάξις" και "ευταξία", ή για να δηλώσει το στο- παν κ.λπ.). Το σύμπαν είναι σφαιρικό και ακίνη-
λίδι και το κόσμημα, την τιμή και την αρετή. Η το, επίσης ο Αριστοτέλης αρνείται το κενό.
σημασία που έχει η λέξη "κόσμος" στον Ησίο- Στους Επικούρειους* και τους Στωικούς* κυ-
δο*, ως έννομη τάξη και κόσμος δικαίου (απο- ριαρχεί η σημασία: κόσμος = σύμπαν, το παν,
τέλεσμα της επέμβασης του Δία;), η ίδια αυτή την οποία προσδιορίζουν τελεολογικά, κυρίως
σημασία στο ηθικό πεδίο συνεχίζεται και στη οι Στωικοί. Ωστόσο υπάρχει μια καίρια διαφορά
φυσική φιλοσοφία των Μιλησίων, όπως θα μεταξύ των δύο αυτών φιλοσοφικών ρευμά-
δούμε. Το αντίθετο στον "κόσμο" είναι το των: οι Επικούρειοι δέχονται την ύπαρξη απεί-
"χάος", το αδιάτακτο ή ασύντακτο της φύσεως. ρως πολλών κόσμων, τη δυνατότητα πολλών
Η μετάβαση από τις θρησκευτικές παραστάσεις κόσμων, ενώ κατά τους Στωικούς (και τους Πε-
στην περιοχή και τον χώρο της φιλοσοφίας γί- ριπατητικούς*) υπάρχει μόνο ένας αγέννητος
νεται στο έργο του Ησιόδου Έργα και Ημέραι. και άφθαρτος, αιώνιος κόσμος. Επιπλέον οι
Η λέξη αποκτά καθαρά φιλοσοφικό νόημα Στωικοί μεταχειρίζονται τη λέξη "κόσμος" με
στους μεγάλους προσωκρατικούς* φιλοσό- πολλές σημασίες: ως κενό, φυσικό χώρο, ως
φους: σημαίνει το σύμπαν, το κοσμικό σύστη- ένα σύστημα, που απαρτίζεται από τον ουρα-
μα, τον ουράνιο κόσμο. Δεν είναι βέβαιο αν νό, τη γη και όσα υπάρχουν μέσα σ" αυτά1 με
χρησιμοποίησε τη λέξη αυτή ο Θαλής*· ο Ανα- θεολογική - τελεολογική έννοια, όπου κόσμος
ξίμανδρος* όμως ξέρει τον όρο αυτόν αλλά δεν είναι ο Θεός· με θρησκευτική - θεολογική ση-
τον μεταχειρίζεται για το σύμπαν, όπως πι- μασία κ.λπ., τέλος με τη σημασία του ουρανού.
στεύει η έρευνα, αν και είναι ο πρώτος που α- Στην ύστερη αρχαιότητα (στους νεοπυθαγό-
ντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ορισμένη και αρ- ρειους* και τους νεοπλατωνικούς* κυρίως) ο
μονικά διατεταγμένη σφαίρα της γης, του ου- κόσμος προσλαμβάνει περισσότερο θεολογική

111
"Κόσμος"

σημασία και χάνει συνεχώς την κοσμική / φυσι- Βαρσοβία - 1981, Βαρσοβία). Πολωνός φιλό-
κή του διάσταση. Οι νεοπλατωνικοί* μάλιστα σοφος ειδικευμένος στη λογική, βασικός εκ-
χωρίζουν αυστηρά τον κόσμο των αισθητών πρόσωπος της Σχολής Λβοφ - Βαρσοβίας*.
από τον "νοητόν κόσμον" ή "αρχέτυπον κό- Επεδίωκε τον μέγιστο δυνατό ορθολογισμό*
σμον". Στους Ρωμαίους/Λατίνους ο Έννιος ει- κατά τη γνωστική διαδικασία, όργανο της οποί-
σήγαγε τον όρο "mundus" (= καθαρότητα, στο- ας θεωρούσε τη λογική ανασυγκρότηση της ε-
λισμός) αντί του ελληνικού όρου κόσμος. πιστημονικής γλώσσας, ώστε αυτή να απαλλα-
Στη μεσαιωνική εποχή, και ειδικότερα στην ελ- γεί από μη μονοσήμαντες και συγκεχυμένες
ληνική βυζαντινή Ανατολή, ο κόσμος είναι συ- έννοιες. Στράφηκε κατά του υποκειμενικού ι-
νυφασμένος με τη νέα σημασία που αποδίδει δεαλισμού* και του νεορεαλισμού*, βάσει ιδιό-
α' αυτόν η χριστιανική αντίληψη ή "κοσμοθεώ- τυπου νομιναλισπκού προγράμματος ("ρει-
ρηση", επηρεασμένη ωστόσο από την ελληνική σμού"). Επιχείρησε τη διατύπωση ορθολογικά
φιλοσοφία. Στη δυτική ευρωπαϊκή (καθολική) ανασυγκροτημένης ηθικής και πραξεολογίας
σκέψη, κόσμος σημαίνει το σύμπαν, αλλά και στη βάση αφηρημένων δημοκρατικών και αν-
το κόσμημα, το στολίδι, τον στολισμό (cosmos, θρωπιστικών εννοιών. Έργα του: Utylitaryzm w
cosmus). Στη νεότερη, τέλος εποχή, μετά τον etyce Millai Spencera, Krakow, 1915.- Wybor
17ο αι. και την ανάπτυξη των φυσικών επιστη- pism. t. 1-2, Warzaw, 1957-58.- Elementy teoiji
μών, κόσμος σημαίνει το διατεταγμένο όλον, poznania, Logiki formalneji metodologii nauk,
το σύμπαν. Μ' αυτή την έννοια έφθασε ως τις Wroclaw, 1961.
μέρες μας η πρωταρχική σημασία του όρου Δ. π.
μαζί με τις αποχρώσεις που συσσώρευσε η πο-
λιτιστική και κυρίως η επιστημονική ανάπτυξη Κοτζιάς Νικόλαος (1814, Ψαρά -1885, Αθήνα).
του ανθρώπου (πβ. κοσμογραφία, κοσμοναύ- Καθηγητής της φιλοσοφίας. Μετά την κατα-
της, κοσμοδρόμιο κ.λπ.). στροφή της πατρίδας του από τους Τούρκους
Βιβλιογρ.: V. Kranz. Kosmos und Mensch in der κατέφυγε σε άλλες, ελεύθερες ελληνικές πό-
Vorstellung des frühen Griechentum, στο "Nachr. Ges.
λεις, όπου και συμπλήρωσε τις σπουδές του.
Wiss. Gott, math.-phys. Kl." Fachgr. 1 NF 2/7 (1938), o.
121-161.- H. Sasse. Kosmein, kosmos, kosmios, kosmikos, Συστηματικές φιλοσοφικές σπουδές έκανε
στο: "Theol. Worterb. zum N T . hrsg. G. Kittel 3 (1938). a. στη Γερμανία, όπου έμεινε εννέα χρόνια, με
867-898 - E. Kassirer, Logos. Dike, Kosmos in der δάσκαλο τον Σέλλινγκ*. Το 1846 γύρισε στην
Entwicklung der griechischen Philosophie, Goterborg. Αθήνα και διορίσθηκε έκτακτος καθηγητής της
1941.- X. Weigl. Kosmus und Arché. Διατρ. Wurzburg.
1949.- Κ. Λ. Μιχαηλίδης, Mensch und Kosmos in ihrer
ιστορίας της φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Αθη-
Zusammengehörigkeit bei den /ruhen griechischen νών. Το 1856 έγινε τακτικός καθηγητής, θέση
Dentern. Διατρ. (München) Nikosia. 1970.- του Ιδιου, Ο που κράτησε ως τον θάνατό του. Το 1857-58
άνθρωπος και ο κόσμος. Μια ερμηνευτική του προσώ- έγινε κοσμήτορας της φιλοσοφικής σχολής.
που. Λευκωσία. 1967.
Βαο. Κύρκος
Το έργο της ζωής του είναι μια πεντάτομη ι-
στορία της φιλοσοφίας. Εργα του: Σχελίγγιος,
ήτοι ολίγα τινά περί του βίου και της φιλοσο-
"Κόσμος" ή "Περί κόσμου". Σύγγραμμα φερό-
φίας αυτού, Αθήναι, 1855.- Ιστορία της φιλο-
μενο μεταξύ των έργων του Αριστοτέλη*, που
σοφίας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι
αποδόθηκε στον Ποσειδώνιο, αλλά στην πραγ-
των καθ' ημάς, τόμοι 1-5, Αθήναι, 1876-78.-
ματικότητα ανήκει σε κάποιον εκλεκτικό του Α'
μ.Χ. αι. Ο άγνωστος συγγραφέας του προσπα- Κρίσεις της ελληνικής Ιστορίας Κ. Παπαρρηγο-
θεί να διαλλάξει απόψεις του Πλάτωνα*, των πούλου, Αθήναι, 1875, κ.ά.
Βιβλιογρ.: Νεοελληνική Φιλοσοφία Β\ Βασική Βιβλιοθήκη
Περιπατητικών* και των Στωικών* και το όλο
36. επιμέλεια Ε. Π. Παπανούτσου, Αθήναι, σελ. 290 επ.
έργο έχει εκλαϊκευτικό χαρακτήρα. Δέχεται
Γο. θέμελη - Αλατζόγλου
την υπερβατικότητα του θεού αλλά και την εν-
δοκόσμια ενέργειά του. πράγματα που εκφρά-
ζει με ζωηρές εικόνες. Κόττης Ιωάννης (1891-1978). Έλληνας κοινω-
νιολόγος. Δίδαξε στη Ροβέρτειο Σχολή της
Βιβλιογρ.: Τσέλλερ - Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φι-
λοσοφίας. μτφρ. Χ. Θεοδωρίδη. Εστία. Αθήνα. 1990. σσ
Κωνσταντινούπολης (1924-27), στην Α.Σ.Ο.
323, 327. Ε.Ε. (1934-1942), στη Βοστώνη και στο Οχάιο.
Ε. Χ. Έργα του: Εισαγωγή εις την κοινωνισλσγίαν,
1935.- Κοινωνιολογία της πείνης, 1937.
ΚοταρμπΙνσκι (Kotarbinski) Ταντέους (1886, Δ. Π.

112
 Κουζέν

Κουάιν (Quine) Ουΐλλαρντ βαν Ορμαν (γεν. ατά αντικείμενα. Έτσι οι υπαρκτικές προτάσεις
25.6.1908, Ακρον, Πολιτεία Οχάιο, ΗΠΑ). Κορυ- σε επίπεδο ιδεατών αντικειμένων (όπως π.χ.
φαίος αμερικανός φιλόσοφος, που ασχολείται στα μαθηματικά) έχουν ή αποκτούν νόημα όχι
με τη λογική ανάλυση της γλώσσας της επι- γιατί βεβαιώνουν την απόλυτη ύπαρξη τέτοιων
στήμης και της κοινής γλώσσας στα πλαίσια αντικειμένων, αλλά γιατί ικανοποιούν κριτήρια
μιας νομιναλιστικής (ή ονοματοκρατικής) φιλο- αλήθειας που εξασφαλίζουν την εσωτερική
σοφικής άποψης σχετικά με το τι υπάρχει και νοηματική συνοχή της συγκεκριμένης περιο-
πώς αυτό γνωρίζεται. Αλλες περιοχές ενδιαφέ- χής στην οποία αναφέρονται οι υπαρκτικές
ροντος του είναι η λογική*, η φιλοσοφία της, αυτές προτάσεις. Είναι με αυτή την έννοια που
καθώς και η φιλοσοφία των μαθηματικών. Συν- θεωρούμε ότι ο Κουάιν υποστηρίζει μια θέση
διαλέχθηκε με τον Κύκλο της Βιέννης*, καίτοι ο κατασκευαστικού νομιναλισμού στη φιλοσοφία
ίδιος δεν θεωρεί τον εαυτό του λογικό θετικι- των μαθηματικών.
στή αλλά "λογικό πραγματιστή". Το φιλοσοφι- Διον. Αναπολιτάνος
κό του στίγμα καθορίζεται από έναν ιδιότυπο
νομιναλισμό σύμφωνα με τον οποίο το νόημα Κουζάνος Νικόλαος, βλ. Νικόλαος Κουζάνος
μιας λέξης ή μιας πρότασης καθορίζεται από τη
θέση της σ' ένα νοηματικό δίκτυο, στο οποίο υ- Κουζέν Βίκτωρ (Cousin Victor, Παρίσι 1792 -
πάρχουν κεντρικά και περιφερειακά στοιχεία Κάννες 1867). Γάλλος φιλόσοφος, ακαδημαϊ-
σε νοηματική αλληλεξάρτηση. Έτσι, σύμφωνα κός δάσκαλος και πολιτικός. Κατά την ακαδη-
με τον Κουάιν, η λογική του θετικισμού*, η μαϊκή του σταδιοδρομία δίδαξε φιλοσοφία
οποία χωρίζει τις προτάσεις σε αναλυτικές, η στην Εκόλ Νορμάλ (1814-1820) και στη Σορ-
αλήθεια των οποίων καθορίζεται από τη λογική βόννη (1828-1851) και εκλέχθηκε μέλος της
γλωσσική δομή, και σε συνθετικές, η αλήθεια Γαλλικής Ακαδημίας (1830) και της Ακαδημίας
των οποίων ελέγχεται στην πράξη, δεν ισχύει Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών (1832). Ως
ακριβώς. Σύμφωνα με τον Κουάιν, όσο πιο πε- φιλόσοφος εντάχθηκε αρχικά στους οπαδούς
ριφερειακή θέση κατέχει μια πρόταση στο νοη- της ψυχολογικής μεθόδου των Ρουαγιέ - Κολ-
ματικό δίκτυο τόσο πιο πολύ εξαρτάται από την λάρ και Μπιράν*, οι οποίοι θεωρούσαν τη μέθο-
εμπειρία* και από το πείραμα, ενώ όσο πιο κε- δο αυτή βάση της μεταφυσικής*. Οι φιλοσοφι-
ντρική θέση κατέχει τόσο πιο πολύ είναι ανε- κές απόψεις του Κουζέν χαρακτηρίζονται από
ξάρτητη απ' αυτά. Έτσι δεν υπάρχουν προτά- εκλεκτικιστικές τάσεις. Υποστήριζε ότι όλες οι
σεις αληθείς κατ" απόλυτο τρόπο. Σχετικά με φιλοσοφικές αλήθειες είχαν εκφραστεί με
τον έλεγχο εμπειρικών προτάσεων, ο Κουάιν τέσσερεις αλληλοδιαδεχόμενους τύπους: αι-
θεωρεί ότι αυτές δεν είναι δυνατόν να ελεγ- σθησιοκρατία, ιδεοκρατία, σκεπτικισμός και
χθούν μεμονωμένα, αλλά μόνον ως μέρη ολο- μυστικισμός, και ότι το μόνο που απέμενε στη
κλήρων συστημάτων προτάσεων, θεωριών ή φιλοσοφία ήταν η κριτική επιλογή των αληθει-
και ομάδων θεωριών. Υπ' αυτή την έννοια δεν ών που τα τέσσερα αυτά φιλοσοφικά συστήμα-
υπάρχουν, κατ' αυτόν, προτάσεις των οποίων η τα είχαν διατυπώσει, με βάση τον "κοινό νου".
αλήθεια είναι άτρωτη από τον εμπειρικό έλεγ- Ο ίδιος, εφαρμόζοντας τη θεωρία του, προ-
χο. Πάντως δέχεται ότι η προεξάρχουσα τάση σπάθησε να συμφιλιώσει τα διάφορα φιλοσο-
στον επιστημονικό κόσμο είναι αυτή σύμφωνα φικά ρεύματα και να συνδυάσει τις ιδέες του
με την οποία η επιστημονική κοινότητα προτιμά Καρτέσιου*, της Σκωτικής Σχολής* και του
ν" αλλάξει τα περιφερειακά στοιχεία μιας θεω- Καντ* σε ένα φιλοσοφικό σύστημα, που το ο-
ρίας, δηλαδή αυτά που έχουν μεγαλύτερο ε- νόμασε "εκλεκτικισμό". Στη συνέχεια πλησία-
μπειρικό περιεχόμενο, παρά τα κεντρικά, όπως σε τον γερμανικό ιδεαλισμό* και κατέκρινε τον
αρχές και αξιώματα της λογικής. Είναι με αυτή υλισμό*, και ιδιαίτερα τον γαλλικό του 18ου
την έννοια, που η συνθετικότητα μιας πρότα- αι., ο οποίος, κατά τη γνώμη του, στηριζόταν
σης εξαρτάται από την εμπειρία και η αναλυτι- στην αισθησιοκρατία (σενσουαλισμό) του Κο-
κότητα από τη θέση της στο κεντρικό μέρος ντιγιάκ*. Μεγάλη υπήρξε η συμβολή του Κου-
του συγκεκριμένου νοηματικού δικτύου. Στο ζέν στην εκλαΐκευση της ιστορίας της φιλοσο-
θέμα της ύπαρξης αντικειμένων ο Κουάιν θεω- φίας στη Γαλλία. Μετέφρασε τα "Απαντα" του
ρεί ότι οι ισχυρισμοί σχετικά με την ύπαρξη φυ- Πλάτωνα* (1825-1840) και εξέδωσε έργα των
σικών αντικειμένων ή ομάδων τους είναι κατα- Πρόκλου* (1820-1827), Αβελάρδου*, Πασκάλ*,
νοήσιμοι, ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τα ιδε- Καρτέσιου* (1826) κ.ά. στοχαστών. Επίσης

O.A., Γ-8 113

Κούλεϋ

έκαμε ευρύτερα γνωστή στους Γάλλους τη φι- ρόλο παίζουν αυτές που ο Κούλεϋ αποκάλεσε
λοσοφία του Καντ*, του Χέγκελ* και του Σέλ- "πρωτογενείς" κοινωνικές ομάδες. Εξέτασε ι-
λινγκ*. Εργα του: Ιστορία της φιλοσοφίας του διαίτερα την οικογένεια, τη γειτονιά και την
18ου αιώνα (1826), Μαθήματα ιστορίας και φι- ομάδα παιχνιδιού και συμπέρανε ότι αυτές κυ-
λοσοφίας (1827), Μαθήματα ιστορίας της νεό- ρίως δίνουν στο άτομο τις πληρέστερες εμπει-
τερης φιλοσοφίας (1841), Φιλοσοφικά μαθή- ρίες της κοινωνικής ενότητας οδηγώντας στην
ματα περί του Καντ (1842), Γενική ιστορία της ομαδικότητα. Για τον Κούλεϋ δεν υπάρχει η
φιλοσοφίας (1863). έννοια του "εγώ" χωρίς την αντίστοιχη έννοια
Βιβλιογρ.: Janet P., Cousin et son oeuvre (1885).- Simon του "εσύ", του "άλλου", έτσι ώστε η προσωπι-
J. V.. Cousin (1891).- Ody H. J., V. Cousin (1933). κότητα του ατόμου να διαμορφώνεται α' ένα
An. Τζαφερύπουλος πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων. Η θεωρία του
Κούλεϋ υπήρξε προάγγελος των θεωριών που
Κούλεϋ (Cooley) Τσαρλς Χόρτον (17/8/1864 - στηρίζονται στην κοινωνική διαντίδραση και
8/5/1929, Αν-Άρμπορ, Μίτσιγκαν). Αμερικανός συναντώνται όχι μόνο στην κοινωνιολογία
κοινωνιολόγος και εκπρόσωπος της ψυχολογι- (συμβολική διαντίδραση) αλλά και στην ψυχο-
κής κοινωνιολογίας μαζί με τον Τζ. Χ. Μηντ* λογία και την κοινωνική ανθρωπολογία.
και τον Ουίλιαμ Τόμας*. Θεωρείται από τους Δημ. Τσάτσοιιλης
πλέον προοδευτικούς της εποχής του λόγω
της αντίδρασής του προς τον άκρατο φιλελευ- κουλτούρα. Κατά λέξη σημαίνει "καλλιέργεια",
θερισμό και την ατομοκεντρική αντίληψη και από το λατινικό ρήμα colo (= καλλιεργώ, επιμε-
λόγω του ότι ετόνιζε τον κοινωνικό χαρακτήρα λούμαι). Πιο συγκεκριμένα, στον χώρο των αν-
της προσωπικότητας* του ατόμου. Στο έργο θρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, ως
του Human Nature and the Social Order, πήρε κουλτούρα έχει επικρατήσει να ονομάζεται η
θέση απέναντι στο πρόβλημα που απασχολού- διαμόρφωση της πνευματικής και ηθικής προ-
σε τους επιστημονικούς κύκλους σχετικά με σωπικότητας* του ανθρώπου, και ειδικότερα η
την προτεραιότητα της κληρονομικότητας ή παρουσία αυτής της προσωπικότητας στον
του κοινωνικού περιβάλλοντος στον καθορι- χώρο της παιδείας, της πολιτικής, της τέχνης
σμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς και υπο- και της ηθικής. Υπό την έννοια,συνεπώς, της
στήριξε ότι τόσο το κληρονομικό όσο και το παρουσίας, της εκδήλωσης ενός διαμορφωμέ-
κοινωνικό συγχωνεύονται στη νέα προσωπικό- νου πολιτισμικού χαρακτήρα, η κουλτούρα
τητα και παύουν να υπάρχουν ανεξάρτητα. προσλαμβάνει μια ακόμα διάσταση, αυτήν του
Εκείνο που είναι πραγματικό, συμπληρώνει, αντικειμένου μέσω του οποίου εκδηλώνεται η
είναι η συνολική οργανική διαδικασία. ΓΓ αυτό πολιτισμική προσωπικότητα του ανθρώπου
και η θεωρία του χαρακτηρίζεται οργανική κουλτούρα μπορεί να είναι πλέον ένας συγκε-
αλλά δεν έχει καμιά σχέση με εκείνη του Σπέν- κριμένος τύπος επίπλου, οικοδομήματος,
σερ* ή του Σέφλε*, του θεωρούμενου ως κυ- έργου τέχνης ή καθημερινού εργαλείου. Αυτή
ριότερου εκπροσώπου της οργανισμικής* σχο- η σημασία της κουλτούρας, που υιοθετήθηκε
λής. Οι σημαντικότερες έννοιες που εισήγαγε στις νεότερες εθνολογικές και ανθρωπολογι-
ο Κούλεϋ στην κοινωνιολογία* αλλά και στην κές έρευνες στον αγγλοσαξωνικό κυρίως
κοινωνική ψυχολογία* είναι εκείνη του "κατο- χώρο, επιδιώκει να συμπεριλάβει κάθε επιστη-
πτρικού εαυτού" και εκείνη της "πρωτογενούς μονικό, καλλιτεχνικό ή τεχνολογικό επίτευγ-
ομάδας". Για τον Κούλεϋ δεν υπάρχει παρά μα- και ως προς αυτό τείνει να ταυτισθεί με την
μόνο ο "κοινωνικός" εαυτός και αυτός διαμορ- έννοια του πολιτισμού. Καθ' όσον όμως γνώση
φώνεται μέσα από την επικοινωνία με τους άλ- δεν σημαίνει ταυτόχρονα και μόρφωση, η έν-
λους και μέσα από τον τρόπο που το άτομο ερ- νοια και η ουσιαστική σημασία της κουλτούρας
μηνεύει το πώς το βλέπουν οι άλλοι. Ο εαυτός, πρέπει να αναζητηθεί όχι στην επιστήμη και
δηλαδή, διαμορφώνεται με βάση το είδωλο στα διάφορα επιτεύγματα, αλλά στον φορέα
που ο καθένας πιστεύει ότι ο εαυτός του σχη- του πολιτισμού, τον άνθρωπο- η "παιδεία" ή
ματίζει στον καθρέφτη που είναι ο νους του "μόρφωση" (Bildung) του ανθρώπου πρέπει να
άλλου και με άξονα τον τρόπο που θα ήθελε να επισημαίνεται στις προθέσεις και στις διαθέ-
τον βλέπει εκείνος. Ο άλλος λειτουργεί ως κα- σεις του, στους σκοπούς και στα ιδανικά του,
θρέφτης. ΓΓ αυτό και ο όρος κατοπτρικός εαυ- και τότε κουλτούρα σημαίνει αρμονία στην ψυ-
τός. Στη διαμόρφωση του εαυτού σημαντικό χοσωματική ανάπτυξη, λεπτότητα στο γούστο

114
 Κούμας

και στην κρίση, ευαισθησία και προσπάθεια για στικώτερον το όνομα" (Σύνταγμα Φιλοσοφίας,
πρόοδο. τομ. Α', Βιέννη, 1818, σελ. 156).
Παναγ. Πάκος Στο διδασκαλικό, αλλά και στο πολύ πλούσιο
συγγραφικό του έργο, ο Κ. Μ. Κούμας δίνει ιδι-
Κουμαρασουάμι (Coomaraswami) Ανάντα (Κο- αίτερη προσοχή στο πρόβλημα της γνώσης.
λόμπο Κεϋλάνης, 1877 - Βοστώνη, 1947). Γιος Υποστηρίζει ότι οι γνώσεις μας, οι έννοιες που
ενός Ινδού δικαστικού και μιας Αγγλίδας, α- σχηματίζουμε, πρέπει να στηρίζονται σε αντι-
σχολήθηκε κυρίως με τα θέματα της ανατολι- κείμενα υπαρκτά, που αποτελούν και τη βάση
κής Τέχνης, την οποία βλέπει πάντοτε σε της γνώσης, και όχι σε πλάσματα της φαντα-
σχέση με την παράδοση από την οποία πηγά- σίας. Για κάθε "νουν υγιαίνοντα", γράφει, βάση
ζει. Από την εποχή του Α" Παγκοσμίου πολέ- της γνώσης είναι "η έννοια του πραγματικού
μου μέχρι το τέλος της ζωής του ήταν μέλος (του Είναι εν γένει)". Είναι αδύνατη η δημιουρ-
του ειδικού τεχνικού προσωπικού του Museum γία εννοιών, νοημάτων, που να μην αντανα-
of Fine Arts της Βοστώνης. Ασχολήθηκε ιδιαί- κλούν πράγματα υπαρκτά, δοσμένα, τα σώμα-
τερα με την ινδουίστική τέχνη και τον ινδουι- τα, που δεν είναι άλλο παρά "υλικά όντα".
σμό', τον οποίο μελέτησε σε βάθος και προ- "Ενόημα χωρίς πράγμα είναι μηδέν", γράφει ο
σπάθησε ν' απαλλάξει από τις συνήθεις στρε- Κ. Μ. Κούμας και προσθέτει: "Είναι των αδυνά-
βλώσεις των δυτικών. Έγραψε περίπου σαρά- των να απόδειξη τις πως εμπορούν να ήναι έν-
ντα έργα και εκατοντάδες άρθρων. Από τα νοιαι διορισμένων τινών αντικειμένων και
έργα του αναφέρουμε: Elements of Buddhist πραγμάτων, ενώ άρχικώς δεν υπάρχουσι τα
Iconography (1935), A New Approach to the πράγματα" (στο ίδιο, Κρηπις της Φιλοσοφίας,
Vedas (1933), Hinduism and Buddhism (1943). πργρ. Μ'). Και αλλού: «Η πρότασις "Γινώσκω"
EX. είναι βεβαία με την "Υπάρχει" πράγμα, με το ο-
ποίον αντιστοιχούν αι έννοιαί μου, και το οποί-
Κούμας Μ. Κωνσταντίνος (1777-1836). Από ον γινώσκω δια των εννοιών μου τούτων... η
τους σημαντικότερους και βαθύτερους σε επι- πρότασις "Γινώσκω" περιέχεται εις τας "Υπάρ-
στημονική φιλοσοφική σκέψη στοχαστές της χω" και "Υπάρχουσιν άλλα πράγματα εκτός
νεότερης Ελλάδας. Διδάκτορας της Φιλοσο- εμού"» (στο ίδιο, τομ. Γ", Μεταφυσικής μέρος
φίας του Πανεπιστημίου της Λιψίας και αντεπι- πρώτον, κεφ. Α', πργρ. ΙΑ'), που αποτελούν το
στέλλον μέλος των Βασιλικών Ακαδημιών του αντικείμενο της γνώσης μας. Αυτή ακριβώς η
Βερολίνου και του Μονάχου. Δάσκαλος των ε- αντίληψή του βρίσκεται στη βάση του έργου
πιστημών στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Λάρι- οικοδόμησης, σχηματισμού των γνώσεων που
σα, όπως επίσης και στα Αμπελάκια, στη Σμύρ- απεικονίζουν καταστάσεις εξωτερικές, ερεθί-
νη (διευθυντής του εκεί Φιλολογικού Γυμνασί- σματα του εξωτερικού κόσμου, των "σωμά-
ου) και στην Κωνσταντινούπολη. των", των "υλικών όντων", που αντανακλώνται
Στο φιλοσοφικό του έργο ο Κ. Μ. Κούμας είναι στον νου μέσω των αισθήσεων. "Πάσα ιδέα",
επηρεασμένος από τη γερμανική φιλοσοφία και γράφει, "είναι έμμεσος αντίληψις του νοός γι-
κυρίως από τη σκέψη του Καντ* -"του αθάνατου νομένη εξ αντιλήψεων αμέσων, τας οποίας
αυτού κλέους της Γερμανίας και δεύτερου Σω- λαμβάνομεν δια των αισθήσεων" (στο ίδιο,
κράτη", όπως τον αποκαλεί- από τα έργα του τομ. Β", πργρ. ΛΑ'). Η ύλη, σύμφωνα με την α-
Βολφ", του Σέλλινγκ* και άλλων νεοκαντιανών* ντίληψη του Κ. Μ. Κούμα, είναι καθετί το "αντι-
φιλοσόφων. Ακολουθώντας το νήμα ακριβώς ληπτόν της εξωτερικής αισθήσεως ή πράγμα
της καντιανής σκέψης, ο Κ. Μ. Κούμας τονίζει υπάρχον εν τόπω, και επομένως εμπειρικόν
ότι τον σωστό δρόμο για την αναζήτηση της α- γνώσεως αντικείμενον", το οποίον όμως δεν
λήθειας ακολουθεί μόνο η φιλοσοφία εκείνη μπορεί να υπάρχει παρά μόνο σε κίνηση. Είναι
που "διαβαίνει μέχρι των αναποδείκτων και ακα- αδύνατη η ύπαρξη της ύλης χωρίς την κίνηση,
ταλήπτων, και δια τούτο πολλάκις της δίδομεν και το αντίθετο. Και γΓ αυτό, όπως θα μας πει ο
το όνομα "Διαβατική φιλοσοφία", ως τρόπον ίδιος στη συνέχεια, "ύλην ονομάζομεν το εν
τινά διαβαίνουσα πάντα τα καταληπτά, εν μετά τόπω κινητόν. Πάσα κίνησις συμβαίνει εν τόπω
το άλλο εκ διαδοχής, και αφικνουμένη έως εις και χρόνω. Απόλυτος κίνησις είναι πράγμα α-
τα ανυπέρβατα και άδυτα, τα οποία ονομάζομεν παρατήρητον και άγνωστον, ωσαύτως και από-
και ταύτα δια τον αυτόν λόγον διαβατικά εκ του λυτος ηρεμία ή μονή εις απόλυτον τόπον" (στο
φιλοσοφούντος λόγου λαμβάνοντες καταχρη- ίδιο, τομ. Γ, πργρ. ΡΛΕ', ΛΡΖ" και σημ.).

115
Κουν

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι και οι από- της φιλοσοφίας έναντι της θρησκείας, επέδει-
ψεις του Κ. Μ. Κούμα για τον εξελικτικό χαρα- ξε ασυνήθιστη ελευθερία σκέψης και δημιούρ-
κτήρα της γλώσσας, θέμα το οποίο θεωρεί ότι γησε ένα καλά δομημένο σύστημα στο πνεύμα
αποτελεί μέρος της όλης προσπάθειας για τον του Χριστιανισμού*.
"κοινό του γένους φωτισμό", έργο δηλαδή κα- Ο Κουντριάφτσεφ θεωρούσε ότι το φιλοσοφικό
θαρά διαφωτιστικό, παιδευτικό. πνεύμα είναι προσανατολισμένο στην αναζήτη-
Γιάννης Καράς ση της αλήθειας, η οποία, κατ" αυτόν, συνίστα-
ται στη "συμφωνία" του αντικειμένου με την
Κουν Τόμας Σάμουελ (Kuhn, γεν. 1922). Αμερι- "ιδέα" του. Στον κόσμο όμως της εμπειρίας*, η
κανός ιστορικός και φιλόσοφος της επιστήμης. ιδέα ενός αντικειμένου συχνά εκφράζεται όχι
Στο βιβλίο του Η δομή των επιστημονικών επα- πλήρως, αλλά ελλιπώς, μονόπλευρα, ακόμη και
ναστάσεων, εκθέτει τη θεωρία για την ιστορική στρεβλωμένα. Το γεγονός ότι η κατάκτηση της
δυναμική της επιστημονικής γνώσης. Στο βασι- αλήθειας συνίσταται στη σύμπτωση του δέο-
κό του αυτό έργο η ιστορία της επιστήμης εμ- ντος (αυτού που πρέπει να είναι) με αυτό που
φανίζεται ως εναλλαγή επεισοδίων του αντα- στην πραγματικότητα είναι, δείχνει ότι στο
γωνισμού μεταξύ των διαφόρων επιστημονι- Είναι* (στο καθετί το υπαρκτό) δεν υπάρχει μία
κών κοινοτήτων, τα μέλη των οποίων αποδέ- μόνο πλευρά, αλλά δύο, η υλική και η ιδεατή.
χονται καθορισμένα πρότυπα ("παραδείγμα- Και μολονότι οι πλευρές αυτές είναι στενά συν-
τα") επιστημονικής δραστηριότητας, δηλαδή δεμένες μεταξύ τους, ωστόσο παραμένουν η
σύνολα θεωρητικών κριτηρίων, μεθοδολογι- καθεμιά αυτοτελής. Ο Κουντριάφτσεφ θεωρεί
κών κανόνων κ.λπ. Όταν μετά τον ανταγωνι- ότι ο δυϊσμός αυτός, πνεύματος και ύλης, πρέ-
σμό αυτό επικρατήσει κάποιο από τα πρότυπα, πει να ξεπεραστεί. Το γεγονός ότι οι προσπά-
τότε αρχίζει η "κανονική περίοδος" της επιστή- θειες υπέρβασης αυτού του δυϊσμού απέβησαν
μης, η οποία λήγει, όταν το κυρίαρχο πρότυπο ως τώρα άκαρπες οφείλεται στο ότι το "λογικό
πιέζεται από προβλήματα στα οποία δεν μπο- αναζητεί την αρχή/στοιχείο, που ενώνει τις δύο
ρεί να προσφέρει απαντήσεις. Ακολουθεί εσω- πλευρές, στο ίδιο το παγκόσμιο Είναι, ενώ έ-
τερική έκρηξη εξαιτίας των συσσωρευμένων
πρεπε να την αναζητήσει έξω από αυτό, δηλα-
προβλημάτων, το πρότυπο καταρρέει και εμ-
δή σε μια αρχή διαφορετική από τον κόσμο".
φανίζεται η κρίση, την οποία ο Κουν αποκαλεί
Και ο Κουντριάφτσεφ προτείνει την αντικατά-
"επαναστατική περίοδο" της επιστήμης. Κατά
σταση του ουσιακού μονισμού*, που βρίσκεται
την περίοδο αυτή δημιουργούνται νέα πρότυ-
στη βάση μονόπλευρων αντιλήψεων (του υλι-
πα και αρχίζει νέος ανταγωνισμός για την επι-
κράτηση. Με την επιβολή του νέου προτύπου σμού* και του ιδεαλισμού*) με τον "υπερβατικό
αρχίζει νέα "κανονική περίοδος" της επιστή- μονισμό" (Εργα, τ.Ί, α. 185).
μης, για να επαναληφθεί εκ νέου όλη η διαδι- Ο Κουντριάφτσεφ θεωρεί επίσης ότι η φιλοσο-
κασία. Έργα του: Copernican revolution, 1957.- φία δεν έχει το δικαίωμα να εκκινά από το Από-
Sources for history of quantum physics, 1967.- λυτο, είναι όμως αναγκασμένη να προστρέχει
The essential tention. Selected studies in scien- σ' αυτό, στην ιδέα του απολύτως τέλειου
tific tradition and change, 1977. όντος, που ενώνει τα πάντα και είναι υπεράνω
των πάντων. Ωστόσο, η επιρροή της θρησκείας
Βιβλιογρ.: Πόρους Β. Ν., Η δομή των επιστημονικών επα- επί της φιλοσοφίας πρέπει να είναι "επιρροή
ναστάσεων και η διαλεκτική της ανάπτυξης της επιστή-
συμβούλου και φίλου", χωρίς όμως να φτάνει
μης, 1977.- Λέκτορσκι Β. Α.. Φιλοσοφία της επιστήμης,
1973.
στα όρια της δεσποτικής πίεσης. Η ιδέα της αυ-
Απ. Τζ. τοτέλειας της φιλοσοφίας, καθώς και της ύ-
παρξης ενός "Είναι τρίτου τύπου", που ενώνει
Κουντριάφτσεφ Βίκτορ Ντμίτριγεβιτς (1828- τις πνευματική/ψυχική και υλική/φυσική διαδι-
1891). Ρώσος φιλόσοφος και θεολόγος. Καθη- κασίες, ήταν το νέο που συνεισέφερε ο Κου-
γητής της Πνευματικής Ακαδημίας της Μό- ντριάφτσεφ στη ρωσική φιλοσοφική σκέψη.
σχας. Θερμός οπαδός του Πλάΐωνα* και βαθύς Βιβλιογρ.: Ζενκόφσκι, Ιστορία της ρωσικές φιλοσοφίας,
γνώστης της φιλοσοφίας του (του αποδόθηκε τ. I, ο. 72-88.
και το προσωνύμιο Κουντριάφτσεφ - Πλατό- θεοχ. Κεοσίδης
νοφ). Ένα από τα οξύτερα πνεύματα της ρωσι-
κής φιλοσοφίας του 19ου αι. Μολονότι ορθό- Κουράντι. Εγελειανός φιλόσοφος. Μαζί με
δοξος θεολόγος, υποστήριζε την αυτονομία τους Ρόζενκρατς, Έρτμαν, Σάλλερ, Βάτκε κ.ά.

116
 Κράουζε

εκπροσωπούσε την ομάδα του "κέντρου" των παραμυθίας της φιλοσοφίας πέντε βιβλία).
εγελειανών ιδεών, ύστερα από τη διάσπαση Ο Πλούταρχος, που ασχολείται εκτενώς με
του φιλοσοφικού αυτού συστήματος. τον Κράντωρα και το έργο του, αναφέρει ότι ο
Απ. Τζ. ακαδημεικός αυτός φιλόσοφος διατύπωσε μια
προσωπική άποψη για τον πόνο, ως μέσο ψυχι-
Κουρμούλης Τηλέμαχος (1883-1950). Αξιωμα- κής παιδαγωγίας του ανθρώπου, προλαβαίνο-
τικός του πολεμικού ναυτικού, αυτοδίδακτος ντας βέβαια τις παραπλήσιες θεωρίες της ελ-
στον χώρο της νεότερης ελληνικής φιλοσο- ληνιστικής εποχής (Παραμ. προς Απολ., κεφ.
φίας. Με τα έργα του: Θεωρία της γνώσεως 3, 6 102). Το απόσπασμα αυτό που αναφέρει ο
(1922) και Αι παραισθήσεις της λογοκρατίας Πλούταρχος παράφρασε και ο Κικέρων πριν
(1933) υποστήριξε την άμεση διαισθητική απ' αυτόν στο έργο του Tusculanae Dispu-
γνώση. tationes (III, 6,12) (Τουσκουλάνειες διατριβές).
Απ. Τζ. Στον Κράντωρα επίσης αναγνωρίζουμε την
πρώτη αντίθεση προς την απάθεια' των Στωι-
Κούρσουλας Νικόλαος (Ζάκυνθος ; - Άγιον κών*, δηλαδή τη θεωρία που πρεσβεύει την ε-
κρίζωση των παθών. Ο Κράντωρ τώρα θεωρεί
Ορος, 1652). Λόγιος κληρικός, διδάκτορας της
τον πόνο, τον σωματικό και τον ψυχικό, ως μία
θεολογίας και της φιλολογίας και αριστοτελι-
από τις ανάγκες της ανθρώπινης ζωής που
κός φιλόσοφος. Οι θεολογικές μελέτες του α-
έχουν θεϊκή προέλευση. Υπάρχει τέλος στον
ποκαλύπτουν επίδραση του δυτικού δόγματος.
Πλούταρχο η μαρτυρία (ό.π. κεφ. 27) ότι ο
Έργα του: Σύνοψις της ιεράς θεολογίας, Υπο-
Κράντωρ διέσωσε μια αρχαία αντίληψη (Ορφι-
μνήματα και ζητήματα εις το "Περί γενέσεως κοί*, Πυθαγόρειοι*, Πλάτων) ότι η ζωή, το να
και φθοράς" του Αριστοτέλους ..., Ρητορική γεννηθεί κανείς δηλαδή, είναι μια τιμωρία.
μελέτη μετά την του Αριστοτέλους... κ.ά. Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, τόμ. II
Απ. Τζ. 1. Darmstadt, 1963*.- W. K. C. Guthrie. A History ol Greek
Philosophy. IV, Cambridge, 1978.- Susemihl, Geschichte
Κράντωρ (από τους Σόλους της Κιλικίας, περ. der griechischen Literatur in alexandrinischen Zeit, τόμ. I.
335-275 π.Χ ). Ανήκε στους εκπροσώπους της Leipzig. 1891 (Ανατ. 1965), α. 118 K.É.- Κ. Δ. Γεωργού-
Αρχαίας Ακαδημίας, μαθητής του Ξενοκράτη' λης, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, 1994 (α-
και φίλος του Πολέμωνα* και του Αρκεσίλαου*, νατύπ.).
στον οποίο άφησε την περιουσία του μετά τον Βασ. Κύρκος
θάνατό Tou (Διογένης Λαέρτιος, 4,25). Είναι ο
πρώτος υπομνηματιστής του Τιμαίου' του Κράουζε (Krause) Καρλ Κρίστιαν ΦρΙντριχ
Πλάτωνα* και αυτόν ακολούθησαν οι μεταγε- (Eisenberg, 1781 - Münich, 1832). Γερμανός ι-
νέστεροι. Πολύ γνωστό στην αρχαιότητα (και δεαλιστής φιλόσοφος. Υπήρξε μαθητής του
με μεγάλη επίδραση στους συγγραφείς της φίχτε* και του Σέλλινγκ*· κάτω από την επί-
ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής) ήταν το δραση της διδασκαλίας αυτών εμπνεύστηκε το
σύγγραμμά του Περί πένθους (Διογένης Λαέρ- δικό του φιλοσοφικό σύστημα, που είναι ένα
τιος, ό.π.: "θαυμάζεται δε αυτού μάλιστα βι- είδος "πανθεΐσμού" και θυμίζει πολύ τις αντι-
βλιον το Περί πένθους). Με το βιβλίο αυτό ο λήψεις του Πλωτίνου*. Κατά τον Κράουζε, ο
Κράντωρ δημιούργησε νέο είδος φιλολογικό, θεός είναι και εκτός του κόσμου, ως απροσδιό-
τα παραμυθητικά έργα ή λόγους, και βρήκε ριστος, και εντός αυτού, διότι είναι το ον. Το
πολλούς μιμητές ως την ύστερη αρχαιότητα. παν λοιπόν είναι μέσα στον θεό (πανθεϊσμός).
Κατά την παράδοση ο στωικός φιλόσοφος Πα- Ο κόσμος είναι δημιούργημα του θεού -είναι ο
ναίτιος ο Ρόδιος* επαίνεσε το σύγγραμμα τρόπος της εκδήλωσής του- και βασίζεται σ'
αυτό του Κράντωρα και ο Πλούταρχος* επηρε- αυτόν. Ο κόσμος, φαινομενικά, έχει μηχανιστι-
ασμένος από αυτό έγραψε ειδικό έργο Παρα-
κή συγκρότηση, στην πραγματικότητα όμως
μυθητικοί προς Απολλώνιον (δηλαδή λόγοι).
είναι μια δυναμικότητα. Ο άνθρωπος είναι το
Τέλος τον παράφρασε ο Κικέρων* και ως από-
τελειότερο τμήμα του κόσμου- αποστολή του
ληξη αυτής της μακράς σειράς στα έργα της
είναι η επίτευξη του συνολικού αγαθού, που
παραμυθητικής φιλοσοφίας αναγνωρίζομε τον
είναι η πραγματοποίηση της ουσίας του θεού.
Ρωμαίο συγκλητικό του 6ου αι. μ.Χ. τον Βοή-
θιο', με το περίφημο σύγγραμμά του De Ο Κράουζε υποστήριζε ακόμη ότι το φυσικό δί-
consolatione Philosophiae libri quinque (Περί καιο πρέπει να βασίζεται στην ηθική και έκαμνε
έκκληση για μια παγκόσμια ένωση των λαών.

117
Κράτης ο Θηβαίος

Τις ιδέες του αυτές τις δίδαξε στα πανεπιστή- της ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, 1994 (1975).- Η.
μια Ιένας, Γοττίγγης και Μονάχου, αλλά και Dorne, Der Piatonismus in der Antike, τόμ. 1, Stuttgart,
καταδιώχθηκε ως ύποπτος φιλελευθέρων φρο- 1983.
νημάτων. Απέκτησε πολλούς οπαδούς, ιδίως Βαο. Κύρκος
στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική, όπου ι-
δρύθηκαν και σχολές "κραουζισμού", όπως στο Κράτης ο Μαλλώτης (Μαλλός Κιλικίας, 2ος αι.
Σανς ντελ Ρίο, Χίνερ ντε λος Ρίος κ.α. Έργα π.Χ.). Στωικός* φιλόσοφος και φιλόλογος
του: Βάση του φυσικού δικαίου (1Θ03), Περί- ("γραμματικός"), δάσκαλος του Παναίτιου* του
γραμμα του συνόλου της φιλοσοφίας (1804), Ρόδιου, διευθυντής της περίφημης βιβλιοθή-
Η ιδέα του ουμανισμού ( 1825-1828, τόμ. 3) κ.ά. κης της Περγάμου και επικεφαλής της "γραμ-
Βιβλιογρ.: Leonhard! Η. v.. Κ. Ch. F. Krause's Leben und ματικής" σχολής της. Αντίθετα από τον σύγ-
Lehre. Lpz., 1902.- Morillas J. L„ El Krausismo espanol, χρονο του Αρίσταρχο τον Σαμόθρακα, που ως
Mex.. 1956. επικεφαλής της γραμματικής σχολής της Αλε-
Απ. Τζαφερόπουλος ξάνδρειας εκπροσωπούσε τη θεωρία της Ανα-
λογίας, δηλαδή την άποψη ότι η γλώσσα* δια-
Κράτης ο Θηβαίος (περίπου 365-285 π.Χ.). Κυ- μορφώνεται σύμφωνα με σταθερούς κανόνες
νικός* φιλόσοφος, μαθητής του αρχηγού των και ότι τα γραμματικά φαινόμενα έχουν αναλο-
κυνικών Διογένη του Σινωπέα* και δάσκαλος γίες στις μεταξύ τους σχέσεις ("κατ' αναλο-
του ιδρυτή των στωικών Ζήνωνα του Κιτιέα*. γίαν"), ο Κράτης, ακολουθώντας τις περισσό-
Έζησε σε έσχατη ένδεια, περιπλανώμενος από τερο φιλελεύθερες τάσεις των στωικών φιλο-
πόλη σε πόλη και διδάσκοντας τη λιτότητα και σόφων για τη γλώσσα, και ειδικότερα τα δι-
την περιφρόνηση σε κάθε κοινωνική συμβατι- δάγματα του Χρύσιππου*, ως επικεφαλής της
κότητα. Από τα γραπτά του Κράτητα έχουν Περγαμηνής γραμματικής σχολής εκπροσω-
σωθεί αποσπασματικά μερικά στιχουργήματα, πούσε τη θεωρία της Ανωμαλίας, δηλαδή την
που αποτελούν παρωδίες πάνω σε γνωστά άποψη ότι η γλώσσα εξελίσσεται "κατ' ανωμα-
έργα ποιητών (του Σόλωνα κ.ά.). Ως δάσκαλος λίαν" με αυθαιρεσίες και ελεύθερες χρήσεις,
του Ζήνωνα, ο Κράτης προβλήθηκε από την που διασπούν τις ισχύουσες σε κάθε περίπτω-
παράδοση ως σύνδεσμος ανάμεσα στις διδα- ση αναλογίες στα γραμματικά φαινόμενα.
σκαλίες των σωκρατικών και των στωικών. Ε. Ν. Ρούσσος
Ε. Ν. Ρούσσος
κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, βλ. κε-
Κράτης ο ακαδημεικός (ακμή περ. 241 π.Χ.). Ο φαλαιοκρατία
Κράτης αυτός καταγόταν από την Αθήνα, ανή-
κει στους αρχαίους ακαδημεικούς φιλοσόφους κρατικός καπιταλισμός. 1. Σύστημα κοινωνικο-
(ή στους φιλοσόφους της Αρχαίας Ακαδη- οικονομικών σχέσεων που ανακύπτουν από
μίας). Μαθητής και φίλος του Πολέμωνος* ("α- την άμεση συμμετοχή του κράτους στη διαδι-
κροατής και ερώμενος Πολέμωνος", Διογένης κασία της κεφαλαιοκρατικής αναπαραγωγής,
Λαέρτιος, IV 21), φαίνεται να σχολάρχησε για είτε από την κρατική ρύθμιση της τελευταίας
πολύ μικρό χρονικό διάστημα στην Ακαδημία* σε χώρες στις οποίες κυριαρχούν, υφίστανται
αμέσως μετά τον δάσκαλό του. Μαζί με τον (χωρίς να κυριαρχούν) είτε διατηρούνται προ-
άλλο ακαδημεικό φιλόσοφο, τον Κράντωρα* σωρινά κεφαλαιοκρατικές οικονομικές μορ-
(και τον δάσκαλό του Πολέμωνα) αποτελού- φές. Η ουσία του κρατικού καπιταλισμού καθο-
σαν μια φιλοσοφική ομάδα με βαθιά φιλία. ρίζεται από τον ταξικό χαρακτήρα του κρά-
Στην ίδια ομάδα ανήκει και ο Αρκεσίλαος* από τους*, την ιστορική συγκυρία και την ιδιοτυπία
την Πιτάνη της Κιλικίας, μαθητής του Κράτητα. της οικονομίας της υπό εξέταση χώρας. Βασι-
Αλλος μαθητής του υπήρξε ο Βίων* ο Βορυ- κό στοιχείο του επί κεφαλαιοκρατίας είναι η
σθενίτης. Έγραψε έργα φιλοσοφικά, πολιτικής κρατική κεφαλαιοκρατική ιδιοκτησία*, που α-
φιλοσοφίας και φιλολογικά περί κωμωδίας. νακύπτει ήδη από την προμονοπωλιακή κεφα-
Δεν σώθηκαν παρά μόνο πληροφορίες για τα λαιοκρατία ενθαρρύνοντας την πρωταρχική
έργα του. Φαίνεται επίσης ότι ανέπτυξε και πο- συσσώρευση του κεφαλαίου. Η διεύρυνση του
λιτική δραστηριότητα, σύμφωνα με μια πληρο- κρατικού καπιταλισμού μπορεί να πραγματο-
φορία του Πλούταρχου* (Δημήτριος, 46). ποιηθεί μέσω της κρατικοποίησης επιχειρήσε-
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller. Die Philosophie der Griechen, II 1.
ων και τομέων (κατά κανόνα των λιγότερο κερ-
Darmstadt, 1963' (o. 994).- Κ. Δ. Γεωργούλης. Ιστορία δοφόρων και των πλέον κεφαλαιοβόρων), της

118
 κρατικός σοσιαλισμός

εκτέλεσης έργων υποδομής, της ανάπτυξης οικονομικών κ.λπ. σχέσεων. Η ανοικτή αστική
συστήματος κρατικής συμμετοχής σε ιδιωτικές αντεπανάσταση* που δρομολογήθηκε σ' αυτές
επιχειρήσεις, της ίδρυσης παραρτημάτων κρα- τις χώρες από τα τέλη της δεκαετίας του 1980
τικών επιχειρήσεων σε νέους τομείς κ.λπ. Στις με κύριο στόχο ακριβώς την παλινόρθωση των
ιμπεριαλιστικές χώρες (βλ. ιμπεριαλισμός) ο κεφαλαιοκρατικών σχέσεων, μέσω της δημι-
κρατικός καπιταλισμός συνιστά σημαντικό ουργίας ορισμένου κρατικού καπιταλισμού,
μέσο δραστικού κρατικού παρεμβατισμού στην συνιστά πρακτική ανασκευή των ισχυρισμών
οικονομία, μοχλό για την αναδιάρθρωση της των εν λόγω τάσεων για τα προηγούμενα κα-
οικονομίας (που διαμορφώθηκε σε συνθήκες θεστώτα αυτών των χωρών.
αποικιακής είτε νεοαποικιακής εξάρτησης) σε Βιβλιογρ.: κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Αθήνα, Σ.Ε.- Β. I.
κατεύθυνση που εξαρτάται από τον κεφαλαιο- Λένιν, Το οικονομικό περιεχόμενο του ναροντνικιομού...,
κρατικό ή μη κεφαλαιοκρατικό προσανατολι- "Απαντα". Σ.Ε., τ. 1.- S. D. Brunholl, Κράτος και κεφά-
σμό τους. Κατά τη μεταβατική περίοδο από την λαιο, Αθήνα, Θεμέλιο, 1983.- Γ. Σαμαρά. Κράτος και κε-
κεφαλαιοκρατία στον "σοσιαλισμό"*, ο κρατι- φάλαιο στην Ελλάδα, I.E., Αθήνα, 1982*.- Σ. Μαγκλιβέ-
ρα. Ο κρατικός τομέας της οικονομίας στην Ελλάδα και η
κός καπιταλισμός συνιστά ειδική μορφή υπα-
κρίση, Σ.Ε.. Αθήνα, 1988'.- Τ. Κλιφ, Κρατικός καπιταλι-
γωγής της δραστηριότητας των κεφαλαιοκρα- σμός στη Ρωσία, Παρουσία, Αθήνα, 1983.
τικών επιχειρήσεων στη "δικτατορία του προ- Δ. Πατέλης
λεταριάτου", με στόχο την προετοιμασία των
όρων για τη σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση, κρατικός σοσιαλισμός. Κρατικός σοσιαλισμός
αρχικά των κλάδων στους οποίους έχει επιτευ- ονομάστηκε το κοινωνικο-πολιτικό καθεστώς
χθεί ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας που προέκυψε από την κατάργηση της ατομι-
και προοπτικά του συνόλου της παραγωγής. Ο κής ιδιοκτησίας και την ενσάρκωση της ιδέας
κρατικός καπιταλισμός στη μεταβατική περίο- της κοινοκτημοσύνης από το κράτος. Η έννοια
δο συνιστά, κατά το Λένιν*, "κοινωνικοοικονο- αυτή παραπέμπει στον σοσιαλισμό και στη θε-
μική δομή"* ελεγχόμενη από το προλεταριακό ωρία της επανάστασης, όπως διατυπώθηκε
κράτος, περιορισμένη ως προς τα χρονικά από τον Λένιν* και υλοποιήθηκε στα πλαίσια
πλαίσια, το πεδίο και τους όρους δραστηριότη- της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και των άλλων
τας της μέσω αντίστοιχων μηχανισμών ελέγ- χωρών του "υπαρκτού σοσιαλισμού", που ακο-
χου. Η λειτουργία του κατευθύνεται στα πλαί- λούθησαν το πρότυπό της. Σύμφωνα με τη θε-
σια του κρατικού σχεδιασμού κατά του μικροα- ωρία του Λένιν, η πορεία προς τον κομμουνι-
στικού στοιχείου, για την ανάπτυξη των παρα- σμό προϋπέθετε ένα αυστηρά οργανωμένο
γωγικών δυνάμεων και τον βαθμιαίο μετασχη- κόμμα και ένα αντίστοιχο ισχυρό και συγκε-
ματισμό των ιδιωτικών επιχειρήσεων σε σοσια- ντρωτικό προλεταριακό κράτος, το οποίο όφει-
λιστικές. Οι εθνικές και ιστορικές ιδιομορφίες λε να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό και να δια-
καθορίζουν τη μορφή και τους ρυθμούς των λύσει κάθε αντίσταση της αντίπαλης αστικής
παραπάνω διαδικασιών. Π.χ. στη Σοβιετική τάξης σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και, κυ-
Ρωσία υπήρχε ως εκμίσθωση κρατικών επιχει- ρίως, σε αυτό της οικονομίας. Τα θεμέλια του
ρήσεων, κοινοπραξίες, ιδιωτικό εμπόριο, εκχω- κράτους αυτού του τύπου ήταν η κρατική ιδιο-
ρήσεις σε ξένο κεφάλαιο κ.ά. κτησία των μέσων παραγωγής (κυρίως της βιο-
2. Ορος με τον οποίο ορισμένες ιδεολογικές μηχανίας), το μονοπώλιο του εξωτερικού ε-
τάσεις (μαρξιστικής και μη μαρξιστικής αναφο- μπορίου και η κεντρική σχεδιοποίηση. Το ιδιω-
ράς) χαρακτηρίζουν το καθεστώς που αναπτύ- τικό κεφάλαιο καταργήθηκε σχεδόν εξ ολο-
χθηκε μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του κλήρου, ανάλογα με την περίπτωση, και η
1917 στην ΕΣΣΔ και αργότερα σε άλλες χώρες αγορά κατείχε μια περιορισμένη και ελεγχόμε-
σοσιαλιστικού προσανατολισμού. Οι τάσεις νη θέση στη σοσιαλιστική οικονομία. Ο κρατι-
αυτές προτάσσουν την έντονη κρατική παρου- κός συγκεντρωτισμός, η ταύτιση κράτους/κόμ-
σία στα εν λόγω καθεστώτα, στα οποία προσά- ματος, η λατρεία του ηγέτη (Στάλιν), η κρατική
πτουν κεφαλαιοκρατικές ιδιότητες, χωρίς να προπαγάνδα και η τρομοκρατία υπήρξαν τα θε-
είναι σε θέση να αποδείξουν, κατ' αρχήν σε ε- σμικά και τα ιδεολογικά μέσα που χρησιμοποι-
πίπεδο πολιτικής οικονομίας, την ύπαρξη μη- ήθηκαν για την επίτευξη των στόχων του σο-
χανισμού παραγωγής και ιδιοποίησης υπερα- σιαλισμού. Ιδιαίτερα στην πρώτη φάση θεμε-
ξίας, που θα έπρεπε να τα χαρακτηρίζει, και λίωσης του σταλινικού κράτους (1929-1934),
όλου του πλέγματος των ανάλογων κοινωνικο- παρατηρείται η βίαιη εκβιομηχάνιση και η κο-

119
κράτος

λεκτιβοποίηση της γης με την εκτέλεση χιλιά- νωνίας σε τάξεις ριζικά αντίθετες. Τη θέση της
δων αγροτών που αντέδρασαν σ' αυτή (κυρίως χαρακτηριστικής για την πρωτόγονη κοινότητα
των εύπορων κουλάκων). Πολλοί διανοούμε- κοινωνικής ένοπλης δύναμης που μεριμνούσε
νοι από την εσωτερική αντιπολίτευση ή από τις για τα συμφέροντα του συνόλου την παίρνει
δυτικές χώρες άσκησαν έντονη κριτική στις τώρα το κράτος ως ειδικό όργανο κυριαρχίας,
μεθόδους και την οργάνωση αυτού του κρά- καταναγκασμού και καταπίεσης στα χέρια των
τους, θεωρώντας ότι πρόδιδε τα ιδανικά είτε δουλοκτητών σε βάρος των λοιπών μελών της
του σοσιαλισμού είτε της δημοκρατίας και του κοινωνίας. Το κράτος εξελίσσεται μαζί με την
ανθρωπισμού: ορισμένοι το χαρακτήρισαν ως ανθρώπινη κοινωνία. Στους τρεις τύπους εκμε-
"κρατικό καπιταλισμό" (Κάουτσκυ*) ή ως "γρα- ταλλευτικών κοινωνικών σχηματισμών αντιστοι-
φειοκρατικό εργατικό κράτος" (Τρότσκι*), ενώ χούν τρεις μεγάλοι ιστορικοί τύποι κράτους: το
άλλοι θεώρησαν ως βασικό του γνώρισμα τον "δουλοκτητικό", το "φεουδαρχικό", το "καπιταλι-
"ολοκληρωτισμό" (Αρεντ*). στικό" κράτος. Κοινό γνώρισμα και των τριών
Βιβλιογρ.: G. Labica, Le Marxisme • Léninisme. Eléments αυτών τύπων κράτους είναι ότι στηρίζονται στην
pour une critique, εκδ. Β. Huisman, Παρίσι. 1984.- Ζαν εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Ο μαρ-
Ελλενστόιν, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, θεμέλιο, ξισμός, αποκαλύπτοντας αυτή την κοινή "ουσία"
Αθήνα, 1977. τους, δεν μένει αδιάφορος μπροστά στις "μορ-
Ευστύθ. Μπάλιας φές" που παίρνει η οργάνωση και η άσκηση της
κρατικής εξουσίας. Ριζικά διαφορετικός είναι ο
κράτος (αγγλ. State, γαλλ. État, γερμ. Staat). χαρακτήρας ενός νέου τύπου κράτους, του "σο-
Το αποφασιστικό πολιτικό όργανο εξουσίας σιαλιστικού" κράτους, της πολιτικής εξουσίας
στα χέρια ορισμένων τάξεων για την επιβολή της "εργατικής τάξης" -ηγετικής τάξης στην κοι-
των συμφερόντων τους. Διαμέσου του κρά- νωνία- σε συμμαχία με την "αγροτιά" και τις
τους, η οικονομικά κυρίαρχη τάξη αναδείχνε- άλλες κατηγορίες των εργαζομένων, κύριο όρ-
ται, κατά κανόνα, σε πολιτικά κυρίαρχη τάξη. Η γανο της "δικτατορίας του προλεταριάτου". Το
φύση του κράτους καθορίζεται από τη φύση κράτος αυτό, γράφει ο Φ. Ένγκελς*, δεν είναι
της κυρίαρχης μέσα σ' αυτό κοινωνικής τάξης. πια, στην κυριολεξία, κράτος, εφόσον, σε αντί-
Μέσω αυτού η τάξη αυτή ασκεί την εξουσία θεση με τους προγενέστερους τύπους κράτους,
της, τη δικτατορία της. Χρησιμοποιεί για τούτο ο ρόλος του, κατά τον Κ. Μαρξ*, είναι προσωρι-
τον σκοπό ορισμένα μέσα και θεσμούς, κυρίως νός: να εξουδετερώσει την οικονομική, πολιτική
τον στρατό, την αστυνομία, τον κρατικό γρα- και ιδεολογική δύναμη και αντίσταση των εκμε-
φειοκρατικό μηχανισμό, τη νομοθεσία, τα δικα- ταλλευτριών τάξεων, μέχρι τον τέλειο ξεριζωμό
στήρια, τις φυλακές, τη φορολογική και δημο- τους, προς όφελος όλων των εργαζομένων, δη-
σιονομική πολιτική, τη δημόσια εκπαίδευση λαδή της μεγάλης πλειονότητας του πληθυ-
κ.λπ. Το κράτος είναι σημαντικό στοιχείο του σμού, και να δημιουργήσει τις συνθήκες για τον
συστήματος της πολιτικής οργάνωσης μιας κοι- "μαρασμό" του, τη βαθμιαία αυτοδιάλυση του (με
νωνίας, εκφράζει την οικονομική δομή και, ιδι- την εξάλειψη των κατασταλτικών λειτουργιών
αίτερα, τις ταξικές σχέσεις αυτής της κοινω- του μετά την κάμψη και της αντίστασης των εκ-
νίας. Ως μορφή οργάνωσης ολόκληρης της κοι- μεταλλευτριών τάξεων που ανατράπηκαν) και,
νωνίας, το κράτος ασκεί, ταυτόχρονα, γενικές τελικά, την αντικατάσταση του από την "κομμου-
κοινωνικές λειτουργίες, ζωτικές για το σύνολο, νιστική κοινωνική αυτοδιαχείριση" και την εδραί-
και ειδικές ταξικές, που απορρέουν από τον τα- ωση της μελλοντικής "αταξικής κοινωνίας" (βλ.
ξικό χαρακτήρα της πολιτικής εξουσίας, ο οποί- και κομμουνισμός, δημοκρατία, δικτατορία του
ος και αποτελεί την ουσία του κράτους. Οι δυο προλεταριάτου, Πουλάντζάς).
αυτές λειτουργίες δεν είναι παράλληλες, αλλά Βιβλιογρ.: Πλάτων, Πολιτεία.- Αριστοτέλης, Πολιτικά.·
υπόκεινται σε αλληλοδιείσδυση, με την έννοια Thomas Hobbes, The Elements ot Law, Natural and Politic
ότι τα γενικά κοινωνικά καθήκοντα εκτελού- (1650) και Leviathan (1651).- J. J. Rousseau, Du contrat
νται, όσον καιρό υπάρχουν κοινωνικές τάξεις, social ou Principes du droit politique (1762).- Karl Mara,
εντός και διαμέσου των ειδικών λειτουργιών Kritik des Hegeischen Staatsrechts (1843 & 1927).- Β. I.
που έχουν τον χαρακτήρα ταξικής κυριαρχίας. Λένιν, Κράτος και Εηανάσταση,{^6, ελλην. μετ. Επιλο-
Το κράτος είναι προϊόν ιστορικό. Γεννήθηκε γή έργων σε δύο τόμους, τ. 2, 1950).- Ν. Πουλαντζός,
στην πορεία αποσύνθεσης του "πρωτόγονου Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις (γαλ. πρωτότυπο
κοινοτικού σχηματισμού", με την εμφάνιση της 1968, ελλ. μετ. 1975) και Το Κράτος, η εξουσία, ο σοσια-
ατομικής ιδιοκτησίας και της διαίρεσης της κοι- λισμός (γαλ. πρωτ. 1978, ελλ. μετ. 1982).
Γιόν. Κρητικός

120
 κρίση

Κρατύλος (Αθήνα; 5ος αι. π.Χ.). Φιλόσοφος θε- το 1676 έζησε στην Πολωνία. Από τους πρωτερ-
ωρούμενος ως "αιρετικός" οπαδός του Ηρά- γάτες των ιδεών του πανσλαβισμού, της ενότη-
κλειτου*, με τον οποίο δεν φαίνεται πιθανό να τας των Σλάβων υπό την ηγεσία της Ρωσίας,
είχε προσωπική σχέση. Κατά τη μαρτυρία του μέσω της ένωσης των εκκλησιών και της υιοθέ-
Αριστοτέλη*, η διδασκαλία του Κρατύλου είχε τησης κοινής γλώσσας. Η φιλοσοφία του περι-
επηρεάσει τον Πλάτωνα* σε νεαρή ηλικία, δη- λάμβανε τη λογική*, τη φυσική και την ηθική*.
λαδή προτού ο Πλάτων συνδεθεί με τον Σω- Θεωρούσε την ιστορία αλληλουχία ακμής και
κράτη*. Ο Κρατύλος παρουσιάζεται πραγματι- παρακμής διαφόρων λαών υπό τη "θεία πρό-
κά από τον Πλάτωνα, σ' ένα διάλογό του που νοια"*, αναγνωρίζοντας ωστόσο στους ανθρώ-
επιγράφεται Κρατύλος, να συζητά με τον Σω- πους ορισμένες δυνατότητες επίδρασης. Εργα
κράτη αν η γλώσσα είναι "φύσει" ή "θέσει", δη- του: "Απαντα", τ. 1-3, Μόσχα, 1891-93.
λαδή αν μπορούμε να αναζητήσουμε την αλή- Δ. π.
θεια των πραγμάτων μέσα στα ονόματά τους.
Ωστόσο παραμένει ανοιχτό το πρόβλημα αν ο κρίση στη λογική. 1. Ενα από τα τρία κεφάλαια
Κρατύλος ήταν δάσκαλος του Πλάτωνα σε της Λογικής* (τα άλλα δύο είναι: η έννοια*, ο
προσωπική βάση. Οτι ο Κρατύλος είχε παρεκ- συλλογισμός*). Νοητική πράξη με την οποία
κλίνει από το κριτήριο του Ηράκλειτου διαφαί- διατυπώνεται "απόφανση" για τη σχέση (ή μη-
νεται από άλλη αριστοτελική μαρτυρία, σύμ- σχέση) ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες έννοι-
φωνα με την οποία ο Κρατύλος επιτιμούσε τον ες. Λόγου χάρη, οι εκφράσεις που ακολουθούν
Ηράκλειτο που, υποτίθεται, είχε πει ότι δεν είναι κρίσεις:
μπορεί να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο πο- - Η ανεργία προκαλεί κοινωνική δυσφορία.
τάμι, παρατηρώντας ότι δεν μπορεί να μπει - Το τρίγωνο είναι ευθύγραμμο σχήμα.
"ουδ' άπαξ". Πάνω α" αυτή τη βάση ο Κρατύλος - Ο καιρός τον περασμένο χειμώνα ήταν βρο-
φαίνεται να υποστήριζε ότι τα πάντα βρίσκο- μερός.
νται σε διαρκή ροή και ότι γι' αυτό δεν είναι δυ- - Όλες οι εξουσίες φθείρουν.
νατή οριστική γνώση. - Η εκπαιδευτική μας πραγματικότητα είναι α-
ε. Ν. Ρούσσος πελπιστική.
Από τις προτάσέις αυτές: η πρώτη διαπιστώνει
"Κρατύλος" του Πλάτωνα. Ο πλατωνικός μια σχέση "αιτιολογική", η δεύτερη σχέση "λο-
αυτός διάλογος είναι το πρώτο κείμενο φιλο- γική" (υπαγωγή υποσυνόλου σε υπερσύνολο,
σοφίας της γλώσσας που διαθέτει η δυτική σχέση πλάτους εννοιών), η τρίτη αποτελεί
σκέψη. Συζητούν ο Κρατύλος και ο Ερμογένης "συλλογιστική γενίκευση" πολλών παρατηρή-
με τον Σωκράτη*. Θέμα του διαλόγου είναι η σεων και σύγκριση προς κάποιο μέτρο, το συ-
λεγόμενη ορθότητα των ονομάτων, αν δηλαδή νηθισμένο στην περιοχή ύψος βροχόπτωσης·
τα ονόματα, οι ονομασίες έχουν σημασία που οι δυο τελευταίες είναι κρίσεις "αξιολογικές"
πηγάζει από τη φύση τους (φύσει) και είναι και υποδηλώνουν εφαρμογή κάποιου κριτηρί-
σύμφωνη μ' αυτήν ή αν οι ονομασίες είναι συμ- ου, το οποίο για τον λέγοντα είναι μια αξία που
βατικές (νόμω), αν αποτελούν δηλαδή μια συμ- πρεσβεύει [ποια συμπεριφορά αποτελεί φθορά
φωνία ορισμένων ανθρώπων να ονομάζουν με συνειδήσεων, ποια εκπαιδευτική πραγματικό-
ορισμένο όνομα ορισμένο πράγμα. τητα είναι ικανοποιητική και από ποιο επίπεδο
Ο Κρατύλος υιοθετεί την πρώτη άποψη και ο (και πώς διαπιστώσιμο) γίνεται απελπιστική].
Ερμογένης τη δεύτερη, ενώ ο Σωκράτης απο- Όλες οι κρίσεις είναι ως προς τη γραμματική
φεύγει να πάρει θέση με την ειρωνική δικαιο- μορφή τους "προτάσεις". Αλλά ο όρος πρότα-
λογία ότι δεν άκουσε τη μεγάλη και ακριβή διά- ση είναι ευρύτερος· περιλαμβάνει: την έκφρα-
λεξη του Προδίκου* για τη γλώσσα αλλά τη ση ευχής, επιθυμίας, εντολής, απορίας, ερώτη-
σύντομη και φθηνή (βλ. και λ. Πλάτων). σης. Ενώ η κρίση είναι απόφανση για τη διαπι-
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη στούμενη ή νομιζόμενη σχέση· και μπορεί η
κρίση να αποδειχτεί "αληθινή" ή "ψεύτικη" (α-
Κριζάνιτς (Krizanic) Γιούρι (1618, Ομπρχ -1683, ληθής ή ψευδής).
Βιέννη). Κροάτης ιερέας, ιεραπόστολος και στο- Από τις κρίσεις που παραθέσαμε οι τρεις πρώ-
χαστής. Σπούδασε στη Ρώμη (υποστήριξε τη τες εκφράζουν σχέση που μπορεί αντικειμενι-
διατριβή του το 1642). Εζησε στη Ρωσία (από το κά να ελεγχθεί και από άλλους για επιβεβαίω-
1659), εξορίστηκε στο Τομπόλσκ (1661) και από ση ή διάψευση· ειδικά της δεύτερης κρίσης η

121
κρίση

αλήθεια προκύπτει ως "λογική αναγκαιότητα", ράσταση δίνεται με δύο κύκλους που ταυτίζο-
αφού τα τρίγωνα ως σύνολο αποτελούν μέρος νται. Και αν οι δυο όροι δεν έχουν σχέση πλά-
του ευρύτερου συνόλου των ευθυγράμμων, τους (ουδείς αναμάρτητος, οι πλανήτες δεν
όπου συνανήκουν λ.χ. και τα τετράπλευρα και είναι αυτόφωτοι), η αντίστοιχη παράσταση
τα πεντάπλευρα κ.λπ. Οι δυο τελευταίες κρί- είναι δυο κύκλοι χωρίς κανένα κοινό σημείο.
σεις όμως εκφράζουν υποκειμενικές εκτιμή- Τέλος, αν το Υ. και Κ. είναι έννοιες "επαλλάσ-
σεις, που μπορούν από άλλους να αμφισβητη- σουσες", μπορούν να παρασταθούν με κύ-
θούν (π.χ. τους εκφραστές της κρινόμενης ε- κλους τεμνόμενους (μερικοί Ελληνες είναι υ-
ξουσίας ή της ασκούμενης εκπαιδευτικής πολι- πήκοοι Αμερικανοί).
τικής), γιατί βλέπουν "αλλιώς" τα πράγματα ή Το Υ μιας κρίσης μπορεί να περιλαμβάνει όλο
πρεσβεύουν άλλες αξίες* και εφαρμόζουν το πλήθος των ομοειδών (π.χ. "Ολα" τα τρίγω-
άλλα κριτήρια. Ομως δεν παύουν όλες αυτές να έχουν άθροισμα γωνιών 180°) ή ένα μέρος
οι κρίσεις να υποδηλώνουν δραστηριότητα του του ("Μερικά" τρίγωνα είναι ορθογώνια) ή ένα
νου, είναι "αποφάνσεις", που μπορούν να επα- μόνο υποκείμενο από το σύνολο των ομοειδών
ληθευτούν ή να διαψευστούν. (το τρίγωνο Α Β Γ έχει πλευρές 5, 4, 3 εκατο-
Όμως από την πλευρά εκείνου που διατυπώνει στά, αντίστοιχα- είναι μοναδικό). Οι κρίσεις
μια κρίση/απόφανση (ή που την αποδέχεται) η αυτές ως προς το "ποσόν" ονομάζονται "γενι-
προσδοκία του και η στάση* του έναντι των α- κή", "μερική", "ατομική".
κροατών ή συνομιλητών του είναι διαφορετική Οταν η σχέση Υ και Κ διατυπώνεται χωρίς κα-
στις τέσσερεις περιπτώσεις, εφόσον συνειδη- νέναν περιορισμό (ο κύκλος είναι σχήμα επίπε-
τοποιεί την αντικειμενικότητα ή υποκειμενικό- δο), η κρίση ονομάζεται "κατηγορική"- αν προ-
τητα των κρίσεων που διατυπώνει- στις τρεις τάσσεται κάποιος περιορισμός ή προϋπόθεση
πρώτες περιπτώσεις προσδοκά ότι με την έ- (αν είσαι επιμελής, μπορείς να επιτύχεις), τότε
ρευνα του ζητήματος, τη λογική ανάλυση ή η κρίση λέγεται "εξαρτημένη", εδώ "υποθετική".
την επιμέτρηση (στην περίπτωση της βροχό- Ο "τρόπος" με τον οποίο διατυπώνεται μια κα-
πτωσης) ο συνομιλητής του πείθεται, αν διαθέ- τηγορική πρόταση (με "βεβαιότητα" ή "πιθανό-
τει την κριτική ικανότητα κοινού ανθρώπου- τητα" για μιαν αλήθεια) οδηγεί στην ακόλουθη
στην τέταρτη όμως περίπτωση αναγνωρίζει ότι ταξινόμηση:
ο συνομιλητής του έχει ίδιο δικαίωμα να δια- - Κατηγορική κρίση "βεβαιωτική" (τα τρίγωνα
φωνεί χωρίς να είναι κακόπιστος- και τον θεω- είναι ευθύγραμμα).
ρεί εξίσου σεβαστό αν συμφωνεί ή διαφωνεί. - Κατηγορική κρίση "προβληματική" (ενδέχε-
Η Λογική ασχολείται μόνο με τη "λογική κρίση" ται να κατοικείται ο Αρης).
που οι όροι της Υ(ποκείμενο) και Κατηγορού- - Κατηγορική κρίση "αποδεικτική" (η γωνία των
μενο) είναι έννοιες* και συνδέονται ή αποσυν- διχοτόμων των εσωτερικών γωνιών τριγώνου
δέονται ως προς το πλάτος* τους, π.χ. είναι πάντοτε αμβλεία, γιατί..., ακολουθεί η α-
- Η εχεμύθεια είναι αρετή. πόδειξη).
- Ο κύκλος δεν είναι ευθύγραμμο σχήμα. Αν δούμε τις κατηγορικές κρίσεις με κριτήριο
- Ο Αναξαγόρας ανέλυσε την έννοια του Νου. την "ποσότητα" (υποκειμένων) και την "ποιότη-
- Ολοι οι προ-Σωκρατικοί* φιλόσοφοι πρέ- τα" σχέσης με το κατηγορούμενο, δηλαδή
σβευαν κάποια μορφή απλοϊκού φιλοσοφικού "κατά ποσόν και ποιόν" ταυτόχρονα, μπορούμε
υλισμού*, μερικοί από αυτούς ασχολήθηκαν να τις ταξινομήσουμε στα παρακάτω είδη:
και με ζητήματα ηθικής* φιλοσοφίας. - "Γενικές καταφατικές" (όλοι οι άνθρωποι
Από τις παραπάνω κρίσεις: είναι θνητοί).
Ολες πλην της δεύτερης είναι "καταφατικές" - "Μερικές καταφατικές" (μερικοί άνθρωποι
ως προς την "ποιότητα" (κατά το "ποιόν"), η είναι λευκοί).
δεύτερη είναι "αποφατική" ή "αρνητική". Όταν - "Γενικές αποφατικές" (δεν υπάρχει τρίγωνο
οι δυο έννοιες που αποτελούν τους όρους Υ. κανένα με τέσσερεις πλευρές, ουδείς αναμάρ-
και Κ. συνδέονται ή σχετίζονται κατά πλάτος, τητος).
τότε αυτή η σχέση τους μπορεί να παρασταθεί - "Μερικές αποφατικές" (μερικοί άνθρωποι δεν
με ένα μικρό κύκλο (Ε) μέσα σ' έναν μεγαλύτε- είναι θεοσεβούμενοι ή δεν είναι άθεοι).
ρο: το Υ είναι έννοια "υπάλληλη" ως προς το Κ. Για διευκόλυνση χρησιμοποιούνται τέσσερα
Αν είναι έννοιες "ταυτοπλατείς" (το ισόπλευρο μονογράμματα σύμβολα αντίστοιχα προς τις
τρίγωνο είναι και ισογώνιο), η αντίστοιχη πα- παραπάνω μορφές: Α, Ε, I, Ο. Σήμερα η Συμβο-

122
 κρίση (πρόταση κρίσης)

λική* Λογική* χρησιμοποιεί και τα εξής: V (= συστολή των σωμάτων", "η οικονομική κρίση
όλα τα Υ.) και 3 (μερικά Υ.). (Οι "ατομικές κρί- προκάλεσε κοινωνική αναταραχή").
σεις" νοούνται μέσα στις μερικές). 6. Λογική σχέση δύο εννοιών ("κρίση λογική"):
Σχέσεις αλήθειας ή διαψευσιμότητας των κρί- "Η γωνία των διχοτόμων των εσωτερικών γω-
σεων Α, Ε, I, Ο. Σύμφωνα με τους νόμους* της νιών τριγώνου είναι αμβλεία".
Λογικής είναι προφανές ότι: αν αληθεύει η 7. Απόδοση (επισήμανση) ιδιοτήτων σε κάποιο
κρίση Α δεν μπορεί να αληθεύει η κρίση Ε, ενώ πρόσωπο ή πράγμα ή σε μια κατάσταση, π.χ.
κατά λογική αναγκαιότητα αληθεύει η κρίση I "οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι, μα είναι
και ψεύδεται η κρίση Ο. Συστηματικά τις σχέ- παντού αλυσοδεμένοι".
σεις αυτές μπορούμε να σπουδάσουμε αν το- 8. Εκτίμηση των ιδιοτήτων προσώπου, πράγ-
ποθετήσουμε τις τέσσερεις κρίσεις στο λεγό- ματος, με κριτήριο την αξία που αποδίδει ο'
μενο "λογικό τετράγωνο". αυτές εκείνος που διατύπωσε την εκτίμησή
Βιβλιογρ.: θ . Βορέας. Λογική.- Β. Ν. Τατύκης, Λογική.-. του ("αξιολογική κρίση"), π.χ. "ο δάσκαλος
Ε. Π. Παπανούτσος, Λογική -1. Copi, Logic (traditional and προσφέρει μοναδική υπηρεσία στην κοινωνία".
symbolic).
9. Επιλογή μιας άποψης έναντι κάποιας άλλης,
Φ. Κ. Βώρος
με κριτήριο "λογικό" ή "αξιολογικό" ή άλλο πα-
ραπλήσιο, π.χ. "προτίμησα τον δρόμο της ε-
κρίση (πρόταση κρίσης). 2. Νοητική πράξη με
λευθερίας μ' όλους τους κινδύνους που ε-
την οποία ο νους αποφαίνεται για κάποια
"σχέση" εννοιών, πραγμάτων, προσώπων, κα- γκλείει..." ή "καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη
ταστάσεων και διατυπώνει σχετική "πρόταση ζωή παρά....".
κρίσης" ("απόφανση"), που μπορεί να επιβεβαι- Ολες οι παραπάνω κρίσεις ή αποφάνσεις μπο-
ωθεί με κάποιο τρόπο ή να διαψευστεί ("αληθι- ρούν να επιβεβαιωθούν αντικειμενικά, με "τεκ-
νή" - "ψευδής"). Η απόφανση αυτή μπορεί να μήρια", ή να υποστηριχτούν με επιχειρήματα
διατυπωθεί με κατηγορηματική βεβαιότητα "λογικά" (που είναι για όλους υποχρεωτικά) ή
(κατηγορική κρίση), ως πιθανότητα - δυνατότη- "αξιολογικά" (που έχουν χαρακτήρα υποκειμε-
τα ("προβληματική") ή ως αναγκαιότητα ("απο- νικό, απορρέουν από τον "αξιολογικό κώδικα"
δεικτική"). Σε όλες τις περιπτώσεις η απόφαν- εκείνου που αποφαίνεται, "κρίνει").
ση ή πρόταση κρίσης είναι κάτι καινούριο, νοη- Ανάλογες αποχρώσεις σημασιολογικές εμφα-
τική παραγωγή - έκφραση του προσώπου το νίζουν και οι διάφορες χρήσεις του ρήματος
οποίο διατύπωσε την κρίση. Δεν είναι απλή α- "κρίνω".
ναμετάδοση πληροφορίας ούτε απλή απόδοση Μερικά δείγματα:
πληροφορίας από τη μνήμη. Ειδικότερα, η πρό- α. «Υπό αφαυρότητος (των αισθήσεων) ου δυ-
ταση κρίσης ή απόφανση μπορεί να είναι: νατοί εσμεν "κρίνειν" το αληθές» (= λόγω αδυ-
1. Αφήγηση ενός περιστατικού ή γενικευτική ναμίας, ανεπάρκειας των αισθήσεων δεν μπο-
κρίση για σειρά όμοιων περιστατικών (π.χ. "έ- ρούμε να διακρίνουμε την αλήθεια), έγραψε ο
βρεχε χτες ραγδαία" ή "ο περασμένος χειμώ- Αναξαγόρας*.
νας ήταν βροχερός"). β. «Κράτιστοι αν την ψυχήν δικαίως "κριθείεν"
2. Περιγραφή ενός αντικειμένου ή της λει- οι τα τε δεινά και ηδέα σαφέστατα γιγνώσκο-
τουργίας του ή της χρησιμότητάς του (π.χ. "η ντες και δια ταύτα μη αποτρεπόμενοι από των
κλεψύδρα ήταν όργανο χρονομέτρησης στα κινδύνων» (Δίκιο είναι να θεωρηθούν γενναιό-
δικαστήρια ή στην εκκλησία του δήμου"). Πρό- τατοι αυτοί που...) (Θουκυδίδης),
κειται για "κρίσεις πραγματολογικές". γ. Ένας ρητορικός - δικανικός λόγος τέλειωνε
3. Επισήμανση ή ερμηνεία μιας κατάστασης έτσι: «ακηκόατε, έχετε, "κρίνετε", δικάζετε»
(π.χ. "πυκνώνει το μεταναστευτικό κύμα" ή "η (... αποφανθείτε αν είναι ένοχος ο κατηγορού-
οικονομική δυσπραγία συντελεί στην αύξηση μενος και δικάστε τον).
του αριθμού μεταναστών"). Όλες τις παραπάνω αποφάνσεις - κρίσεις μπο-
4. Κατάταξη ή ταξινόμηση ενός αντικειμένου, ρούμε να κατατάξουμε σε τρεις ευδιάκριτες ο-
μιας έννοιας (π.χ. "το τρίγωνο είναι σχήμα ευ- μάδες:
θύγραμμο" - "ως προς τις γωνίες τους τα τρί- 1. Εκείνες που έχουν χαρακτήρα "διαπιστωτι-
γωνα διακρίνονται σε οξυγώνια, αμβλυγώνια, κό" και αναφέρονται σε κάτι επισκέψιμο, διαπι-
ορθογώνια"). στώσιμο και από άλλους με τις ίδιες νοητικές ή
5. Αιτιακή σύνδεση φαινομένων ή καταστάσε- αισθητηριακές και μνημονικές ικανότητες
ων (π.χ. "η πτώση της θερμοκρασίας προκαλεί (δείγματα 1. 2. 3.).

123
κρίση

2. Εκείνες που έχουν "λογική" βάση (το ορθο- κρίσεις", ανάλογα με τον "τρόπο" που εκφρά-
γώνιο τρίγωνο έχει μία ορθή γωνία και δύο ζουν την αλήθεια τους, ονομάζονται "βεβαιω-
άλλες συμπληρωματικές μεταξύ τους). τικές", "προβληματικές", "αποδεικτικές".
3. Εκείνες που προϋποθέτουν ως κριτήριο μια Μια διάκριση ειδική για τις λογικές κρίσεις
"αξιολογική" επιλογή, κάποια αξία που πρε- πρότεινε ο Κάντιος*: "αναλυτικές", "συνθετι-
σβεύει όποιος διατυπώνει ή αποδέχεται αυτή κές". Η κρίση: "το τρίγωνο έχει τρεις πλευρές
την κρίση (δείγματα 8. 9.). και τρεις γωνίες" είναι αναλυτική, γιατί αυτά
Η βασική διαφορά ανάμεσα στις τρεις αυτές ο- που λέγονται γι" αυτό απορρέουν από απλή α-
μάδες βρίσκεται στο ότι: (1) Οι πρώτες κρίσεις, νάλυση της έννοιας τρίγωνο, που δεν μπορεί
διαπιστωτικές και λογικές, διατυπώνονται με να νοηθεί χωρίς αυτά τα γνωρίσματα. Το ίδιο ι-
την προσδοκία ότι θα γίνουν δεκτές από οποια- σχύει για την κρίση: "τα σώματα έχουν έκτα-
δήποτε άλλα άτομα, γιατί το δηλούμενο υπάρ- ση". Όμως οι κρίσεις: "τούτο το τρίγωνο έχει
χει "αντικειμενικά", ισχύει, είναι διαπιστώσιμο πλευρές μήκους 3, 4, 5 εκατ. αντίστοιχα" ή
... ενώ (2) οι "αξιολογικές" κρίσεις πηγάζουν "τούτο το σώμα είναι βαρύ", είναι κρίσεις συν-
από τις αξίες που πρεσβεύει το υποκείμενο και θετικές, η διατύπωσή τους είναι σύνθεση στοι-
διατυπώνονται με τη συνείδηση ότι εκφράζουν χείων που διαπιστώνει ο παρατηρητής.
υποκειμενική άποψη - επιλογή, ίσως και ως δια- Μερικοί νομίζουν ότι αμφισβητείται η ιδιαιτε-
κήρυξη, που ενδέχεται να την αποδέχονται και ρότητα των αξιολογικών κρίσεων πρόκειται
άλλοι, αλλά δεν αποκλείεται και να προβάλ- για σύγχυση. Οι αξιολογικές κρίσεις αποτε-
λουν άλλη "αξία", άλλη αξιολογική θέση, άλλη λούν πραγματικά ιδιαίτερη κατηγορία και δια-
επιλογή. Στη διακήρυξη του Ρήγα "Καλλίτερα φέρουν από τις άλλες σε δύο ουσιώδη σημεία:
μιας ώρας ελεύθερη ζωή ...", άλλοι αντιτάσ- (1) Ισχύουν μόνο μέσα στο αξιολογικό σύστη-
σουν ότι: "Γλυκειά η ζωή μ' όλες τις πίκρες που μα, σύμφωνα με τον αξιολογικό προσανατολι-
έχει και τα βάσανα, έστω και τους εξευτελι- σμό εκείνου που τις διατυπώνει' και μπορούν
σμούς· άλλωστε υπάρχει πάντα η ελπίδα ...". να αμφισβητηθούν από άλλον που πρεσβεύει
Εφόσον όλες οι κρίσεις διατυπώνονται με την άλλες αξίες. (2) Με άλλα λόγια δεν εκφράζουν
αξίωση ή την προσδοκία ότι είναι αληθινές, "αντικειμενική αλήθεια", αλλά "υποκειμενική
σκόπιμο είναι να εξετάσουμε τον "βαθμό αλή- γνώμη". Αυτό δεν σημαίνει όχι οι αξιολογικές
θειας" που εγκλείουν και την πιθανότητα ή υ- κρίσεις έχουν μικρότερη σημάσία από εκείνη
ποχρέωση να προσχωρήσουν σ' αυτήν οι άλλοι των λογικών κρίσεων. Στη ζωή τών ανθρώπων
που ακούουν μια "απόφανση - κρίση πραγματο- η "γνώμη" (αξιολογική κρίση συνήθως) είναι
λογική, λογική, αξιολογική". συνηθέστερο κίνητρο δραστηριότητας από την
Στην πρώτη περίπτωση η "αλήθεια" ή η "πλάνη" εξακριβωμένη επιστημονική γνώση, που δεν
που εγκλείει η κρίση (το νερό στη χύτρα βρά- είναι πάντα γνωστή.
ζει, ο περασμένος χειμώνας ήταν βροχερός) Βιβλιογρ.: Αριστοτέλης, Περί Ερμηνείας, ειδικότερα τα
είναι "διαπιστώσιμη", ελέγξιμη. Μπορεί καθέ- κεφάλαια ΙΙΙ-ΙΧ (ή 16b - 18b).- Θεόφιλου Βορέα, Λογική.-
νας να πλησιάσει και να δει το νερό στη χύτρα Βασ. Ν. Τατόκη, Λογική.· Ε. Π. Παπανούτσου, Λογική.· Φ.
Κ. Βώρου, Λογική και Αξιολογική δομή της γλώοοας
ή να ζητήσει τα στοιχεία βροχόπτωσης του πε-
(στο: "Δοκίμια για την Παιδεία", 1977).- Irving Copi, Logic.
ρασμένου χειμώνα και να διαπιστώσει την α- 214 (. 222 f.
κρίβεια - αλήθεια της πληροφορίας· η βροχό- Φ. Κ. Βώρος
πτωση έφτασε τα 78 εκατοστά, ενώ ο μέσος
όρος για την περιοχή στην οποία αναφερόμα- κρίση. 3. Περίοδος κατά την οποία κορυφώνε-
στε είναι 55 εκατ. ται η ανάπτυξη των σύμφυτων με τις προσο-
Στη δεύτερη περίπτωση, των λογικών κρίσεων, σιαλιστικές κοινωνίες (π.χ. η κρίση της πρωτό-
η αλήθεια είναι λογικά αναγκαία και για όλους γονης κοινότητας ή του δουλοκτητικού συστή-
υποχρεωτική, εφόσον συμμερίζονται τον αν- ματος ή της φεουδαρχικής κοινωνίας ή του κα-
θρώπινο λόγο. Λογουχάρη, η κρίση: "η εξωτε- πιταλιστικού συστήματος) "αντιφάσεων" (οικο-
ρική γωνία τριγώνου είναι ίση προς το άθροι- νομικών, πολιτικών, ιδεολογικών), που σημα-
σμα των δύο εντός + απέναντι γωνιών" είναι δεύει την εξέλιξη αυτών των αντιφάσεων είτε
λογικά υποχρεωτική για όποιους γνωρίζουν προς μια προσωρινή ή μερική άμβλυνση, είτε
και αναγνωρίζουν την έννοια του ευκλείδειου προς μιαν όξυνση και προς μια ριζική αναδιάρ-
χώρου όπου ζούμε και όπου ισχύει το αντί- θρωση των κοινωνιών αυτών, προς έναν ποιο-
στοιχο αξιωματικό σύστημα. Αυτές οι "λογικές τικό μετασχηματισμό τους (π.χ. κρίση οικονο-

124
 ΚρΙστεβα

μική, πολιτική, επαναστατική κ.λπ.)· Η "κρίση α- Αστέρος στην Ανατολή, θεοσοφική κίνηση που
νάπτυξης", ιστορική περίοδος κατά την οποία η η ίδια είχε ιδρύσει το 1911, με σκοπό να ακου-
κοινωνική προοδευτική ανέλιξη συναντά δυ- στεί μέσω αυτού το κήρυγμα του Κρισναμούρ-
σκολίες εξαιτίας της σχετικής ανωριμότητας τι. Από το 1927 διακήρυσσε ότι το αστέρι ανέ-
των αντικειμενικών και υποκειμενικών κοινωνι- τειλε στο πρόσωπο του Κρισναμούρτι, ο οποί-
κών δυνάμεων, φορέων της προόδου. Η "πολι- ος είναι ενσάρκωση του ίδιου του Χριστού. Το
τισμική κρίση", σύνολο φαινομένων που χαρα- 1929 ο Κρισναμούρτι διέλυσε το Τάγμα αυτό
κτηρίζουν πολιτισμούς σε παρακμή (απουσία ή πιστεύοντας ότι κάθε πνευματική οργανωμένη
σκότιση της προοπτικής, ιδεολογική συντριβή, προσπάθεια είναι εμπόδιο στην κατανόηση της
ένδεια περιεχομένου, εκλεκτισμός και σχετι- αλήθειας. Η αποστασιοποίηση του από τη Θεο-
κότητα της ιεραρχίας των αξιών, απαισιοδοξία, σοφική Εταιρεία τελικά συνοδεύτηκε από ταυ-
τυποκρατική υπερβολή, σκεπτικισμός και αμο- τόχρονη παραίτηση του από κάθε περιουσιακό
ραλισμός* κ.λπ.). Στη φιλοσοφία, η έννοια της στοιχείο και, το κυριότερο, από την περιβολή
κρίσης εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αι. και κάθε αυθεντίας. Από τότε παρέμεινε απλός,
επιβλήθηκε στον αιώνα μας, χαρακτηρίζοντας λιτός, ανένταχτος σε κάποια οργάνωση και τα-
το αδιέξοδο που δημιουργήθηκε στη γνωσιο- ξίδευε α' όλο τον κόσμο διδάσκοντας τις δικές
θεωρία και στην οντολογία από το γεγονός ότι του φιλοσοφικές αντιλήψεις, τις οποίες ονό-
είναι αδύνατον να εξηγηθούν, με βάση τις κλα- μαζε "φιλοσοφία της πραγματικότητας".
σικές παραδοσιακές έννοιες, οι νέες επιστη- Ο Κρισναμούρτι ποτέ δεν συστηματοποίησε τη
μονικές ανακαλύψεις (ραδιενέργεια, θεωρία φιλοσοφία του, γι" αυτό και δεν αποτελούν οι
της σχετικότητας, πυρηνική σχάση, φυσική
απόψεις του ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό
των στοιχειωδών σωματιδίων, κβαντική μηχα-
σύστημα. Βασική του αρχή παρέμεινε η προ-
νική, ιδιαιτερότητα του μικροκοσμικού ντετερ-
σπάθεια να βοηθήσει τους ανθρώπους να
μινισμού κ.λπ.). Η κρίση προοπτικής εκδηλώνε-
πραγματοποιήσουν τη "νοήμονα επανάσταση",
ται και στη "φιλοσοφία της κουλτούρας", που
με την απελευθέρωση τους από άκριτη αποδο-
συνεχίζει τις λεγόμενες "φιλοσοφίες της κρί-
σης" (γερμανικός νεορομαντισμός, γαλλικός χή παραδοσιακών αντιλήψεων και αξιών. Κάθε
νεοσπιριτουαλισμός, φιλοσοφία της ζωής*, υ- άνθρωπος πρέπει, κατ' αυτόν, να ερευνήσει τα
παρξισμός* κ.λπ.). Τα δημιουργήματα της κρί- ψυχολογικά αίτια που τον εμποδίζουν να κατα-
σης, στον βαθμό που εκφράζουν αυθεντικά και νοήσει τον εαυτό του και τη ζωή και να βιώσει
κάποτε κριτικά το αδιέξοδο της αλλοτριωμέ- ελεύθερα την πραγματικότητα. Βασικό εμπό-
νης συνείδησης, αποτελούν, και αυτά, αυθε- διο για την πραγματοποίηση της πληρότητας
ντικά πολιτισμικά τεκμήρια. και της ευδαιμονίας είναι το "εγώ", που παρεμ-
Γιάν. Κρητικός βάλλεται ανάμεσα στην ατομικότητα και στο
σύνολο της ζωής.
Βασικά του έργα είναι: Η Ατραπός, Το Βασί-
Κρισναμούρτι. Ινδός φιλόσοφος και ποιητής. λειο της Ευδαιμονίας, Η πηγή της σοφίας, Ο
Γεννήθηκε στο Μανταναπάλ κοντά στο Μα- άνθρωπος και το εγώ κ.ά.
ντράς των Ινδιών το 1896. Η οικογένειά του Βιβλιογρ.: Mary Lutyens, Krisnamurti. Jahre des Erwa-
ανήκε στην τάξη των βραχμάνων. Σε ηλικία chens. Eine Biographie, München, 1981.
δώδεκα χρόνων τον γνώρισε η Αννα Μπέζαντ, Αλέξ. Καριώτογλου
πρόεδρος της Παγκόσμιας Θεοσοφικής Εται-
ρείας, η οποία εκτίμησε τις πνευματικές του ι- Κρίστεβα Τζούλια (Βουλγαρία 1941). Σημειο-
κανότητες και ανέλαβε την επιμέλεια της ανα- λόγος και ψυχαναλύτρια που από το 1966 και
τροφής του. Σε ηλικία δεκατριών χρόνων εξέ- εξής ζει και εργάζεται στη Γαλλία. Καθηγήτρια
δωσε το πρώτο του μικρό βιβλίο με τον τίτλο στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων (Paris VII),
Στα πόδια του Διδασκάλου, που γνώρισε πα- έγινε παγκόσμια γνωστή για το έργο της Ση-
γκόσμια επιτυχία. Σ' αυτό εξέθετε συνοπτικά μειωτική (1968), που στα πλαίσια της ομώνυ-
τις ηθικές διδασκαλίες της Θεοσοφίας*. Ο μης επιστήμης εισηγείται τη σημειολογική α-
Κρισναμούρτι έλαβε δυτική μόρφωση στην νάλυση, μέθοδο προσέγγισης της λογοτε-
Αγγλία. Αφορμή για να εκδηλώσει την πνευμα- χνίας. Αλλα έργα της: Το κείμενο του μυθιστο-
τικότητά του και τις δικές του αντιλήψεις υ- ρήματος (Le texte du roman, 1971), H επανά-
πήρξε ο θάνατος του αδελφού του το 1925. Η σταση της ποιητικής γλώσσας (La revolution du
Αννα Μπέζαντ τον ενέπλεξε στο Τάγμα του langage poétique, 1973), Des Chinoises (1973),

125
κριτήριο

Polylogue (1977). Τα τελευταία χρόνια ασχο- από τους Λογικοθετικιστές του Κύκλου της
λείται με την ψυχαναλυτική κριτική επηρεα- Βιέννης*. Ο Καρλ Πόππερ* φρόντισε για την α-
σμένη από την θεωρία του Λακάν*. ντικατάσταση του με αυτό της διαψευσιμότη-
Αθαν. Νύτσης τας*, σύμφωνα με το οποίο μια θεωρία δεν
αρκεί να είναι επαληθεύσιμη αλλά δυνητικά
κριτήριο. Λιγότερο ή περισσότερο σαφής κα- (δυνάμει) διαψεύσιμη.
νόνας (συνθήκη) βάσει του οποίου κάτι κρίνε- Διον. Αναπολιτάνος
ται, επιλέγεται, αποφασίζεται ή επιτυγχάνεται.
Συνήθως το αποτέλεσμα διαδικασιών κρίσεως, κριτήριον αληθείας. Στην ελληνική φιλοσοφική
επιλογής κ.λπ. εξαρτάται ή και καθορίζεται ορολογία η λέξη "κριτήριον" αρχικά δεν έχει
πλήρως από περισσότερα του ενός κριτήρια. Η σαφή όρια. Ο Πλάτων* και ο Αριστοτέλης* με-
εγκυρότητα τέτοιων διαδικασιών εξαρτάται ταχειρίζονται τη λέξη είτε για να δηλώσουν το
από την πιστή και απαρέγκλιτη εφαρμογή προ- όργανο και το μέτρο για τα πράγματα (Πλάτων,
αποφασισθέντων κριτηρίων, τα οποία δεν είναι Πολ. 582α. Αριστοτ. Μεταφ. 1063α 2) είτε ως
δυνατόν να αλλάζουν χωρίς συγκεκριμένους συνώνυμο του όρου "δικαστήριον". Πρώτοι οι
λόγους συνδεδεμένους με τη βελτίωση των Στωικοί* μεταχειρίζονται τον όρο "κριτήριον",
διαδικασιών αυτών. και μάλιστα ως "κριτήριον αληθείας", και ανα-
Η ύπαρξη σταθερών κριτηρίων εγγυάται τη πτύσσουν μια θεωρία για τα κριτήρια: πρέπει να
σταθερότητα, τη συνέπεια και τη συνέχεια ορισθεί με ακρίβεια το περιεχόμενο/σημασία
ενός χώρου στα πλαίσια του οποίου είναι δυ- τους και να τεθούν στην υπηρεσία της αλήθει-
νατόν να συντελούνται σημαντικές πράξεις ας, δηλαδή να χρησιμοποιηθούν για την εξεύ-
δημιουργίας νέων έργων και νέων δομών, ρεση και κατοχύρωση της αλήθειας, σύμφωνα
καθώς και ανακάλυψης μη γνωστών έως τότε με τον Διογένη Λαέρτιο* (7, 41, 42 και 54). Το
δεδομένων και πραγματικοτήτων. Η επιθυμητή θέμα ωστόσο των κριτηρίων της αλήθειας προ-
σταθερότητα των κριτηρίων δεν σημαίνει τη μη κάλεσε μεγάλη αμφισβήτηση και ατελείωτες
επιδιόρθωση ή και την άρνηση του αποκλει- διαμάχες τόσο στους κόλπους της Στοάς όσο
σμού και της αντικατάστασής τους οποτεδή- και στις άλλες φιλοσοφικές σχολές ή φιλοσο-
ποτε κάτι τέτοιο είναι γνωσιακά απαραίτητο φικά ρεύματα, ώστε έγινε τελικά πρόβλημα της
και προκύπτει από ανάγκες βελτίωσης των δια- φιλοσοφίας και απασχόλησε τους φιλοσοφού-
δικασιών στις οποίες έγινε χρήση των κριτη- ντες κατά τη μετακλασική και ύστερη αρχαιό-
ρίων αυτών. Στις περιπτώσεις, ιδιαίτερα, που τητα. Ήδη ο Χρύσιππος* διατύπωσε την άποψη
τα κριτήρια αφορούν σε διαδικασίες άμεσα ότι η "καταληπτική φαντασία", δηλαδή νοητική
συνδεδεμένες με τη ζωή ή τις κοινές δραστη- αφομοίωση των αισθητηριακών παραστάσεων,
ριότητες ομάδων, η αναθεώρηση των κριτη- αποτελεί το κριτήριο της αληθείας (Διογ.
ρίων όφειλε να λαμβάνει χώρα μέσα από συν- Λαέρτ. 7,54: "κριτήριον δε της αληθείας... τυγ-
θήκες που εξασφαλίζουν την ευρύτερη δυνατή χάνειν την καταληπτικήν φαντασίαν"), ενώ ο
διυποκειμενική συναίνεση. Ποσειδώνιος* αργότερα θα αφιερώσει ειδική
Στην περιοχή της λογικής τα κριτήρια τα σχετι- πραγματεία, για να αποσαφηνίσει το θέμα
ζόμενα με την έννοια της αλήθειας δεν είναι ε- (Περί κριτηρίου, Δ. Λ., ό.π.). Το ίδιο θα κάνει και
πιδεκτικά αλλαγής. Τουναντίον κριτήρια επιδε- ο Επίκουρος' από την πλευρά του με το έργο
κτικά αλλαγής είναι αυτά που συνδέονται με του Περί κριτηρίου ή Κανών, όπως μας πληρο-
χώρους κανονιστικούς, όπου οι διαδικασίες ε- φορεί πάλι ο Διογένης Λαέρτιος (10,27).
πιλογής, απόφασης κ.λπ. έχουν έντονα συμβα- Ο Κικέρων, που μεταφέρει τη διαμάχη των
τικό χαρακτήρα. Στην περιοχή των μαθηματι- Ελλήνων φιλοσόφων για το κριτήριο της αλη-
κών το κριτήριο της αποδειξιμότητας από τα θείας στη λατινική γλώσσα, μεταφράζει με μια
συγκεκριμένα αξιώματα μιας θεωρίας για την νομική μάλλον ορολογία: "judicium veritatis".
αποδοχή μιας μαθηματικής πρότασης ως θεω- Αργότερα ο γνωστός W. von Moerbeke (1280),
ρήματος της θεωρίας, είναι μη αναθεωρήσιμο. μεταφραστής των Πολιτικών του Αριστοτέλη,
Στην περιοχή της φιλοσοφίας ένα παράδειγμα μεταφράζει το κριτήριον "judicatorium" επιδιώ
αντικατασταθέντος κριτηρίου για την αποδοχή κοντας να μεταφέρει ή να αποδώσει τη γνω
μιας θεωρίας (στα πλαίσια, για παράδειγμα, σιοθεωρητική, την ηθική και τη νομική σήμανση
της φυσικής) είναι το κριτήριο της επαληθευσι- του όρου. Παρ' όλα αυτά, ο όρος "κριτήριον
μότητάς της. Το κριτήριο αυτό είχε προταθεί της αληθείας" παραμένει στην περιοχή της

126
 "Κριτίας"

γνωσιοθεωρίας* ως επιδίωξη της κατοχύρω- κίνησε τη δολοφονία του εξόριστου φίλου του
σης της αλήθειας (έτσι τον ξέρει και τον χρη- Αλκιβιάδη. Επικεφαλής στρατιωτικού σώματος,
σιμοποιεί π.χ. ο Θωμάς Ακινάτης*). Στη νεότε- σκοτώθηκε σε σύγκρουση στη Μουνιχία (σημε-
ρη εποχή παρέμειναν σχετικά αμετακίνητα τα ρινό Μικρολίμανο του Πειραιά), αντιμετωπίζο-
όρια της σημασίας του φιλοσοφικού αυτού ντας εξέγερση των δημοκρατικών, που είχαν
σχήματος. Από τον P. Gassendi* το κριτήριο οργανωθεί με αρχηγό τον Θρασύβουλο (Μάιος
γνωρίζει μεγάλη διάδοση είτε ως "kriterium" 403;). Χαρακτηρίστηκε από τους σύγχρονούς
είτε ως "judicium veritatis". Ετσι στην πρώτη του ως "των εν τη ολιγαρχία πάντων κλεπτί-
Ιστορία της Φιλοσοφίας του Th. Stanley* στατός τε και βιαιότατος και φονικώτατος".
(1659), ο όρος αυτός πολιτογραφείται και με- 'Οπως όλοι οι σοφιστές, έτσι και ο Κριτίας εν-
ταφέρεται στη νεότερη φιλοσοφία. Πρέπει διαφέρθηκε για πολλά θέματα αναφερόμενα
ακόμα να παρατηρήσουμε εδώ ότι το "κριτή- στη γνωσιολογία, την ψυχολογία, την ηθική,
ριον αληθείας" τώρα αναφέρεται και στη βε- την πολιτική φιλοσοφία κ.ά. Θεωρούσε τη θρη-
βαιότητα, προσλαμβάνει δηλαδή ευρύτερη σκεία επινόηση που διευκολύνει τους άρχοντες
χρήση ("κριτήρια sunt regulae et normae να κρατούν υποταγμένο τον λαό και εκπροσω-
certitudinis", στον J. Mikraelius, Lexikon philo- πούσε μια εγωιστική ηθική άποψη, που φαίνεται
sophise, 16622). Στο τέλος του 19ου αι. μάλι- και από τις πράξεις του. Εγραψε σε όλα σχεδόν
στα αναπτύχθηκε, στα πλαίσια της Σχολής του τα είδη του λόγου. Εχουν σωθεί αποσπάσματα
Louvain (Ecole de Louvain), ιδιαίτερος κλάδος κυρίως από εξάμετρους στίχους του, ελεγείες,
φιλοσοφίας, η "κριτηριολογία" (Critôriologie). επιγράμματα και δράματα και από τα πολιτικά
Τέλος η φιλοσοφία του Λογικού Θετικισμού (= του συγγράμματα Πολιτεία Αθηναίων, Πολιτεία
Κύκλος της Βιέννης*) επαναφέρει το θέμα του Θετταλών και Πολιτεία Λακεδαιμονίων (σχετικό
κριτηρίου της αληθείας στη φιλοσοφική επικαι- με την επίδοσή του στη μελέτη των πολιτευμά-
ρότητα. των είναι και το γεγονός ότι ο πλατωνικός διά-
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, III 1, λογος Κριτίας' έχει κεντρικό ομιλητή τον Κρι-
Darmstadt, 19634 (σ. 85 κέ.).- Historisches Wörterbuch der τία, που παρουσιάζεται να περιγράφει το ιδανι-
Philosophie, τόμ. 4, ο. 1247.- G. Sticker. Κριτήριον αλη- κό πολίτευμα της μυθικής Ατλαντίδος).
θείας, Nachr. Akad. Wiss. Gott. Nr. 2 (1974).- Α. A. Long,
Ε. Ν. Ρούσσος
Η ελληνιστική φιλοσοφία, μτφ. Στυλ. Δημόπουλος -
Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου, MIET, Αθήνα. 1987 (London,
1974). "Κριτίας" του Πλάτωνα. Ο πλατωνικός αυτός
θασ. Κύρκος διάλογος αποτελεί συμπλήρωμα του Τίμαιου',
τόσο που τα ίδια ακριβώς πρόσωπα συζητούν
Κριτίας (περίπου 455-403 π.Χ.). Πολιτικός, ρή- και σ' αυτόν και στον Τίμαιο: ο Σωκράτης, ο Τί-
τορας, σοφιστής και ποιητής, ένας από τους μαιος, ο Κριτίας και ο Ερμοκράτης.
"Τριάκοντα τυράννους" της Αθήνας. Φανατικός Ο Κριτίας περιγράφει, όπως ήδη στον Τίμαιο
εχθρός της δημοκρατίας και θαυμαστής του είχε υποσχεθεί, την Αττική, και κυρίως την
πολιτεύματος της Σπάρτης, ύστερα από την πόλη-κράτος της Αθήνας και την πολιτειακή
άτυχη για την πατρίδα του έκβαση του Πελο- οργάνωση που αυτή είχε πριν από πάρα πολλά
ποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.) εκλέχτηκε ως χρόνια, τότε που ήταν στο απόγειο της δόξας
ένας από τους "τριάκοντα" τυράννους της. Πι- της, και που κατατρόπωσε τους επιδρομείς, οι
στεύοντας ότι κάθε μεταπολίτευση πραγματο- οποίοι, προερχόμενοι από τη νήσο Ατλαντίδα,
ποιείται με αιματοχυσία, αναδείχτηκε αρχηγός είχαν σκοπό να κατακτήσουν όλη την τότε
του σκληρού πυρήνα αυτής της ομάδας και ευ- γνωστή Ευρώπη. Περιγράφει επίσης εκτενώς
θύνεται προσωπικά για τη θανάτωση πολλών και την Ατλαντίδα ως την ισχυρή και υπεροπτι-
πολιτών. Αποστρεφόμενος εξάλλου τις ηθικές κή αντίπαλο της Αθήνας. Το κείμενο του δια-
αρχές του Σωκράτη* και φοβούμενος την κριτι- λόγου διακόπτεται απότομα πριν ακόμα ακού-
κή του, απαγόρεψε στον άλλοτε δάσκαλό του σουμε την περιγραφή του μεταξύ τους πολέ-
τη διδασκαλία. Ετσι, προσδίδοντας στο πολί- μου. Εικάζεται ότι το κράτος της Ατλαντίδος
τευμα καθαρά τρομοκρατικό χαρακτήρα, προ- είναι μια μετάπλαση του βασιλείου των Περ-
κειμένου να παραμερίσει κάθε ανασχετικό πα- σών, και η Αθήνα, που ο Πλάτων περιγράφει,
ράγοντα, οργάνωσε, με εισβολή ένοπλων οπα- είναι η ένδοξη Αθήνα των περσικών πολέμων
δών του στη βουλή, τον δικαστικό φόνο του με- (βλ. και λ. Πλάτων).
τριοπαθούς συνεργάτη του Θηραμένη και υπο- Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη

127
κριτική

κριτική. Διασκετττική δραστηριότητα με αντι- την αισθητήρια δύναμη, τη νόηση και τη λογι-
κείμενο προβληματισμού κάθε ανθρώπινο δημι- κή. Το ίδιο ισχύει βέβαια, πολύ περισσότερο,
ούργημα (επιστημονική υπόθεση, φιλοσοφική και για εκείνα τα "άυλα" εσωτερικά αντικείμε-
θεωρία, πολιτική μέθοδο, ιστορικά γεγονότα, να που θεωρούνται ως εκδηλώσεις της ψυχής.
πολιτιστικά επιτεύγματα κ.λπ.), και με στόχο τη Από αυτές, εκείνες που δραστηριοποιούνται
διατύπωση μιας αντικειμενικής εκτίμησης. Ανε- αρχικά και ως επί το πλείστον στην καθημερινή
ξάρτητα από την προέλευση ή τον προσανατο- ζωή κατά τρόπο αναπόφευκτο και γενικώς ε-
λισμό της, μια κριτική μπορεί να τεθεί μεθοδο- λάχιστα παραπλανητικό (με την έννοια ότι δεν
λογικά με όρους λογικούς (επιστημονικές απο- διαφεύγουν από τα όρια της δυναμικής του αν-
δείξεις, φιλοσοφικά επιχειρήματα) με αναλογι- θρωπίνου πνεύματος) είναι η αισθητήρια ικα-
κές αναφορές ή και με εικόνες. νότητα και η νόηση. Ως αισθητήρια ικανότητα
Η κριτική μπορεί να χωρισθεί σε κατηγορίες α- δεν εννοείται όμως το υλικό μέρος της κατ' αί-
νάλογα με το πρίσμα κάτω από το οποίο θέτει σθησιν εποπτείας (Anschauung), δηλαδή η ίδια
τα αντικείμενά της: έτσι, η "τυπική" κριτική συ- η κατ' αίσθησιν εποπτεία κατά το μέτρο που
νίσταται στην εκτίμηση ενός πράγματος με αυτή δέχεται τα επιμέρους εξωτερικά ή εσωτε-
βάση τη σχέση του προς ορισμένες ρυθμιστι- ρικά ερεθίσματα μέσω της κατ' αίσθησιν αντι-
κές - τυπολογικές αρχές (νόρμες), η "ιστορική" λήψεως (Wahrnehmung) και της σχετικής πα-
κριτική εξετάζει τη σχέση ενός γεγονότος ραστάσεώς τους (Vorstellung) και έτσι διαμορ-
προς το ευρύτερο ιστορικό του πλαίσιο, ενώ η φώνει την εξωτερική ή εσωτερική εμπειρία στα
"αισθητική" κριτική (που, ως επί το πλείστον, α- πλαίσια της αισθητικότητας (empirisch), αλλά
σκείται στα αντικείμενα της τέχνης) εξετάζει το καθαρά μορφικό (formal) τμήμα της (το επο-
τη θέση ενός αντικειμένου στα πλαίσια δια- πτεύειν αυτό καθ' εαυτό), το οποίο αναδει-
μορφωμένης αντίληψης για το γούστο και σε κνύεται όταν αφαιρεθεί αφενός το προηγούμε-
σχέση με την απόδοση της σύλληψης του ω- νο αισθητό και ψυχικό υπόστρωμά του και α-
ραίου. Γενικότερα, η κριτική συνίσταται στην φετέρου ακόμη και οι ίδιοι οι ανάλογοι νοητι-
"έξοδο" του κριτικού από το προσωπικό του "υ- κοί μηχανισμοί που κάθε φορά το διαπερνούν.
περεγώ", με σκοπό ο ίδιος να καταστεί "το υ- Το τμήμα τούτο απαρτίζεται από δύο καθαρές
περεγώ όλων των άλλων" (Odo Marquard, μορφές της εξωτερικής και της εσωτερικής αι-
Farewell to matters of principle· βλ. επίσης ερ- σθήσεως αντίστοιχα, τον "χώρο" (Raum) και
μηνευτική). τον "χρόνο" (Zeit), που, ως δύο, θα λέγαμε, αρ-
Παναγ. Πάκος κετά δυναμικές προεμπειρικές τάσεις, καθι-
στούν ικανή την κατ' αίσθησιν εποπτεία (η
"Κριτική της πολιτικής οικονομίας", βλ. "Κε- οποία, καθώς από την ίδια τη φύση της επικε-
φάλαιο" ντρώνεται στους επιμέρους ερεθισμούς, φαί-
νεται πως είναι ανίκανη να επιτύχει κάτι τέτοιο
Κριτική της Καθαρής Λογικής (Kritik der reinen αφ" εαυτής) να προσδώσει μια ανάλογη χωρική
Vernunft). Ενα από τα μεγαλύτερα και θεμελια- και χρονική ύπαρξη στα εξωτερικά και εσωτε-
κότερα έργα του Kant* και της παγκόσμιας φι- ρικά αντικείμενα (real) και, μ' αυτόν τον τρόπο,
λοσοφικής γραμματείας, στο οποίο, καθώς έ- να τα καταστήσει προσιτά σε μια αυθεντική ε-
χουμε ήδη υπαινιχθεί (βλ. λήμμα: Kant Imm.), ο μπειρία (Erfahrung). Κατά συνέπεια, ο χώρος
φιλόσοφος εξετάζει τους τρόπους πρόσληψης και ο χρόνος διακρίνονται συνάμα από a priori
του εξωτερικού, του εσωτερικού και του υπε- ή ιδεατή (ideal) και εμπειρική (empirische)
ραισθητού κόσμου μέσω των τριών δυνάμεων: πραγματικότητα (Realität). Με άλλα λόγια, δια-
της αισθητήριας ικανότητας, της νοήσεως και κρίνονται από μία πραγματικότητα "υπερβα-
της λογικής. Αναλυτικότερα, στο έργο αυτό ο σιακή": υπερβαίνουν την οντικότητα όχι ως ε-
Kant διαπιστώνει ότι τα εξωτερικά αντικείμενα γκαθιδρυμένα και παγιωμένα υπεραισθητά και
και, κατ' επέκταση, όπως θα διαπιστώσουμε υπερυποκειμενικά σχήματα αλλά ως ιδεατές/
στη συνέχεια, ο κόσμος, μολονότι υφίστανται υποκειμενικές δυνατότητες συγκροτήσεώς
αντικειμενικά ως προς την αμιγώς υλική διά- της, δηλαδή χάριν αυτής και -σε μεγάλο
σταση τους, υπάρχουν ουσιαστικώς μόνο κατά βαθμό και εξ αντανακλάσεως- δυνάμει αυτής.
το μέτρο που προσλαμβάνονται και αναπλάθο- Για τούτο και το πεδίο λειτουργίας του χώρου
νται αναλόγως από τις τρεις τουλάχιστον βα- και του χρόνου καθώς και ο αντίστοιχος φιλο-
σικές πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου, σοφικός κλάδος που το μελετά αποκαλούνται

128
 Κριτική της Καθαρής Λογικής

"Υπερβασιακή Αισθητική" (transscendentale μονάδα, πλήθος, ολότητα, 2. Ως προς την ποι-

Ästhetik) [όπου η "Αισθητική" έχει το πολύ αρ- ότητα: πραγματικότητα, άρνηση, περιορισμός,
χαϊκό νόημα της επιστήμης που ασχολείται με 3. Ως προς τη σχέση: υπόσταση, αιτία, αλληλε-
τη λειτουργία της αισθητήριας ικανότητας]. πίδραση, 4. Ως προς τον τρόπο: δυνατότητα, ύ-
Η αισθητήρια ικανότητα αδυνατεί, βέβαια, να παρξη, αναγκαιότητα. Η συνθετική και διασυν-
μας παράσχει αφ' εαυτής μια πιο αυθεντική και θετική αυτή ενέργεια της νόησης αποτελεί
έγκυρη γνώση του κόσμου ως "υλικής φύσε- -και για τούτο έχει αντικειμενικό κύρος- εξω-
ως* (natura materialiter spectata), δηλαδή ως τερική (με κατεύθυνση τα αντικείμενα) αναπα-
συνόλου συγκεκριμένων αντικειμένων που ραγωγή / αναδίπλωση της αντίστοιχης ενέρ-
μπορούν να αποτελέσουν εμπειρία για μας με γειας μέσω της οποίας η ίδια αυτοσυνθέτει και
αφετηρία ορισμένους νόμους, που, μολονότι αυτο-συνειδητοποιεί τον εαυτό της όχι ως σύ-
πηγάζουν από το υποκείμενο, βρίσκουν ακριβή νολο επιμέρους ψυχικών λειτουργιών ("εμπει-
και πλήρη εφαρμογή στο σύνολο αυτό (φυσι- ρική κατανόηση": empirische Apperzeption)
κοί νόμοι), και όχι ως "λογικής ουσίας" καθ' ε- αλλά ως ύψιστη, "υπερβασιακής" βέβαια πά-
αυτήν (natura formaliter spectata) -πράγμα το ντοτε υφής, κριτική δραστηριότητα (εγκαθι-
οποίο, όπως θα διαπιστώσουμε και στη συνέ- δρύει σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων με
χεια, είναι αδύνατο- ή, πολύ περισσότερο ως βάση το συνθετικό "είναι"), η οποία ενέχει ήδη
απλής οντικής πραγματικότητας. Αδυνατεί, με τις δώδεκα έννοιες και, στην κίνησή της προς
άλλα λόγια, να μας δώσει μιαν εμπειρία των τα έξω, αυμπαρομαρτείται πάντοτε από αυτές
πραγμάτων και των ψυχικών στοιχείων καθώς ("υπερβασιακή κατανόηση": transscendentale
και της μεταξύ τους σχέσεως που να υπερβαί- Apperzeption). Η υπερβασιακή κατανόηση ε-
νει την απλή ανάδειξή τους ως χωροθετημέ- μπεριέχει δώδεκα είδη κρίσεων που βρίσκο-
νων και χρονοθετημένων φαινομένων. Συμ- νται σε πλήρη αντίστοιξη προς τις δώδεκα έν-
βάλλει, εντούτοις, αποφασιστικά στη δημιουρ- νοιες (1. Ως προς την ποσότητα: γενικές, μερι-
γία μιας τέτοιας γνώσεως, άμεσο αποτέλεσμα κές, ατομικές, 2. Ως προς την ποιότητα: κατα-
και έκφραση της οποίας είναι πλέον οι "κρίσεις φατικές, αποφατικές, απεριόριστες, 3. Ως προς
εμπειρίας" [Erfahrungsurteile]: εκείνες που, αν τη σχέση: κατηγορικές, υποθετικές, διαζευκτι-
και είναι επίσης "εμπειρικές" (empirische Urtei- κές, 4. Ως προς τον τρόπο: προβληματικές, βε-
le), δηλαδή έχουν τον χαρακτήρα κρίσεως της βαιωτικές, αποδεικτικές) και που, αν και χωρίς
κατ' αίσθησιν αντιλήψεως, χαρακτηρίζονται ε- επίγνωση συνήθως, υπεισέρχονται πάντοτε
πιπλέον από γενικότητα και αντικειμενικότητα, στην προσέγγιση του εκάστοτε εμπειρικού υλι-
και ταυτόχρονα, μολονότι είναι "αναλυτικές" κού εκ μέρους της νοήσεως και στην τελική
(η έννοια του κατηγορουμένου είναι ταυτόση- διαμόρφωση του ως αυθεντικής εμπειρίας).
μη με εκείνη του υποκειμένου με καθαρά α- Στην υπαγωγή (Subsumtion), εντούτοις, των ε-
πριορικό τρόπο), ενέχουν πολλά a posteriori μπειρικών εποπτειών στις καθαρές έννοιες της
στοιχεία, μ' άλλα λόγια είναι κατά βάση a priori νοήσεως και συνεπώς στην έμμεση αλλά ανα-
"συνθετικές" (έχουν ήδη επαναπροσλάβει γκαία απόδοση ενός αισθητού/απεικονιστικού
κατά κάποιον τρόπο την κατ' αίσθησιν αντίλη- χαρακτήρα (Schema) στις τελευταίες, εν πολ-
ψη μέσα στην απριορική δομή τους -και δεν λοίς στη σχηματοποίηση τους (Schematismus),
την προσθέτουν απλώς στην τελευταία- όπως ιδιαίτερα αποφασιστική είναι και πάλι η συμβο-
οι απλές "συνθετικές", διευρύνοντας έτσι την λή της αισθητήριας ικανότητας (καθόσον αυτή
έννοια του υποκειμένου με την έννοια του κα- συνδιαλλάσσει το αισθητό με το νοητό στοι-
τηγορουμένου) μέσω της σύνδεσης των κατ' χείο), και συγκεκριμένα της μιας από τις δύο a
αίσθησιν αντιλήψεων με μία ή και περισσότε- priori μορφές της, του χρόνου, ο οποίος απο-
ρες από τις δώδεκα έννοιες που πηγάζουν a καλείται, προς τούτο, "υπερβασιακό σχήμα"
priori από τη νόηση (Verstandsbegriffe). Οι έν- (transscendentales Schema) και ο οποίος στη-
νοιες αυτές (οι οποίες χωρίζονται σε τέσσερα ρίζεται, με τη σειρά του, στη δημιουργική (υ-
γένη -τα δύο πρώτα με "μαθηματικές" και τα περβασιακή) φαντασία (Einbildungskraft). Πιο
δύο τελευταία με "δυναμικές" έννοιες- κάθε αναλυτικά, στο διάμεσο τούτο επίπεδο, η φα-
ένα από τα οποία περιλαμβάνει τρεις έννοιες, ντασία, ως αναπαραστασιακή δύναμη, διατρέ-
από τις οποίες η τρίτη είναι κάθε φορά αποτέ- χει όλες τις δυνατές διαβαθμίσεις που παίρνει
λεσμα ενώσεως των δύο πρώτων), είναι συ- ο χρόνος κατά το μέτρο που αυτός προσεγγί-
γκεκριμένα οι εξής: 1. Ως προς την ποσότητα: ζει και έτσι χρονοποιεί τα αντικείμενα και τις

Φ Α , Γ-9 129
Κριτική της Καθαρής Λογικής

σχέσεις τους, με τέτοιον τρόπο, ώστε κάθε λιώδεις προτάσεις, οι οποίες προκύπτουν από
διαβάθμιση και οι σχετικοί επιμερισμοί της α- την αντίστοιχη γνωστική επεξεργασία των κα-
ντιστοιχούν στις ανάλογες έννοιες της νοήσε- ταταξιακών χαρακτηριστικών των ίδιων των
ως ως περισσότερο αισθητοί τρόποι εμφανίσε- εννοιών (ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τρόποι)
ώς της· με ανάλογο τρόπο σχηματοποιείται, στην απριορική πάντοτε υφή τους· δηλαδή από
έτσι, ταυτόχρονα κάθε φορά και το αντίστοιχο τα στοιχεία εκείνα (μέγεθος, ένταση κ.λπ.)
καταταξιακό χαρακτηριστικό της τελευταίας που, μολονότι υπάρχουν αντικειμενικά ως
(ποσότητα, ποιότητα, τρόπος, σχέση). Κατά προς την υλική πραγματικότητά τους (Reale)
συνέπεια, στη σχηματοποιημένη πλέον εκδο- καθώς και την καθ' ύλην πραγματικότητα της
χή τους, οι έννοιες της ποσότητας, πρώτα- κατ' αίσθησιν εμπειρίας (das Reale In
πρώτα, αναφαίνονται ως στοιχεία μιας φαντα- sensatione) -ακριβώς για να μπορούν να συλ-
σιακά αναπαριστώμενης χρονικής σειράς που ληφθούν ως τέτοια-, έχουν ήδη καταστεί αντι-
στηρίζεται στον αριθμό (ποσότητα) και ακριβέ- κείμενο γνώσης και έτσι προϋπάρχουν με τη
στερα στην πρόσθεση ή την αφαίρεση της μο- μορφή ανάλογων προτάσεων με γενική ισχύ
νάδας (πλήθος ή ολότητα ως μοναδοποίηση σε ένα επίπεδο απριορικότητας που βρίσκεται
του πλήθους)' οι έννοιες της ποσότητας ως πολύ πιο κοντά στο αισθητό. Οι προτάσεις
-σε ανάλογο βαθμό έντασης (ποιότητα)- αυτές είναι από μαθηματική πλευρά τα "Αξιώ-
προσδιορισμοί ενός χρόνου που αναπαρίστα- ματα της εποπτείας" (Axiome der Anschauung)
ται φαντασιακά ως προς το περιεχόμενό του, και οι "Προλήψεις της κατ" αίσθησιν αντιλήψε-
δηλαδή ενός χρόνου τον οποίο φαντάζεται κα- ως" (Antizipationen der Wahrnehnung) και, από
νείς είτε ως πλήρη (πραγματικότητα) είτε ως δυναμική πλευρά, οι "Αναλογίες της εμπει-
κενό (άρνηση) είτε ως πλήρη με ρήγματα ρίας" (Analogien der Erfahrung) και τα "Αιτήμα-
κενού (περιορισμός)' οι έννοιες της σχέσεως τα της εμπειρικής σκέψεως εν γένει" (Postu-
ως σημεία (σχέση) του χρόνου, όπως αυτός α- late des empirischen Denkens überhaupt). Η βα-
ναπαρίσταται κάθε φορά φαντασιακά ως προς σική αρχή (Prinzipium) στην οποία στηρίζονται
την τάξη που τον διακρίνει και με βάση την τα Αξιώματα της εποπτείας και η οποία πηγά-
οποία κατατάσσει τα όντα, και πιο συγκεκριμέ- ζει από μία νοερή προΰπαρξη του αντικειμενι-
να ως αναπαραστάσεις είτε της χρονικής μονι- κά υφισταμένου μεγέθους των πραγμάτων
μότητας ενός όντος (υπόσταση) είτε της χρο- μέσα στην εκάστοτε πρόσληψη (Appre-
νικής διαδοχής δύο ή περισσοτέρων όντων hension) και, συνεπώς, εποπτείας τους εκ μέ-
(αιτία) είτε της συγχρονίας των χαρακτηριστι- ρους της εμπειρικής συνειδήσεως, ακόμη και
κών τους (αλληλεπίδραση)' και οι έννοιες του της κατ' αίσθησιν αντιλήψεως, ως υπάρχοντα
τρόπου ως εκφάνσεις (τρόποι) του φαντασια- σε χώρο και χρόνο, είναι ότι "οιοδήποτε αντι-
κά αναπαριστώμενου χρόνου στο σύνολό του, κείμενο στην εμφάνειά του (Erscheinung)
δηλαδή ως αναπαραστάσεις είτε της γενικής καθώς και η εποπτεία που το συγκροτεί σε
δυνατότητας υπάρξεως μέσα σε χρόνο (δυνα- χώρο και χρόνο είναι εκτατό μέγεθος". Η βασι-
τότητα) είτε της υπάρξεως σε ορισμένο χρόνο κή αρχή των προλήψεων της κατ' αίσθησιν α-
(ύπαρξη) είτε της υπάρξεως σε οιονδήποτε ντιλήψεως, η οποία βασίζεται σε ένα είδος
χρόνο (αναγκαιότητα). προληπτικής και γενικής γνώσης και ύπαρξης
Μολοντούτο, ο Kant θα κάμει στη συνέχεια μία του συγκεκριμένου αισθήματος που συνιστά ε-
ακόμη -τελευταία- παραχώρηση στον εμπειρι- κάστοτε την ύλη μιας κατ" αίσθησιν αντιλήψε-
σμό* με το εγχείρημά του να προσδώσει μια ως, και συνεπώς την ύλη των ίδιων των αντι-
μεγαλύτερη αισθητικότητα στις έννοιες και μ' κειμένων της αντιλήψεως, ως το πραγματικό
αυτόν τον τρόπο να εξαγάγει, μάλιστα και να στοιχείο της (das Reale in Empfindung) και α-
συγκροτήσει, τις θεμελιώδεις εκείνες αρχές κριβέστερα ως το πραγματικό που έρχεται σε
(Grundsätze) με βάση τις οποίες, τελικά, τα μα- εμφάνεια (realitas phaenomenon), είναι ότι "το
θηματικά και η φυσική δημιουργούν τις ανάλο- πραγματικό στοιχείο (αίσθημα) όλων των φαι-
γες συνθετικές κρίσεις. Συγκεκριμένα, θα θεω- νομένων που καθίστανται αντικείμενα εμπει-
ρήσει ότι οι έννοιες (κατηγορίες) αποκτούν, εν ρίας χαρακτηρίζεται πάντοτε από ένα εντασια-
τέλει, ένα πολύ πιο απτό αντίκρισμα (εφαρμο- κό μέγεθος (Intensive Grösse)". Η κύρια αρχή
γή) κατά την καθημερινή θεωρητική και πρακτι- που διέπει τις προτάσεις των αναλογιών της ε-
κή προσέγγιση του κόσμου (εμπειρική χρήση μπειρίας και, συνεπώς, τη σχετική αρχή στην
του νου) χάρη σε τέσσερεις ανάλογες θεμε- οποία στηρίζεται εκάστοτε καθεμία από αυτές

130
 Κριτική της Καθαρής Λογικής

είναι ότι "η εμπειρία είναι δυνατή μόνον μέσα ενός άλλου πράγματος που έχει ήδη προηγη-
από την παράσταση μιας αναγκαίας συνδέσε- θεί και συλληφθεί κατά τον ίδιο τρόπο, γ) -και
ως των κατ" αίσθησιν αντιλήψεων", δηλαδή τούτη η αρχή αποτελεί διαλεκτική συνύφανση
μέσω της παραστάσεως εκείνης η οποία συν- και υπέρβαση των δύο προηγουμένων- "όλες
θέτει και ενοποιεί τη λίγο - πολύ τυχαία συ- οι ουσίες, κατά το μέτρο που μπορούν να γίνο-
μπαράθεση των κατ' αίσθησιν αντιλήψεων, νται αντιληπτές ως σύγχρονες μέσα στον
όπως αυτή επισυμβαίνει στο κατώτερο πεδίο χώρο (να μετατρέπουν, θα λέγαμε, την απλώς
της εξωτερικής εμπειρίας (εκεί όπου η συνεί- χρονική διαδοχικότητά τους σε μια περισσότε-
δηση προσεγγίζει στον μέγιστο δυνατό βαθμό ρο απτή/χωρική ή, με τον όρο του Kant, "αμοι-
τα αντικείμενα των αισθήσεων), στο επίπεδο βαία" διαδοχικότητα/ακολουθία των προσδιο-
όχι απλώς μιας εμπειρικής εποπτείας (μιας ρισμών τους), βρίσκονται σε καθολική αλληλε-
σύνδεσης των κατ" αίσθησιν αντιλήψεων και πίδραση" (Wechselwirkung) ή σε "κοινωνία"
των χρονικών προσδιορισμών τους η οποία (Gemeinschaft) με την έννοια όχι της com-
δεν περιέχεται σ' αυτές) αλλά μιας εποπτείας munio spatii αλλά της συνεπαφής (com-
που ενέχει την κατάληξη της αναγκαίας εκπή- mersium)· με μία διαφορετική έκφραση, το γε-
γασης των τελευταίων -και βέβαια της εξάρ- γονός ότι τα φαινόμενα βρίσκονται σε αμοι-
τησής τους- από τον χρόνο ως a priori μορφή βαία αλληλεπίδραση μέσα στον εξωτερικό
της αισθητήριας ικανότητας. Καθόσον, λοιπόν, χρόνο δεν μπορεί να πιστοποιηθεί πλέον αντι-
οι γενικοί και αναγκαίοι τρόποι του χρόνου κειμενικά με την αναγωγή της τελευταίας στην
είναι τρεις, η διάρκεια (Beharrlickkert), η διαδο- απριορική μορφή του ίδιου του χρόνου (αισθη-
χή (Flöge) και η συγχρονία (Zugleichsein), δια- τήρια ικανότητα καθ' εαυτήν) αλλά με την ανα-
μορφώνονται παράλληλα τρεις θεμελιώδεις φορά της σ" εκείνη την έννοια του νου (Ver-
αρχές των αντίστοιχων αναλογιών ως υπερβα- standsbegriff) σύμφωνα με την οποία η αρχή
οιακές συνιστώσες του ίδιου του χρόνου και, (der Grund) των προσδιορισμών μιας ουσίας ε-
κατ' επέκταση, των σχετικών εννοιών: α) "Ολα μπεριέχεται ακατάπαυστα και διαδοχικά ήδη
τα φαινόμενα περιέχουν ένα παραμόνιμο στοι- στους προσδιορισμούς μιας προηγούμενης και
χείο (Sustanz), που είναι το ίδιο το αντικείμε- μεταμορφώνεται σ" εκείνους μιας επόμενης
νο, και ένα μεταβαλλόμενο στοιχείο, το οποίο ουσίας. Καθίσταται, έτσι, φανερό ότι και οι
συνιστά μόνον έναν προσδιορισμό του αντικει- τρεις αυτές αρχές αποτελούν σημαντικά συ-
μένου, δηλαδή έναν από τους τρόπους υπάρ- στατικά της δυνατότητας για εμπειρία, δηλαδή
ξεως του" ή "Η ουσία διατηρείται μόνιμα σε της δυνατότητας προβολής, θα λέγαμε, των
κάθε μεταβολή των φαινομένων χωρίς να αυ- ίδιων αυτών αρχών επί των εξωτερικών αντι-
ξάνεται ή να ελαττώνεται το ποσόν της μέσα κειμένων, κατά τρόπο ώστε τα τελευταία να
στη φύση"- με άλλα λόγια, η εμπειρική απλώς συγκροτούνται με βάση τις ανάλογες σχέσεις
πρόσληψη του φαινομένου (σε "αισθητό" κι έτσι να υπερβαίνουν την απτή οντική διά-
χρόνο) αποτελεί έναν εξωτερικό και μεταβλη- σταση τους και να αναφαίνονται ως φυσικές υ-
τό προσδιορισμό του (τρόπο διαφοροποίησης πάρξεις (αντικείμενα πιθανής εμπειρίας). Μ'
της υπάρξεώς του), ενώ η υπό το πρίσμα της a αυτή τη (δυναμική) έννοια οι τρεις αναλογίες
priori μορφής του χρόνου αναγκαία κατάληψή συνιστούν τους κατ' εξοχήν φυσικούς νόμους,
του ταυτίζεται σχεδόν με το ίδιο και το καθορί- και, μαζί με τα Αξιώματα της εποπτείας και τις
ζει με τέτοια σταθερότητα, ώστε να αποτελεί Προλήψεις της κατ' αίσθησιν αντιλήψεως, εξα-
την ουσία του. β) "Ο,τιδήποτε αρχίζει να συμ- ντλούν το περιεχόμενο της εμπειρίας ως συ-
βαίνει, και συνεπώς να υπάρχει, εννοείται σύμ- νάψεως των a priori εννοιών και μορφών με τα
φωνα προς έναν κανόνα ως επακόλουθο κά- εξωτερικά αντικείμενα. Οι τρόποι, όμως, μιας
ποιου προϋπάρχοντος πράγματος" ή "όλες οι τέτοιας συνάψεως, που δεν μπορεί να είναι
μεταβολές συμβαίνουν σύμφωνα με τον νόμο παρά τρεις (εναρμόνιση ενός αντικειμένου
της συνδέσεως της αιτίας και του αποτελέ- είτε με την υλική εμπειρία, είτε με την επο-
σματος"· ή, με άλλους όρους, ένα πράγμα υ- πτεία και τις έννοιες είτε και με τα δύο), εκ-
πάρχει μόνο κατά το μέτρο που συλλαμβάνε- φράζονται από τρεις τελευταίες αντίστοιχα
ται από μια θεμελιώδη εποπτεία (εκείνη που αρχές, οι οποίες συνιστούν εκδοχές των τριών
στηρίζεται στην κατανόηση της απριορικής εννοιών του τρόπου, αποκαλούνται "Αιτήματα
μορφής του χρόνου και ιδιαίτερα του χρονικού της εμπειρικής νοήσεως εν γένει" (καθότι,
τρόπου της διαδοχής) ως μεθύστερη διάσταση κατά το μέτρο που εστιάζονται ακριβώς στο

131
Κριτική της Καθαρής Λογικής

σημείο μεταβάσεως από τα πράγματα στις μορ- της νόησης- στην αναγωγή των εννοιών σε ο-
φές και στις έννοιες και έτσι λειτουργούν ως α- ρισμένες "καθαρά λογικές ιδέες" (reine Ver-
σφαλιστικές δικλείδες για την αποτροπή της nunftsbegriffe). Πιο συγκεκριμένα, η λογική δεν
διολίσθησης τόσο προς την πλήρη εξωτερική ε- είναι παρά εκείνη η παρενέργεια, για να το
μπειρία όσο και προς το υπερβατικό, αποβλέ- πούμε έτσι, της νοήσεως, η οποία αναφαίνε-
πουν σταθερά στην ανάλογη σύνδεση των ται, όταν η τελευταία, παράλληλα με την πρό-
πραγμάτων με τις μορφές και τις έννοιες σληψη των αντικειμένων ως φαινομένων (των
αυτές) και κλείνουν το δεύτερο μεγάλο τμήμα αντικειμένων που παρέχονται ως εμφάνειες
της καντιανής γνωσιοθεωρίας, την "υπερβασια- στην κατ' αίσθησιν αντίληψη κι από εκεί στην
κή αναλυτική" (transscendentale Analytik). Τα εποπτεία), διαμορφώνει -αναφερόμενη κατά
αιτήματα αυτά είναι: το "πραγματικό" (Wirklich), κάποιον τρόπο στην ίδια τη σύσταση των αντι-
το οποίο καθορίζεται από την εναρμόνιση του κειμένων- την παράσταση ενός αντικειμένου
αντικειμένου με τους υλικούς όρους της εμπει- αυτού καθ' εαυτού, βάσει της οποίας σχηματί-
ρίας (αίσθηση, αίσθημα), το "δυνατό" (Möglich), ζει στη συνέχεια την "ιδέα" -πλέον- ότι μπορεί
το οποίο εκφράζει τη συστοιχία του αντικειμέ- να συγκροτεί και αντίστοιχη έννοια για τα α-
νου και της υλικής εμπειρίας του με την επο- ντικείμενα καθώς και να ανάγει αυτά στις δικές
πτεία και τις έννοιες, και το "αναγκαίο" της έννοιες· μ' αυτή την τακτική -και με τη συ-
(Notwendig), το οποίο αποδίδει την εκάστοτε νέργεια της φαντασίας- οδηγείται σταδιακά σ'
σύναψη του πραγματικού με το δυνατό. ένα είδος αναγωγής του αντικειμένου αυτού
Η περιοχή της "υπερβασιακής αναλυτικής", καθ' εαυτού στο απόλυτο, το οποίο, από την
όπως αυτή καθορίστηκε ήδη και καταμετρήθη- πλευρά της άγνωστης καθ' εαυτής υπάρξεως
κε, δηλαδή ως a priori σχήμα που στηριζόμενο του, εκλαμβάνεται ως ένα κάτι (etwas ή
στη σύνθεση της φαντασίας με την (υπερβα- intelligibile) υπερβατικό ενώ, από την πλευρά
σιακή) κατάληψη (Apperzeption) πραγματώνει μιας γενικής και αόριστης τώρα κατευθύνσεως
τη συγκρότηση των εξωτερικών αντικειμένων του νοείν προς αυτό, ως νοούμενο (Noumenon
ως "φαινομένων" (ως εμφανειών που προσφέ- ή intellectuell)· οδηγείται δηλαδή σε μια μορφή
ρονται για μορφοποίηση από το σχήμα αυτό), διαλεκτικής υπερβάσεως του κόσμου της ε-
με μία λέξη την εμπειρία (Erfahrung), εμπερι- μπειρίας από έναν υπερεμπειρικό κόσμο. Πρό-
κλείει ταυτόχρονα και εξαντλεί -κατά το κειται, εντούτοις, για μια διαλεκτική επικίνδυ-
μέτρο που η εμπειρία συνιστά και μία εκ των νη και απατηλή, καθότι αναφέρεται σε πράγ-
προτέρων συμπερίληψη (Inbegriff) κάθε γνώ- ματα τα οποία, ως καθ' εαυτά, διαφεύγουν από
σεως με βάση την οποία μπορούν να προσεγ- κάθε δυνατή εποπτεία1 και θα διέφευγαν
γίζονται στο εξής τα εξωτερικά αντικείμενα- ακόμη κι αν η τελευταία μπορούσε (πράγμα α-
και τα γνωστικά όρια του ανθρώπου. Με άλλα πίθανο) να υπάρχει με τη μορφή μιας ειδικής
λόγια, πέραν από την εμπειρία την οποία παρέ- νοητικής εποπτείας. Μπορεί, όμως, να αποκτή-
χει η σύνθεση των νοητικών εννοιών και των σει μια πολύ μεγάλη νομιμότητα και χρησιμό-
μορφών της αισθητήριας ικανότητας με τις τητα για την εμπειρία, στον βαθμό που το
κατ' αίσθησιν αντιλήψεις και τα αισθήματα που πράγμα καθ' εαυτό (νοούμενο) εκληφθεί ως ο-
διεγείρονται από τα φαινόμενα, δεν είναι δυ- ριακή έννοια (Grenzbegriff) μέσω της οποίας
νατόν να γνωρίσει κανείς με σιγουριά ο,τιδή- θα περιορίζεται κάθε φορά η αυθαίρετη συχνά
ποτε τείνει είτε να υπερβεί το πεδίο των νοητι- τάση της αισθητήριας ικανότητας και του νου
κών εννοιών είτε να επικεντρωθεί αποκλειστι- προς την υποστασιοποίηση μεταφυσικών ο-
κά στο κατώτερο υπόστρωμα εμπειρικής ντοτήτων ή, έστω, και θα παράγεται, χάρη σε
(empirisch) εποπτείας. Υπάρχει βέβαια στον μία έμμεση πάντοτε σύνδεση με τον κόσμο της
άνθρωπο μία πνευματική δύναμη, η Λογική εμπειρίας, μια συμβολική και κατ' αναλογίαν
(Vernunft), η οποία αποβλέπει -κατά τρόπο α- γνώση. Μ' αυτήν την έννοια, το πεδίο δράσης
σφαλώς κατ" εξοχήν φορμαλιστικό- στην απο- της διαλεκτικής αυτής, καθώς και ο φιλοσοφι-
κοπή της εμπειρίας και της εποπτείας της από κός κλάδος που τη μελετά αποκαλούνται "υ-
κάθε μονομερή προσκόλληση στο αισθητό περβασιακή Διαλεκτική" (transscendentale
στοιχείο και στην έκφραση της εμπειρίας στην Dialektik).
απόλυτη ολότητά της μέσω μιας λογικής, θα Οτι η υπερβατική (μη-υπερβασιακή) χρήση της
λέγαμε, εποπτείας και, κατά συνέπεια -λει- Διαλεκτικής οδηγεί στην απάτη, αποδεικνύε-
τουργώντας πλέον η ίδια ως αρχή (Prinzipium) ται για τον Kant με βάση τον παραλογισμό

132
 Κριτική της Πρακτικής Λογικής

και/ή την αντιφατικότητα ή την πλαστή πλέον σμος είναι "άπειρος" σε χώρο και χρόνο, 2.
και ανεξέλεγκτη ιδεοποίηση, στην οποία στη- θέση: Κάθε φαινόμενο μέσα στον κόσμο είναι
ρίζονται οι τρεις βασικές ιδέες που διαμορφώ- "απλό", Αντίθεση: Τίποτα δεν είναι απλό, όλα
νει η Λογική: η ψυχολογική, η κοσμολογική και είναι "σύνθετα", 3. θέση: Ο κόσμος εμπεριέχει
η θεολογική ιδέα. Η ψυχολογική ιδέα παρερ- αιτίες που δρουν "ελεύθερα", Αντίθεση: Τίποτα
μηνεύει τη μονιμότητα (Beharlichkeit) που δια- δεν δρα ελεύθερα, όλα υπόκεινται σε "φυσική
κρίνει τον σκεπτόμενο εαυτό (νοούν ον) ή αναγκαιότητα" (φύση), 4. θέση: Μεταξύ των
ψυχή ως το άγνωστο υποκείμενο -στο οποίο αιτίων του κόσμου, κάποιο επέχει τη θέση "α-
αναφέρονται όλα τα εσωτερικά αντικείμενα ναγκαίου όντος", Αντίθεση: Κανένα αίτιο του
και τα κατηγορήματά τους μέσω της εσωτερι- κόσμου δεν είναι αναγκαίο, όλα είναι "τυχαία".
κής αισθήσεως- εκλαμβόνοντός την ως ψυχή Η θεολογική ιδέα, τέλος, έρχεται σε πλήρη
με την έννοια της ύπερεμπειρικής υποστάσε- ρήξη με τον αισθητό κόσμο -και προς τούτο
ως η οποία, όπως είναι φυσικό, αποδίδεται τε- είναι η μόνη, σε σχέση με τις δύο προηγούμε-
λικά στο εγώ ως απόλυτο υποκείμενο νες, που συνιστά ιδέα στην αυθεντική διάστα-
(absolute Subjekt)' έτσι δημιουργούνται τέσσε- σή της- καθώς δεν αφορμάται από τα αισθητά
ρεις παραλογισμοί (Paralogismus), ο κυριότε- πράγματα και τη συνεπόμενη ιδεοποίησή τους
ρος από τους οποίους έγκειται στη θεώρηση αλλά εκκινά κατ' ευθείαν από την έννοια ενός
του ίδιου του Εγώ (που δεν είναι τίποτα άλλο πράγματος καθ' εαυτού και απολύτου, το
παρά το αντικείμενο της εσωτερικής αισθήσε- οποίο, στη συνέχεια, ανάγει σε ύψιστο και υ-
ως) ως υποστάσεως, μόνο και μόνο επειδή περκόσμιο ον (θεό).
αυτό συσσωματώνει (καθιστάμενο έμμεσα α- Το κενό που διανοίγεται, έτσι, στο πεδίο της
πόλυτο υποκείμενο) μιαν υποθετική και απόλυ- λογικής υπερβατικότητας θα επιχειρήσει, ε-
τη υποστασιακότητα στην οποία αναφέρονται ντούτοις, να πληρώσει αργότερα ο Kant στο ε-
οι προσδιορισμοί του (παραλογισμός της υπο- πίπεδο της ηθικης υπερβατικότητας με τη με-
στασιακότητας). Η κοσμολογική ιδέα, με τη τατροπή της καθαρής Λογικής σε καθαρά Πρα-
σειρά της, στηρίζεται σε μία υπερεμπειρική ε- κτική Λογική (βλ. λ. Κριτική της πρακτικής Λο-
πέκταση του αισθητού κόσμου και των προσ- γικής).
διορισμών του. κατά τρόπον ώστε να αναδύε- Βιβλιογρ.: Deleuze G., La Philosophie Critique de Kant,
ται ένας κόσμος καθ' εαυτός· προκύπτουν έτσι Paris, 1963.- Gadamer H. - G., Wahrheit und Methode,
τέσσερεις κοσμολογικές ιδέες (που αντιστοι- Tubingen, 1965'.- Heidegger M., Kant und das Problem
der Metaphysik, Frankfurt an Main 1965'.- Θεοδωρακο-
χούν στις τέσσερεις τάξεις των κατηγοριών), πούλου Ιω., Διάνοια, δύναμη της κρίσης και νους στον
καθεμία από τις οποίες όμως ενέχει έναν διττό Kant. "Αρχείον Φιλοσοφίας και θεωρίας των Επιστημών",
και αντινομικό (αυτο-αναιρούμενο) χαρακτή- I (1934), 1-24.- Τσάτσος Κ., Η γνωσιολογία του Kant ως
ρα" τούτο οφείλεται στο ότι οι δύο πρώτες εισαγωγή στην Ιδεοκρατία, "Αρχείον Φιλοσοφίας και θ ε -
ωρίας των Επιστημών", Ε (1934), 49-117.- Vleeschauwer
ιδέες (αντινομίες), που ονομάζονται "μαθημα- Η. J., U évolution de la Pensée Kantienne, Paris, 1939.-
τικές" γιατί στηρίζονται στη σύνθεση και απο- Vuillemin J., Physique et Métaphysique Kantiennes, Paris,
σύνθεση ομοιογενών στοιχείων, επιχειρούν να 1965.
συμβιβάσουν δύο αντιφατικές στο επίπεδο της Αναστ. Κουκής
εμπειρίας έννοιες (πεπερασμένο - άπειρο,
απλό - σύνθετο) μέσω μιας υπερβατικής/διαλε- Κριτική της Πρακτικής Λογικής (Kritik der
κτικής θεώρησής τους, ενώ οι δύο τελευταίες Praktischen Vernunft): To μεγαλύτερο από τα
-που αποκαλούνται "δυναμικές", επειδή τεί- ηθικά έργα του Kant, στο οποίο ο φιλόσοφος
νουν στον συσχετισμό τόσο ομοιογενών όσο διερευνά τον τρόπο με τον οποίον η Καθαρή
και ανομοιογενών πραγμάτων- αποβλέπουν Λογική μεταβάλλεται σε καθαρή Πρακτική Λο-
στο να αναδείξουν ως ασυμβίβαστη στο επίπε- γική, αναπληρώνοντας έτσι το θεμελιώδες έλ-
δο της υπερβατικότητας την αντίθεση εννοιών λειμμα που η ίδια ενείχε στο επίπεδο της υ-
οι οποίες στο επίπεδο της υπερβασιακότητας περβατικότητας.
(και κυρίως της ηθικής διαστάσεώς της) είναι Εάν, όπως διευκρινίσαμε στην Κριτική της Κα-
συμβιβάσιμες (ελευθερία-αναγκαιότητα, Ανά- θαρής Λογικής', δεν είναι δυνατόν να συλλά-
γκη θεού-τυχαίο). Οι ιδέες αυτές, στην αντινο- βουμε εποπτικά και, κατ" επέκταση, να εννοιο-
μική διάστασή τους, μπορούν να διατυπωθούν λογήσουμε, να κατανοήσουμε και να αισθαν-
ως εξής: 1. θέση: Ο κόσμος έχει μία "αρχή" θούμε τον νοητό κόσμο της λογικής, μπορού-
στον χώρο και στον χρόνο, Αντίθεση: Ο κό- με, ωστόσο, -πράγμα που συνιστά και τη θεμε-

133
"Κριτική του προγράμματος της Γκότα"

λιώδη αφετηρία μετατροπής της Καντιανής μπορεί παρά να έχει τη μορφή μιας συνθετικής
Γνωοιοθεωρίας σε Ηθική- να σκεφθούμε (με προτάσεως a priori, δηλαδή μιας "κατηγορικής"
την έννοια της διαμορφώσεως μιας απόψεως) (kategorisch) προτάσεως, και, συνεπώς, προ-
ότι ο κόσμος αυτός εμπεριέχει το αυθεντικότε- στακτικής (imperativ), με το ακόλουθο περιεχό-
ρο τμήμα του εαυτού μας, σε σχέση με το μενο: "Πράττε αποκλειστικά σύμφωνα με ένα
τμήμα εκείνο που ανήκει στον φαινομενικό/αι- τέτοιο υποκειμενικό αξίωμα (Maxim), ώστε η
σθητό κόσμο, ως μοναδική διανοητική ουσία. θέλησή σου να μπορεί ταυτόχρονα να ανάγει
Μπορούμε, με άλλους όρους, να κάνουμε α- το αξίωμα αυτό σε καθολικό νόμο". Ο ηθικός
φαίρεση του περιεχομένου της λογικής ως δυ- αυτός νόμος, η κατηγορική προστακτική του ο-
νατότητας γνώσεως των αντικειμένων, ούτως ποίου, κατ" αντιστοιχίαν ίσως προς το "πράγμα
ώστε να εναπομείνει το μορφικό (formale) καθ' εαυτό" της καθαρής λογικής, παραμένει α-
μέρος της, το οποίο, τότε, και ενέχει μια καθα- κατανόητη (Unbeg reiflichkeit) και βεβαίως ανε-
ρή πρακτική αξία (ηθικός νόμος), ικανή, στη ξάρτητη από τον θεό, μπορεί να διατυπώνεται
συνέχεια, να επιβληθεί και στην καθημερινή με τρεις ακόμη τρόπους ανάλογους με την α-
πρακτική χρήση (στον κόσμο των φαινομέ- ναφορά του στον νόμο της φύσης, στην αν-
νων), επιτάσσοντας ένα "πρέπει", δηλαδή να θρωπότητα ως αυτοσκοπό ή στην αυτονομία
συνάψει, σε ένα άλλο επίπεδο, τον νοητό και της θέλησης: 1. "Πράττε με τέτοιον τρόπο,
τον αισθητό κόσμο. Τούτο συμβαίνει, διότι το ώστε η θέλησή σου να μετατρέπει το υποκειμε-
μορφικό τμήμα της λογικής, η υφή θα λέγαμε νικό αξίωμα της πράξης σου σε καθολικό νόμο
του θεωμένου πράγματος καθ' εαυτό, -κατά το της φύσης", 2. "Πράττε έτσι, ώστε να χρησιμο-
μέτρο που υπερβαίνει τον αναγκαιοκρατικό ποιείς την ανθρωπότητα, τόσο μέσω του δικού
κόσμο των φαινομένων, ο οποίος οδηγεί το υ- σου προσώπου όσο και μέσω του προσώπου
ποκείμενο στην επίγνωση της ανελευθερίας κάθε ανθρώπου, πάντοτε ως σκοπό και ποτέ
του- αναδεικνύει το αξίωμα (Maxim) της θέλη- μονάχα ως μέσον", και 3. "Πράττε μονάχα έτσι,
σης του κάθε υποκειμένου (που εμπεριέχεται ώστε η θέλησή σου, μέσω του υποκειμενικού α-
στον νοητό κόσμο) σε θέληση απολύτως αιτιώ- ξιώματός της, να μπορεί να θεωρείται ταυτό-
δη, δηλαδή σε θέληση που συνειδητοποιεί ότι χρονα και ως καθολικός νομοθέτης".
είναι ικανή να αυτο-ορίζεται και να αυτονομεί- Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο Kant συγκαλύπτει ως
ται αφ" εαυτής και έτσι να ανάγεται, ταυτόχρο- ένα μεγάλο βαθμό, έστω και μέσω μιας ηθικής
να, σε επίπεδο ενός νόμου με καθολικό κύρος. στάσεως, το υπερβατικό κενό στο οποίο προ-
Με άλλα λόγια, καθιστά το υποκείμενο μέλος σέκρουσε η καθαρή λογική, ενώ ταυτόχρονα
ενός νοητού κόσμου, όπου πλέον η ελευθερία αποδεσμεύει εμμέσως τη φιλοσοφική σκέψη
του, καθώς υπερβαίνει και την ενστικτώδη εκ- από τα θεολογικά δεσμά, καθόσον η ύπαρξη
δήλωση του στον εξωτερικό κόσμο και την "έν- του θεού (η οποία βέβαια δεν αποκλείεται) κα-
νοια" της αναγκαιότητας που επιβάλλει η φύση θίσταται απλώς ορθολογικό αίτημα (Postulat)
(εμπειρία), καθίσταται "ιδέα" (μ' αυτόν τον της πρακτικής λογικής. Διανοίγει έτσι το πεδίο
τρόπο επιλύεται και η φαινομενική αντίφαση προς τις σύγχρονες φαινομενολογικές, υπαρ-
της τρίτης αντινομίας), και, συνεπώς, μπορεί ξιακές και ανθρωπολογικές ηθικές κατευθύν-
να αυτο-νομοθετείται. σεις του στοχασμού.
Κατανοώντας, μ' αυτές τις προϋποθέσεις, η λο- Βιβλιογρ.: Cohen Η., Kants Begründung der Ethik, Berlin.
γική ότι τώρα πλέον η θέληση έχει περιβληθεί 1871.- Delbos V., La philosophie pratique de Kant, Paris.
1905.- Δεσποτόπουλος Κ·., Η Κριτική του Πρακτικού
με καθολικό κύρος, αρχίζει να ενδιαφέρεται για
Λόγου του Kant, "Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών", εν Αθή-
τη μετάβαση της στην πράξη (γίνεται πρακτι- ναις 1989, οσ. 527-545.- Lehmann Ο.. Uber Kants
κή), δηλαδή να αποκτά "ενδιαφέρον" Prinzipien der Ethik und Schopenhauers Beurteilung
(Interesse), το οποίο θεμελιώνει σ' ένα αίσθημα derselben, Greilswald, 1880.- Παπανούτσος Ε., Ηθική, 2.
που εμφανίζεται ταυτόχρονα, το ηθικό αίσθη- έκδ.. Αθήνα, 1956.- Paton Η. J„ Der kategorische
Imperativ. Eine Untersuchung über Kants Moralphilo-
μα. Προκύπτει έτσι ένας ηθικός νόμος - ο οποί- sophie, Berlin. 1962.- Zwingelberg N. W„ Kants Ethik und
ος βέβαια δεν υπερισχύει της ελευθερίας, das Problem der Einheit von Freiheit und Gesetz, Bonn,
καθώς αυτή, αντίθετα, συνιστά τη δική του ratio 1969.
essendi, ενώ ο ίδιος αποτελεί απλώς την ratio Αναστ. Κουκής
cognoscendi της τελευταίας- που, καθώς συ-
νείρει τον άνθρωπο ως μέλος αφενός του νοη- "Κριτική του προγράμματος της Γκότα"
τού και αφετέρου του αισθητού κόσμου, δεν ("Kritik des Gothaer Programms"). Έργο του Κ.

134
 κριτικός ρεαλισμός

Μαρξ* που γράφτηκε το 1875 και δημοσιεύθη- πνεύματος που συνίσταται στη συστηματική α-
κε το 1891. Συνιστά κριτική ανάλυση του σχε- πορητική στάση της διάνοιας απέναντι όχι στο
δίου προγράμματος της γερμανικής σοσιαλδη- προς έρευνα αντικείμενο αλλά αρχικά απένα-
μοκρατίας, το οποίο ο Μαρξ αποκαλούσε ντι στη μέθοδο της γνωστικής προσπέλασης
πράξη παράδοσης της σοσιαλδημοκρατίας του- έτσι, συνεξετάζονται όλες οι παράμετροι
στον λασσαλισμό (βλ. Λασσάλ). Ο Μαρξ επι- της ερωτηματοθεσίας και οι γνωστικοί άξονες
κρίνει εδώ τον ισχυρισμό, κατά τον οποίο ένα- με τους οποίους μεθοδεύεται η ερμηνευτική
ντι της εργατικής τάξης όλες οι υπόλοιπες τά- διαδικασία. Το πνεύμα, κατά τον κριτικισμό,
ξεις αποτελούν "μόνο μια αντιδραστική μάζα", κατατάσσει τα αντικείμενα της γνώσης σε
καθώς και τη συνδεόμενη με αυτόν απόρριψη "μορφές" - κατηγορίες της διάνοιας, το λογικό
της ενότητας προλεταριάτου - αγροτών. Απο- κύρος των οποίων διαπιστώνεται από την άρ-
καλύπτει το αντιδραστικό περιεχόμενο του "σι- ρηκτη σχέση τους με τα δεδομένα της πραγ-
δηρού νόμου του μισθού της εργασίας" (Λασ- ματικότητας, που προέρχονται από την εμπει-
σάλ), που διαιώνιζε την ένδεια του προλετα- ρία*. Επομένως, κριτικισμός είναι κάθε φιλο-
ριάτου. Εδώ ο Μαρξ αναπτύσσει τη θέση του σοφική κατεύθυνση η οποία θέτει ως ερμηνευ-
περί του αναπόφευκτου της σοσιαλιστικής ε- τικό της θεμέλιο και πυξίδα στον προβληματι-
πανάστασης* και της εγκαθίδρυσης της δικτα- σμό της τη θεωρία της γνώσης, ιδιαίτερα την
τορίας του προλεταριάτου*. Στο έργο αυτό ο καντιανή γνωσιοθεωρία.
Μαρξ για πρώτη φορά διακρίνει σε γενικευμέ- Παναγ. Πόκος
νη μορφή την ύπαρξη δύο φάσεων της κομ-
μουνιστικής κοινωνίας. Η πρώτη φάση είναι ε- κριτικός ρεαλισμός. Φιλοσοφικό ρεύμα που
κείνη κατά την οποία η κοινωνία μόλις συνέρ- εμφανίστηκε στη Γερμανία, στα τέλη του 19ου
χεται από τις παρατεταμένες "ωδίνες του το- αι., ως αντίδραση ορισμένων φιλοσόφων και
κετού" της από την παλαιά κοινωνία, ενώ δια- βιολόγων στον νεοκαντιανό "υποκειμενισμό"
τηρεί ακόμα τα γνωρίσματα αυτής της κοινω- και "απριορισμό". Στις θέσεις του προσχώρη-
νίας. Μόνο στην επόμενη φάση, η κομμουνι- σαν και μερικοί νεοκαντιανοί, θεμελιώνοντας
στική κοινωνία αναπτύσσεται στη δική της έτσι έναν νεοκαντιανό κριτικό ρεαλισμό. Οι εκ-
βάση, οπότε θα αρθεί και η υποδουλωτική για πρόσωποι αυτής της κατεύθυνσης προσπα-
τον άνθρωπο υπαγωγή του στον καταμερισμό θούν, στη μεγάλη τους πλειονότητα, να ενσω-
της εργασίας* και η εργασία από μέσο προς το ματώσουν ορισμένες θέσεις αυτονόητα υλιστι-
ζην θα μετατραπεί σε πρώτη ζωτική ανάγκη. Οι κού χαρακτήρα σε μια κατ' εξοχήν ιδεαλιστική
παραγωγικές δυνάμεις* θα αναπτυχθούν σε οπτική, υιοθετώντας τον "ψυχολογισμό" στη
βαθμό που θα διασφαλίζει αφθονία αγαθών και Λογική* και τη γνωσιοθεωρία*. Κυριότεροι εκ-
η κοινωνία θα μπορεί να εφαρμόσει την αρχή πρόσωποι: Ε. Μπέχερ, Χ. Ντρις*, Α. Βεντσλ, Α.
"Ο καθένας σύμφωνα με τις ικανότητές του, Ρηλ, Ο. Κύλπε*, Β. Βουντ* (εν μέρει). Από τη
στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του". 2η δεκαετία του 20ού αι. ο κριτικός ρεαλισμός
Στο έργο εξετάζεται επίσης και το ζήτημα της εξαπλώθηκε στις ΗΠΑ, με εκπροσώπους τους
βαθμιαίας απονέκρωσης του κράτους* [γερμ. Γ. Σανταγιάνα*, Ρ. Σέλλαρς*, Α. Ο. Λαβτζόυ
εκδ. (με ορισμένες περικοπές) στο περιοδ. κ.ά. Ο αμερικανικός κριτικός ρεαλισμός εμφα-
"Neue Zeit", m. 1, No 18, 1891.- MEW, β. 19.- νίστηκε ως μια αντίδραση στον "νεορεαλι-
ελλην. εκδ. Κριτική των προγραμμάτων Γκότα σμό"*. Στη νεορεαλιστική θέση για ενύπαρξη
και Ερφούρτης (μετάφρ. Κ. Σκλάβος), Κορο- του αντικειμένου στη συνείδηση, ο κριτικός
ντζής, Αθήνα, 1976*]. ρεαλισμός αντιτάσσει τη διδασκαλία του για
Δ. Πατέλης τη δομή του ενεργήματος της γνώσης. Αυτό α-
νάγεται σε τρία στοιχεία: το υποκείμενο, το α-
κριτικισμός. Με τη στενή έννοια, κριτικισμός ντικείμενο και το "δεδομένο" ή "ουσία". Αυτή η
ονομάζεται η καντιανή διδασκαλία της περιό- ουσία είναι το περιεχόμενο της συνείδησής
δου μετά τη συγγραφή των τριών "Κριτικών" μας. Οι "ουσίες" μάς είναι (ενορατικά) δεδομέ-
(της "καθαρής Λογικής", της "πρακτικής Λογι- νες (αντίθετα από το αντικείμενο) με άμεση
κής" και της "δύναμης της κρίσης", βλ. Καντ). βεβαιότητα. Ο κριτικός ρεαλισμός προσπαθεί
Με την ευρύτερη σημασία του όρου, ως κριτι- να παρουσιάσει αυτές τις ουσίες ως κάτι το
κισμός έχει καθιερωθεί να θεωρείται κάθε φι- πραγματικά υπάρχον, όπως ακριβώς έβλεπε
λοσοφική θεωρία και μεθοδική κατάσταση του τις "καθολικές έννοιες" ο ρεαλισμός (πραγμα-

135
Κριτόλαος

τοκρατία) του Μεσαίωνα. Η "ουσία" έχει μιαν Κρίτων ο Αθηναίος (περίπου 450-380 π.Χ.).
ειδική πραγματικότητα, διαφορετική από τη Μαθητής και φίλος του Σωκράτη, γνωστός κυ-
φυσική πραγματικότητα: δεν μπορούν να της ρίως από το εγχείρημά του να βγάλει από τη
αποδοθούν τα χαρακτηριστικό του χώρου και φυλακή τον καταδικασμένο σε θάνατο δάσκα-
του χρόνου. Οι "ουσίες" δεν είναι καθόλου εί- λό του. Ως συνομιλητής του Σωκράτη ο Κρίτων
δωλα ή αντίγραφα πραγμάτων. Ετσι, ο κριτι- παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα στους διαλό-
κός ρεαλισμός, όπως και ο νεορεαλισμός, γους του Απολογία Σωκράτους, Ευθύδημος,
είναι αντίθετος στην υλιστική θεωρία της αντα- Φαίδων και κυρίως στον διάλογο που έχει
νάκλασης*. Ο κριτικός ρεαλισμός παραδέχεται τίτλο το όνομα του Κρίτωνα.
την ύπαρξη του πραγματικού κόσμου. Η βεβαι- Ε. Ν. Ρούσσος
ότητα όμως για την ύπαρξή του βασίζεται στο
ένστικτο και στη "ζωική πίστη" (Σανταγιάνα) σ' "Κρίτων" του Πλάτωνα. Πλατωνικός διάλογος
έναν πραγματικό κόσμο. Η γνωσιολογική πηγή αφιερωμένος αποκλειστικά στη μνήμη του Σω-
αυτού του "ρεαλισμού" βρίσκεται στη λαθεμέ- κράτη*. Ο Κρίτων συνεχίζει θεματικά την Απο-
νη ερμηνεία της διαφοράς μεταξύ υλικού και ι- λογία' και προετοιμάζει τον Φαίδωνα'. Ο Κρί-
δεατού, στη μεταφυσική αντιπαράθεση της συ- των, το μοναδικό πρόσωπο του διαλόγου που
νείδησης προς τον αντικειμενικό κόσμο. συζητάει με τον Σωκράτη, αναγγέλλει στον
Βιβλιογρ.: W. Sellars. Critical Realism (1916).- G. δάσκαλο του, ο οποίος βρίσκεται ήδη στη φυ-
Santayana, The Realm of Essence (1927) και The Realm λακή μετά την καταδίκη του σε θάνατο, ότι το
of Matter (1930).- K. F. Wessel. Realismus und αναμενόμενο από τη Δήλο πλοίο φθάνει και
dialektischer Materialismus ( 1971 ). άρα έφθασε η ημέρα που θα πεθάνει. Τον προ-
Γιάν. Κρητικός
τρέπει να φύγει για να σωθεί, και δηλώνει πρό-
θυμος να διαθέσει χρήματα για να δωροδοκή-
Κρπόλαος ο Φασηλίτης (2ος π.Χ. αι.). Ελληνας σει κάποιους φύλακες, ώστε να τον αφήσουν
περιπατητικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στη Φα- να φύγει. Αναπτύσσει στη συνέχεια ο Κρίτων
σήλιδα, ελληνική αποικία της Λυκίας. Σπούδασε τους λόγους που συνηγορούν υπέρ του σχεδί-
φιλοσοφία στην Αθήνα, κοντά στον Αρίστωνα* ου της φυγής και της σωτηρίας του Σωκράτη,
τον Κείο, τον οποίο διαδέχθηκε στη διεύθυνση ενώ ο Σωκράτης του απαντά ότι δεν πρόκειται
της σχολής των Περιπατητικών. Διακρίθηκε για να δεχθεί και να ακολουθήσει το σχέδιό του, α-
την πρωτοτυπία της διδασκαλίας του και χάραξε ναιρεί όλα τα επιχειρήματα του Κρίτωνα και α-
επιστημονική οδό στην έρευνα, την οποία ακο- ναπτύσσει μια σειρά αντεπιχειρημάτων υπέρ
λούθησε ο διάδοχός του Δημήτριος ο Τύριος. Το της άποψης ότι πρέπει να μείνει και να υποστεί
155 π.Χ. στάλθηκε στη Ρώμη επικεφαλής μιας ε- τις συνέπειες -αν και άδικες- του αθηναϊκού
πίσημης Αθηναϊκής πρεσβείας, στην οποία συμ- νόμου και του αθηναϊκού δικαστηρίου (βλ. και
μετείχαν ο ακαδημαϊκός Καρνεάδης*, ο στωικός λ. Πλάτω\ή.
Διογένης* και άλλοι φιλόσοφοι, με σκοπό να ε-
πιτύχει την άρση του προστίμου που είχαν επι- Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
βάλει οι Ρωμαίοι στους Αθηναίους για την κατα-
στροφή του Ωρωπού. Κατά την εκεί παραμονή Κροζιέ (Crozier) Μισέλ (γεν. 1922). Γάλλος
του δίδαξε ελληνική φιλοσοφία, έχοντας μεταξύ κοινωνιολόγος της δημόσιας διοίκησης και της
των μαθητών του και τον Κικέρωνα*. Αλλά το νε- εργασίας. Εργα του: Petits Fonctionnaires au
ωτεριστικό πνεύμα της διδασκαλίας του θορύβη- travail, Paris, 1956.- Le Phénomène Bureaucra-
σε κάποιους οπαδούς των παλαιών ηθών και α- tique, Paris, 1964.- La société bloquée, Paris,
ναγκάστηκε, μαζί με τους άλλους φιλοσόφους, 1970.- L'acteur et le système, Paris, 1977.
να εγκαταλείψει τη Ρώμη. Στην ηθική ο Κριτόλα- Δ. n.
ος υπερασπίστηκε με θέρμη την αρετολογία του
Αριστοτέλη* εναντίον του στωικού ιδανικού του Κρόμπερ (Kroeber) Αλφρεντ Λούις (1876-
"σοφού". Τη ρητορική, κατά τον Σέξτο Εμπειρι- 1960). Αμερικανός κοινωνικός ανθρωπολόγος.
κό* και τον Κοϊντιλιανό, την καταδίκαζε ως επι- Κατέτασσε τα πολιτισμικά φαινόμενα στο υπε-
κίνδυνη τέχνη και την παραμελούσε, μολονότι, ροργανικό (μη αναγόμενο στο οργανικό και
κατά τον μαθητή του Κικέρωνα, διέθετε εξαιρε- στο ανόργανο) επίπεδο. Εργα του: Anthro-
τική φυσική ευγλωττία. Από το φιλοσοφικό του pology, 1923.- The Nature of Culture, 1952.-
έργο δεν έχει διασωθεί τίποτε. Anthropology Today, 1953.
Απ. Τζαφερόπουλος
Δ. n.

136
 Κροπότκιν

Κρόνερ (Kroner) Ρίχαρντ (Μπρεσλάου, Πολω- Κρόνιος (2ος π.Χ. αι.). φιλόσοφος νεοπυθαγό-
νία, 1884 - Μάμμερν, Ελβετία, 1974). Γερμα- ρειος, ένας από τους σημαντικότερους της
νός ιδεαλιστής φιλόσοφος, ένας από τους ση- σχολής, όπως πιστοποιείται και από το έργο
μαντικότερους εκπροσώπους του νεοχεγγε- του Περί παλιγγενεσίας, όπου, ερμηνεύοντας
λιανιαμού*. Από τα 1919-1935 δίδαξε στα πα- το δόγμα της μετεμψυχώσεως, διδάσκει τον
νεπιστήμια Φράιμπουργκ, Δρέσδης, Κιέλου. Το μυστικισμό, πράγμα που αποκαλύπτει καθαρά
1938 αναγκάστηκε να φύγει από τη χιτλερική την επίδραση που δέχτηκε από τους Πυθαγο-
Γερμανία και να εγκατασταθεί στην Αγγλία ρείους*. Παράλληλα μπορεί να θεωρηθεί και
(Οξφόρδη) και την Αμερική (Νέα Υόρκη). Η φι- ως ένας από τους προδρόμους του νεοπλατω-
λοσοφική του σκέψη πέρασε από τρία στάδια. νισμού*, διότι είναι έντονες σ" αυτόν και οι
Ξεκίνησε ως οπαδός της νεοκαντιανής σχολής πλατωνικές ιδέες, στις οποίες πιθανόν να τον
της Βάδης, η οποία ανέπτυξε τη θεωρία των μύησε ο μαθητής ή δάσκαλός του Νουμήνιος*.
πνευματικών και πολιτιστικών επιστημών και Προϊόν του νέου αυτού προσανατολισμού
υποστήριξε ότι τα λογικά θεμέλια αυτών δεν είναι τα υπομνήματα στην Πολιτεία' του Πλά-
είναι οι έννοιες και οι κρίσεις, αλλά οι ισχύου- τωνα*. Επίσης έγραψε αλληγορικές ερμηνείες
σες πολιτιστικές "αξίες". Στη συνέχεια η ανα- στον Ομηρο, όπως λ.χ. εκείνη που αναφέρεται
ζήτηση του συγκεκριμένου, του ζωντανού πε- στην περιγραφή του άντρου των Νυμφών στο
ριεχομένου της φιλοσοφίας, τον έφερε κοντά λιμάνι του Φόρκυνος (Οδυσ., Ν 103-112).
στη "φιλοσοφία της ζωής"* και έτσι πέρασε Απ. Τζ.
στον νεοχεγγελιανισμό, που θεωρεί το πνεύμα
ως τη βαθύτερη ουσία του κόσμου. Προϊόν του
Κροπότκιν Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς (1842-1921).
περάσματος αυτού είναι ένα από τα σημαντικά
Ρώσος φιλόσοφος, γεωγράφος και θεωρητι-
του έργα: Von Kant bis Hegel (1921-24, τόμ. 2).
Κατά την περίοδο αυτή, μελετώντας τα προ- κός του αναρχικού κομμουνισμού. Ηταν γόνος
βλήματα της φιλοσοφίας του πολιτισμού, εκ- παλιάς αριστοκρατικής οικογένειας που είλκε
συγχρονίζει την εγελιανή φιλοσοφία του την καταγωγή της από τη δυναστεία του Ρού-
πνεύματος με τη βοήθεια της αντιορθολογισπ- ρικ, του θρυλικού ιδρυτή του Ρωσικού κρά-
κής έννοιας της ψυχής, που την παίρνει από τη τους. Σε αντίθεση με τον Μπακούνιν*, που τό-
"φιλοσοφία της ζωής", και διακρίνει τέσσερεις νιζε την καταστροφική πλευρά του αναρχι-
τομείς του πολιτισμού: τον ζωικό (τεχνική και σμού, ο Κροπότκιν σκιαγραφούσε την εικόνα
οικονομία), τον ορθολογικό (επιστήμη και πο- της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας
λιτική), τον διαισθητικό (τέχνη και θρησκεία) που θα αποτελείτο από ανεξάρτητες κομμού-
και τον αναλυτικό (ιστορία και φιλοσοφία). νες παραγωγών. Υποστήριζε την ιδέα του "κοι-
Μετά τη φυγή του από τη Γερμανία, η κοσμο- νού σωρού" των υλικών αγαθών από τα οποία
θεωρία του ενισχύθηκε με θρησκευτικές και ο καθένας θα μπορεί να παίρνει "ανάλογα με
μυστικιστικές τάσεις. Η στροφή του προς τη τις ανάγκες του". Τις οικονομικές του αντιλή-
θρησκευτική πίστη και την αποκάλυψη υπήρξε ψεις χαρακτηρίζει γενικά η προτεραιότητα της
ολοκληρωτική, με παράλληλη απομάκρυνση κατανάλωσης έναντι της παραγωγής. Ερμή-
του λογικού και της "θεώρησης" αντίστοιχα και νευε υποκειμενικά και ψυχολογικά τις οικονο-
αντιπαράθεση των φιλοσόφων θρησκευτικού μικές κατηγορίες και απέρριπτε την ύπαρξη και
προσανατολισμού Πασκάλ* και Κίρκεγκαρντ" τη λειτουργία αντικειμενικών οικονομικών
προς τον Χέγκελ*. Έργα: Die Selbstverwirkli- νόμων. Στη μαρξιστική θεωρία της πάλης των
chung des Geistes, Tübingen, 1928.- Kultur- τάξεων ο Κροπότκιν αντιπαρέθεοε τη θεωρία
philosophische Grundlegung, 1931.- The pri- της "αμοιβαίας βοήθειας", που τη θεωρούσε
macy and faith, N.Y., 1951.- Speculation and re- σαν μοναδική κινητήρια δύναμη της κοινωνι-
velation in the history of philosophy, Phil., 1957- κής εξέλιξης. Τα έργα του Αμοιβαία βοήθεια, η
1961, τόμ. 3.- Between faith and throught, N.Y. - Κατάκτηση του ψωμιού και η Ηθική γράφτηκαν
Oxf., 1966 κ.ά. με σαφή στόχο να ανατρέψουν τη βασική αρχή
του Χομπς' "η δύναμη δημιουργεί δίκαιο",
Βιβλιογρ.: Νταβίνχοφ Γ. Ν., Κριτική των αντιορθολογιστι- όπως επίσης και να ανασκευάσουν τις σοσιαλ-
κών βάσεων της κοινωνιολογίας του νεοχεγγελιανισμού
δαρβινικές αντιλήψεις του Χάξλεύ*. Τις βασι-
(1963).- Lukacs G. L., Die Zerstörung der Vernunft (1955).-
Skinner J E.. Sell and world. The religious philosophy ol ft.
κές αρχές της ηθικής ο Κροπότκιν τις αντλού-
Kroner (1962). σε από τη συμπεριφορά των ζώων: "Η φύση
Απ. Τζαφερόπουλος είναι ο πρώτος δάσκαλος της ηθικής και οι έν-

137
Κρόσσερ

νοιες καλό και κακό είναι έννοιες ζωολογικές. ρεύματα της φιλοσοφικής και κοινωνιολογικής
Το κακό έχει την αρχική του πηγή στη φυσική σκέψης. Στο έργο του Ο μηδενισμός του Τζων
επιλογή, στην εξαφάνιση του αδύνατου από Ντιούι (The nihilism of John Dewey, 1955), ο
τον ισχυρό, ενώ την αντίληψη για το καλό την Κρόσσερ αναφέρεται στο αβάσιμο του ιν-
αποκτά ο άνθρωπος παρατηρώντας την αμοι- στρουμενταλισμού* του Ντιούι", τη σχετικο-
βαία βοήθεια ανάμεσα στα είδη". "Η αμοιβαία κρατία και τον μηδενισμό της φιλοσοφίας και
βοήθεια είναι το βασικό στοιχείο της ηθικής της Λογικής του, τη στειρότητα των αισθητι-
συνείδησης". Η αντίληψη του Κροπότκιν για κών του αντιλήψεων και τον σκοταδισμό των
την πραγμάτωση της αρχής της "αρμονικής α- παιδαγωγικών του θεωριών. Στο έργο του Οι-
ντιστοιχίας" είναι ταυτόσημη με τις πεποιθή- κονομικά νοητικά πλάσματα (Economic fictions,
σεις του Σπένσερ* σχετικά με την κυριαρχία 1957), επικρίνει τις μεθοδολογικές βάσεις των
στη φύση του νόμου της "αρχής της ισορρο- υποκειμενιστικών σχολών στην αστική πολιτι-
πίας", με την οποία εξαφανίζεται ο ανταγωνι- κή οικονομία από τον Χάινριχ φον Τύνεν
σμός ανάμεσα στους ανθρώπους. Κατά τον (Thunen) ως τον Οτμαρ Σπανν, παρακολουθεί
Κροπότκιν το Κράτος, που σαν θεσμός διαιωνί- τη σχέση των αντίστοιχων με τα διάφορα ιδεα-
ζει την καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο, λιστικά φιλοσοφικά συστήματα οικονομικών
δεν είναι δυνατόν να εξαφανισθεί αμέσως. θεωριών. Αλλα έργα του: Ideologies and
"Είναι επικίνδυνη ψευδαίσθηση να υποθέσει American labor (1941).- State capitalism in the
economy of the United States (1960).
κανείς ότι το Κράτος, που καθόλη τη διάρκεια
Γιάν. Κρητικός
της ιστορίας του εμπόδιζε την ένωση των αν-
θρώπων και κατέπνιγε τις ατομικές ελευθε-
ρίες, θα μετατραπεί απότομα στο αντίθετό Κρότσε Βενέδικτος (Croce Benedetto, Pescas-
του. Είναι επιβεβλημένη η εκλογή ανάμεσα σε seroli, 1866 - Napoli, 1952). Ιταλός φιλόσοφος,
δύο συγκρουόμενες παραδόσεις· ανάμεσα δη- ιστορικός και κριτικός. Υπό την επίδραση του
λαδή στη ρωμαϊκή και αυταρχική παράδοση Εγέλου* αποκάλεσε "Φιλοσοφία του πνεύμα-
του Κράτους και στη λαϊκή και φιλελεύθερη" τος" το φιλοσοφικό του σύστημα, κατά το
( Το Κράτος και ο ιστορικός του ρόλος). οποίο η λογική θεωρείται ως η επιστήμη της α-
Αξιόλογες είναι και οι παιδαγωγικές αντιλή- μιγούς έννοιας, της αφηρημένης και γενικής
ψεις του Κροπότκιν, που στηρίζονται στις ιδέας που αποτελεί και τη μόνη πραγματικότη-
αρχές της αμοιβαίας βοήθειας. Υποστήριζε τα. Στην Ιστορία, νοούμενη ως "εν κινήσει" Φι-
την ιδέα της "ελεύθερης αντιαυταρχικής αγω- λοσοφία, τίποτε δεν θεωρείται προδιαγεγραμ-
γής" και ήταν αντίθετος προς τον ατομικισμό μένο. Το 1902 εκδίδει το έργο του Σύνοψη Αι-
που καλλιεργούσε το αστικό σχολείο στους σθητικής (Breviario di Estetica), όπου εκθέτει τις
μαθητές, ενώ ταυτόχρονα απαιτούσε τη δια- ιδέες του για την τέχνη και θεμελιώνει την
παιδαγώγηση των νέων στο πνεύμα της αλλη- άποψη ότι η τελευταία προσφέρει τη διαίσθηση
λεγγύης. Εργα: The State: Its part in History, της φιλοσοφικής γενικότητας με τη μορφή μιας
London, 1898.- La Conquête du pain, Paris, συγκεκριμένης περίπτωσης, η δε ουσία της συ-
1892.- The Great French Revolution, London, νίσταται στην προσπάθεια σύλληψης εικόνας
1909.- Mutual Aid, London, 1902.- Etika, της φαντασίας, που αποτελεί έκφραση της α-
Moscow, 1922. ληθινής ουσίας του αντικειμένου. Από αυτή την
Βιβλιογρ.: Andrzej Walicki, A History ol Russian Thoucht.- άποψη η τέχνη νοείται ως τρόπος πλήρους έκ-
Netllau M., Der Anarchismus von Proudhon zu Kropotkin.· φρασης, ενώ η απόλαυση του έργου τέχνης,
Handbook ol Russian Literature.- Τζέημς Τζολ.Οι Αναρχι-
όσο και η δημιουργία του, αποτελεί δημιουργι-
κοί, εκδ. Επίκουρος.
θεόδ. Κοκάλας
κή πέρα από την σκέψη εκφραστική διαίσθηση
και πνευματική διαμόρφωση της φαντασίας.
Κρόσσερ (Crosser) Πωλ (1902-1976). Αμερικα- Αλλα έργα του: Προβλήματα Αισθητικής, 1910,
νός φιλόσοφος και οικονομολόγος. Σπούδασε (Problemi di Estetica)· Ποίηση και μη ποίηση,
πολιτική οικονομία στο πανεπιστήμιο του Βε- 1923, (Poesia e non poesia)· H Ιστορία ως
ρολίνου και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο σκέψη και ως δράση, 1938, (La Storia come
Columbia της Νέας Υόρκης. Διετέλεσε καθη- pensiero e come azione)· Ερευνες για τον
γητής στο πανεπιστήμιο Adelphi της Ν. Υ. Ξεκι- Εγελο και φιλοσοφικές διασαφηνίσεις, 1952,
νώντας από υλιστικές θέσεις αντιτάχθηκε στα (Indagini su Hegel e schiarimenti filosofici) κ.ά.
σύγχρονα ιδεαλιστικά και αντιορθολογιστικά Βιβλιογρ. : Carr H., The philosophy ol Benedetto Croce: the

138
 Κυβερνητική
problem ot Art and History, 1917.- Petronio G., Antologia ναφέρεται σε μη-τυχαία προβλήματα. Κυρίαρ-
delta critica letteraria, Laterza, Bari, 1962-1964. χη θέση για τον καθορισμό του επιστημονικού
Μαριόντζελα Ιέλο
πεδίου έρευνας της Κυβερνητικής κατέχουν
τα φαινόμενα διαδοχικών τελικών καταστάσε-
ΚτηοΙβιος από τη Χαλκίδα (ακμή περ. 280 π.Χ.). ων. Αν και ο όρος "Κυβερνητική" πρωτοεμφανί-
Λόγιος, ιστορικός και φιλόσοφος, αλλά πιο στηκε στον Πλάτωνα* και πολύ αργότερα χρη-
πολύ ίσως ένας "καλλιτέχνης της ζωής", ασυ- σιμοποιήθηκε από τον Α. M. Ampère (1755-
ναγώνιστος στα συμπόσια και στις συντροφιές 1836), δεν είχε για αυτούς τη σημερινή του ση-
των φιλοσόφων και των άλλων λογίων, για την μασία. Η επιστήμη της Κυβερνητικής γεννήθη-
ευχάριστη συντροφιά του και την ωραία διάθε- κε ουσιαστικά με τη συγγραφή του βιβλίου Κυ-
ση του. Αυτή ακριβώς την πλευρά του ύφους βερνητική από τον Norbert Wiener* (1894-
και του χαρακτήρα του μας δίνει ο Αθήναιος 1964), ο οποίος όρισε το γνωστικό αντικείμενο
στους Δειπνοαοφιστές του (IV 162): "ην δ' εύ- της νέας επιστήμης χωρίς όμως να προκαθορί-
στοχος ο Κτησίβιος και χαρίεις περί το γελοίον σει επακριβώς τα όριά της. Ο Sir Α. Eddington*
διό και πάντες αυτόν επί τα συμπόσια παρεκά- (1882-1944) απέδειξε ότι δεν είναι δυνατή
λουν" (ήταν ετοιμόλογος ο Κτησίβιος και έλεγε καμιά ερμηνεία του Σύμπαντος με αφετηρία
ωραία αστεία, γι' αυτό άλλωστε όλοι τον προ- την έννοια του "τυχαίου" και εισήγαγε την ύ-
σκαλούσαν στα συμπόσια). Εγινε διάσημος παρξη ενός άγνωστου αλλά μη υπερβατού πα-
στην Αρχαιότητα για τους "τρόπους" του και τις ράγοντα τον οποίο ονόμασε "αντι-τυχαίο". Ενα
έντονα ηδονιστικές αντιλήψεις του. Αναφέρε- σύστημα που εξελίσσεται αποτελείται από δια-
ται από την παράδοση ως φίλος (μαθητής μάλ- δοχικές τελικές καταστάσεις και η έννοια του
λον) του Μενέδημου* του Ερετριέα "Μενεδή- "αντι-τυχαίου" έρχεται ως αμφισβήτηση του
μου γνώριμος", Αθήν. IV 162Ε, πβ. Δ.Λ. IV 37). απλού ντετερμινισμού*. Οι διαδοχικές αυτές
Επίσης, η παράδοση τον θέλει φίλο του φιλο- τελικές καταστάσεις του εξελισσόμενου συ-
σόφου Αρκεσιλάου* και του φίλου των φιλοσό- στήματος αποτελούν το αντικείμενο έρευνας
φων βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γόνα- της Κυβερνητικής, που ως θεμελιώδη αρχή της
τα. Ο περίφημος σιλλογράφος Τίμων ο Φλιά- έχει την μη απαραίτητη γνώση των αιτιών που
σιος τον παρώδησε ως κοιλιόδουλο (δειονομα- δημιουργούν μια μεταβολή, μια και η διόρθωση
νές), υπερβολή, βέβαια, που θέλει να δείξει που λαμβάνει χώρα στο σύστημα συντελείται
πόσο του άρεσαν οι συντροφιές των φιλοσό- με βάση την τιμή της μεταβολής που καταγρά-
φων και τα δείπνα. Λένε, μάλιστα, πως όταν κά- φηκε και όχι με βάση την αιτία που προκάλεσε
ποιος τον ρώτησε τι, τελικά, του έμεινε από τη αυτή τη μεταβολή. Σημαντικοί ερευνητές στον
φιλοσοφία (που τόσα χρόνια τη διακονούσε), χώρο της Κυβερνητικής υπήρξαν οι G. Walter,
απάντησε "να τρώει δωρεάν στα δείπνα των φι- W. Me. Culloch και κυρίως ο W. R. Ashby, ο ο-
λοσόφων"! ("ασυμβόλως δειπνείν", Αθήν. 455 ή ποίος εισήγαγε και το πιο σημαντικό όργανο
IV162 C). Η φράση αιπή έγινε παροιμιώδης. της Κυβερνητικής, τον ομοιοστάτη, με τη βοή-
Πέθανε υπεραιωνόβιος κάνοντας τον περίπατό θεια του οποίου καθίσταται δυνατός ο προσ-
του (102 ετών). διορισμός των τελικών καταστάσεων ενός συ-
Βιβλιογρ. : U. von WilamowiLz - Moellendorff, Antigonos στήματος. Η ομοιοστατική διάταξη του Ashby
vonKarystos. Philol. Unters, 1881 (Αναχύπ. Berlin/Zürich. έδωσε στην Κυβερνητική την πραγματικά ε-
1965), o. 94 και 102.- F. Susemihl. Geschichte der grie- ντυπωσιακή της διάσταση. Στη διάταξη αυτή
chischen Literatur in der alexandriner Zeit, Leipzig, 1891 το σύστημα έχει τη μοναδική ιδιότητα να απο-
(ανατύπ. Hildesheim. 1965), τόμ. I, α. 619 κ.ε.- Βασ. Α.
Κύρκος, Ο Μενέδημος και η Ερετρική Σχολή. Αθήνα,
καθιστά κάθε φορά την ισορροπία του ανεξάρ-
1980, ο. 152. τητα από τις εξωτερικές συνθήκες. Η Κυβερνη-
Βασ. Κύρκος τική διακρίνει τη λειτουργία ενός συστήματος
σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Υπάρχει η λει-
Κυβερνητική (cybernetics). Επιστήμη που με- τουργία δομής και η λειτουργία μνήμης ενός
λετά τους μηχανισμούς επικοινωνίας και ελέγ- συστήματος. Μνήμη ενός συστήματος είναι το
χου των μηχανών και των έμβιων όντων. Ο σύνολο των διαδικασιών σταθεροποίησης και
όρος χρησιμοποιείται και για την τέχνη η συγκράτησης των ταυτόχρονων εντυπώσεων,
οποία, χρησιμοποιώντας τα μέσα της σύγχρο- οι οποίες παριστούν τις επιμέρους απόψεις
νης τεχνικής, σκοπό έχει την αναπαράσταση του περιβάλλοντος κόσμου του συστήματος,
κινούμενων αντικειμένων. Πλατύτερα πρόκει- ενώ η λειτουργία δομής των κυβερνητικών συ-
ται για μια διεπιστημονική μεθοδολογία, που α-

139
Κυβιέ

σχημάτων συνίσταται στο ότι η συμπεριφορά ντα". Τα υπόλοιπα είναι υποταγμένα στα προη-
τους είναι συνάρτηση των πληροφοριών που γούμενα. Εάν διαφορετικοί οργανισμοί συ-
δέχονται. γκριθούν ως προς τις ομοιότητές τους οι υπε-
Βιβλιογρ.: Ν. Wiener, Cybernetics or Control and ρέχοντες χαρακτήρες είναι οι τελευταίοι που
Communication in the animal and the Machine (1962).- του ποικίλλουν. Η δομή επομένως ενός οργανι-
ίδιου, La Cybernétique (1974).- V. Clushkov. Introduction σμού οφείλει να υποταχθεί σε ένα οργανωτικό
to Cybernetics (1966).- W. R. Ashby, An Introduction to
σχήμα που συντονίζει τις λειτουργικές του
Cybemetics( 1961).- G. Klaus. Kybernetik und Gesellschalt
(1964). δραστηριότητες.
Γ. Οικονόμου Η ποικιλομορφία των ανατομικών χαρακτηρι-
στικών οδηγεί τον Cuvier στο συμπέρασμα ότι
Κυβιέ (Cuvier) Γεώργιος (Montbeliar, 1769 - δεν υπάρχει ένα μοναδικό σχέδιο που να εκ-
Παρίσι, 1832). Γάλλος ζωολόγος και παλαιο- φράζει το σύνολο των οργανισμών. Όλοι οι
ντολόγος, θεμελιωτής της συγκριτικής ανατο- ζωικοί οργανισμοί έχουν δημιουργηθεί σύμφω-
μίας και της παλαιοντολογίας. Κατέλαβε ανώ- να με τέσσερεις βασικούς σχεδιασμούς. Τους
τερες κρατικές θέσεις και τιμήθηκε πολύ. κατατάσσει λοιπόν σε τέσσερεις μεγάλες ομά-
Ακολουθώντας τις ιδέες της εποχής, ασπάζε- δες (Σπονδυλόζωα, Μαλάκια, Αρθρωτά και
ται τον "βιταλισμό" και πιστεύει στη μυστηριώ- Ακτινόζωα). Δραστικές αλλαγές της αρχικής
δη δύναμη που προσδίδει στα έμβια όντα την δομής οδηγούν στην καταστροφή των οργανι-
οργανωτική τους δομή. Από την αρχή της επι- σμών. Ετσι, η σύγκρουσή του με οποιαδήποτε
στημονικής του σταδιοδρομίας, ο Cuvier αφιε- εξελικτική θεωρία είναι αναπόφευκτη. Πιστεύ-
ρώνεται στη μελέτη της οργάνωσης των ζώων οντας ακράδαντα στη σταθερότητα των ειδών,
και η συγκριτική ανατομία θα αποτελέσει το απορρίπτει την εξελικτική θεωρία του συνα-
βασικότερο εργαλείο του. Από το έργο του α- δέλφου του Λαμάρκ* και δεν διστάζει να συ-
πορρέουν δύο βασικές αρχές. Πρώτον, ο γκρουστεί ακόμη και με τον φίλο και συνεργά-
"νόμος της συνύπαρξης". Σύμφωνα με τον τη του Σαιντ Ιλαίρ, που διετύπωσε ορισμένες
Cuvier, ένας οργανισμός αποτελεί ένα σύστη- εξελικτικές απόψεις. Τα σημαντικότερα έργα
μα "μοναδικό και κλειστό". Ολα τα μέρη του του είναι: Υπόμνημα για μια νέα διαίρεση των
αλληλοεξαρτώνται και συνεργάζονται για τον θηλαστικών (1795), Στοιχειώδης πίνακας της
ίδιο σκοπό, την επιβίωση, με μια κοινή δράση. φυσικής ιστορίας των ζώων (1797), Μαθήματα
Οποιαδήποτε τροποποίηση μιας δομής επηρε- συγκριτικής ανατομίας (1800-1805), Ερευνες
άζει τις υπόλοιπες, ενώ παραλλαγές που είναι στα οστά των απολιθωμένων τετραπόδων
αδύνατον να συνυπάρξουν αλληλοαποκλείο- (1812) κ.ά.
νται. Η ύπαρξη ενός οργανισμού εξαρτάται όχι Ζήσης Μαμούρης
μόνο από την εκτέλεση ορισμένων λειτουρ-
γιών, αλλά και από τον συντονισμό τους. Εφό-
κυβισμός (γαλλ. cubisme, από το cubθ=κύßoς).
σον όμως κανένα μέρος του οργανισμού δεν
Καλλιτεχνικό ρεύμα, που εμφανίστηκε στη
μπορεί να τροποποιηθεί χωρίς να επηρεάσει τα
Γαλλία το 1907. Οι ιδρυτές του, οι ζωγράφοι
υπόλοιπα, καθένα ανεξάρτητα αρκεί για να υ-
ποδείξει τη θέση, το σχήμα και το μέγεθος Ζωρζ Μπρακ (Braque, 1882-1943) και Πάμπλο
όλων των άλλων. Στην αρχή αυτή θα στηριχθεί Πικάσο (1881-1973), απολυτοποίησαν τη φορ-
η παλαιοντολογία. Ελάχιστα, μεμονωμένα, α- μαλιστική αρχή, που είχε παρουσιάσει, στα
πολιθωμένα στοιχεία αρκούν για να υποδεί- τέλη του 19ου αι., ο ιμπρεσιονιστής ζωγράφος
ξουν την ανασύσταση ολόκληρου του οργανι- Πωλ Σεζάν (Cézanne, 1839-1906): Τ ο καθετί
σμού. Ο ίδιος θα συναρμολογήσει σκελετούς στη φύση πλάθεται σε σχήμα σφαίρας, κώνου,
άγνωστων ζώων, πολύ διαφορετικών από τα κυλίνδρου...". Συνδετικός κρίκος μεταξύ Σεζάν
σημερινά, αποδεικνύοντας ότι πολλά ζωικά και Πικάσο-Μπρακ υπήρξε ο Αντρέ Ντεραίν
είδη εξαφανίστηκαν στο παρελθόν. Δεύτερον, (1880-1954) που, αναπτύσσοντας την ιδέα του
ο "νόμος της υποτέλειας" των οργάνων. Ο Σεζάν, δήλωνε ότι το πρωτεύον στην τέχνη
Cuvier θα συμπεράνει, ότι η σχετική σημαντι- είναι η εσωτερική δομή και η διάρθρωση των α-
κότητα ενός οργάνου εκτιμάται από την επιρ- ντικειμένων και όχι το "χρώμα", όπως ήθελε η
ροή που ασκεί στα υπόλοιπα. Οργανα ή δομές οπτική και η τεχνική των ιμπρεσιονιστών. Οι
που ασκούν στο σύνολο του οργανισμού μια έ- κυβιστές προσπαθούν να εκφράσουν σε "επι-
ντονη επιρροή είναι "σημαντικά ή υπερέχο- στημονική" μορφή την υποκειμενική "γνώση"
των πραγμάτων ή του ανθρώπινου σώματος

140
 Κυδωνης

(που το πραγματεύονται, και αυτό, σαν πράγ- ζαντινού κράτους. Το 1365 ασπάστηκε τον κα-
μα). Η εξέλιξη του κυβισμού σημαδεύεται από θολικισμό, γΓ αυτό και αργότερα (1396) κατη-
τρεις φάσεις. Η πρώτη αρχίζει με την παρου- γορήθηκε ως λατινόφρονας και κάτω από την
σίαση του πίνακα του Πικάσο "Οι δεσποινίδες έντονη λαϊκή αντίδραση αναγκάστηκε να πα-
της Αβινιόν" (Les Démoiselles d'Avignon), στον ραιτηθεί από το αξίωμα του υπουργού. Η λατι-
οποίο τα γωνιώδη και στριμμένα σχήματα μαρ- νομάθειά του τον βοήθησε να μελετήσει τη δυ-
τυρούν το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την τική γραμματεία και να μεταφράσει έργα του
πρωτόγονη γλυπτική και για το έργο του Θωμά Ακινάτη* (όπως το περίφημο Summa
Σεζάν. Η δεύτερη φάση, η λεγόμενη "αναλυτι- Theologica), του Ανσέλμου" του Καντέρμπου-
κή" (1910-1912), χαρακτηρίζεται από την ανά- ρυ, του Αυγουστίνου* κ.ά. Το συγγραφικό του
πτυξη των τεχνικών μεθόδων ταυτόχρονης πα- έργο έχει θεολογικό - πολεμικό κυρίως περιε-
ρουσίασης διαφόρων όψεων ενός αντικειμέ- χόμενο και στρέφεται κατά του Γρηγορίου Πα-
νου, είτε απανωτιαστά είτε πλάι πλάι. Κιθάρες, λαμά* και των Ησυχαστών, καθότι, όπως και ο
μπουκάλια, πίπες και γραφτές λέξεις εμφανί- Βαρλαάμ*, συμμεριζόταν τη δυτική σχολαστι-
ζονται τακτικά στους πίνακες του Πικάσο και κή φιλοσοφία και κυρίως του Θωμά Ακινάτη.
του Μπρακ σε τούτη την περίοδο. Αλλοι καλλι- Ενώ οι λόγοι και οι επιστολές του, 450 περί-
τέχνες προσχωρούσαν τώρα στον κυβισμό: οι που, αποτελούν πηγή πολύτιμων πληροφο-
ζωγράφοι Ζ. Μετζενζέ (Metzinger, 1882-1956) ριών για τη θλιβερή κατάσταση, στην οποία
είχε περιπέσει το Βυζάντιο στα μέσα του 14ου
-ο πρώτος που έφτιαξε κυβιστικό πορτρέτο-
αι. από άποψη πολιτική και πολιτιστική. Με την
Αλμπέρ Γκλεζ (Gleizes), Λουί Ντελωναί
πραγματεία του Περί του καταφρονείν τον θά-
(Délaunay) (οι δύο τελευταίοι είναι συγγρα-
νατον ανοίγει τον δρόμο προς τη φιλοσοφία
φείς του θεωρητικού έργου Περί κυβισμού (Du
για την κατανόηση της ανθρώπινης φύσεως
cubisme, 1912) κ.ά. Το 1912, ο Πικάσο και ο
και της μεταφυσικής*, κινούμενος σε μιαν από-
Γκρις αναπτύσσουν μια νέα μέθοδο, το "κολ- λυτα πλατωνική ατμόσφαιρα. Με αυτή διδά-
λάζ" (collage), με νέα υλικά (ζωγραφιστά χαρ- σκει ότι δεν πρέπει ο άνθρωπος να φοβάται
τιά, αποκόμματα εφημερίδων, υφάσματα), που τον θάνατο, με την ιδέα ότι δήθεν αυτός μας
σύντομα τους οδηγεί στο να πειραματιστούν βυθίζει στο μη ον ή μας οδηγεί στην κόλαση" α-
με τη γλυπτική. Η κυβιστική γλυπτική, με πρω- ντίθετα πρέπει να φοβάται τη ζωή που έζησε.
τοπόρο πάλι τον Πικάσο, φτάνει το κορύφωμά Πλατωνικές θέσεις διαπιστώνονται σε ένα του
της κατά τη διάρκεια του 1ου Παγκόσμιου Πο- Προοίμιον Χρυσοβούλου, από τα πολλά που
λέμου με τους Αρσιπένκο (Archipenko), Α. Λω- συνέταξε, όπου αναπτύσσει το θέμα των καθη-
ράνς (Laurens), Λίπσιτς (Lipchitz) κ.ά., προδρό- κόντων των γονέων απέναντι στα παιδιά τους,
μους του "κονστρουκτιβισμού"*. Στην τρίτη, τη μιλώντας για τη φύση, την οποία χαρακτηρίζει
"συνθετική" φάση (1913-1914), η κυβιστική ζω- κοινή μητέρα και τροφό όλων, που μας προφυ-
γραφική έτεινε να γίνει πιο σύνθετη και με ε- λάσσει από την πτώση στο μη ον.
πάνοδο στο χρώμα. Κοντά στ" άλλα, η επιρροή Βιβλιογρ.: Jugie Μ.. Demetrius Cydonès et la théologie
του κυβισμού είχε απλωθεί κι έξω από τη Γαλ- latine é Byzance aux XlVe et XVe siècles, EOR 27 (1928)
λία, ιδιαίτερα στον γερμανικό "εξπρεσιονι- 385-403.
σμό"*, τον ρωσικό "κυβο-φουτουρισμό", τον Απ. Τζ.
αγγλικό "βορτισισμό", τον "ντανταίσμό", τον
"σουπρεματισμό" κ.ά., όπου δεν περιορίστηκε Κυδωνης Πρόχορος (Θεσ/νίκη, 1330 - Αγιον
μόνο στις εικαστικές τέχνες, αλλά επεκτάθηκε Όρος, 1369 περίπου). Βυζαντινός θεολόγος
και στην ποίηση, τη μουσική, το θέατρο. Στην και μοναχός, νεότερος αδελφός του Δημητρί-
Ελλάδα τον κυβισμό εκπροσωπεί με το έργο ου Κυδώνη*. Πολύ εξοικειωμένος με τη λατινι-
του ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας. κή θεολογία και γλώσσα, βοήθησε τον αδελφό
Βιβλιογρ.: Μ. Raynal. Picasso (1922).- G. Apollinaire, Les του στη μετάφραση έργων του Θωμά Ακινάτη*
peintres cubistes (1913, ανατύπωση 1965).- J. Golding, (Summa Theologica), του Βοηθίου* (De conso-
Cubism (1968).
latione Philosophiae), του Αυγουστίνου* κ.ά.
Γιόν. Κρητικός
Προσωπικό του έργο είναι η μετάφραση των
Κυδώνης Δημήτριος (Θεσ/νίκη, 1320 - Κρήτη, σχολίων του Δομηνικανού Herven Natalis για
1400). Από τους επιφανέστερους λογίους της τον Πέτρο Λομβαρδό*. Στο σύγγραμμά του
εποχής των Παλαιολόγων, θεολόγος, νεοπλα- Περί της δραστηριότητος του θεού, ο Πρόχο-
τωνικός φιλόσοφος και αξιωματούχος του Βυ- ρος ασκεί σφοδρή πολεμική κατά του Γρηγορί-

141
κυκλική θεωρία της Ιστορίας

ου Παλαμά* και του Ησυχασμού*, με συνέπεια διαφορές ανάμεσα στις ησιόδειες περιόδους,
να αφοριστεί από τη Σύνοδο της Κωνσταντι- καθώς και στα ανάλογα προς αυτές ανθρώπινα
νουπόλεως (1368). Επηρεασμένος από την γένη.
Καθολική Εκκλησία εργάστηκε για την πνευ- Οι Ελληνες φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν με το
ματική και θρησκευτική προσέγγιση Ανατολής πρόβλημα της χρονικής έναρξης του κόσμου-
και Δύσης. Η φιλοσοφική του σκέψη, ακολου- οτιδήποτε πρόκειται να συμβεί δεν μπορεί,
θώντας τον Θωμά Ακινάτη, προσανατολίζεται κατ' αυτούς, να ξεφύγει από το πρότυπο των
στην άποψη ότι στον Θεό δεν υπάρχει λογική γεγονότων του παρόντος και του παρελθό-
διάκριση μεταξύ ουσίας και ύπαρξης, που ισχύ- ντος. Στον Τίμαιο, ο Πλάτων* παρουσιάζει τον
ει για τα άλλα όντα. Συνεπώς, όποιος γνωρίζει κόσμο "αΐδιον", φτιαγμένο από αιώνια (άφθαρ-
τη σοφία του Θεού, γνωρίζει συγχρόνως και τη) ύλη, και συνεπώς η δημιουργία του συνί-
την ουσία αυτού. Και προσθέτει: την πίστη δεν σταται στην οργάνωση και διαμόρφωση της
την αντλούμε από την αποκάλυψη- το δικό μας προϋπάρχουσας ύλης σε "κόσμον". Η "αιώνια
φως είναι οι συλλογισμοί του Αριστοτέλη*. ανακύκληση ή επιστροφή" -όρος που απαντά-
Βιβλιογρ.: Mercali G., Notizie di Prochoro β Demetno ται πολύ αργότερα στον Νίτσε*- εξασφαλίζει
Ctdone. Βατικανό. 1931.- Τατόκης Β.. Η Βυζαντινή φιλο-
αυτή τη χρονική απειρότητα στον κόσμο,
σοφία. Αθήνα, 1977, σελ. 247 κ.εξ.- "Palrologia Graeca",
χωρίς κάποιο περαιτέρω νόημα ή "λόγο" (ratio)
151, σελ. 693-716.
μέσα στην ιστορία. Ιδιαίτερο νόημα δεν προσ-
Απ. Τζαφερόπουλος
δίδουν στην ιστορία ούτε οι αρχαίοι ιστοριο-
κυκλική θεωρία της Ιστορίας. Ερμηνευτικό μο- γράφοι. Μάλιστα, για τον Ηρόδοτο*, η κίνηση
ντέλο της φιλοσοφίας της ιστορίας, σύμφωνο, των πραγμάτων υπάγεται σε αλλεπάλληλες α-
ως προς ορισμένες παραμέτρους του, με δο- νακυκλήσεις, υπό την εποπτεία ενός κοσμικού
ξασίες που απαντώνται σε πολλούς αρχαίους νόμου αντισταθμίσεων, που εγγυάται την ι-
λαούς. Κατά τη θεωρία αυτή τα γεγονότα της σορροπία ανάμεσα στις φυσικές και στις ιστο-
ιστορίας συμβαίνουν με κυκλικές επανεμφανί- ρικές δυνάμεις (νόμος της Νεμέσεως). Μόνον
σεις και με κοινά χαρακτηριστικά. Η κυκλική ο Πολύβιος* πλησιάζει τη σύγχρονη αντίληψη,
θεωρία απαντάται σε δύο μορφές: α) αυτή των αναγνωρίζοντας έναν σκοπό στην ιστορική ε-
κοσμικών κύκλων, σύμφωνα με την οποία τα ξέλιξη: την παγκόσμια κυριαρχία της Ρώμης.
γεγονότα ακολουθούν περιοδικές πορείες, Ωστόσο παραδέχεται την περιοδικότητα στην
κατά το πρότυπο των βιολογικών και εν γένει εμφάνιση πολιτευμάτων που χαρακτηρίζονται
οντικών κύκλων (δημιουργία - εξέλιξη - παρακ- από έναν "κύκλο ζωής", πρόσφορο στον ιστο-
μή), και β) αυτή που αναγνωρίζει περιοδικότη- ρικό για την πρόβλεψη του μέλλοντος μιας δε-
τα στις ανθρώπινες κυρίως πράξεις, όπως οι δομένης μορφής κράτους.
κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, οι πολιτειακοί Οι Εκκλησιαστικοί Πατέρες*, όπως ο Θωμάς ο
θεσμοί και οι μορφές κράτους. Αν και λογικώς Ακινάτης* και κυρίως ο Αυγουστίνος*, απέρρι-
ανεξάρτητες, συχνά σε ορισμένα ιδεολογικά ψαν την κυκλική θεωρία. Εάν παρελθόν και
σχήματα οι δύο μορφές βρίσκονται σε συμφω- παρόν αποτελούν όμοιες φάσεις σε μια κυκλι-
νία και σχέση αλληλεξάρτησης. κή επανάληψη, τότε δεν υπάρχει μέλλον. Η
Οι αρχαίοι λαοί δεν αναγνώριζαν στην ιστορία χριστιανική πίστη υπόσχεται απεγκλωβισμό
ούτε προθετικότητα ούτε κάποιο συγκεκριμέ- από την αιώνια ανακύκληση της δυστυχίας και
νο υπερβατολογικό νόημα, το οποίο να μέλλει της ευδαιμονίας, προοδευτική πορεία προς την
να αποκαλυφθεί ως σκοπός. Για τους αρχαίους ελευθερία και τη θέωση. Η θεωρία των αιώνιων
Ινδούς, σύμφωνα με το πρότυπο των κοσμικών κύκλων αποτελεί άρνηση-αποκλεισμό της αιώ-
κύκλων, η ιστορία του κόσμου χωρίζεται σε νιας, αδιατάρακτης ευτυχίας, και προσβάλλει
τέσσερεις περιόδους - εποχές (yugas), οι οποί- την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Επι-
ες συνθέτουν τη mahayuga, χρονική διάρκεια πλέον είναι επικίνδυνη, καθώς υπονομεύει τη
4.320.000 ηλιακών ετών. Η εποχή μας Θεία Δημιουργία αλλά και τον Δημιουργό, ε-
(Kaliyuga) είναι η τελευταία και η συντομότερη ξαρτώντας τους από τους τροχούς της Ιστο-
από τις τέσσερεις, και πρόκειται να τελειώσει ρίας.
με ολοκαύτωμα. Στην αρχαία ελληνική διανόη- Η κυκλική θεωρία δεν αποκλείει την προοδευ-
ση, το στοιχείο του ολοκαυτώματος το συνα- τική κίνηση προς έναν υπερβατολογικό σκοπό-
ντάμε στον Ηράκλειτο* (εκπύρωσις), ενώ οι
κατά τον Κ. Löwith "η ιστορία αυτή καθ' εαυτή
διαφορές ανάμεσα στις yugas θυμίζουν τις
δεν έχει καμία έκβαση", αλλά είναι το Πνεύμα

142
 Κυνικοί

αυτό που αποκαλύπτεται μέσα στον χρόνο και σμό" και υποστήριξε έναν "λογικο-επιστημολο-
δια της αποκαλύψεώς του αυτής δημιουργεί γικό" ρεαλισμό με ψυχολογική επιχειρηματο-
την Ιστορία. Η κυκλική θείορία και η εσχατολο- λογία που οδηγούσε στον υλισμό*. Η ίδια η φι-
γική θεωρία του Χριστιανισμού* και του Ιουδαϊ- λοσοφία είναι, κατά τον Κύλπε, μια "αντίληψη
σμού μπορούν να συναιρεθούν σε ένα μοντέλο για τον κόσμο και τη ζωή", δομημένη πάνω στη
σπειροειδούς κίνησης του Πνεύματος, με ξε- βάση των δεδομένων των ειδικών επιστημών.
καθαρισμένο στόχο την αυτο-αποκάλυψή του Υποστήριξε επίσης την ιδέα μιας φιλοσοφικής
αλλά και με παράλληλη ανακύκληση στον αισθητικής*, νοούμενης ως "επιστήμης της
εαυτό του, σε μια προσπάθεια αυτοανακάλυ- αξίας", και επεξεργάστηκε συστηματικά προ-
ψής του μέσα στην ίδια του την Ιστορία. βλήματα της Λογικής* και της ιστορίας της φι-
Παν. Πόκος λοσοφίας*. Κυριότερα έργα του: Grundriss der
Psychologie (1893).- Einleitung in die Philo-
κυκλοθυμία. Είναι η περιοδική εναλλαγή ψυ- sophie (1895).- Die Philosophie der Gegenwart
χολογικών καταστάσεων, η μετάβαση από μια in Deutschland (1902).- To τελευταίο μεγάλο
ψυχολογική κατάσταση στην εντελώς αντίθε- έργο του, Die Realisierung. Ein Betrag zur
τη της, π.χ. από τη χαρά στη λύπη. Η προσωπι- Grundlegung der Realwissenschaft (Η πραγμά-
κότητα που χαρακτηρίζεται από απότομες αλ- τωση. Μια συμβολή στη θεμελίωση της πραγ-
λαγές στη διάθεση, όταν δηλαδή την κατάθλι- ματικής επιστήμης), έμεινε ατέλειωτο. Ένα
ψη και απαισιοδοξία διαδέχεται η αισιοδοξία μέρος του δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του
και ο ενθουσιασμός, και αντίστροφα, ονομάζε- (βλ. και κριτικός ρεαλισμός).
ται "κυκλοθυμική προσωπικότητα" (cyclothymic Γιάν. Κρητικός
personality). Όταν τα αισθήματα του ατόμου
διακρίνονται από δυσανάλογες διαστάσεις σε Κυνικοί. Με το όνομα αυτό (ή τον χαρακτηρι-
σχέση με τα αίτια που τα προκαλούν, π.χ. υ- σμό) είναι γνωστοί στην Ιστορία της φιλοσο-
περβολική χαρά ή υπερβολική λύπη, δίχως φίας πλειάδα φιλοσόφων και διανοητών, που
πραγματική αιτία, τότε το άτομο διακρίνεται ακολουθούσαν ή πρέσβευαν ορισμένες αρχές
από μανία ή μελαγχολία, αντίστοιχα. Στις περι- - παρεκκλίσεις από την καθιερωμένη φιλοσο-
πτώσεις δε που η μανία εναλλάσσεται με τη φία της εποχής τους ή την κοινή περί κοινω-
μελαγχολία, το άτομο διακατέχεται από μανιο- νίας και ηθικής αντίληψη. Αρχηγέτης των Κυνι-
καταθλιπτική ψύχωση. Η κυκλοθυμία αποτελεί κών θεωρείται ο Διογένης* από τη Σινώπη του
βασική διάσταση στον καθορισμό της προσω- Ευξείνου Πόντου (πέθανε το 324/23 π.Χ.),
πικότητας του ατόμου κατά τον Kretschmer. Ο αλλά η φιλοσοφία των Κυνικών αρχίζει με τον
κυκλοθυμικός τύπος στην τυπολογία του Αθηναίο φιλόσοφο και μαθητή του Σωκράτη*,
Kretschmer είναι ο εξωστρεφής, κοινωνικός τον Αντισθένη' (περ. 445-365 π.Χ.). Στη διδα-
και εκδηλωτικός τύπος με έντονο συναισθημα- σκαλία του Αντισθένη και στις απόψεις του για
τικό κόσμο. Στον κυκλοθυμικό τύπο ανήκει την αρετή, τη γνώση και τον πολιτισμό στηρί-
κατά τον Kretschmer ο πυκνοσωματικός τύπος. ζονται οι θέσεις των Κυνικών, που έζησαν
Βασιλική Παππά μετά τον 4ο αι. και ως την αυτοκρατορική
εποχή. Πρέσβευε δηλαδή ο Αντισθένης ότι η
κύκλος, βλ. ορισμός και σόφισμα αρετή είναι αρκετή ("αυτάρκης") για να είναι
κανείς ευτυχισμένος και πρόβαλλε τον Σωκρά-
κύκλος της Βιέννης, βλ. Βιέννης κύκλος τη ως πρότυπο ενάρετου ανθρώπου" ο Σωκρά-
της ήταν πάντοτε το (ηθικό) παράδειγμα των
Κύλπε (Kulpe), Οσβαλντ (1862-1935). Γερμα- Κυνικών. Εξάλλου οι Κυνικοί, ακολουθώντας
νός ψυχολόγος και φιλόσοφος, ένας από τους τον Αντισθένη, περιφρονούσαν τις επιστήμες
κύριους εκπροσώπους του "κριτικού ρεαλι- και τον πολιτισμό γενικώς, τα μαθηματικά, τη
σμού", νεοκαντιανός*. Ιδρυτής της "Σχολής φυσική γνώση του κόσμου, την τέχνη και την
του Βύρτσμπουργκ", ο Κύλπε πήρε ενεργό παιδεία. Η αντίθεσή τους προς τη φιλοσοφία
μέρος στην ανάπτυξη της πειραματικής ψυχο- του Πλάτωνα* ήταν ευθέως ανάλογη προς την
λογίας και έθεσε τις βάσεις της λεγόμενης απεριόριστη και τυφλή σχεδόν εμπιστοσύνη
"ψυχολογίας της σκέψης" (Denkpsychologie). τους προς τον Σωκράτη και τις ηθικές κυρίως
Ως φιλόσοφος, αντιτάχθηκε στον "υποκειμενι- απόψεις του. Ο Αντισθένης, είναι αλήθεια, εν-
κό ιδεαλισμό" και στον θετικιστικό "φαινομενι- διαφέρθηκε και για θέματα γνωσιοθεωρητικά,

143
Κυνικοί

όπως θα λέγαμε εμείς σήμερα' π.χ. σ' αυτόν α- Εμφανίζεται όμως ένας νέος τρόπος έκφρασης
ποδίδει η παράδοση τις αρχές του νομιναλι- των ιδεών τους: η "διατριβή"* και η έμμετρη πα-
σμού (ονοματοκρατία*), δηλαδή η σημασία των ρωδία. Η διατριβή είναι είδος έντεχνου λόγου,
ονομάτων / λέξεων είναι σημείο ενδεικτικό της κατάλληλου να εκφράσει την εκλαϊκευμένη φι-
γνώσης και της ουσίας των πραγμάτων (πβ. τη λοσοφία.
γνωστή αποστροφή του Αντισθένη, την οποία Η εμμονή των Κυνικών στην άρνηση του πολιτι-
διέσωσε ο Αρριανός* στις Διατριβές του Επι- σμού συνδέεται με το κήρυγμά τους για την α-
κτήτου*: "αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων ε- παλλαγή από τα πάθη και τις ανάγκες που δημι-
πίσκεψις", Επικτ., Διατρ., I 17, 12). ουργεί ο πολιτισμός. Αυτή η νοοτροπία όμως
Μαθητής του Αντισθένη υπήρξε ο περίφημος τους οδήγησε στην άρνηση των βασικών μορ-
για τους "τρόπους του βίου" του Διογένης*, ο φών της κοινωνικής ζωής και στην επιστροφή
κατεξοχήν κυνικός φιλόσοφος, όπως είπαμε στη φύση, όπως διακήρυσσαν. Αυτό βέβαια εξέ-
ήδη. Με το όνομα του Διογένη τα στοιχεία που θρεψε έναν άκρο ατομικισμό' επιπλέον η αδια-
συνιστούν τους "τρόπους" των Κυνικών γίνο- φορία τους για τη ζωή τους ώθησε μερικές
νται εμφανέστερα, αποκτούν τα οριστικά τους φορές (ή τουλάχιστον ήταν στις προθέσεις
χαρακτηριστικά και το ύφος των κυνικών φιλο- τους) και στην εκούσια "εξαγωγήν του βίου",
σόφων. Ο ίδιος είχε συνείδηση της κοινωνικής όπως έλεγαν τότε, δηλαδή την εθελοντική α-
παρέκκλισης που στοιχειοθετούσε η ζωή και το παλλαγή από τη ζωή. Ολη η "φιλοσοφία" τους
παράδειγμά του και ονόμαζε τον εαυτό του, ε- βέβαια δεν ήταν μόνο άρνηση και στείρα αντί-
πιδεικτικά μάλλον, "ο κύων". Δεν διεκδικούσε δραση" είχαν και μερικές αντιλήψεις που κρίνο-
βέβαια τον ρόλο του κοινωνικού αναμορφώτή ή νται με τα σημερινά κριτήρια προοδευτικές,
του ηθικολόγου- τα όπλα που διέθετε για να κα- όπως π.χ. η γνώμη τους για τους δούλους. Δεν
ταπολεμήσει τα κοινωνικά ελαττώματα ήταν η δέχονταν τις διακρίσεις σε δούλους και ελεύθε-
ρους και επέκριναν την υποκρισία της συμβατι-
καυστική σάτιρα, η απαράμιλλη ευφυία του και
κής ζωής. Οι απόψεις τους επίσης που αφορού-
η έμφυτη ειρωνική του διάθεση σε συνδυασμό
σαν στη θρησκεία είχαν χαρακτήρα διαφωτιστι-
με τη σκωπτική του ικανότητα. Αμέτρητα είναι
κό' πίστευαν και διατείνονταν δηλαδή ότι ένας
τα περιστατικά που διέσωσε η παράδοση και
είναι ο θεός και μόνο συμβατικά ο κόσμος δεχό-
μαρτυρούν την ευφυΐα και την τόλμη του.
ταν πολλούς θεούς' υπήρξαν κήρυκες του μο-
Διαφορετικό χαρακτήρα και ηπιότερες αντιδρά- νοθεϊσμού ή ακριβέστερα του θεϊσμού* ("κατά
σεις διακρίνουν τον μαθητή του Διογένη, από νόμον είναι πολλούς θεούς, κατά δε φύσιν
πλούσια οικογένεια των Θηβών, τον Κράτη* ένα"). Καυτηρίαζαν χωρίς οίκτο τα ανθρώπινα ε-
(3ος αι.). Ο φιλόσοφος αυτός δώρισε την τερά- λαττώματα και την ανθρώπινη μωρία και ματαιο-
στια περιουσία του στην πόλη του και μαζί με τη δοξία, θεωρούσαν τον εαυτό τους αυτεπάγγελ-
γυναίκα του Ιππαρχία, αδελφή του μαθητή του τα κήρυκες της ηθικής και υπερασπιστές του δι-
Μητροκλή, προτίμησε τον πλάνητα βίο του κυνι- καίου των αδυνάτων, καταδίκαζαν τη μαλθακό-
κού φιλοσόφου, με το σακκούλι (πήρα) στον τητα και τις υπερβολές του πολιτισμού (μολο-
ώμο, τον τρίβωνα (χιτώνα) και τη βακτηρία. νότι έφθαναν οι ίδιοι στο άλλο άκρο, δηλαδή
Υπήρχε μια "σχολή" των Κυνικών, καλύτερα θα πάλι στην υπερβολή). Με τους τρόπους τους, τη
λέγαμε μια φιλοσοφική αίρεση. Ο Αντισθένης διαγωγή τους. ενώ επεδίωκαν να συμπαραστα-
βέβαια συνήθιζε να διδάσκει στο Κυνόσαργες, θούν στους κατατρεγμένους και τους αδύνα-
αλλά σχολή με το νόημα που δίνουμε στις τους, προκαλούσαν ωστόσο το κοινό αίσθημα
άλλες φιλοσοφικές σχολές μάλλον ποτέ δεν με τις υπερβολές τους πολλές φορές.
δημιούργησαν οι Κυνικοί. Αυτή η αίρεσή τους Οι σημαντικότεροι κυνικοί φιλόσοφοι κατά τον
πάντως είχε βρει ανταπόκριση και συνέχεια 3ο και 2ο αι. π.Χ. ήταν ο Βίων* ο Βορυσθενίτης
στους διανοουμένους και τους φιλοσοφούντες από τη Μαύρη Θάλασσα, πνεύμα σπινθηροβό-
και μετά τον 3ο αι. Μερικά γνωρίσματα πάντως λο με καυστικό χιούμορ, ο Τέλης* μάλλον από
των αρχαίων Κυνικών γίνονται τώρα ηπιότερα, τα Μέγαρα, και ο διάσημος για το σατιρικό του
προσαρμόζονται κάπως στις νέες κοινωνικές πνεύμα, ο Μένιππος* από τα Γάδαρα (περ. 250
και πολιτικές καταστάσεις. Τα βασικά χαρακτη- π.Χ. ακμή). Ο Μένιππος εδημιούργησε τη σάτι-
ριστικά τους ωστόσο παραμένουν αμετάθετα: ο ρα, που βρήκε αργότερα μιμητές στους Ρωμαί-
κοσμοπολιτισμός τους, η κριτική της θρησκευτι- ους τον Ουάρρωνα (με τις μενίππειες σάτιρές
κής πίστης στους πολλούς θεούς, η άρνηση της του) και τον Σενέκα*. Αλλοι κυνικοί φιλόσοφοι
επιστημονικής γνώσης και του πολιτισμού κ.λπ.

144
 Κυνισμός

αυτής της εποχής και λίγο αργότερο (1ος αι. Κυνικών, Αθήνα, 1970.- R. Hoisted, Cynic Hero and Cynic
King. Studies in the cynic Conception ot Man, Uppsala,
π.Χ.) είναι γνωστοί: ο Μενέδημος*, μαθητής
1948.
του επικούρειου φιλοσόφου Κολώτη*, ο Φοί-
Βασ. Κύρκος
νιξ" ο Κολοφώνιος (3ος-2ος αι.). ο Ποσείδιπ-
πος" από την Πέλλα, ο Μελέαγρος* από τα Γά-
Κυνισμός. Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε κα-
δαρα κ.ά. ταρχήν στους Κυνικούς φιλοσόφους της
Τέλος έχουμε μια αναβίωση κατά κάποιο Αρχαιότητας και στις ιδέες ή τις αντιλήψεις
τρόπο του "Κυνικού τρόπου" με έξοχους εκ- τους που συγκροτούν τη φιλοσοφία τους. Με
προσώπους, κατά τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ., την αρχηγέτη τον Διογένη* από τη Σινώπη του Πό-
αυτοκρατορική εποχή. Δεν είναι εύκολο να ε- ντου και πρόδρομο των Κυνικών τον Αντισθέ-
ξηγήσουμε τους λόγους που προκάλεσαν νη* τον Αθηναίο, οι Κυνικοί* φιλόσοφοι εκπρο-
σωπούν μια πλευρά της αρχαίας διανόησης,
αυτή την επανάκαμψη των ιδεών του Κυνι- που χαρακτηρίζεται κυρίως από την περιφρό-
σμού, αλλά πρέπει μάλλον να τους αναζητή- νηση των κοινωνικών ηθών, την ειρωνική έως
σουμε στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες απορριπτική στάση τους απέναντι στους κειμέ-
που επικρατούσαν τότε στις επαρχίες του ανα- νους νόμους και τις κοινωνικές συμβάσεις, τον
τολικού ρωμαϊκού κράτους. Οι σημαντικότεροι χλευασμό των φιλοσόφων και την απόρριψη
διανοητές που ακολουθούν τους τρόπους των της παιδείας και του πολιτισμού. Περιφρονη-
Κυνικών αυτή την εποχή είναι οι εξής: ο Δίων* τές και απροσχημάτιστα αρνητές της κοινωνι-
Χρυσόστομος από την Εύβοια (ο διασημότε- κής ζωής, ζούσαν οι ίδιοι με τρόπο σχεδόν
προκλητικό, εκήρυτταν την "επιστροφή στη
ρος όλων), ο Περεγρίνος*, ο Οινόμαος* από τα φύση", αλλά μ' αυτό εννοούσαν μάλλον τη
Γάδαρα, ο Σώστρατος* και ο Θεαγένης*. Κατά δική τους δυσκολία προσαρμογής ή την εκκε-
την αυτοκρατορική, λοιπόν, εποχή, δηλαδή 1ο- ντρικότητά τους. Η ζωή τους βέβαια είναι μια
2ο αι. μ.Χ., όταν πολλοί εξαίρετοι διανοητές α- παραφωνία ή μια ευθεία άρνηση του πολιτι-
κολούθησαν τον "κυνικόν τρόπον του βίου", σμού και της κοινωνικής ηθικής (ίσως απ' αυτό
πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στους ανθρώ- και η ονομασία τους: κυνικοί φιλόσοφοι, δηλα-
πους, στους αδύναμους να ακουστούν στη ρω- δή από το "κύων" = αναίσχυντος όπως οι σκύ-
λοι). Επιδίωκαν να ταράξουν την κοινωνία ή
μαϊκή εξουσία ή να επηρεάσουν τους κρατού- καλύτερα να τη σοκάρουν ωστόσο υπήρξαν
ντες. Τέτοιοι άνδρες διάσημοι για τη σοφία άνθρωποι ευφυείς και επέβαλαν ορισμένες
τους και τις ικανότητές τους ήταν, όπως είδα- αρχές ή αντιλήψεις. Υπέρμαχοι των κοινωνι-
με, ο Δίων Χρυσόστομος, ο Σώστρατος κ.ά. Σ' κών ελευθεριών, επρέσβευαν ιδέες κοσμοπο-
αυτούς δεν μπορούμε να προσάψουμε τη λιτισμού και μονοθεϊσμού, καθιέρωσαν νέο
μομφή της υπερβολής ή της πρόκλησης του είδος λογοτεχνικό ή φιλολογικό, για την προ-
κοινού αισθήματος. Αντίθετα, τους διέκρινε βολή ηθικών κηρυγμάτων, τη "διατριβή" (Βίων*
ο Βορυσθενίτης). Κατά τη ρωμαϊκή εποχή με
μια ευγένεια και ένα αίσθημα κοινωνικής ευθύ- τη διδασκαλία τους και το παράδειγμά τους ά-
νης για την υπεράσπιση των αδυνάτων απένα- σκησαν έντονη κριτική στη ρωμαϊκή διοίκηση
ντι στην απρόσιτη εξουσία και στους μηχανι- (αυτοκρατορική εποχή) και αντιπολίτευση
σμούς της. Αυτή ήταν άλλωστε μια ουσιαστική (Δίων* Χρυσόστομος, Περεγρίνος κ.ά.).
διαφορά των Κυνικών της όψιμης αρχαιότητας Στη νεότερη εποχή επαναβιώνουν οι αντιλή-
από τους Κυνικούς του 4ου ή του 3ου αι. π.Χ. ψεις του Κυνισμού. Στη Γαλλία κατά τον 17ο
Δεν διέθεταν τη σκωπτική διάθεση ή το ειρωνι- αι. κυνισμός σήμαινε την πλήρη περιφρόνηση
κό πνεύμα εκείνων, αλλά μια αυξημένη ευαι- των συμβατικών μορφών ζωής, αντικονφορμι-
σμό και χαλαρότητα ηθικής. Με την ίδια σημα-
σθησία για τα κοινωνικά προβλήματα και μια σία απαντάται ο όρος αυτός και στη Γερμανία
διαφορετική κοινωνική συνείδηση. Ήταν βέ- κατά τον 18ο αι. Ο δηκτικός τρόπος του λέγειν
βαια διαφορετικές ιστορικές στιγμές και άλλη και πράττειν, η περιφρόνηση των αισθημάτων
εποχή. Οι Κυνικοί της όψιμης αρχαιότητας βρίσκουν έδαφος και εκπροσώπηση. Ο Χέ-
εμπνέονται περισσότερο από κοινωνικά ιδανι- γκελ* και ο Νίτσε* έγραψαν ή επισήμαναν
κά και αισθάνονται τον ρόλο της φιλοσοφίας πλευρές του κυνισμού και των κυνικών.
Βιβλιογρ.: R. Hoistad, Cynic Hero and Cynic King. Studies
ως ιατρείον ψυχής, όπως έλεγε ο Επίκτητος*.
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Philosophie der Griechen. II 1,
Darmstadt, 1963'.- D. R. Dudley, A History Ol Cynicism.
London. 1947 (ανατύπ. Hildesheim, 1967).- W. Kronert.
Kolotes und Menedemos, München, 1906 (ανατύπ.
Amsterdam, 1965).- L. Paquet. Les Cyniques Grecs,
Ottava. 1975 - Α. Μπαγιόνας, Η πολιτική φιλοσοφία των

•.Α., Γ-10 145

 Κυπαρισσιώτης
in the Cynic Conception of Man, Uppsala, 1948.- D. R. πομένως το ιδανικό κάθε ζωντανού οργανισμού
Dudley, A History ol Cynicism trom Diogenes to the 6th
Cent. A. D„ London, 1937 (Hildesheim, 1967),- Α. Μπα-
είναι η ηδονή. Η θέση αυτή δεν εξυπακούει βέ-
γιόνας, Η πολιτική φιλοσοφία των Κυνικών, Αθήνα, βαια ότι ο Αρίστιππος είχε διδάξει την επιδίωξη
1970.- Μαρία Μίχα, Το φυαικό δίκαιο στους Στωικούς και της ηδονής χωρίς φραγμούς, αφού γνώριζε ότι
στους Κυνικούς, Αθήνα, 1985. κάπ τέτοιο είναι ανέφικτο από την ίδια τη φύση,
Βασ. Κύρκος καθώς πολλές ηδονές απαιτούν δυσανάλογο τί-
μημα σε πόνο, πράγμα που δεν εξυπηρετεί την
Κυπαρισσιώτης Ιωάννης ο "σοφός" (14ος αι.). ευτυχία του ανθρώπου. ΓΓ αυτό ο φιλόσοφος ε-
Βυζαντινός θεολόγος, ένας από τους αρχη- πικαλείται τη διακριτική ικανότητα του νου, που
γούς των πολεμίων του Γρηγορίου Παλαμά* έτσι ανοίγει δρόμο στην πράξη και γίνεται συντε-
και του Νείλου Καβάσιλα. Ήταν εξοικειωμένος λεστής στην επιδιωκόμενη ευτυχία.
με τη λατινική θεολογία και είχε ταχθεί υπέρ Ο Αρίστιππος παρέδωσε τη διδασκαλία του
της ενώσεως με τους Λατίνους. Υπήρξε οπα- στην κόρη του την Αρήτη* και εκείνη με τη
δός του ορθολογισμού* και του δυτικού σχο- σειρά της στον γιο της τον Αρίστιππο τον Κυρ-
λαστικισμού*, με την αποκλειστικά αριστοτελι- ρηναίο, τον νεότερο', που γΓ αυτό επωνομά-
κή έμπνευση, όπως αυτή μορφοποιήθηκε μο- στηκε Μητροδίδακτος. Ο νεότερος Αρίστιππος
νόπλευρα από τους τελευταίους Βυζαντινούς συστηματοποίησε τη διδασκαλία της σχολής.
αριστοτελικούς. Έγραψε πλήθος αντιρρητικών Βασική ιδέα του ήταν ότι ο άνθρωπος αποκτά
συγγραμμάτων εναντίον των δογματικών του βεβαιότητα μόνο με τα προσωπικά του αισθή-
αντιπάλων, όπως: Παλαμικών παραβάσεων βι- ματα, με τον δικό του πόνο και τη δική του
βλία τέσσερα, Κατά του τόμου του Παλαμά και ηδονή, όχι με ό,τι μαθαίνει από τους άλλους.
της πίστεως αυτού βιβλία οκτώ. Κατά του Νεί- Ύστερα από τον νεότερο Αρίστιππο οι εκπρό-
λου Καβάσιλα βιβλία πέντε, κ.ά. Έγραψε επί- σωποι και οι οπαδοί της σχολής διακρίνονται
σης μια συναγωγή χωρίων από συγγράμματα ως "ΑννικέρειοΓ, ως "ΘεοδώρειοΓ και ως
πατέρων της εκκλησίας με τίτλο: Εκθεσις στοι- "Ηγησιακοί", από το όνομα του αρχηγού της
χειώδης ρήσεων θεολογικών. Το έργο αυτό, κάθε ομάδας, δηλαδή του Αννίκερη* (περ. 330-
που μεταφράστηκε και στα λατινικά ( 1581 ). θε- 270 π.Χ), του Θεόδωρου* του Αθεου (περ.
ωρείται η πρώτη συστηματική δογματική πραγ- 340/30-270/50 π.Χ.) και του Ηγησία* του Πεισι-
ματεία στα ελληνικά και έχει συνταχθεί κατά θάνατου (περ. 330-270 π.Χ.).
τον τρόπο που μέχρι τότε επικρατούσε μεταξύ Ο Αννίκερις διεύρυνε το κριτήριο της Κυρηναι-
μόνο των δυτικών σχολαστικών. κής φιλοσοφίας, αναγνωρίζοντας την ηδονή
Απ Τζ. όχι μόνο ως "ιδιοπαθητική", δηλαδή ατομική,
αλλά και ως "συμπαθητική", δηλαδή κοινωνική.
Κυρηναϊκή φιλοσοφία ή Ηδονκτμός. Μία από τις Ο Θεόδωρος πρότεινε σκοπό της ζωής τη
λεγόμενες Σωκρατικές* σχολές, που ιδρύθηκε χαρά, που βέβαια διασφαλίζεται με τη φρόνη-
στην Κυρήνη από τον μαθητή του Σωκράτη* Αρί- ση. Ο Ηγησίας, με βάση τη διαπίστωση ότι δεν
στιππο* τον Κυρηναίο, τον πρεσβύτερο (περ. 435- κατορθώνεται ενήδονος βίος, απαλλαγμένος
355 π.Χ.), και άκμασε κατά τον 4ο και τις πρώτες τελείως από λύπες, οδηγήθηκε στη ριζική α-
δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ. Η φιλοσοφία αυτής της παισιοδοξία και παρακινούσε στην αυτοκτονία
σχολής χαρακτηρίζεται ως "Ηδονισμός"* ή "φιλο- σαν το ασφαλέστερο μέσο για λύτρωση από
σοφία της ηδονής", επειδή στους εκπροσώπους τα αισθήματα. ΓΓ αυτό του απέδωσαν το επίθε-
της το σωκρατικό αγαθό*, συνδυασμένο με το ε- το Πεισιθάνατος. Στον 3ο π.Χ. αι. ο ρόλος της
πίσης σωκρατικό ερωτικό στοιχείο, εντοπίστηκε Κυρηνάίκής σχολής υπερκεράστηκε από τον
στην "ηδονή", διατηρώντας κάποια αυθεντικότη- Επικουρισμό*, που πέτυχε να προσφέρει στην
τα, εφόσον συνοδευόταν από τον χαρακτηριστι- αρχαία κοινωνία μια πλατύτερη θεώρηση της
κό για την σωκρατική ιδιοσυγκρασία αυτοέλεγχο. ζωής. Για τους κυριότερους εκπροσώπους της
Κατά τον ιδρυτή της σχολής, τα πάθη, τα "μόνα σχολής βλ. λ. Αννίκερις, Αρήτη, Αρίστιππος ο
καταληπτά" φαινόμενα, είναι δύο, η ηδονή και ο Κυρηναίος, Αρίστιππος ο Κυρηναίος, ο νεότε-
πόνος, οριζόμενα το πρώτο ως "κίνησις λεία" και ρος, Ηγησίας και Θεόδωρος ο Αθεος.
το δεύτερο ως "κίνησις τραχεία"· η ζωή συντελεί- Βιβλιογρ.: G. Giannantoni. I Cireneici. Raccolta délie tonh
ται με την κίνηση σ" αυτούς τους δύο ρυθμούς ε- antiche, traduzione e studio introduttivo, Firenze, Sansoni
1958, 251 p.- E. Mannebach, Aristippi et Cyrenaiorum
ναλλακτικά, το ένστικτο τείνει να οικειωθεί κάθε
Fragmenta, Leiden. Brill 1961, 142 p.
ευχάριστο και να αποφύγει κάθε δυσάρεστο, ε- Ε. Ν. Ρούσσος

146
 κυρώσεις κοινωνικές

κύριες και δευτερεύουσες ιδιότητες, βλ. πρω- Αλεξανδρείας, Αλεξάνδρεια, 1933.- Παν. Χρήστου, Κύ-
τεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες ριλλος Αλεξανδρείας, "θεολ. Ηθικ. Εγκυκλ." τόμ. 7
(Αθήνα, 1970).- R. L. Wilken, Judaism and the Early
Christian Mind. A Study of Cyril of Alexandria's Exegesis
Κύριλλος Αλεξανδρείας (περ. 370/75 - 444 and Theology, London, 1971.
μ.Χ.). Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας (από το Βαα. Κύρκος
412 έως το 444) και οικουμενικός διδάσκαλος
της Εκκλησίας, πρωτοστάτησε στην αντιμετώ- Κυρκίπης Ιωάννης ο "Γεωμέτρης" (πέθ. 989 μ.Χ.).
πιση των διαφόρων αιρέσεων και κυρίως στην Βυζαντινός λόγιος, λογοτέχνης και μαθηματι-
καταδίκη του Νεστοριανισμού*. Ανεψιός του κός, καθώς επίσης επίσκοπος Μελιτηνής Καππα-
Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας επίσης Θεόφι- δοκίας και μοναχός της μονής Στουδίου. Δείχνει
λου, του οποίου ακολούθησε την εκκλησιαστι- προτίμηση στα έργα που είναι εμπνευσμένα από
κή πολιτική στον επισκοπικό θρόνο της Αλε- το ελληνικό πνεύμα, η επίδραση των οποίων
ξανδρείας, μόνασε κάμποσα χρόνια στην είναι εμφανής στους αρχαιοελληνικούς ποιητι-
έρημο της Αιγύπτου και το 412, όταν πέθανε ο κούς τρόπους που χρησιμοποιεί. Εκτός από τα
θείος του, εξελέγη αρχιεπίσκοπος. Ισχυρή πολλά ποιητικά του, έγραψε και πεζά θεολογικά
προσωπικότητα αλλά ισχυρογνώμων και φανα- συγγράμματα, που αναφέρονται στη ρητορική,
τικός παρασύρθηκε στην αρχή της αρχιεπισκο- ερμηνευτική και ομιλητική, λόγους με θέματα τα
πάθη του Χριστού, τον Ευαγγελισμό της Θεοτό-
πικής θητείας του σε υπερβολές και μονόπλευ-
κου κ.λπ., καθώς και σχόλια στον Ιωάννη τον Δα-
ρες εκτιμήσεις. Στα πρώτα αυτά χρόνια φανα-
μασκηνό* και τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό*.
τικοί μοναχοί και κυρίως ο φανατικός και εξα- Βιβλιογρ.: Krumbacher Κ., Ιστορία της Βυζαντινής Λογο-
γριωμένος όχλος της πόλεως λιντσάρισε τη τεχνίας, Α 337 και Β 663.- Legrand, Ελληνική Βιβλιογρα-
λαμπρή φιλόσοφο και μαθηματικό (αλλά "εθνι- φία. Α 314 και 316.- Migne, Patrologia Graeca, 106, 805-
κή"), την Υπατία* (415 μ.Χ.). Αυτό έγινε ασφα- 1002.- Saljdak J., Que signifie Κυριώτης Γεωμέτρης, Bu
λώς χωρίς την έγκρισή του, αλλά μάλλον με (1927) 343-53.
την ανοχή του. Η "πολιτεία" του τον έφερε σε Απ. Τζ.
σύγκρουση με τον πολιτικό διοικητή της Αιγύ-
πτου, τον έπαρχο Ορέστη, και είχε ως αποτέ- κύρος κοινωνικό. Κατά την αρχαία έννοια η ύ-
λεσμα την εξέγερση των Εβραίων της Αλεξαν- ψιστη εξουσία. Με την ευρεία έννοια η δύνα-
δρείας κατά των Χριστιανών. μη, η ισχύς που απορρέει από ιδιότητες ενός
Στην αρχή της αρχιερατείας του έλαβε μέρος προσώπου είτε από θέση που κατέχει και τον
στη δίωξη του Ιωάννη Χρυσοστόμου* και μετά ρόλο που διαδραματίζει. Συνώνυμο του γοή-
το 498 πρωτοστάτησε κατά της διδασκαλίας τρου. Στις κοινωνικές επιστήμες χρησιμοποιεί-
του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Νεστο- ται ως κριτήριο ιεραρχικής διάταξης των κοι-
ρίου (μονοφυσιτισμός/νεστοριανισμός). Συμμε- νωνικών θέσεων. Στοιχεία του κύρους είναι η
τέσχε δυναμικά στην οικουμενική Σύνοδο της κυρίαρχη επίδραση, η αίγλη, η εκτίμηση, ο σε-
Εφέσου το 431, όπου αποσοβήθηκε το σχίσμα βασμός, ο θαυμασμός, η αναγνώριση, η ηθική ή
των Χριστιανικών Εκκλησιών. Μεταξύ των ετών διανοητική επιβολή. Κατά τον G. Tarde* η μόδα
435-440 έγραψε 30 βιβλία (μόνο τα 1-10 σώζο- και τα παρεμφερή με αυτή φαινόμενα είναι α-
νται ολόκληρα), ανασκευάζοντας τις θέσεις του ποτελέσματα απομίμησης φορέων κοινωνικού
Ιουλιανού* λεπτομερέστατα, έτσι ώστε από τις κύρους. Ο νεοφροϋδισμός* επισημαίνει ότι η
δικές του θέσεις μπορούμε, ως ένα βαθμό, να α- τάση του ατόμου για απόκτηση κύρους είναι
νασυγκροτήσουμε το έργο του Ιουλιανού ( Υπέρ ευθέως ανάλογη της εσωτερικής του ανασφά-
της των Χριστιανών ευαγούς θρησκείας προς λειας και της έλλειψης αυτοπεποίθησης. Ο G.
τον εν αθέοις Ιουλιανόή. Στα βιβλία αυτά του Η. Mead* συναρτά το κύρος με την έννοια του
Κυρίλλου επισημαίνουμε επίσης επιδράσεις ρόλου, ως σημείου σύμπτωσης προσωπικότη-
από τον Πορφύριο*, τα ερμητικά κείμενα τας και κοινωνικής δομής. Ο μαρξισμός* συν-
(Ερμής Τρισμέγιστος") και από άλλους "εθνι- δέει το κύρος με το κυρίαρχο σύστημα κοινω-
κούς" φιλοσόφους. Έγραψε ακόμα πολλά θεο- νικοοικονομικών και εξουσιαστικών σχέσεων
λογικά έργα, δογματικού και κανονικού περιε- και με την κυρίαρχη ιδεολογία* (βλ. επίσης:
χομένου, καθώς και πολυάριθμες επιστολές. Τη γόητρο, αυθεντία, εξουσία, ηγεσία).
μνήμη του εορτάζουν η Ορθόδοξη Εκκλησία Δ. π.
καθώς και η Ρωμαιοκαθολική και η Κοπτική.
Βιβλιογρ.: Χρυσόστ. Παπαδόπουλος. Άγιος Κύριλλος κυρώσεις κοινωνικές. Μέσα κοινωνικού ελέγ-

147
κωμικό

χου* και μηχανισμοί κοινωνικοποίησης* που καθολικότητά του, αφού όλα είναι δυνατόν να
χρησιμοποιεί μια συγκεκριμένη κοινωνία* ή ιδωθούν σοβαρά ή κωμικά, όσο και από τη δυ-
ομάδα* για να εξασφαλίσει την προσαρμογή* ναμικότητά του, η οποία σχετίζεται με τις μορ-
των μελών της στους κοινά αποδεκτούς κανό- φές γέλωτα που συνδέονται με αυτό και τις
νες συμπεριφοράς*. Ο κοινωνικός ανθρωπολό- παραλλαγές εκδήλωσής του.
γος Ραντκλίφ-Μπράουν* διέκρινε τις κυρώσεις Αισθητική κατηγορία η οποία προεκτείνει αξίες
σε θετικές ή αρνητικές, αλλά και σε τυπικές ή ανθρώπινες εντός μορφών αισθητικών, το κω-
άτυπες. Οι αντιδράσεις της κοινωνίας, οσοδή- μικό καθαυτό δύναται να θεωρηθεί ως η συ-
ποτε αυστηρές ή ελαστικές κι αν είναι, μπορεί στηματική αξιοποίηση των μορφών του γελοί-
να έχουν τη μορφή μιας έντονης επιδοκιμα- ου δια της χρησιμοποίησης του συνδυασμού
σίας (επιβράβευση, προαγωγή) στην περίπτω- των αρχών της επανάληψης και του αιφνιδια-
ση που η δράση του ατόμου ξεπερνά την κοι- σμού. Το κωμικό, όπως το δραματικό και το
νωνικά αναμενόμενη συμπεριφορά (π.χ. ηρωι- τραγικό, έχουν την αρχή τους στο αρχαίο ελ-
σμός), ή μπορεί να έχουν τη μορφή μιας απο- ληνικό θέατρο και συνδέονται με λογοτεχνικό
δοκιμασίας που εκδηλώνεται με τιμωρία: φυ- είδη τα οποία, όπως το ποιητικό, το ελεγειακό,
λάκιση, κοινωνική απομόνωση και στιγματισμό το βουκολικό, το επικό, προέρχονται από είδη
του αποκλίνοντος ατόμου. Ιδιαίτερο κοινωνιο- της ποίησης που έλαβαν μεταγενεστέρως α-
λογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγχρονη ξιολογική σημασία. Η αξιολόγηση του κωμικού
θεωρία του χαρακτηρισμού (labelling theory) είναι δυνατόν να επιτευχθεί δι" αναφοράς στο
των Αμερικανών Τσ. Λέμερτ και Χ. Σ. Μπέκερ, γελοίο το οποίο, καθώς και άλλες κατηγορια-
που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της κοινωνιολο- κές αξίες, όπως το γελοιογραφικό, το ειρωνι-
γίας των αποκλίσεων* και της εγκληματολο- κό, το παράμορφο, το σατιρικό, το χιουμοριστι-
γίας* για τις κυρώσεις στο αποκλίνον άτομο. κό, το πνευματώδες, έχουν ως κοινό χαρακτη-
Με τη διαδικασία του χαρακτηρισμού, της ετι- ριστικό την αλλοίωση των κανονικών μορφών
κέτας, το στιγματισμένο άτομο εσωτερικεύει του ωραίου, η οποία επιτυγχάνει, δια ιδιαιτέ-
μιαν αρνητική εικόνα για τον εαυτό του, με α- ρας εκάστοτε τεχνικής, μορφές στις οποίες
ποτέλεσμα να υιοθετεί τον ρόλο που του απο- αρμόζει ο αριστοτελικός ορισμός του γελοίου
δίδουν οι άλλοι και να επιλέγει έτσι την απο- "αμάρτημα και αίσχος ανώδυνον και ου φθαρ-
κλίνουσα συμπεριφορά*. Συνήθως η άκαμπτη τικόν". Κατά τον αριστοτελικό ορισμό η κωμω-
και αυστηρή -σκόπιμη πολλές φορές- επιβολή δία, η οποία παρέχει παραδείγματα του κωμι-
αρνητικών κοινωνικών κυρώσεων και του ταυ- κού, μιμείται το άσχημο και γελοίο, το οποίο
τόχρονου στιγματισμού μπορεί να έχει ως συ- νοείται ως έκφραση του κωμικού ("κωμωδία ...
νέπεια τη μετατροπή ενός περιστασιακού πα- μίμησις φαυλοτέρων μεν, ου μέντοι κατά
ραβάτη του ποινικού νόμου σε συνειδητοποιη- πάσαν κακίαν, αλλά του αισχρού εστί το γελοί-
μένο εγκληματία. ον μόριον"). Εκτυπα του γελοίου παρέχει η
ίδια η φύση, με μορφές, κυρίως ζωικές, όπως
Βιβλιογρ.: Ν. Τύτσης, Κοινωνιολογία - Ιστορική εισαγω-
γή και στοχαστικές θεμελιώσεις, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα,
π.χ. πτηνά με τεράστιο ράμφος ή μακριά
1989. πόδια. Τις μορφικές αυτές εμφανίσεις με την
Θα ν. Α. Βασιλείου υπερβολή των στοιχείων που ενέχουν εκμε-
ταλλεύεται συστηματικά η τέχνη, η οποία έχει
κωμικό: παράγωγο της λέξης κωμωδία, η τη δυνατότητα να καθιστά "τα γελοία ηδέα" και
οποία ετυμολογικώς ορίζεται είτε ως ωδή ψαλ- να επιτρέπει τη μετάβαση από τα χονδροειδή
λόμενη σε άτακτους και βακχικούς χορούς στα εκλεπτυσμένα, δια της οποίας διαιωνίζε-
(κώμος + ωδή) είτε ως ωδή ψαλλόμενη στα ται το γελοίο αισθητικά και ηθικά. Η ανθρωπο-
χωριά (κώμη + ωδή), το κωμικό θεωρείται πρω- κεντρικότητα ωστόσο και ό,τι το ανθρωπόμορ-
τεϊκής φύσεως έννοια, της οποίας είναι αδύνα- φο υπάρχει στα ζώα, τα πτηνά και αλλού είναι
τη η εξαντλητική ερμηνεία, αφού η εκάστοτε κοινό χαρακτηριστικό του κωμικού και των
προτεινόμενη αναφέρεται σε μία ή περισσότε- άλλων κατηγοριακών αξιών που συνδέονται με
ρες, όχι όμως σε όλες τις πλευρές της. Η ποι- αυτό. Το κωμικό στηρίζεται στις αριστοτελικές
κιλία τύπων, μορφών και αποχρώσεων με τις ο- αρχές της δυσμορφίας, της δυσαρμονίας, της
ποίες το κωμικό φανερώνεται και εκφράζεται αντίφασης και αντίθεσης, όταν αυτές συμφύ-
στη φύση και στην τέχνη το καθιστά φαινόμε- ρονται με το αιφνίδιο, το απροσδόκητο, το α-
νο πολυσύνθετο και οι διαφορές ερμηνευτικής νοίκειο, το αλλότριο, την υπερβολή. Ελαττώ-
προσπέλασης του προκύπτουν τόσο από την

148
 κωμικό

ματα, ατέλειες ή σφάλματα του ανθρώπινου συναισθήματα που προκαλεί, σε είδη που
σώματος και χαρακτήρα που είναι αβλαβή και έχουν αισθητική εφαρμογή, κυρίως στη λογο-
δεν προκαλούν αποστροφή, οίκτο ή αηδία απο- τεχνία.
τελούν πηγή του κωμικού το οποίο αντλεί θέ- Δυνατότητα γελοιότητας και κωμικότητας
ματα και από την κοινωνική και πολιτική ζωή έχουν και οι άλλες τέχνες, ιδιαίτερα η μουσι-
(Αριστοφάνης, Μένανδρος, Σαίξπηρ, Μολιέ- κή, ενώ η αρχιτεκτονική θεωρείται ως η μόνη
ρος, Μπωμαρσαί). Το κωμικό, ως έλεγχος και τέχνη που δεν μπορεί να ενσωματώσει το κω-
επιτίμηση μιας παρεκτροπής ή ενός ελαττώμα- μικό. Το κωμικό και τα είδη του εκφράζονται
τος, ατομικού ή κοινωνικού, μπορεί να θεωρη- καλύτερα από τις τέχνες που προορίζονται για
θεί ως παιγνίδι διανοητικό είτε ως "φαντασιο- μεγάλο κοινό, όπως το θέατρο και ο κινηματο-
πλασία... του λογικού στο οποίο αφέθηκε πλή- γράφος, ειδικότερη δε εκδήλωση του συνιστά
ρης ελευθερία" (Ζαν - Πωλ Ρίχτερ) και συνδέε- η κωμική όπερα. Είδη του κωμικού, όπως το γε-
ται άρρηκτα με τον χώρο και τον χρόνο εντός λοιογραφικό, το ειρωνικό, το παρόμορφο, το
των οποίων εκδηλώνεται. Υπέρβαση ωστόσο σατιρικό, το χιουμοριστικό, το πνευματώδες,
του εφήμερου και συμβατικού χαρακτήρα του το γκροτέσκο, αποτυπώνονται με μαεστρία
επιτυγχάνεται δια της τέχνης των μεγάλων από μεγάλους δημιουργούς του γραπτού
δημιουργών και της διαχρονικής αξίας αισθητι- λόγου (Αίσωπος, Rabelais, Swift, Molière,
κών και άλλων αξιών που αυτό εκφράζει. Voltaire, Beaumarchais, Béranger, Heine, Shaw,
Προϋποθέσεις πρόσληψης του κωμικού και Brecht, Gogol). Το σατιρικό γκροτέσκο εκφρά-
των μορφών του είναι η έλλειψη αυτογνωσίας ζει η ζωγραφική του Goya, την αντισάτιρα, που
(Πλάτων*), η απουσία πόνου και οδύνης (Αρι- γελοιοποιεί το παράλογο του κόσμου, ο Dali.
στοτέλης*), φόβου (Νίτσε*) ή κατάσταση συ- Την τεχνική της φάρσας χρησιμοποιεί το θέα-
γκινησιακής αποστασιοποίησης (Bergson*). Η τρο του παράλογου για τη δημιουργία έργων
βίωση του κωμικού απαιτεί πνευματική ετοιμό- με "μαύρο χιούμορ", το οποίο εκφράζεται και
τητα και γνώση της κοινωνικής πραγματικότη- στα έργα του Swift, το σατιρικό χρησιμοποιεί ο
τας, πολλοί μάλιστα συνδέουν αυτό με κοινω- Οράτιος και ο Boileau. Το κωμικό αντιπαρατίθε-
νιολογικές, ψυχολογικές, ορθολογιστικές και ται στο τραγικό (Αριστοτέλης, Σίλλερ, Σέλλιν-
άλλες θεωρίες του γέλωτα. Το κωμικό καθαυ- γκ), στο υπέροχο (Ζαν-Πωλ Ρίχτερ), στο τέ-
τό, οσάκις συμφύρεται με συγγενή προς αυτό λειο (Μέντελσον), στο συγκινητικό (Νοβάλις),
στοιχεία, όπως η παρωδία, η σάτιρα, οι γεφυρι- συχνά ωστόσο φαίνεται αναμειγμένο με το
σμοί, τα σκώμματα, σκοπεύει στη διακωμώδη- τραγικό (Σαίξπηρ, Beckett), με το οποίο δια-
ση, τον σαρκασμό, την ειρωνεία και προκαλεί πλέκεται το χιουμοριστικό, το παρόμορφο, το
ψυχικό πόνο, ενώ στην περίπτωση του κωμικο- ειρωνικό. Στην ειρωνεία άλλωστε το γελοίο υ-
τραγικού παρεμβαίνει, μεταξύ άλλων συναι- ποκρύπτεται υπό το προσωπείο της σοβαρότη-
σθημάτων, ο οίκτος, η συμπάθεια και ο φόβος. τας και στο χιούμορ το σοβαρό υπό το προσω-
Η αισθητικότητα του κωμικού καθαυτό έγκειται πείο της γελοιότητας. Για το κωμικό ωστόσο
στο γεγονός ότι η αισθητικής φύσεως εκτροπή σημασία έχει τόσο η απόλυτη εμφάνισή του,
που προκαλεί αποτελεί μέρος της προσπάθει- όπως ανευρίσκεται στον Δον Κιχώτη του Θερ-
ας απαλλαγής από τον φόβο και το άγχος και βάντες ή στον κινηματογραφικό Σαρλώ, όσο
δημιουργίας ιλαρότητας και εύθυμης διάθε- και η σύνδεσή του με άλλους παράγοντες που
σης. Η γενική φύση του εύκολα συλλαμβάνε- δημιουργούν τους τύπους εκδήλωσής του σε
ται αν συνδεθεί με το παιγνιώδες, γιορτινό, συνδυασμό με την ποικιλία εκδήλωσης γέλω-
εύθυμο και το αυθόρμητο γέλιο, που προκαλεί- τος, συναισθημάτων και πνευματικής ετοιμό-
ται σε εορταστικές, ομαδικές εκδηλώσεις, τητας.
όπως λ.χ. το καρναβάλι, κάτι που επιδιώκεται
και από τις έντεχνες παντομίμες, τους γελω- Μολονότι έχει αμφισβητηθεί κατά καιρούς η
τοποιούς και τους επαγγελματίες ψυχαγω- αισθητική αξία του κωμικού και έχει τονιστεί η
γούς. Το κωμικό επιτυγχάνεται με τις κινήσεις, ψυχαγωγική, ηθική και παιδαγωγική σημασία
τις χειρονομίες και τους μορφασμούς, με τη του, αναμφίβολη παραμένει η αναγκαιότητά
διόγκωση και παραμόρφωση ορισμένων στοι- του και η σχέση του με την καλλιτεχνική δημι-
χείων και γεγονότων, με τους υπαινιγμούς, τις ουργία και την τέχνη.
μεταφορές, παρομοιώσεις, αλληγορίες· και Βιβλιογρ.: Α. Bergson, Le rire. Paris, 1975.- Ε. Auboin, Les
διαφορίζεται, ανάλογα με τον γέλωτα και τα genres du risible, Marseille, 1948.- E. Souriau, Le risible et
la comique, "Journal de psychologie", 1948, σσ. 145-184 -
D. Victoroff, Le rire et le risible. Essai sur la phycho-

149
Κωττούνιος
sociologie du rire, Paris, 1953.- E. Olson, The Theory of βλία φιλοσοφικού κυρίως περιεχομένου: De
Comedy, Bloomington, 1968.- D. H. Monro, Argument of
triplici statu animae rationalis ad aures ac
Laughter, Melbourne and Cambridge, 1951.- Y. Borev,
Aesthetics, μτφρ. από ρωσική, 1985.- Ε. Μουτσόπουλος, tenorem Aristotelis {Bononiae, 1628)· Inprimum
Αι αισθητικοί κατηγορίαι, Αθήναι, 1970 - Ε. Παπανού- Aristotelis librum de meteoris (Bononiae, 1631)·
τσος. Αισθητική, Αθήνα, 1969.- Μ. Merchant, Κωμωδία, Exposito urtiversae logices (Patavii, 1651) κ.ά.
"Η γλώσσα της κριτικής", μτφρ. από αγγλ., Παρίσι, 1980. Όλα του τα έργα είναι γραμμένα στα λατινικά,
Αθαν. Γλυκοφρύδη - Λεοντσίνη εκτός από το Ελληνικών επιγραμμάτων βιβλία
δύο (Πάδοβα, 1653). Ο Κωττούνιος ίδρυσε
Κωττούνιος Ιωάννης (Βέροια Μακεδονίας, στην Πάδοβα το 1653 το "Κωττουνιανόν Ελλη-
1572 - Πάδοβα Ιταλίας, 1657). Σημαντικός νομουσείον" και καθιέρωσε κληροδότημα που
Έλληνας λόγιος, που σταδιοδρόμησε στην Ιτα- λειτούργησε ως το 1920. Σκοπός του ήταν,
λία. Κατά τον ιστοριογράφο Σάθα "σοφώτατος, όπως γράφει ο ίδιος, σ' αυτό "να δύνανται να
πολυμαθέστατος, ιατρός και θεολόγος και των συντηρώνται εις την σπουδήν και να αποκτούν
αριστοτελικών φιλοσόφων ουδενός δεύτε- τας αρετάς άτομα του ελληνικού έθνους ιερω-
ρος". Σπούδασε στην ιατροφιλοσοφική σχολή μένα ή κοσμικά".
της Πάδοβας. Δίδαξε αρχαία ελληνική λογοτε-
χνία στο ελληνικό κολλέγιο της Ρώμης (1608- Βιβλιογρ.: ΕυαγγελΙδης Τρύφων, Η παιδεία επί Τουρκο-
1613) και στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια κρατίας (Ελληνικά σχολεία από την άλωση ως τον Καπο-
(1617-1630) και αριστοτελική φιλοσοφία στην δίστρια) τόμ. 2, Αθήνα, 1936.
Πάδοβα (1632-1657). Έγραψε 15 συνολικά βι- Απ. Τζ.

150
 Λ
Ααβέλ Λουδοβίκος (Lavelle Louis, 1883-1951). Λαβρόφ Πιοτρ Λαβρόβιτς (1823-1900). Ρώσος
Γάλλος φιλόσοφος. Δίδαξε φιλοσοφία στη φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, θεωρητικός
Σορβόννη (1932-34) και στο Κολλέγιο της Γαλ- του επαναστατικού ναροντνικισμού*. Εξορί-
λίας (μετά το 1941). Η φιλοσοφική του σκέψη στηκε για την επαναστατική του δράση, δρα-
συνδέεται με τη γαλλική κίνηση, τη γνωστή ως πέτευσε, κατέφυγε στη Δύση, πήρε μέρος
•φιλοσοφία του πνεύματος", της οποίας υπήρ- στην Παρισινή Κομμούνα του 1871· εξέδιδε
ξε ηγέτης μετά τον Ρ. Λε Σεν* (Le Senn). Τις την εφημερίδα "Βπεριόντ" ("Εμπρός"), ήταν
βασικές του θέσεις τις εκθέτει στο δοκίμιό του γνώριμος του Μαρξ* και του Ένγκελς*.
La Présence totale (Η ολική παρουσία): ο αλη- Στις θεωρητικές αντιλήψεις του Λαβρόφ αντα-
θής χαρακτήρας της σκέψεως δεν είναι να μας νακλάται η, χαρακτηριστική για τη ρωσική φι-
θέσει ενώπιον του κόσμου, αφού πρώτα μας α- λοσοφία, επικέντρωση του ενδιαφέροντος
ποχωρίσει απ" αυτόν, αλλά πολύ περισσότερο στην ηθική, στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώ-
να μας εντάξει σ' αυτόν. Οφείλουμε λοιπόν να που, στη συνείδηση και τη βούλησή του. Αυτό
αντιλαμβανόμαστε το Ον ως αυτό που αποτε- εξηγεί τον ανθρωπολογισμό* του Λαβρόφ,
λεί το παν και όχι ως αποτέλεσμα των δεδομέ- καθώς και τη συνύπαρξη στη διδασκαλία του
νων των αισθήσεων και να το ονομάσουμε στοιχείων υλισμού* (παραδοχή της αντικειμε-
πνευματικό. Το Ον δεν είναι στατικό, αλλά συ- νικότητας του κόσμου) και στοιχείων θετικι-
μπίπτει με τη δράση, της οποίας αποτελεί σμού* (η θέση ότι η διαδικασία της γνώσης δεν
σκοπό. Το Ον είναι αντικείμενο και υποκείμενο μπορεί να υπερβεί τα όρια της εμπειρίας*).
συγχρόνως, είναι ο απόλυτος λόγος της σκέ- Παρά ταύτα ο Λαβρόφ έλεγε ότι ενυπάρχει
ψεώς μας, καθώς και το θεμέλιο κάθε υπάρξε- στον άνθρωπο μια ψυχολογική πραγματικότη-
ως. Η "φιλοσοφία του πνεύματος", κατά τον τα, "το υπαρκτό γεγονός της συνειδητοποίη-
Λαβέλ, πηγάζει από τη θεμελιώδη εμπειρία της σης της ελευθερίας και της δημιουργίας ιδανι-
μέθεξης του ανθρώπου στο απόλυτο Ον, τον κών...". Η συνειδητοποίηση της ελευθερίας, δι-
Θεό. Στη μέθεξη αυτή στηρίζεται η ουσία του ευρύνοντας τα πλαίσια της αναγκαιότητας, α-
ανθρώπου, η οποία αποκτά συνείδηση του εαυ- ποκαλύπτει την περιοχή του "δυνατού". ΓΓ
τού της στη δράση, ξεπερνώντας την απομό- αυτό πρέπει να δώσει κανείς απάντηση στον
νωσή της και τον εμπειρισμό με "εσωτερικό" ίδιο τον εαυτό του τι πρέπει να συνεισφέρει
τρόπο. Γενικά η φιλοσοφία του Λαβέλ επηρεά- στην ιστορική διαδικασία. Απ' εδώ και το συ-
στηκε από τις ιδέες των Μαιν ντε Μπιράν*, μπέρασμα ότι το μυστικό παντός του υπαρκτού
Λάιμπνιτς*, Σέλλινγκ* και συνδυάζει στοιχεία συγκεντρώνεται στον άνθρωπο, στη συνείδη-
της φιλοσοφίας του Μπερξόν* και του χριστια- σή του, στην ηθική συνειδητοποίηση της ελευ-
νικού υπαρξισμού*, ο οποίος στρέφεται κατά θερίας. Ο άνθρωπος ως ηθικό ον, αρχίζοντας
του "αθειστικού υπαρξισμού" του Σαρτρ*. Αλλα από την απλή "επιθυμία", δημιουργεί ιδανικά
έργα του: Η διαλεκτική του αισθητού κόσμου και τείνει στην πραγματοποίησή τους. Έτσι
(1922), Περί του όντος (1928), Η συνείδηση γεννιέται η ιστορική πραγματικότητα. Η ιστο-
του εαυτού (1933), Το εγώ και η μοίρα του ρία είναι δημιουργικό έργο του ανθρώπου,
(1936), Η γαλλική φιλοσοφία μεταξύ των Çùo -είναι πανηγυρικός ανασχηματισμός του εξωι-
πολέμων (1942), Περί του χρόνου και της αιω- στορικού Είναι. Κάτι ανάλογο μπορεί να ειπω-
νιότητας (1945), Πραγματεία επί των αξιών θεί και για την "προσωπικότητα" του ανθρώ-
(1951) κ.ά. που, που δημιουργείται από τον ίδιο. Η ηθικό-
Απ. Τζαφερόπουλος τητα, όπως και η επιστημονική σκέψη, δεν δί-

151
Λάγκε

νονται εκ γενετής στον άνθρωπο, αλλά καλ- ιδεών, Πέτερμπουργκ, 1888.- Ο ψυχισμός του
λιεργούνται και αναπτύσσονται από τον άν- παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής του, Πέ-
θρωπο. Δεν καλλιεργούν όμως όλοι οι άνθρω- τερμπουργκ, 1881.- Ψυχολογικές έρευνες,
ποι λίγο-πολύ βαθιές ηθικές (και επιστημονι- Οδησσός, 1893.- Ψυχολογία - Συμπεράσματα
κές) παρορμήσεις. ΓΓ αυτό και η ιστορία είναι της επιστήμης στη θεωρία και την πρακτική,
αποτέλεσμα της δράσης των κριτικά σκεπτό- Πέτερμπουργκ, 1914.
μενων προσωπικοτήτων, ενός στενού κύκλου Ευάγγ. Μανουράς
ανθρώπων, της διανόησης, η οποία οφείλει να
επιστρέψει στον λαό το χρέος της προς αυτόν. Λάζαρσφελντ Πωλ Φέλιξ (Paul Felix Lazar-
Κατά τον Λαβρόφ, πρόοδος σημαίνει ανάπτυ- sfeld) (1901-1976). Αυστριακής καταγωγής
ξη σε κάθε προσωπικότητα της συνείδησης και Αμερικανός κοινωνιολόγος. Θεωρείται ο εμ-
της κριτικής σκέψης, αύξηση της κοινωνικής πνευστής της ποσοτικής και εμπειρικής κοινω-
αλληλεγγύης και εδραίωση των ιδανικών της ι- νιολογίας: μιας κατεύθυνσης που δίνει ιδιαίτε-
σότητας και της δικαιοσύνης. Έργα του: Φιλο- ρο βάρος στην εφαρμογή μαθηματικών μεθό-
σοφία και κοινωνιολογία, τ. 1-2, Μόσχα, 1965, δων και στατιστικών δεδομένων για τις κοινω-
κ.ά. νιολογικές αναλύσεις (μαθηματική κοινωνιο-
θεοχ. Κεσσίδης λογία). Από το 1950 με πολλές εργασίες και
δημοσιεύσεις για τη γλώσσα, το ραδιόφωνο
Λάγκε Ν. Ν. (1858-1921). Ρώσος ψυχολόγος και την εκλογική συμπεριφορά, ο Λάζαρσφελ-
και φιλόσοφος. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ντ προώθησε τη συστηματοποίηση των πινά-
στη Γερμανία στο εργαστήριο του Wundt* και κων της πολυμεταβλητής ανάλυσης (multi-
είναι ο πρώτος ο οποίος οργάνωσε παρόμοιο variable analysis) και την τεχνική των επανα-
ψυχολογικό εργαστήριο στη Ρωσία. Συνδέο- λαμβανόμενων συνεντεύξεων στις κοινωνικές
ντας την πειραματική μέθοδο από τη σχολή μετρήσεις (panel interviews). Συνεχιστής του
του Wundt με τη ρωσική φυσιογνωστική παρά- Κύκλου της Βιέννης*, νεοθετικιστής, εξέφρα-
σε μετριοπαθείς τοποθετήσεις στην κατα-
δοση (κυρίως του Σετσένωφ) ανέπτυξε την
σκευή της μαθηματικής θεώρησης των κοινω-
άποψη για τη βιο-κινητική φύση των ψυχικών
νιολογικών ερευνών. Συνέβαλε, ωστόσο, στη
λειτουργιών. Μελετώντας τους μηχανισμούς
δημιουργία ενός κλίματος που ο Τσαρλς Ράιτ
της ψυχικής λειτουργίας της προσοχής διατύ-
Μιλς* επέκρινε ως "αφηρημένον εμπειρισμό"
πωσε τον βασικό "νόμο της διακριτότητας",
και ως μεθοδολογικό φετιχισμό που "αυτοσκο-
σύμφωνα με τον οποίο η οπτική εικόνα διαμορ- πός του ήταν η ανάπτυξη στατιστικών και μα-
φώνεται σταδιακά με κατεύθυνση από το γενι- θηματικών τεχνικών". Έργα του: The People's
κό και ακαθόριστο προς το συγκεκριμένο και Choice: How the Voter Makes up his Mind in a
καθαρό. Στη διαδικασία αυτή καθοριστικό ρόλο Presidential Campaign, με τους Β. Berelson και
παίζει η συμμετοχή και ενεργοποίηση των μυϊ- H. Gaudet, New York, 1944.- Continuities in
κών συστημάτων και ανακλαστικών του οπτι- Social Research με τον R. Merton, 1950.-
κού συστήματος (διαστολή, συστολή της Mathematical Thinking in Social Sciences, New
κόρης του οφθαλμού, των μυών που ευθύνο- York, 1954 κ.ά.
νται για το άνοιγμα και κλείσιμο των βλεφά-
ρων κ.λπ.). Η ψυχική εικόνα είναι αποτέλεσμα Βιβλιογρ.: George Ritzer. Sociological Theory, Mc Graw-
της λειτουργίας αυτών των βιολογικών μηχα- Hill. 1988.- N. Timascheff & G. Theodorson, Ιστορία Κοι-
νισμών και για τον λόγο αυτό η ψυχική λει- νωνιολογικών θειοριών, μτφ. Δ. Τσαούσης. Gutenberg,
Αθήνα, 1980.- Τσ. Ρ. Μιλς, Η Κοινωνιολογική Φαντασία,
τουργία της αντίληψης έχει ανακλαστική φύση μτφ. Ν. Μακρυνικόλα και Σ. Τσακνιάς, εκδ. Παπαζήοη.
και βιολογική ωφελιμότητα, η οποία συνίστα- Αθήνα, 1985.
ται στην προσαρμογή. Μεταφέροντας τις φυ- θαν. Α. Βασιλείου
σιοκρατικές αυτές αντιλήψεις στο σύνολο της
ανθρώπινης προσωπικότητας, την μελετά ως λαϊκές μάζες και προσωπικότητα, βλ. προσω-
προϊόν της φυσικής εξέλιξης αλλά και της κοι- πικότητα και λαϊκές μάζες
νωνίας την οποία προσεγγίζει επίσης φυσιο-
κρατικά. Με τις έρευνές του ο Ν. Ν. Λάγκε συ- Λαϊκή δημοκρατία (αγγλ. people's democracy,
νέβαλε σημαντικά στην εδραίωση της ψυχολο- γαλλ. démocratie populaire, γερμ. Volksdemo-
γίας στη Ρωσία ως πειραματικής φυσικής επι- kratie, ρωσ. ναρόντναγια ντεμοκράτιγια). Σύμ-
στήμης. Έργα του: Η ιστορία των ηθικών φωνα με τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία,

152
 λαϊκή φιλοσοφία

μια μορφή της "δικτατορίας του προλεταριά- μοκρατικών". Το μεγαλύτερο εύρος και βάθος
του"*, που ανταποκρίνεται ο' ένα από τα μετα- λαϊκού ερείσματος (συμμετοχής και προσανα-
βατικά στάδια που οδηγούν από την ταξική, τολισμού) έχουν οι σοσιαλιστικές επαναστά-
καπιταλιστική κοινωνία στην αταξική, κομμου- σεις* (βλ. επίσης: επανάσταση κοινωνική, ένο-
νιστική. Σ' αυτό το στάδιο διακρίνονται δύο φά- πλη εξέγερση, επαναστατική κατάσταση, α-
σεις: η πρώτη συνίσταται στη συμμαχία της ερ- ντεπανάσταση).
γατικής τάξης με την εργαζόμενη αγροτιά και Δ. π.
τα μικροαστικά στρώματα, ακόμα και με ορι-
σμένα στρώματα της αστικής τάξης, για την λαϊκή τέχνη. Η έκφραση της δημιουργίας που
πραγμάτωση των προϋποθέσεων της μετάβα- περιλαμβάνει τα προϊόντα του λαϊκού πολιτι-
σης στη δεύτερη φάση, την "οικοδόμηση του σμού*, δηλαδή τα έργα που απορρέουν από τα
σοσιαλισμού"*. συλλογικά δρώμενα και τα έθιμα*, τους μύ-
Η πλατιά ταξική βάση της λαϊκής δημοκρατικής θους* και τις δοξασίες, τις συνήθειες και τις
εξουσίας καθορίζει τον ειρηνικό χαρακτήρα καθημερινές ανάγκες, τις λαϊκές εκδηλώσεις,
του μετασχηματισμού της Λαϊκής δημοκρατίας την παράδοση και τα σύμβολα ενός λαού ή
σε σοσιαλιστική, με μια σειρά βαθιών δημοκρα- ενός έθνους*. Τα κύρια στοιχεία της λαϊκής τέ-
τικών αλλαγών που περιορίζουν την οικονομι- χνης είναι η προφορικότητα στη μεταδοσή της
κή, πολιτική και ιδεολογική δύναμη και επιρροή από γενιά σε γενιά, ο τοπικός και σχετικά στα-
της μεγαλοαστικής τάξης και ενισχύουν την τικός χαρακτήρας της, ο αυθορμητισμός, το α-
ένωση της εργατικής τάξης με την εργαζόμε- νεπιτήδευτο στυλ και ο αυτοσχεδιασμός. Το
νη αγροτιά (εθνικοποίηση βασικών κλάδων της πιο θεμελιώδες, όμως, χαρακτηριστικό από τις
βιομηχανίας, αγροτική μεταρρύθμιση και εξά- εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού είναι εκεί-
λειψη των φεουδαρχικών κατάλοιπων από την νο που αναδεικνύει τη λαϊκή τέχνη ως σύμβο-
ύπαιθρο, διατήρηση ακόμα του πολυκομματι- λο πολιτισμικής αυτο-αναγνώρισης και μέσο
κού συστήματος και του κοινοβουλίου, αλλά κοινωνικοποίησης του ατόμου, αφού είναι
ουσιαστικός αποκλεισμός απ" αυτό του "ταξι- αυτή που του απονέμει την κοινωνική και πολι-
κού εχθρού" και των αντιπροσώπων του κ.λπ.). τισμική του ταυτότητα. Οι προσλήψεις μέσα
Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη του από το τραγούδι της υπαίθρου αλλά και των α-
προγράμματος της Λαϊκής δημοκρατίας είναι η στικών κέντρων (π.χ. το ρεμπέτικο τραγούδι),
ηγεμονία της εργατικής τάξης, ως της πιο συ- η λαϊκή ζωγραφική, τα κεντήματα, τα υφαντά,
νεπούς επαναστατικής τάξης, και ο καθοδηγη- τα είδη καθημερινής χρήσης και ο διάκοσμός
τικός ρόλος του κομμουνιστικού κόμματος. τους διαμορφώνουν ένα αισθητικό πρότυπο
0 όρος Λαϊκή δημοκρατία χρησιμοποιήθηκε κοινωνικής ενσωμάτώσης, μιαν αυτόνομη κοι-
για να δηλώσει τη μορφή του πολιτεύματος νωνική φυσιογνωμία και το βάθος της συλλογι-
των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης που, κής συνείδησης.
μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, εντάχθηκαν Βιβλιογρ.: Δημ. Λουκάχος. Εισαγωγή στην Ελληνική Λα-
στον κομμουνιστικό συνασπισμό, του οποίου ογραφία. εκδ. MIET, Αθήνα, 1979.
ηγήθηκε η Σοβιετική Ενωση. Ο όρος χρησιμο- θαν. Βασιλείου
ποιείται και από ορισμένες χώρες του "Τρίτου
κόσμου" που απέβλεπαν στον σοσιαλιστικό με- λαϊκή φιλοσοφία. Παράλληλα προς τη συστη-
τασχηματισμό της κοινωνίας (βλ. και Υπαρκτός ματική και την ακαδημαϊκή φιλοσοφία υπήρχε
σοσιαλισμός). πάντοτε μια λαϊκή εκδοχή των φιλοσοφικών
Γιάν. Κρητικός θεωριών και συστημάτων. Αυτό γίνεται κατα-
νοητό προς δύο κατευθύνσεις: πρώτον ως έκ-
λαϊκή επανάσταση. Η επανάσταση που έχει φραση της θυμοσοφίας του λαού, των απλών
ευρύ λαϊκό έρεισμα και συμμετοχή λαϊκών ανθρώπων, συνήθως με τη μορφή του παροι-
μαζών, σε αντιδιαστολή με τις άνωθεν επανα- μιακού λόγου ή του μύθου, και δεύτερον ως η
στατικές ενέργειες "κορυφών" και τα αυλικά εκλαϊκευτική κατάληξη των φιλοσοφικών θεω-
πραξικοπήματα. Το κοινωνικοοικονομικό τους ριών ή των απόψεων επώνυμων φιλοσόφων.
περιεχόμενο και ο προσανατολισμός τους ποι- Για την πρώτη μορφή της λαϊκής φιλοσοφικής
κίλλουν και καθορίίζουν τον χαρακτήρα των ε- έκφρασης, δηλαδή τις παροιμίες, εύστοχα ο
κάστοτε επαναστάσεων: αστικο-δημοκρατι- Αριστοτέλης* τις χαρακτήρισε ως "παλαιάς φι-
κών, εθνικο-απελευθερωτικών, "λαϊκών - δη- λοσοφίας ... εγκαταλείμματα περισωθέντα δια

153
λαϊκισμός

συντομίαν και δεξιότητα" (Απόσπ. Περί φιλοσ. σμούς, με έκκληση στον λαό να ασκήσει
8, R). Αυτό ακριβώς τα "εγκαταλείμματα" της άμεση πίεση στις κυβερνήσεις. Ο λαϊκισμός,
αρχαίας σοφίας του λαού, που διασώθηκαν τονίζει ο αμερικανός κοινωνιολόγος Έντουαρ-
χάρη στη φραστική τους μορφή (συντομία) και ντ Σιλς (Shils), ταυτίζει τη θέληση του λαού με
την προσαρμοστική τους δύναμη προς τις πε- την ηθικότητα και τη διακαιοσύνη, τοποθετεί
ριστάσεις του βίου (δεξιότητα), συνιστούν ένα αυτή τη "θέληση" πάνω απ" όλα τα άλλα κοινω-
σημαντικό κεφάλαιο της λαϊκής φιλοσοφίας. νικά κριτήρια και μηχανισμούς, επιμένοντας σε
Οι απόψεις και οι θεωρίες των φιλοσόφων, μιαν απευθείας σχέση λαού και κυβέρνησης. Η
από το άλλο μέρος, φθάνουν βέβαια ως τους στάση αυτή συνοδεύεται συνήθως από μιαν α-
απλούς, χωρίς ιδιαίτερη φιλοσοφική παιδεία, πλοϊκή πίστη στις αρετές του λαού, που αντι-
ανθρώπους είτε ως γενικές γνώμες που έχουν παρατίθενται στον "διεφθαρμένο χαρακτήρα"
γενικό κύρος είτε με εντελώς εκλαϊκευτική της "εκφυλισμένης" πολιτικής ηγεσίας εν
μορφή, που ενσωματώνεται στη βιοσοφία του γένει. Ο λαϊκισμός τείνει επίσης να βλέπει πα-
λαού. ντού συνωμοσία και χειραγώγηση από μέρους
Ενα είδος λαϊκής φιλοσοφίας, με σαφή χαρα- των ηγετικών αυτών ομάδων, γενικά, εναντίον
κτήρα θυμοσοφίας και μυθολογικής ερμηνείας "του λαού". Ο λαϊκισμός που έχει μια πολύ
του κόσμου, εξέφραζε βέβαια ο μύθος. Από παλιά προϊστορία (π.χ. στην αρχαία Αθήνα του
την εποχή του έπους και της λυρικής ποίησης, 5ου αι. π.Χ., με τους "δημαγωγούς" - λαοπλά-
την αρχαϊκή εποχή δηλαδή, αναπτύσσεται νους, τύπου Κλέωνα), εμφανίζεται, στους νεό-
πλάι στις "θεωρίες" των μεγάλων Π(>οσωκρατι- τερους χρόνους, ανάμεσα στη ρωσική ριζο-
κών* φιλοσόφων και μια λαϊκή εκδοχή του κό- σπαστική διανόηση (δεκαετία του 1860), με
σμου, π.χ. το εφήμερον του ανθρώπινου βίου. τους Ναρόντνικους* (λάίκιστές).
Ο Σωκράτης, από μια άποψη επίσης, εκφράζει Στις ΗΠΑ, το επίθετο χρησιμοποιήθηκε αρχικά
και αντιλήψεις λαϊκής φιλοσοφίας. Αυτό γίνε- για το Λαϊκό Κόμμα (Popular Party), που ιδρύ-
ται εμφανέστερο στους "τρόπους", δηλαδή θηκε το 1891 για να υπερασπίσει τα συμφέρο-
στον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς του φιλο- ντα των αγροτών και υποστήριζε την ελεύθερη
σόφου, που οδήγησε άλλωστε σε ρεύματα ή κοπή (ασημένιου) νομίσματος και τον κυβερνη-
κατευθύνσεις με σαφή λαϊκό χαρακτήρα, όπως τικό έλεγχο στα μονοπώλια. Εκδηλώθηκε αρ-
π.χ. ήταν οι Κυνικοί* φιλόσοφοι στην πλειονό- γότερα στο Πρόγραμμα του Φ. Ρούζβελτ (New
τητά τους κατά την ελληνιστική εποχή. Η ση- Deal) για την αντιμετώπιση των συνεπειών της
μαντικότερη πλευρά αυτής της λαϊκής φιλοσο- μεγάλης κοινωνικο-οικονομικής κρίσης του
φίας ήταν ασφαλώς η ηθική φιλοσοφία και σ" 1929-1933 κ.ά.
αυτήν κυρίως διακρίθηκαν οι Κυνικοί φιλόσο- Ο λαϊκισμός μπορεί ακόμα να ανιχνευθεί στα
φοι. Απολήξεις αυτής της φιλοσοφίας συνα- αγροτικά κινήματα της Ανατολικής Ευρώπης
ντάμε ως την ύστερη αρχαιότητα (4ος αι. μ.Χ.). πριν το 1939, στον φασισμό* και στον ναζισμό,
Σήμερα, δηλαδή στη νεότερη και σύγχρονη αλλά και σε απελευθερωτικά κινήματα του Τρί-
εποχή, μελετούμε τις εκφράσεις της λαϊκής του Κόσμου μετά το 1945, στον "περονισμό"
φιλοσοφίας, είτε από τις έρευνες της Λαογρα- (Αργεντινή) κ.ά. Ωστόσο, παρ' όλες αυτές τις ι-
φίας, είτε από δημοσιεύσεις θυμόσοφων αν- διομορφίες και διαφορές, είναι αναγνωρίσιμος
θρώπων, ή, τέλος, από εκλαϊκευμένα άρθρα σε από τα σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά.
λαϊκά περιοδικά και εφημερίδες. Βιβλιογρ.: G. lonescu και Ε. Gellner, Populism (1969).- Β.
Βιβλιογρ.: Κ. Dover, Greek Popular Morality in the Time of I. Λένιν, Δύο αυταπάτες. Άπαντα·, τ. 22 (5η ρωο. έκδ ).
Plato and Aristotle, Berkeley. 1974. Γιόν. Κρητικός
Βαα. Κύρκος
λαϊκός πολιτισμός, θα μπορούσε κανείς να ο-
λαϊκισμός. Ο όρος είναι πολυσήμαντος λόγω ριοθετήσει τον λαϊκό πολιτισμό ως τους, κατά
των διαφορετικών ιστορικών εμπειριών που παράδοση, λόγους και πράξεις ενός λαού. Μια
τον γέννησαν στις διάφορες χώρες και επο- τέτοια οριοθέτηση θα περιόριζε την ευρύτητα
χές. Στον χώρο της πολιτικής, όπου η χρήση της έννοιας. Ο λαϊκός πολιτισμός δεν αναφέρε-
του είναι η πιο πλατιά διαδομένη, ο όρος λαϊκι- ται μόνον ούτε περιγράφει την απλή αναπαρα-
σμός δηλώνει, γενικά, την επιδίωξη πολιτικών γωγή ή ανάπλαση επιβιώσεων της λαϊκής παρά-
σκοπών έξω κι ανεξάρτητα από τα υφιστάμενα δοσης και της λαϊκής τέχνης*. Περιλαμβάνει τις
πολιτικά κόμματα και τους πολιτικούς θε- νέες, πρωτότυπες και πηγαίες μορφές πολιτι-

154
 Λάψπνιτς

σμικής έκφρασης που εκδηλώνονται στα πλαί- Λάιμπνιτς (Leibniz, Gottfried - Wilhelm, Λιψία,
σια των σύγχρονων εθνικών, θρησκευτικών, 1646 - Ανόβερο, 1716). Γερμανός φιλόσοφος
γλωσσικών ομάδων, φυλετικών μειονοτήτων και μαθηματικός. Ισως η πολυμαθέστερη φυ-
κ.λπ. Αρκετοί έχουν συνδέσει τον "λαϊκό πολιτι- σιογνωμία όλων των εποχών. Αριστος γνώ-
σμό" με τη λαϊκή δράση και ιδεολογία, ενώ στης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής, α-
άλλοι με προβιομηχανικές - προκαπιταλιστικές φιερώθηκε από νωρίς στη μελέτη της σχολα-
μορφές κοινωνικής οργάνωσης στη βάση της α- στικής θεολογίας και της φιλοσοφίας (πλάι
γροτικής κοινοτικής ζωής, της αυτονομίας και στον ονομαστό για τη γνώση και την αγάπη
της οικονομικής αυτάρκειας. Ωστόσο, το πολιτι- του για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Τομά-
σμικό φαινόμενο, μέρος του οποίου είναι ο λαϊ- ζιους*), καθώς και των μαθηματικών, επηρεα-
κός πολιτισμός, είναι ένα, αδιαίρετο στην εννοι- σμένος από το μηχανοκρατικό πνεύμα της ε-
ολογική του υπόσταση και ανεξάρτητο από τα ποχής του. Υπήρξε φοιτητής της νομικής, απο-
"στάδια της κοινωνικής ανάπτυξης". Κι αυτό κτώντας μάλιστα και τον τίτλο του διδάκτορος
γιατί ο πολιτισμός* (civilization) δεν είναι παρά του Δικαίου στο πανεπιστήμιο του Αλντορφ.
επιφαινόμενο του συνειδητά ή ασυνείδητα απο- Κοσμοπολιτική προσωπικότητα, αφομοίωνε
δεκτού συστήματος αξιών, γνώσεων, πεποιθή- και ανέπτυσσε τις ιδέες με τις οποίες ερχόταν
σεων, παραδόσεων, μύθων, συμβόλων κ.λπ., σε επαφή κατά τη διάρκεια των ταξιδιωτικών
δηλαδή της κουλτούρας ενός λαού. Σύμφωνα του περιπλανήσεων, συνδυάζοντας ταυτόχρο-
με τις απόψεις του Ό. Σπένγκλερ*, του Α. Τόιν- να την προσωπική του δίψα για γνώση με τη
μπυ κ.ά., η κουλτούρα αποτελεί τη μόνη διαρκή, διεκπεραίωση διπλωματικών αποστολών.
υπαρκτή βάση της οργάνωσης και του τρόπου Χωρίς να επισκιάζεται η προσφορά του στα μα-
ζωής ενός ανθρώπινου συνόλου μέσα από την ι- θηματικά (από τα οποία έγινε ευρύτατα γνω-
στορία του. Σημαντική υπήρξε η συμβολή του στός, ως θεμελιωτής του διαφορικού λογι-
Μ. Μως* στην αποσαφήνιση της έννοιας του σμού) από το μέγεθος της φιλοσοφικής του
λαϊκού πολιτισμού, με τη διαστολή που επρότει- διάνοιας, εν τούτοις είναι γεγονός πως οι μα-
νε μεταξύ λόγιου (πολιτισμού των εκλεκτών) θηματικές του συλλήψεις αφορμώνται από φι-
και λαϊκού πολιτισμού. Ο "πολιτισμικός δυϊ- λοσοφικές αναζητήσεις. Η φιλοσοφία του
σμός" του Μως, που αντιπαραθέτει δύο κοινωνι- Leibniz είναι οντολογική - κοσμολογική. Βαθιά
κά σύνολα, εμπεριέχει ήδη ένα ταξικό κριτήριο διείσδυση μέσα σε όλα τα επίπεδα της πραγ-
στην προσπάθεια προσέγγισης των λαϊκών εκ- ματικότητας τον πείθει για την ύπαρξη μιας α-
δηλώσεων. διατάρακτης συνέχειας μέσα στο σύμπαν,
Στα πλαίσια των κοινωνικών επιστημών ενδια- καθώς και μιας συμφωνίας ("προδιατεταγμέ-
φέρον παρουσιάζει το πλήθος των ερευνών και νης αρμονίας") ανάμεσα στη φυσική και στη
των εξειδικευμένων θεματικών μελετών για μεταφυσική επικράτεια, με άλλα λόγια, ανάμε-
την κοινωνιολογική, λαογραφική, ανθρωπολο- σα στο Γίγνεσθαι και στο Είναι.
γική παιδεία. Ο πλούτος του υλικού, η αποκρυ- Θεμελιώδη σημασία αναγνωρίζει το λεϊβνίτιο
πτογράφησή του, η κατάταξη και η ερμηνεία σύστημα στην αρχή "natura non facit saltus".
του δημιουργούν συνεχώς νέους τρόπους προ- Εφόσον η ουσία έχει μία και μόνη μορφή,
σεγγίσεων και γόνιμες συλλήψεις στη νεότερη κοινή για όλα τα επιμέρους όντα, τότε η πραγ-
έρευνα. Οι νεότερες μελέτες του λαϊκού πολι- ματικότητα θα πρέπει να νοηθεί στο σύνολό
τισμικού φαινομένου και των ειδικότερων εκδη- της ενιαία, οπότε η μεταφυσική* και η φυσική
λώσεών του κινούνται υπό την παραδοχή θεμε- θα πρέπει, όσο διαφορετικές κι αν είναι οι επι-
λιωδών κατηγοριών όπως: α) η απόρριψη ιδεο- κράτειές τους, να αποκτήσουν ένα τουλάχι-
λογικών βάσεων και κινήτρων στην έρευνα του στον κοινό σημείο αναφοράς. Σε τούτο το ση-
λαϊκού πολιτισμικού φαινομένου, β) η αξιολογι- μείο "τομής" της φυσικής και της μεταφυσικής
κή ουδετερότητα* της ανθρωπολογικής παρα- αναζητά ο Λάιμπνιτς την ουσία. Αυτή η ουσία,
τήρησης, γ) η πραγματοποίηση του διαβήματος η substance individuelle ή Μονάδα (ο όρος κα-
στο πλαίσιο μιας συγκροτημένης επιστημονι- θιερώθηκε από το 1696) δεν είναι ούτε φυσικό
κής προβληματικής και μεθοδολογίας. -κατά το πρότυπο των ατομιστών- ούτε γεω-
Βιβλιογρ.: Στάθης Δαμιανάκος, Παράδοση Ανταρσίας και μετρικό σημείο, όπως θα ήθελε ο Descartes*'
Λαϊκός Πολιτισμός, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 1987.- του
ίδιου, Κοινωνιολογία του Ρεμπέτικου, εκδ. "Ερμείας".
είναι και τα δύο, μόνο στον βαθμό που το ένα
Αθήνα. 1976. δεν αναιρεί το άλλο. Με τον τρόπο αυτό γίνε-
θαν. Βασιλείου ται μια, επιτυχημένη σε μεγάλο βαθμό, προ-

155
Λάιμττνιτς

απάθεια να απομακρυνθούν οι υποθέσεις των πράξη εκφράζει ένα μηχανιστικό κοσμικό πρό-
περισσότερων της μίας αρχών του κόσμου και τυπο, εντούτοις "επιτρέπει" στον Θεό να παίξει
να αποφευχθεί ο καρτεσιανός δυϊσμός. Το Εν τον ρόλο που του αρμόζει: τον ρόλο του ύψι-
ως έκφραση του πολλαπλού είναι σε θέση να στου νομοθέτη και αρχιτέκτονα. Ο Λάιμπνιτς
αποτελέσει το τέρμα μιας φαινομενικά ατέλει- συχνά στηλιτεύει τους μαθητές του Descartes
ωτης σειράς αναγωγών των σύνθετων ουσιών (κυρίως τον Malembranche*), οι οποίοι, αδυνα-
σε απλούστερες- η Μονάδα, ως multorum in τώντας να φθάσουν στη σύλληψη της προδια-
uno expressio, καθίσταται εγγυητής της απρό- τεταγμένης αρμονίας, υποβάθμισαν τον ρόλο
σκοπτης διάβασης από τη μεταφυσική στη φυ- του Θεού -μέσα σ' έναν κόσμο κυριαρχούμενο
σική επικράτεια. Ετσι, η φύση στον Λάιμπνιτς από "περιπτωσιακά αίτια" (Occasionalismus)-
ερμηνεύεται με όρους μεταφυσικούς και η με- σε deus ex machina. Ο Θεός είναι, πολύ περισ-
ταφυσική με βάση οικεία φυσικά μοντέλα. σότερο, ο αποχρών λόγος όλων των καθ' έκα-
Το Εν δεν είναι δηλωτικό πλήθους στοιχείων, στα" αυτό σημαίνει ότι όχι μόνο αποτελεί την
παρά ο αριθμός των αρχικών ειδών. Ετσι, ενώ αρχή της ύπαρξης των όντων, αλλά και ότι δια-
οι Μονάδες είναι άπειρες στον αριθμό, δε συ- τρέχει όλη την οντολογική πορεία τους και
νιστούν παρά "ένα" είδος. Οι Μονάδες δεν κα- προσανατολίζει τους σκοπούς και τις διαθέ-
ταστρέφονται ούτε δημιουργούνται φυσικά, σεις τους· με δύο λόγια, ο Θεός είναι τόσο το
παρά οδηγούνται στην ύπαρξη ως εκπορεύ- ποιητικό αίτιο (causa), όσο και το τελικό αίτιο
σεις (fulgurations) από την πηγή όλων των υ- (ratio) του κόσμου.
πάρξεων: τον Θεό. Μέσα σε κάθε Μονάδα βρί- Η σπονδυλική στήλη του λείβνίτιου επιχειρή-
σκεται και η αιτία της ιδιαιτερότητάς της, που ματος για την a priori απόδειξη της ύπαρξης
την καθιστά διαφορετική από όλες τις άλλες του θεού είναι η ίδια κλασική απόδειξη που πα-
Μονάδες. Ο Λάιμπνιτς παρουσιάζει ως λογι- ραθέτει ο Ανσελμος* του Canterbury, καθώς
κώς και οντολογικώς αναγκαία την αρχή της και ο Descartes: η σύλληψη του τελειότατου
ταυτότητας των αδιακρίτων (principium identi- όντος είναι επαρκής όρος για να υπάρχει
tatis indiscernibilium), κατά την οποία δύο όντα τούτο το ον. Ωστόσο, από το ότι είναι δυνατόν
δεν είναι δυνατόν να είναι εντελώς όμοια με- να συλλάβουμε την ιδέα του τελειότατου
ταξύ τους, ούτε "να διαφέρουν μόνο τοπικώς ή όντος, δεν έπεται ότι η ιδέα αυτή αξιώνει (και
χρονικώς, αλλά είναι ανάγκη να υπάρχει κατορθώνει) την αυτοπραγμάτωση της. Ανα-
πάντα και κάποια άλλη, εσωτερική, διαφορά γκαίος όρος, κατά τον Λάιμπνιτς, για να ισχύει
μεταξύ τους" (Fragm., C 8-10). Ως οντολογική το κλασικό οντολογικό επιχείρημα, δεν είναι
αναγκαιότητα, η αρχή της ταυτότητας των α- το αν είναι δυνατόν για μας να συλλάβουμε
διακρίτων εκφράζει τη μοναδικότητα του υπο- τον θεό, αλλά το αν είναι δυνατόν για τον θεό
κειμένου, του έσχατου "εγώ", τα κατηγορήμα- να υπάρχει: δηλαδή, αν η ύπαρξή του συνιστά
τα του οποίου δεν είναι δυνατόν να ταυτίζο- μια νόμιμη πράξη, απαλλαγμένη από αντιφά-
νται, ένα προς ένα, με τα κατηγορήματα που α- σεις. Ο θεός είναι τέλειος με έναν πολύ συ-
ποδίδονται σε κάποιο άλλο υποκείμενο. Η λο- γκεκριμένο τρόπο: "η τελειότητα δεν είναι
γική ισχύς της αρχής διαπιστώνεται από το γε- άλλο από το μέγεθος της θετικής πραγματικό-
γονός ότι η νόησή μας δεν διακρίνει δύο πανο- τητας" (Μοναδολογία, 41)· και απ' αυτό προκύ-
μοιότυπα όντα (δεν μιλάμε, δηλαδή, για δύο πτει ότι ο θεός θα ήταν ατελής, εάν δεν προέ-
διαφορετικά "είδη") των οποίων η διαφορά βαινε στην πραγματοποίηση κάθε δυνατότη-
είναι μόνο ποσοτική. τας. Η απειρότητα του θεού δεν εξαρτάται
Ο παράγοντας που διαφοροποιεί τις Μονάδες από το γεγονός της τελειότητάς του, παρά
είναι το περιεχόμενο της αντίληψής τους από το ότι τόσο ο αριθμός των δυνατοτήτων,
(perceptio), της ικανότητάς τους, με άλλα όσο και ο βαθμός πραγμάτωσης τους είναι ά-
λόγια, να παριστούν τον κόσμο. Η αρχή της πειροι όταν αποδίδονται στο πρόσωπό του. Η
"δυναμικής των Μονάδων", που έχει ως αποτέ- αντίρρηση του Bayle* (άρθρο Rorarius: Diction-
λεσμα τις μεταβολές στην αντίληψη, απαντά- naire historique et critique, 1695) στον ισχυρι-
ται στην όρεξη (appetitio), τη δύναμη που οδη- σμό του Λάιμπνιτς, κατά τον οποίο πρέπει να
γεί τη Μονάδα σε δράση και κίνηση, όχι με κά- αποδίδονται στον θεό όχι μόνο οι καθιερωμέ-
ποια μηχανική μετατόπιση μερών, ούτε με έ- νες του ιδιότητες, αλλά κάθε ιδιότητα (και μά-
ξωθεν ώθηση. λιστα στον ύψιστο βαθμό) που μπορεί να απα-
Η "προδιατεταγμένη αρμονία", έστω κι αν στην ντηθεί σε καθένα από τα δημιουργήματά του,

156
 Λάκατος

οφείλεται σε σφάλμα: ο Bayle είδε τη σχέση Ο Lacan υπήρξε μαθητής του Rudolf Löwen-
του Θεού και των δημιουργημάτων του ως stein. To 1936 εισήγαγε "το στάδιο (ή τη φάση)
σχέση ισοδυναμίας, ως προς το ζήτημα των ι- του καθρέφτη" ως διαμορφωτή της λειτουρ-
διοτήτων, και όχι ως σχέση συνεπαγωγής, γίας του "εγώ". Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλε-
όπως πολύ σωστά την είδε ο Λάιμπνιτς. Αυτό μο, γίνεται μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτι-
που είναι δυνατόν για τον θεό, δεν είναι απα- κής Εταιρίας. Γρήγορα όμως αποκλείεται απ'
ραιτήτως δυνατόν για τα δημιουργήματά του, αυτήν λόγω των "αιρετικών" του απόψεων. Ο
ενώ, αντιθέτως, κάθε δυνατότητα των επιμέ- Lacan προτείνει μια θεωρία η οποία βασίζεται
ρους όντων αποτελεί θεία δωρεά και συναντά, στον Freud* και την ψυχανάλυση, προσθέτει
στο πρόσωπο του θεού, την ύψιστη μορφή όμως νέα στοιχεία σ' αυτήν αντλώντας τα από
πραγμάτωσης της: ο θεός είναι ο sine qua non τις επιστήμες της γλώσσας και του λόγου- και
όρος για την ύπαρξη των δημιουργημάτων και δίνει μια θεμελιώδη σημασία στο ασυνείδητο,
των ιδιοτήτων τους, και η παραπάνω συνεπα- το οποίο παραμένει γι' αυτόν η βάση της προ-
γωγή συμπληρώνει, ως a posteriori απόδειξη, σωπικότητας του ατόμου. Το ασυνείδητο για
το οντολογικό επιχείρημα του Λάιμπνιτς. τον Lacan πρέπει να μελετηθεί όπως και η ομι-
Αναφορικώς προς το ζήτημα του κακού στη λούμενη γλώσσα. Η θεωρία του ονομάζεται
θεοδικία, ο Λάιμπνιτς αμφισβητεί την υπόθεση "δομικιστική", γιατί χρησιμοποιεί τη δομική μέ-
της ολοσχερούς εξαφάνισής του. Εάν το κακό θοδο έρευνας στην ανάλυση της προσωπικό-
είναι απόκλιση από το αγαθό και εφόσον ο τητας και του ασυνειδήτου. Ο Lacan διακρίνει
Θεός κατέχει το άπειρο μέτρο της αγαθότη- τρία υποπεδία μέσα στο ψυχαναλυτικό πεδίο:
τας, έπεται ότι το κακό δεν κατάγεται από τον α) το πραγματικό, β) το φανταστικό και γ) το
Θεό, παρά αποτελεί σύμπτωμα της πεπερα- συμβολικό. Η είσοδος στη συμβολική τάξη, η
σμένης φύσης των όντων. Αφ' ης στιγμής συ- οποία πραγματοποιείται με το Οιδιπόδειο, έχει
ντελείται η γένεση του κόσμου, το κακό έχει πολύ μεγάλη σημασία για το παιδί, γιατί με
τη θέση του μέσα σ' αυτόν. Όμως ο θεός έχει αυτήν κατορθώνει να προσδιορίσει τα όρια της
τη Γνώση ώστε να μην περιορίζεται η Βούλησή ατομικότητάς του. Το δε "στάδιο του καθρέ-
του στη δημιουργία ενός και μόνο κόσμου: φτη", ο Lacan το εντάσσει στο φανταστικό
έτσι, η Γνώση άπειρων κόσμων επιτρέπει στη (6ος - 18ος μήνας). Μέσα απ' αυτό, το παιδί α-
θεία Βούληση τη δημιουργία ενός κόσμου, ποκτά τη συνολική εικόνα του σώματός του. Ο
σύμφωνα όμως με την αρχή του βελτίονος. Σ" Lacan θέλησε να πραγματοποιήσει "μια επι-
έναν τέτοιο κόσμο, το κακό έχει τη μικρότερη στροφή στον Freud". Πολλές από τις εργασίες
δυνατή έκταση, ενώ αντίστροφα η τελειότητά του βρίσκονται συγκεντρωμένες στα Γοαπτά
του βρίσκεται σε υψηλό βαθμό ώστε να δικαιο- του (1966), καθώς και στο σεμινάριό του για
λογεί την εκλογή της πραγματοποίησης αυτού την ψυχανάλυση. Εργα του: Ecrits, Seuil, Paris,
και όχι ενός άλλου κόσμου. Κυριότερα έργα 1966.- Le mythe individuel du névrosé (Bulletin
του: Μοναδολογία, 1714.- Πραγματεία περί périodique du champ freudien), 1979, Prin-
Μεταφυσικής, 1686.- Νέο Σύστημα της Φύσης, temps, 17/18. σσ. 289-307.- The Function of the
1695.- Θεοδικία, 1710. Language in Psychoanalysis, στο The "Langua-
Βιβλιογρ.: G. Ε. Guhrauer, Gottfried Wilhelm Freiherr von ge of the Self" J. Hopkins Univ. Press, 1976.- Le
Leibniz eine Biographie, (2 τόμοι), Breslau. F. Hirt. 1842- Seminaire, livre I: Les écrits techniques de
Ernest Cassirer, Leibniz' system, Marburg an der Lahn, N. Freud, Seuil, Paris, 1975.
G. Elwert, 1902.- Louis Couturat, La logique de Leibniz,
Βιβλιογρ.: Laplanche J. et Pontalis J. B„ Vocabulaire de la
Paris, Felix Alcan, 1901.- Bertrand Rüssel. A Critical
Psychanalyse. P.U.F., Paris, 1967.
Exposition ol the Philosophy of Leibniz, Cambridge,
Βασιλική Παππά
University ot Cambridge Press, 1900.- Nicholas Roscher,
The Philosophy ot Leibniz, N. J. Prentice Hall. Inc.. 1967.
Παναγ. Πάκος Λάκατος (Lacatos) Ίμρε (1922-1974). Επιστη-
μολόγος του νεοθετικιστικού ρεύματος, γεν-
Λακάν (Lacan Jacques, 1901-1981). Γάλλος νήθηκε στην Ουγγαρία. Υπήρξε θύμα διώξεων
ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Με τη διατριβή από τους Ναζί και στη συνέχεια, στην εποχή
του με τίτλο Η παρανοϊκή ψύχωση και οι σχέ- της σταλινικής καταπίεσης στην Ουγγαρία,
σεις της με την προσωπικότητα (1932), ανοίγει φυλακίσθηκε για τρία χρόνια. Στα 1956 πήγε
καινούργιους δρόμους στη μελέτη των παιδι- στην Αγγλία, όπου έκανε έρευνες στη φιλοσο-
κών ψυχώσεων και εισάγει στην ψυχανάλυση. φία των Μαθηματικών και τη φιλοσοφία της

157
Λακού - Λαμπάρτ

Επιστήμης στο Cabridge και στο London School μονικών προγραμμάτων. Η ορθολογική θεώρη-
of Economics. Εδώ υπήρξε μαθητής του Κ. ση των επιστημονικών θεωριών ταυτίζεται με
Popper* και διάδοχός του. Μαζί με τους J. τον προσδιορισμό των κριτηρίων της προόδου.
Watkins, J. Worrall, Alan Musgrave απετέλεσαν Ως επιστημονική πρόοδο εννοεί την αύξηση
τη λεγόμενη "σχολή του London School of του εμπειρικού περιεχομένου των θεωριών. Το
Economics". Τις επιστημολογικές αντιλήψεις εμπειρικό περιεχόμενο μιας θεωρίας είναι το
του ο Lakatos διατύπωσε στο βασικό του έργο σύνολο των γεγονότων που αυτή εξηγεί. Το
Μεθοδολογία των προγραμμάτων επιστημονι- σημαντικότερο έργο του: Μεθοδολογία των
κής έρευνας. Οι απόψεις του εξετάζονται πά- προγραμμάτων επιστημονικής έρευνας, μτφρ.
ντοτε από τους ειδικούς ερευνητές σε συνά- Αιμ. Μεταξόπουλου (εκτενής και πολύ κατατο-
φεια προς τις θεωρίες του Κ. Popper και χαρα- πιστική εισαγωγή), θεσ/νίκη, 1986.
κτηρίζονται σε μεγάλο βαθμό από έναν άκρατο Βιβλιογρ.: Αιμ. Μεταξόπουλος, Σύμβαση και Αλήθεια.
ορθολογισμό*. Στη σκέψη του διαφαίνεται μια Αθήνα. 1988.- Κάλφα Β., Επιστημονική πρόοδος και
Ορθολογικότητα, θεσ/νίκη, 1983.- A Compation to
έντονη προσπάθεια ανασχηματισμού των βασι-
Epistemology, (ed.) J. Dancy-E. Sosa, Blakwelle Oxlord,
κών επιστημολογικών θέσεων του Popper. Η 1994.
συμβολή του στη σύγχρονη επιστημολογία' I. Γ. Δελλής
συνίσταται κυρίως στο γεγονός ότι κατόρθωσε
από τη μια μεριά να συνδυάσει τη λογική της ε- Λακού - Λαμπάρτ (Lacoue - Labarthe) Φιλίπ
πιστημονικής έρευνας με την ιστορία της επι- (γεν. 1940). Γάλλος φιλόσοφος μεταδομιστής.
στήμης, από την άλλη τον λελογισμένο "συμ- Επιχειρεί επανερμηνεία της φιλοσοφίας του
βατισμό" με τον μεθοδολογικό ρεαλισμό. Βασι- Χάιντεγκερ* υπό το πρίσμα της θεωρίας της α-
κό στοιχείο ανάλυσης της επιστήμης δεν είναι ποδόμησης*. Εργα του: L' Imitation des
μόνο μια θεωρία, αλλά μια "σειρά θεωριών". modernes, Paris, 1986.- La Fiction du politique:
Αυτή η "σειρά θεωριών", που ο Lakatos αποκα- Heidegger. L'art et la politique, Paris, 1988.
λεί "επιστημονικά, ερευνητικά προγράμματα", Δ. π.
χαρακτηρίζεται από έντονες σχέσεις "συνέχει-
ας". Τα "ερευνητικά προγράμματα" αποτελού- Λακρουά (Lacroix) Ζαν (γεν. 1900). Γάλλος φι-
νται από ένα σύνολο θεωριών και από καθορι- λόσοφος, εκπρόσωπος του περσοναλισμού*.
σμένους μεθοδολογικούς κανόνες. Μικρός α- Όπως ο Μουνιέ*, ο Λακρουά αποβλέπει στην
ριθμός νόμων και θεωριών αποτελεί "τον σκλη- εκκοσμίκευση του χριστιανικής έμπνευσης
ρό πυρήνα", που μένει αναλλοίωτος καθ' όλη τη σπιριτουαλισμού* (πνευματοκρατίας), προτεί-
διάρκεια της ζωής του προγράμματος, π.χ. οι νοντας έναν χριστιανισμό απομυθοποιημένο
τρεις νευτώνιοι νόμοι της κίνησης και ο νόμος και νοούμενο αποκλειστικά ως φιλοσοφία.
της βαρύτητας αποτελούν τον "σκληρό πυρή- Ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τα προβλήματα
να" του "νευτωνίου προγράμματος". Εκτός από της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου, αναζητεί
τον "σκληρό πυρήνα" τα προγράμματα περιέ- τις αιτίες της αλλοτρίωσης' και τα μέσα για
χουν και μια "προστατευτική ζώνη", που περιέ- την απαλλαγή από την αλλοτρίωση, αλλά δεν
χει αναθεωρήσιμες υποθέσεις. Η καθιέρωση τα βρίσκει στην υλική πραγματικότητα. Ο Λα-
ενός "ερευνητικού προγράμματος" οφείλεται κρουά θεωρεί την αλλοτρίωση ως συστατικό
στην απόφαση των επιστημόνων να υιοθετή- στοιχείο της ανθρώπινης οντολογίας και πι-
σουν τον "σκληρό πυρήνα" του. Ο Lakatos πι- στεύει ότι η θεραπεία βρίσκεται στο άνοιγμα
στεύει ότι η απόφαση αυτή έχει "συμβατικό" προς τη θρησκεία*, η οποία ρυθμίζει την "εκκο-
χαρακτήρα. Εξ άλλου ο ίδιος χαρακτηρίζει τη σμικευτική λειτουργία" συνδέοντάς την με την
μεθοδολογία του ως μια μορφή "ριζικού συμβα- αιωνιότητα. Κυριότερα έργα του: Η έννοια του
τισμού". Ο όρος "ερευνητικό πρόγραμμα" επι- νεοτερικού αθεϊσμού (Le sens de Γ athéisme
λέχθηκε από τον Lakatos για να δηλώνει τις με- moderne, 1959).- Μαρξισμός, υπαρξισμός, περ-
θοδολογικές κατευθύνσεις που εξ αρχής το συ- σοναλισμός (Marxisme, existentialisme, per-
νοδεύουν και υπαγορεύουν ποια μονοπάτια έ- sonnalisme, 1966).- Ο περσοναλισμός ως αντι-
ρευνας πρέπει να αποφύγουμε και ποια να ακο- ιδεολογία (Le personnalisme comme anti-
λουθήσουμε. Πιστεύει ακόμα ο Lakatos ότι η idéologie, 1972) (βλ. και περσοναλισμός).
πρόοδος γίνεται κριτήριο της επιστημονικότη- Γιόν. Κρητικός
τας. Πρόοδος υπάρχει εκεί που υπάρχει πολλα-
πλότητα και ανταγωνισμός μεταξύ των επιστη- Λακτάντιος (L. C. F. Lactantius, περ. 240-320

158
 Λαμάρκ

μ.Χ.). Απολογητής του Χριστιανισμού και λατί- ορισμοί του Λεξικού δεν είναι "κατασκευαστι-
νος ρήτορας, έγραψε έργα που ενδιαφέρουν κοί" -όπως λέει ο Λαλάντ- κατά τα πρότυπα
και τη Φιλοσοφία, ειδικότερα την Ιστορία της ενός υποθετικοπαραγωγικού συστήματος,
Φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στη ρωμαιοκρατούμε- αλλά "σημαντικοί", με έμφαση στη μονοσήμα-
νη τότε Βόρεια Αφρική (άγνωστο σε ποια ακρι- ντη ερμηνεία, η άρνηση της οποίας (αμφιση-
βώς πόλη) και είχε δάσκαλό του τον Αρνόβιο μία) οδήγησε συχνά σε έριδες τους φιλοσό-
τον Πρεσβύτερο στη Σίκκα της Νουμιδίας φους. Το κύριο ενδιαφέρον του Λεξικού (λέει
(σημ. Τυνησία). Απέκτησε μεγάλη φήμη ως ρη- ο Λαλάντ στο τέλος του Προλόγου της 5ης έκ-
τοροδιδάσκαλος και με την ιδιότητα αυτή τον δοσης) είναι η διατήρηση της ελεύθερης συμ-
προσκάλεσε ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός φωνίας για τη ζωή και της επικοινωνίας της
στην πρωτεύουσά του Νικομήδεια της Βιθυ- σκέψης, που ως σκοπός όμως υπονομεύεται
νίας, για να διδάξει ρητορική (περί το 290 από την αντιφιλοσοφική πρακτική σε επίπεδο
μ.Χ.). Δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε ασπά- φιλοσοφικών, όσο και πολιτικών, κύκλων,
στηκε τον Χριστιανισμό, πάντως από το 303 μέσα στη δίνη της πάλης "του άλλου και του
είναι ήδη Χριστιανός και το 305 παραιτήθηκε ίδιου", του απατηλού ιδανικού "της ατομικής ή
από τη θέση του, όταν άρχισαν οι διωγμοί των ομαδικής κυριαρχίας εναντίον της πνευματι-
Χριστιανών από τον Διοκλητιανό. Το 316 ή 317 κής κοινότητας και της ειρήνης". Εργα του
ο Μ. Κωνσταντίνος τον προσκάλεσε στους ίδιου: Les illusions évolutionnistes, Paris, 1930.-
Τρεβήρους (σημ. Τρηρ της Γερμανίας) και του La raison et les normes, Paris, 1948.
ανέθεσε τη διαπαιδαγώγηση του μεγαλύτερου Αθαν. Κοκολόγος
γιου του, του Κρίσπου.
0 Λακτάντιος έγραψε στα λατινικά έργα απο- Λαλό (Lalo) Σαρλ (Περιγκέ, 1877 - Παρίσι,
λογητικού χαρακτήρα, για να υπερασπίσει τον 1953). Γάλλος φιλόσοφος που διέπρεψε στον
Χριστιανισμό και να πολεμήσει την εθνική θρη- τομέα της κοινωνιολογικής αισθητικής και συ-
σκεία. Από το πλήθος των έργων του σώθηκαν στηματοποίησε τη φιλοσοφική του θεωρία κα-
μόνο όσα αναφέρονται στη χριστιανική πίστη: θιστώντας σημείο εκκίνησης και βασικό της
De opificio Dei (Περί δημιουργήματος του άξονα τη μουσική. Διετέλεσε καθηγητής στο
θεού), Divinae institutiones (θεϊκές διδαχές), Πανεπιστήμιο της Σορβόνης και αργότερα
που αποτελεί προσπάθεια συστηματοποίησης
(1945) πρωτεργάτης στη σύνταξη και έκδοση
της χριστιανικής διδασκαλίας στη λατινική
του γαλλικού περιοδικού "Revue d" Esthé-
γλώσσα, De ira Dei (Περί της οργής του Θεού).
tique". Στα πιο αντιπροσωπευτικά του έργα α-
Αντιμετώπισε τις επιθέσεις των εθνικών ενα-
νήκουν τα: Esquisse d'une esthétique musicale
ντίον του Χριστιανισμού, τόσο αυτών που
scientifique (1908), L'Esthétique expérimentale
προηγήθηκαν όσο και των συγχρόνων του.
contemporaine (1908), Introduction à Γ esthé-
Βιβλιογρ.: R. Pichon, Lactance, 1901.- Α. Wlosok, Laktanz tique( 1912), L" art et la morale ( 1922), L'art loin
und die philosophische Gnosis, I960 - F. Fontaine - M.
delà vie(1939).
Perrin, Lactance et son temps. Paris, 1978.
Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
Βαο. Α. Κύρκος

Λαλάντ (Lalande) Αντρέ (1867-1963). Γάλλος Λαμάρκ (Ζαν-Μπατίστ ντε Μονέ). Γάλλος βο-
φιλόσοφος, καθηγητής της Σορβόννης, ιδρυ- τανολόγος και ζωολόγος. Γεννήθηκε το 1744
τής και επίτιμος πρόεδρος της Γαλλικής Φιλο- στο Μπαζαντέν-λε-Πετίτ, στην περιοχή της Πι-
σοφικής Εταιρείας. Γνωστός ως εμπνευστής καρδίας της Γαλλίας και πέθανε το 1829 στο
του Τεχνικού και Κριτικού Λεξικού της Φιλοσο- Παρίσι. Η επιστημονική του σταδιοδρομία αρ-
φίας (Dictionnaire Technique et Critique de la χίζει στον Βασιλικό Βοτανικό Κήπο του Παρισι-
Philosophie, Paris, 1926), ο Λαλάντ υπήρξε ού, όπου, υπό την καθοδήγηση του ντε Ζυσιέ,
βαθύς γνώστης των προβλημάτων της φιλοσο- θα μελετήσει τη χλωρίδα της Γαλλίας. Η μελέ-
φίας, στα οποία προσπάθησε να αντεπεξέλθει τη αυτή θα τον οδηγήσει στην Ακαδημία Επι-
μέσω της κριτικής μελέτης της φιλοσοφικής στημών του Παρισιού. Το 1793, με την ίδρυση
γλώσσας την οποία ανέπτυξε στο Λεξικό. Η του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, ο Λα-
ιδέα του έργου πρωτοδημοσιεύτηκε στο άρθρο μάρκ τοποθετείται υπεύθυνος του κλάδου των
του Λαλάντ Η φιλοσοφική γλώσσα και η ενό- Ασπονδύλων.
τητα της Φιλοσοφίας, στο "Revue de la Εμεινε γνωστός για τη θεωρία της εξέλιξης
Métaphysique et de la morale", Σεπτ. 1898. Οι που διετύπωσε. Η εξελικτική του θεωρία στηρί-

159
ΛαμεναΙ

χθηκε σε τρεις βασικές αρχές: την πλαστικό- φανή" και αρκετές γενικότητες. Οι θεωρίες του
τητα των δομών που συνθέτουν τα έμβια όντα. θα ξανάρθουν στο προσκήνιο μισόν αιώνα αρ-
τη δύναμη της φύσης να μετασχηματίζει τις γότερα, όταν ο Δαρβίνος θα προτείνει τη δική
δομές αυτές και την ικανότητα κληρονόμησης του εξελικτική θεωρία. Παρόλα αυτά, δεν μπο-
των επίκτητων χαρακτήρων. Σύμφωνα με τον ρούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι υπήρξε
Λαμόρκ, το σύνολο των ζωντανών μορφών ο πρώτος που παρουσίασε μια πλήρη εξελικτι-
δεν δημιουργήθηκε ταυτόχρονα. Το ένα είδος κή θεωρία.
προήλθε από το άλλο. Ολες οι μορφές ζωής Εκτός από τη Ζωολογική φιλοσοφία, άλλα ση-
εμφανίστηκαν σταδιακά με μια σειρά βαθμιαί- μαντικά έργα του είναι: Η γαλλική χλωρίδα
ων μετασχηματισμών, που για να πραγματο- (τρίτομο, 1778), Έρευνες για τις αιτίες των κύ-
ποιηθούν απαιτήθηκαν περίοδοι τεράστιας ριων φυσικών γεγονότων και ειδικότερα
χρονικής διάρκειας. Στην αρχή της αλυσίδας αυτών της καύσης (δίτομο, 1794), Υδρογεωλο-
υπάρχουν στοιχειώδεις ζωικές μορφές που δη- γία (1802), Σύστημα των ασπόνδυλων ζώων ή
μιουργούνται από ανόργανη ύλη. Ο χρόνος και γενικός πίνακας των κλάσεων ( 1800), Ερευνες
οι αλλαγές του περιβάλλοντος δημιουργούν πάνω στην οργάνωση των ζωντανών σωμάτων
συνεχώς νέα είδη. Για τον Λαμάρκ ο μετασχη- (1802), Φυσική Ιστορία των ζώων χωρίς σπον-
ματισμός είναι μια διαδικασία μονόδρομη. Η δύλους ( 1815-1822).
παραλλακτικότητα οδηγείται πάντα προς την ΖήσηςΜαμούρης
ίδια κατεύθυνση, από το απλό στο σύνθετο,
από το στοιχειώδες στο περίπλοκο, από το α- ΛαμεναΙ (Lamennais Félicité R. de). Γάλλος
τελές στο τέλειο. συγγραφέας, αβάς και θεολόγος. Γεννήθηκε
Ο Λαμάρκ προσδίδει στη φύση μια παντοδυνα- το 1782 στη Βρετάνη και πέθανε το 1854.
μία. Το περιβάλλον, στο οποίο ζουν οι διάφο- Ανήκε στο κίνημα της παραδοσιαρχίας (Tradio-
ροι οργανισμοί είναι ικανό να τροποποιήσει, να tionalismus), όπως φαίνεται στο δοκίμιό του
καταργήσει ή να συνθέσει νέα όργανα και Για την αδιαφορία στα θέματα της θρησκείας
δομές σύμφωνα με ένα τέλειο "σχέδιο" που θα (1817). Σ' αυτό, όπως και στο Στοχασμοί πάνω
τους επιτρέψει να επιβιώσουν. Πριν δημιουρ- στην εκκλησιαστική κατάσταση στη Γαλλία
γήσει τον οργανισμό, η φύση γνωρίζει ήδη τι (1808), δίνει έμφαση στη χρησιμότητα της
πρέπει να δημιουργήσει. Η θέση του Λαμάρκ θρησκείας και των ηθικών της αξιών θεωρώ-
βασίζεται στην υποχρεωτική αρμονία του Σύ- ντας την ως μια συνεκτική κοινωνική δύναμη.
μπαντος, μια αντίληψη του 18ου αιώνα. Δεν Μόνο σ' αυτήν οι άνθρωποι μπορούν να βρουν
δημιουργείται ποτέ κανένα πρόβλημα ανάμε- τη βεβαιότητα, και συνεπώς η θρησκεία είναι
σα στα όντα και τη φύση, δεν υπάρχει καμιά απαραίτητη για την κοινωνική γαλήνη. Το 1824
διαμάχη μεταξύ των οργανισμών για την κατά- ο Lamennais αρνείται το αξίωμα του καρδιναλί-
κτηση μιας περιοχής, κανένας αγώνας για την ου και με το έργο του De la religion TO 1826 υ-
επιβίωση, όπως ήδη έχει προτείνει ο Μάλ- ποστηρίζει μια θεοκρατία, κατά την οποία η πο-
θους". Τα νέα είδη συνυπάρχουν αρμονικά με λιτική δύναμη θα υποτάσσεται στον ηθικό
τα παλαιότερα και κανείς οργανισμός δεν εξα- νόμο, έτσι όπως αυτός θα ερμηνεύεται από
φανίζεται από τη γη, παρά μόνο μετά από ε- την Εκκλησία. Από ακραιφνής καθολικός και ο-
πέμβαση του ανθρώπου. παδός της μοναρχίας, το 1834 με το έργο του
Εντούτοις, αν η φύση μπορεί να δημιουργήσει, Λόγια ενός πιστού, αλλάζει στάση και γίνεται
δεν μπορεί να διαιωνίσει. Το πρόβλημα για τον υπέρμαχος ενός φιλελεύθερου καθολικισμού
Λαμάρκ λύνεται με την ικανότητα κληρονόμη- και του Χριστιανικού σοσιαλισμού, διακηρύσ-
σης των επίκτητων χαρακτήρων. Κάθε τροπο- σοντας τη βελτίωση του κοινωνικού συστήμα-
ποίηση που η φύση επιβάλλει στους οργανι- τος με τη χριστιανική αγάπη, την ηθική αυτοτε-
σμούς μεταβιβάζεται και διατηρείται στους α- λείωση και τον συνδυασμό χριστιανισμού και
πογόνους τους. δημοκρατίας. Το βιβλίο του αυτό αποκηρύχθη-
Ωστόσο, στο έργο Ζωολογική φιλοσοφία, που κε από την Αγία Εδρα, ενώ το 1840, για το
δημοσιεύει το 1809 για να παρουσιάσει τις θε- έργο του Η χώρα και η κυβέρνηση, φυλακίζε-
ωρίες του, δεν υπάρχει ίχνος ανάλυσης ούτε ται. Τέλος, διατυπώνει ένα ευρύ φιλοσοφικό
παρατήρησης που να στηρίζει την υπόθεση της σύστημα στο έργο του Διάγραμμα φιλοσοφίας
επίδρασης του περιβάλλοντος στην κληρονο- (4 τόμοι, 1841-1846), στο οποίο προσπαθεί να
μικότητα. Αντιθέτως, υπάρχουν πολλά "προ- συμβιβάσει τη θρησκεία με τη φιλοσοφία κατά

160
 Λάνγκε
το πρότυπο του Leibniz* και ακολουθώντας το μελέτησε, υπό την καθοδήγηση του τελευταί-
σύστημα της ταυτότητας του Schölling* και τον ου, τον Χέγκελ* και τον Σπινόζα*. Στη συνέ-
ιταλικό οντολογισμό. χεια, δέχτηκε την επιρροή της σκέψης του
Αθαν. Κοκολόγος Χέρμπαρντ*. Το 1874 κατέλαβε την έδρα της
φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης και,
ΑαμετρΙ (Lamettrie, La Mettrie) Ζυλιέν Οφρέ σε σύντομο διάστημα (1876), προσχώρησε στο
ντε (1709, Σαιν-Μαλό, - 1751, Βερολίνο). Γάλ- σοσιαλιστικό κίνημα. Η ανάγκη να αιτιολογή-
λος φιλόσοφος και γιατρός, από τους κύριους σει λογικά την πολιτική του τοποθέτηση τον ο-
εκπροσώπους του μηχανιστικού υλισμού*. Ως δήγησε να εγκύψει στη μελέτη του Μαρξ*.
άθεος και πολέμιος κάθε θεολογίας είχε υπο- Ασχολήθηκε ειδικότερα με τα προβλήματα του
στεί διώξεις (αν και θεωρούσε αναγκαία τη ιστορικού υλισμού, δίνοντας ιδιαίτερη προσο-
διατήρηση της θρησκευτικής πίστης για τις χή στην ανάλυση της προέλευσης και του κοι-
λαϊκές μάζες). Βασιζόμενος στην καρτεσιανή νωνικού ρόλου των διαφόρων μορφών της ιδε-
φυσική (βλ. Ντεκάρτ) και στην αισθησιοκρατία* ολογίας* (ηθική, δίκαιο κ.λπ.) και της κοινωνι-
του Λοκ' και στοχεύοντας στην αναγέννηση κής ψυχολογίας*.
του επικούρειου συστήματος (βλ. Επίκουρος), Ο Λαμπριόλα διεξήγαγε την πολεμική του σε
θεωρούσε τον κόσμο εκδήλωση μιας εκτατής, πολλά μέτωπα. Πριν απ" όλα ενάντια στις εκ-
εσωτερικά ενεργού και αισθανόμενης υλικής χυδαίστικές ερμηνείες του ιστορικού υλι-
υπόστασης, μορφές της οποίας είναι το ανόρ- σμού*. ιδιαίτερα στον οικονομιστικό ντετερμι-
γανο, το φυτικό και το ζωικό βασίλειο (συμπε- νισμό, υπογραμμίζοντας τη σχετική αυτοτέ-
ριλαμβανομένου και του ανθρώπου). Θεωρού- λεια και τον ενεργητικό ρόλο της ιδεολογίας.
σε τον άνθρωπο μηχανή (βλ. μηχανιστική αντί- Ασκησε βαθιά κριτική στις ιδέες του Νίτσε*,
ληψη), παραδεχόμενος την ύπαρξη μόνο πο- στον νεοκαντιανισμό*, στον νεοχεγκελιανι-
σοτικής και όχι ποιοτικής διαφοράς μεταξύ αν- σμό* του Μπ. Κρότσε* και στον θετικισμό*. Για
θρώπων και ζώων (π.χ. ο άνθρωπος έχει περισ- τον Λαμπριόλα ο μαρξισμός είναι, στην ουσία,
σότερες ανάγκες, περισσότερο μυαλό κ.λπ.). η κριτική συνείδηση της πραγματικότητας και,
Εξέταζε τη νόηση ως ιδιότητα μόνο του αν- γΓ αυτό, είναι "η κοφτή και οριστική άρνηση
θρώπου, ως αποτέλεσμα της περίπλοκης ορ- κάθε ιδεολογίας", δηλαδή "της προκατάληψης
γάνωσης του τελευταίου, και την ανήγαγε στη ότι τα πράγματα στην ύπαρξή τους και στην ε-
σύγκριση και στον συνδυασμό παραστάσεων ξήγησή τους ανταποκρίνονται ο' έναν κανόνα,
προερχόμενων από τις αισθήσεις και τη μνήμη. σ' ένα ιδεώδες, σ' ένα μέτρο, σ' έναν τελικό
Προς το τέλος της ζωής του προσέγγισε ιδέες σκοπό". Ο σοσιαλισμός* είναι μια πρακτική επι-
του εξελικτισμού* εμμένοντας στον μηχανικι- δίωξη που βρίσκει στον ιστορικό υλισμό την α-
σμό του. Ως κύρια αίτια της ιστορικής ανάπτυ- λήθεια του. Κυριότερα έργα του: La dottrina di
ξης διέκρινε τον διαφωτισμό και τη δραστηριό- Socrate secondo: Senofonte, Piatone e
τητα διακεκριμένων προσωπικοτήτων. Ήταν ο- Aristoteie (1871), Morale e religione (1873), In
παδός της "φωτισμένης απολυταρχίας". Στην memoria deI manifesto dei comunisti ( 1896), Del
ηθική* του θεωρούσε ευδαιμονία την αισθησια- materialismo storico (1897), Discorrendo di
κή ηδονή (ηδονισμός*), ενώ απέδιδε σημαντι- socialismo e di filosofia ( 1898), που είναι συλλο-
κό ρόλο στα συμφέροντα. Συνέδεε άμεσα την γή κριτικών επιστολών προς τον Σορέλ*.
εγκληματική συμπεριφορά με τη σύνθεση του
Βιβλιογρ.: G. Mastroianni, Antonio Labriola e la titosotia in
εγκεφάλου του εγκληματία. Το έργο του άσκη- Italia (1968).- L. Dal Pane, A Labriola nella politics e la
σε σημαντική επίδραση στον μετέπειτα υλι- culture Italians ( 1975).
σμό. Έργα του: Oeuvres philosophiques, v. 1-3, Γιόν. Κρητικός
Paris, 1796.
Βιβλιογρ.: Mendel L., La Mettrie, Leipzig, 1965.- Κ. Λογο-
Λάνγκε Φρειδερίκος - Αλβέρτος (Friedrich
θέτου, Νεωτέρα φιλοσοφία, τομ. 1. Αθήνα, 1964.- Π. Albert Lange, 1828-1875). Γερμανός φιλόσο-
Κονδύλη, Ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, Ι-ΙΙ, θεμέλιο. φος, θιασώτης του θετικισμού*. Δάσκαλος
Αθήνα. 1987. στην Κολωνία και στη Βόννη από το 1852, α-
Ù. Πατέλης ναγκάζεται σε παραίτηση το 1858, όταν η κυ-
βέρνηση ποινικοποίησε την ανάμιξη των εκπαι-
Λαμπριόλα (Labriola) Αντόνιο (1843-1904). Ιτα- δευτικών στην πολιτική. Αργότερα γίνεται κα-
λός μαρξιστής φιλόσοφος. Μαθητής, στη Νά- θηγητής της φιλοσοφίας στη Ζυρίχη (1870) και
πολι, του φιλόσοφου Μπερτράντο Σπαβέντα, στο Μαρβούργο (1872), όπου και συντελείται

•.Λ.,Γ-11 161
Λάνγκερ

πλέον η στροφή του στον Νεοκαντιανισμό*' κό. Η βελτίωση του ανθρώπου δεν έχει ανάγκη
ενστερνίζεται τις αρχές του λογικοκριτικισμού απ" όλ' αυτά. Πρέπει ο άνθρωπος ν' αφήσει ε-
και εγκαταλείπει τις υλιστικές του θέσεις. λεύθερα να ενεργήσει η εσωτερική φύση του,
Ούτε η μεταφυσική* κάθε είδους, ούτε ο υλι- όχι η σωματική του υπόσταση ή η εμπειρική
σμός* είναι σε θέση να διεκδικήσουν την αλή- ψυχή του, και να κινηθεί απολύτως αυθόρμητα,
θεια για τον εαυτό τους. Δεν παύει, ωστόσο, ο χωρίς δηλαδή τη μεσολάβηση μιας συμβατικής
Λάνγκε, να αναγνωρίζει τη συμβολή, ως προς λογικής, που οδηγεί στο αναποτελεσματικό
την εμπειρική γνώση, του υλισμού, μέσω της ε- και το έντεχνο. Συναφής με τις γνώμες αυτές
πιστημονικότητας των μεθόδων του. Έργα είναι και η έννοια του Wu-Wei, της μη δράσε-
του: Το εργατικό ζήτημα, 1865.- Ιστορία του ως. Αλλά ποιας μη-δράσεως; Της έλλογης, ε-
Υλισμού, 1866. κείνης που προέρχεται από τη βαθιά σκέψη.
Παναγ. Πάκος Σε τελευταία ανάλυση το "Τάο" είναι η αδια-
μόρφωτη ύλη, εκείνη που ακόμη βρίσκεται
Λάνγκερ (Langer) Σούζαν (γεν. 1895). Αμερι- στην "κατάσταση" του μη όντος, ενώ το "Τε",
κανίδα φιλόσοφος και αισθητικός. Δομεί την που μετεφράσθη και ως "αρετή" ή "δύναμις",
προσέγγισή της με αφετηρία τη συμβολική δη- μετεβλήθη στην Ταοϊστική φιλοσοφία στο δυ-
μιουργία ως πηγαία εκδήλωση της φύσης του ναμικό στοιχείο του σύμπαντος και το "γίγνε-
ανθρώπου. Έργα της: The Practice of Philo- σθαι", που προκαλεί την ύλη ή ουσία δίδοντάς
sophy, New York, 1930.- Feeling and Form, New της μορφή. Ορθότερη λοιπόν μετάφραση του
York, 1953.- Problems of Art, New York, 1957. τίτλου θα ήταν "Η ουσία και η πηγαία ενέργεια
Δ. n. του Σύμπαντος", ή αλλιώς "Η ουσία και η κινη-
τοποιηθείσα αυθόρμητη ενέργεια εντός του
Λάο Τσε (6ος π.Χ. αιώνας;). Πολλές αμφιβο- ανθρώπου". Ενισχυτικό της απόψεως αυτής
λίες εκφράζονται κατά πόσον ο Λάο Τσε ήταν είναι και οι πρώτοι δύο στίχοι του Τάο Τε Τσιν-
ιστορικό πρόσωπο, όπως τον εμφανίζει η ταοί- γκ: "Το Τάο που μπορεί να εκφρασθεί με όνομα
στική παράδοση, που τον θεωρεί σύγχρονο δεν είναι το αιώνιο Τάο, το όνομα που μπορεί
του Κομφουκίου. Σύμφωνα με αυτήν, ο Κομ- να ορισθεί δεν είναι το αιώνιο όνομα". Και
φούκιος φέρεται να επισκέφθηκε τον Λάο Τσε τούτο διότι κάθε όνομα προϋποθέτει προσδιο-
για να του εκφράσει τον σεβασμό του, μια επι- ρισμούς, τους οποίους η ουσία, που είναι μη
νόηση των ταοϊστών που ήθελαν να επιβλη- ον, δεν έχει.
θούν. Πολλοί ειδήμονες πιστεύουν ότι ο λεγό- Το Τάο Τε Τσινγκ (Τσινγκ σημαίνει απλώς βι-
μενος Λάο Τσε δεν ήταν άλλος από κάποιον βλίο) είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα που
σοφό της εποχής ονόματι Λι Ερ. γράφτηκαν ποτέ στην Κίνα. Βασικό επίσης μή-
Το έργο που φέρει το όνομά του είναι το Τάο νυμά του είναι η απόρριψη του κατακερματι-
Τε Τσινγκ και είναι, μετά τα Ανάλεκτα, το πιο σμού της αλήθειας μέσω του ενάρθρου λόγου
γνωστό παγκοσμίως σινικό φιλοσοφικό έργο. και η αντίθεσή του προς τη συμβατική ηθική. 0
Διαιρείται σε δύο μεγάλα κεφάλαια, στο "Τάο" πιο σημαντικός μεταγενέστερος οπαδός του
και στο "Τε", δύο όροι των οποίων την ακριβή είναι ο Τσουάνγκ Τσε (369-286 π.Χ.), του οποί-
μετάφραση κανένας ειδήμων δεν επέτυχε με ου το βιβλίο, που φέρει το όνομά του, περιέχει
κάποια ακρίβεια. Το "Τάο" του Λάο Τσε έχει σκέψεις επί της ηθικής, της πολιτείας και της
βαθύτερο νόημα από το "Τάο" του Κομφουκί- μεταφυσικής. Είναι αυτό που θα λέγαμε σήμε-
ου. Δεν σημαίνει τον σωστό δρόμο που οδηγεί ρα ένα είδος υπαρξιστή, που αντιτίθεται ουσια-
στη συμμόρφωση με τον φυσικό ρυθμό του Σύ- στικά και στην ιδέα του κράτους ακόμη. Αντίθε-
μπαντος ή πιο συγκεκριμένα στην έμπρακτη τα προς τον φιλοσοφικό ταοϊσμό, ο θρησκευτι-
κός είναι χαμηλότερης ποιότητας θρησκεία και
συμμόρφωση με τους θεσμούς ή τις παραδό-
περιλαμβάνει πολλά δεισιδαιμονικά στοιχεία.
σεις του Κεντρικού Βασιλείου (της Κίνας) ή
ακόμη με την πολιτειακά, κοινωνικά και εθιμο- Βιβλιογρ.: Wing-Tsit Chan, A Sourcebook in Englisch,
τυπικά αποδεκτή ηθική καθώς και με μια γενική Princeton University Press, 1963.- Fung Yu-lan, A History
ol Chinese Philosophy, τόμος A', oo. 170-189.- Allred
δεοντολογία. Ο Λάο Τσε, ή οποιοσδήποτε Forke, Geschichte der alten Chinesischen Philosophie, De
άλλος είχε γράψει το Τάο Τε Τσινγκ, είναι α- Gruyter, 1964, οελ. 242-280.
ντίθετος σε όλες αυτές τις αντιλήψεις του Δημ. Βελισσαρόπουλος
Κομφουκιανισμού και, κυρίως, στον ηθικό του
κώδικα, τον οποίο έκρινε εξαιρετικά συμβατι- λαός. Σύνολο ατόμων που διαβιούν σε κοινό

162
 Λαπλάς

τόπο, υπό κοινούς θεσμικούς όρους και κοινή Γεννήθηκε στο Beaumont en Auge στο νομό
γλώσσα' περισσότερο συγγενής προς την έν- Calvados στη Γαλλία. Δίδαξε Μαθηματικά στη
νοια του "έθνους", ο όρος "λαός" διαφέρει απόΣτρατιωτική Ακαδημία της γενέτειράς του και,
την έννοια του αρχαίου "δήμου", μολονότι ως στη συνέχεια, στη Στρατιωτική Σχολή του Πα-
πολιτικοί όροι δεν απέχουν σημασιολογικό ρισιού. Κύριος στόχος του έργου του ήταν η ε-
παρά μόνο χρονολογικό. Ο λαός, ως "μάζα", α- φαρμογή του νευτώνειου νόμου της βαρύτη-
διαφοροποίητο πλήθος, διαφέρει από τον αρ- τας σε ολόκληρο το ηλιακό σύστημα. Βασισμέ-
χαίο "δήμο" των επιχειρηματιών, βιοτεχνών, ε-νος σε αυτόν τον νόμο, ήθελε να μελετήσει τις
μπόρων, αγροτών και τεχνιτών, ο οποίος ήταν συνδυασμένες επιδράσεις των διαταραχών α-
σημαντικά ολιγάριθμος σε σχέση με το πλήθος νάμεσα σε όλους τους πλανήτες και τον Ήλιο,
των δούλων. Γενικά, το πολυάριθμο στοιχείο εξαιτίας των ταυτόχρονων έλξεων που υφί-
μιας κοινωνίας, και ειδικότερα το παραγωγικό στανται μεταξύ τους. Σε ηλικία είκοσι τεσσά-
δυναμικό της (στην αρχαιότητα οι δούλοι, στη ρων ετών, έκανε το πρώτο σπουδαίο βήμα α-
φεουδαρχία οι δουλοπάροικοι αγρότες, στη ποδεικνύοντας πως οι μέσες αποστάσεις των
βιομηχανική εποχή οι εργάτες προλετάριοι) πλανητών από τον Ήλιο δεν μεταβάλλονται,
είναι εκείνο που εκφράζεται ακριβέστερα με με εξαίρεση ορισμένες μικρές αποκλίσεις. Για
τον όρο "λαός", και που αναδεικνύεται (από την παραπάνω απόδειξη ο Laplace τιμήθηκε με
τον ιστορικό υλισμό*) σε εινιαίο φορέα εξελί-την εκλογή του ως συνεργαζόμενου μέλους
ξεων και δυναμικό παράγοντα του ιστορικού στην Ακαδημία των Επιστημών. Όλη η μετέπει-
γίγνεσθαι. Συχνότατα απαντάται, στη μαρξι- τα επιστημονική του δραστηριότητα χαρακτη-
στική φιλολογία, ως "λαοί"' ο πληθυντικός δενρίζεται από την προσπάθειά του να εδραιώσει
αφορά σε σύνολο διαφοροποιημένων κοινωνι- και να ισχυροποιήσει τη θεωρία του περί της
κών ομάδων, που απαντώνται ταυτόχρονα σε
σταθερότητας του ηλιακού συστήματος. Ο
μια ιστορική δομή, παρά στο σύνολο των ιστο-
Laplace είχε κατανοήσει όσο κανείς άλλος από
ρικών φάσεων που διατρέχει ο λαός ως ενιαία
πολύ νωρίς τη σπουδαιότητα της χρήσης των
παρουσία, χωρίς τοπογραφικές επισημάνσεις
Μαθηματικών για την ανάπτυξη της Αστρονο-
και αναφορές. Ως ενιαία, επομένως, ιστορική
μίας και γενικότερα των Φυσικών Επιστημών.
παρουσία, ο λαός συνιστά το υποκείμενο της
Ιστορίας, κατά τους Μαρξ*, Ένγκελς* και Παρά το γεγονός ότι σε πρώτη θεώρηση η θε-
Λένιν*, ιδέα συγγενής προς το εγελιανό ωρία των πιθανοτήτων φαίνεται ξένη προς
Volksgeist (λαϊκό πνεύμα) και τη συνάφεια τους αρχικούς του προβληματισμούς, ο
αυτού προς το Weltgeist (Οικουμενικό πνεύ- Laplace ασχολήθηκε με αυτή όταν χρειάστηκε
μα). Η μαρξιστική, ωστόσο, θεωρία επιμένει, να τη χρησιμοποιήσει για την επίλυση αστρο-
παραγνωρίζοντας τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα νομικών προβλημάτων. Επίσης περίφημη είναι
του, στον υλικό-παραγωγικό χαρακτήρα του η "νεφελώδης υπόθεση" που έκανε σχετικά με
λαού, βασισμένη στη θεμελιώδη για τον υλι- την ψύξη και τη συστολή αέριων μαζών με α-
σμό αρχή ότι η σφαίρα της υλικής παραγωγής ποτέλεσμα τη δημιουργία των πλανητών του
καθορίζει όλες τις ζωτικές δραστηριότητες ηλιακού μας συστήματος. Η πρόταση αυτή έ-
μεινε απλή υπόθεση εξαιτίας της έλλειψης κα-
μιας κοινωνίας και την εν γένει ιστορική της ε-
ξέλιξη. τάλληλου μαθηματικού υπόβίαθρου, αλλά απο-
Παναγ. Πάκος τέλεσε τον σπόρο για μια πιο σημαντική και ε-
πιστημονική μελέτη στον 20ό αιώνα από τον J.
Jeans. Ίσως και ο ίδιος ο Laplace δεν είχε αντι-
Λόουνταν (Laudan) Λάρι (γεν. 1940). Αμερικα- ληφθεί την τεράστια σημασία της έννοιας του
νός οπαδός της μεταθετικιστικής φιλοσοφίας "δυναμικού" όταν την ξεσήκωνε από τον
της επιστήμης. Ερμηνεύει την πρόοδο της επι- Langrange, καθώς και τον ρόλο που θα έπαιζε
στήμης και την εναλλαγή "παραδειγμάτων"* στο πεδίο έρευνας της Φυσικής, όχι μόνο στην
ως ορθολογική διαδικασία. Εργα του: Progress εποχή του, αλλά ακόμη και μέχρι τις μέρες
and its Problems, London, 1977.- Science and μας. Μεγάλα προβλήματα της Μηχανικής, του
Hypothesis, Dordreht, 1981.- Science and Va- ηλεκτρομαγνητισμού, ακόμη και της σύγχρο-
lues, Berkeley, 1984. νης πυρηνικής Φυσικής, απλουστεύθηκαν και
Δ.Π. ξεπεράστηκαν με τη χρήση του δυναμικού και
οι θετικές επιστήμες προχώρησαν όχι με μικρά
Λαπλάς (Pierre Simon de Laplace, 1749-1827). βήματα αλλά με τεράστια άλματα. Για τους πα-

163
Λαρομιγκιέρ

ραπάνω λόγους αλλά και για πλήθος άλλων της φιλοσοφίας σε διάφορα λύκεια αλλά και
μαθηματικών ανακαλύψεων που έκανε ο στην ίδια την École Normale. To 1871 ανακηρύ-
Laplace, δίκαια χαρακτηρίστηκε ως ένας από χθηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας και το 1896
τους μεγαλύτερους μαθηματικούς όλων των ε- μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών
ποχών. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία του και Επιστημών. Στη διατριβή του Du fondement de
στα δρώμενα του δημόσιου βίου της εποχής /' induction (1871), εξήρε τη μέθοδο της επαγω-
του. Τα σπουδαιότερα έργα του Laplace ήταν η γής* και τη δυνατότητά της να υπερβαίνει τη
Mécanique Celeste, η οποία δημοσιεύθηκε τμη- συγκεκριμένη εμπειρική πραγματικότητα των
ματικά μέσα σε μια περίοδο είκοσι έξι χρόνων, μεμονωμένων γεγονότων για να αναδείξει
και το Exposition du Système du Monde, (Εκθε- μέσα από τη χαοτική πολυμορφία του αισθη-
ση του συστήματος του κόσμου), το οποίο α- τού κόσμου έννοιες, αρχές και νόμους καθολι-
ποτελεί ένα αριστούργημα γραμμένο μέσα σε κής εμβέλειας. Εργα του: Du fondement de Γ
εκατόν πενήντα τρεις σελίδες χωρίς να υπάρ- induction (1871), De natura syllogismi (1871),
χουν εδώ καθόλου Μαθηματικά. Psychologie et Métaphysique ( 1885).
Γ. Κ. Οικονόμου Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου

Λαρομιγκιέρ (Laromiguière) Πιερ (1756-1837). Λασθένεια. Αρχαία ελληνίδα φιλόσοφος από

Γάλλος φιλόσοφος, από τους πλέον δογματι- τη Μαντινεία της Αρκαδίας. Κατά τον Διογένη
κούς αντιπάλους του ρομαντισμού, σε μια τον Λαέρτιο* (Βίοι φιλοσόφων, "Πλάτων", Γ46)
εποχή όπου οι υπέρμαχοι του τελευταίου υπήρξε μαθήτρια του Πλάτωνα*. Την πληροφο-
είχαν πληθύνει θεαματικά σε ολόκληρη τη ρία του Διογένη επιβεβαιώνει και μία Anonymi
Γαλλία. Εργάστηκε ως καθηγητής σε διάφορα Vita Piatonis, ενώ ο Αθήναιος* στους Δειπνο-
κολέγια της Γαλλίας και ακολούθως στη φιλο- σοφιστές (Ζ 279e) την αναφέρει στον κύκλο
σοφική Σχολή των Παρισίων έως το 1813, για του Πλάτωνα, ως εταίρα όμως. Τέλος, ο Ιάμ-
να αφιερωθεί στο εξής ολοκληρωτικά στις φι- βλιχος* (De vita pythagorica, XXXVI, 267) συ-
λοσοφικές του μελέτες. Το 1833 εκλέχτηκε γκαταλέγει μια Λασθένεια από την Αρκαδία
μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών στους οπαδούς του Πυθαγόρα*, αλλά μάλλον
Επιστημών. πρόκειται για διαφορετικό πρόσωπο.
Αν και στο θεωρητικό υπόβαθρο της φιλοσοφι- Νικ. Οικονομίδης
κής του σκέψης διακρίνονται σαφείς επιδρά-
σεις του Κοντιγιάκ*, εν τούτοις ο Λαρομιγκιέρ Λάσκαρις Ιωάννης ή Ιανός. Ελληνας λόγιος,
επιδόθηκε σε μια προσπάθεια σύντηξης εμπει- από τους τελευταίους που εργάστηκαν στη
ρισμού* και πνευματοκρατίας*. Πιο συγκεκρι- Δύση για τη διάδοση των ελληνικών γραμμά-
μένα, μολονότι δεν υποτίμησε την πρωταρχική των. Γεννήθηκε στη Ρύνδακο της Μικράς
συμβολή της αίσθησης στη θεμελίωση της Ασίας το 1445 και πέθανε στη Ρώμη το 1535.
γνώσης, εντόπισε στον πνευματικό εξοπλισμό Σπούδασε στην Πάδοβα και δίδαξε στο εκεί
του ανθρώπου κάποιες καθοριστικές λειτουρ- Πανεπιστήμιο, ενώ αργότερα ως βιβλιοφύλα-
γικές ιδιότητες, που καθιστούν δυνατή την ε- κας της βιβλιοθήκης του Λαυρέντιου των Μεδί-
πεξεργασία των αισθητηριακών δεδομένων. κων στη Φλωρεντία στάλθηκε στην Ανατολή
Μεταξύ αυτών επισήμανε με έμφαση την έν- για να συγκεντρώσει πολύτιμα χειρόγραφα
νοια της προσοχής, που αποτελεί προϋπόθεση των Ελλήνων κλασικών. Δίδαξε και στο πανε-
απαραίτητη για τη λειτουργία της σύγκρισης, πιστήμιο της Φλωρεντίας και εξέδωσε τα έργα
για να οδηγήσουν από κοινού στην ολοκλήρω- του στα ελληνικά και στα λατινικά. Αργότερα
ση της διαδικασίας του συλλογισμού. Εργα βρέθηκε στη Γαλλία, όπου οργάνωσε στο Πα-
του: Sur les paradoxes de Condillac (1805), ρίσι την εκεί βασιλική βιβλιοθήκη. Το 1514 γί-
Leçons de philosophie (1818). νεται διευθυντής του ελληνικού γυμνασίου και
Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
τυπογραφείου της Ρώμης, έπειτα από πρό-
σκληση του πάπα Λέοντα Γ. Μετέφρασε στα
λατινικά έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγρα-
Λασελιέ (Lachelier) Ζυλ-Νικολά (1832-1918).
φέων και εξέδωσε τους "Ελληνες ρήτορες"
Από τις πιο αντιπροσωπευτικές φυσιογνωμίες
(1508-1509) καθώς και τις τραγωδίες του Σο-
του νεοκαντιανισμού* στη Γαλλία. Τη φοίτησή
φοκλή. Αλλα έργα του: Περί κανονικού δικαί-
του στην École Normale Supérieure ακολούθη-
ου, Ανθολογία ελληνικών επιγραμμάτων, Σχό-
σε μακροχρόνια ενασχόληση με τη διδασκαλία

164
 Λασσάλ

λια παλαιά εις την Ομήρου Ιλιάδα, Σχόλια πα- Όντος", "Οτι το Ον έστιν Εν", "Οτι το Εν έστι
λαιά εις τας σωζομένας τραγωδίας του Σοφο- Τρία", "Περί θεωνυμίας", "Περί της Αγίας Τριά-
κλέους, Πορφυρίου φιλοσόφου ομηρικά ζητή- δος", "Κατά Λατίνων", "Περί Αγίου Πνεύμα-
ματα, Περί του εν Οδυσσεία των νυμφών ά- τος". Στους Λόγους αυτούς επεξεργάζεται, και
ντρου. μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις με τη
Βιβλιογρ.: Κ. Σύθα, Νεοελληνική Φιλολογία. Αθήνα, χρήση των μαθηματικών μεθόδων, καίρια ζητή-
1868 - Μαν. I. Μανούσακα, Η παρουσίαση υπό τον Ιανό ματα του χριστιανικού δόγματος, τα οποία εν
Λάσκαρη των πρώτων μαθητών του ελληνικού γυμνασί- μέρει άπτονται και της φιλοσοφικής προβλη-
ου της Ρώμης στον πάπα Λέοντα Γ, περιοδ. "Ερανιστής"
ματικής. Κεντρική θέση ανάμεσά τους κατέχει
1.(1963). σσ. 161-172.
Αβον. Κοκολόγος
το δόγμα περί της Αγίας Τριάδος, όπου με λιτό
τρόπο αποδεικνύει ότι η μοναδικότητα της
Λάσκαρις Θεόδωρος Β' (1222-1258). Λόγιος θείας ουσίας και η τριαδικότητα των υποστά-
βυζαντινός αυτοκράτορας. Αποτελεί μια από σεών της δεν είναι κάτι το αντιφατικό.
τις ελάχιστες ιστορικές προσωπικότητες που Χρ. Τερέζης

έθεσαν ως στόχο τον έλλογο συνδυασμό της

πολιτικής εξουσίας με τον φιλοσοφικό στοχα- Λασσάλ (Lassalle), Φερντινάντ (1825-1864).
σμό. Λαμβάνει ουσιαστικά μέτρα για τη διαφώ- Γερμανός φιλόσοφος, πολιτικός συγγραφέας
τιση και τις πολιτιστικές δραστηριότητες του και κορυφαίος εκπρόσωπος του γερμανικού
λαού. Διαπνέεται από ανθρωπιστικά ιδεώδη εργατικού κινήματος. Σπούδασε φιλολογία, ι-
και ευαγγελίζεται ένα σχέδιο εγκόσμιας εφαρ- στορία και φιλοσοφία, αρχικά στο Μπρεσλάου
μογής της θείας βασιλείας. Έλαβε σημαντική και κατόπιν στο Βερολίνο, όπου γνώρισε τη φι-
φιλοσοφική και θεολογική παιδεία και ως κύριο λοσοφία του Χέγγελ*, η οποία έμελλε να επη-
διδάσκαλό του είχε τον Νικήφορο Βλεμμύδη*. ρεάσει βαθιά την πνευματική του συγκρότηση.
Στα έργα του είναι εμφανές ότι έχει αφομοιώ- Το 1845 πήγε στο Παρίσι για προκαταρκτική
σει γόνιμα την Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, μελέτη της διδακτορικής διατριβής του με
από την οποία περισσότερο χρησιμοποιεί τα θέμα Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου του Σκοτει-
κείμενα του Αριστοτέλη*, κυρίως τα οντολογι- νού από την Έφεσο (Die Philosophie des He-
κά. Εκτίμησή του είναι ότι η φιλοσοφική παι- rakleitos des Dunklen von Ephesos, που θα ο-
δεία και αναζήτηση δεν έχουν μόνον έναν ε- λοκληρωθεί και θα δημοσιευτεί σε 2 τόμους το
γκόσμιο προσανατολισμό, αλλά ότι εξασφαλί- 1858). Το 1848, πήρε μέρος στην επανάσταση
ζουν παράλληλα και τις προϋποθέσεις για ανα- (1848-1849) ως ένας από τους ηγέτες του ε-
γωγή του ανθρώπου προς τον θεό. Το ιδιαιτέ- παναστατικού δημοκρατικού κινήματος στο
ρως εντυπωσιακό είναι ότι πραγματεύεται Ντύσελντορφ. Το 1849 συνεργάστηκε στη
τόσο τα φιλοσοφικά όσο και τα θεολογικά θέ- "Νέα Εφημερίδα της Ρηνανίας" (Neue Rheinis-
ματά του με μαθηματική συλλογιστική, στοι- che Zeitung) που διηύθυνε ο Καρλ Μαρξ*. Η πο-
χείο ενδεικτικό και των επιστημονικών γνώσε- λιτική δράση του είχε ως συνέπεια να περάσει
ων του. Ενδιαφέροντα, όχι μόνον για το περιε- από δύο δίκες και να καταδικαστεί σε έξι χρό-
χόμενό τους αλλά και για τις πνευματικές κα- νια φυλάκιση για ανατρεπτική προπαγάνδα. Το
τευθύνσεις της εποχής του, είναι τα φιλοσοφι- 1859, στο Βερολίνο, δημοσιεύει την τραγωδία
κά έργα του Περί Φυσικής Κοινωνίας και Κο- Φραντς φον Ζίκινγκεν (Franz von Sikingen),
σμική Δήλωσις. Και στα δύο ασχολείται με κο- όπου εξαίρει τον ρόλο της προσωπικότητας
σμολογικά θέματα, πραγματεύεται το ζήτημα στην ιστορία, που τον θεωρεί αποφασιστικό.
για τη συγκρότηση των όντων από τα τέσσερα Τον επόμενο χρόνο κυκλοφορεί μια σημαντική
στοιχεία: "πυρ", "αήρ", "ύδωρ" και "γη", επεξερ- πραγματεία φιλοσοφίας του δικαίου, Το σύ-
γάζεται τη σχέση της ύλης με τα αρχέτυπα στημα των κεκτημένων δικαιωμάτων (Das
"είδη" και ανιχνεύει τις γνωστικές δυνατότη- System der erworbenen Rechte), που υιοθετεί
τες του ανθρώπου απέναντι σε ό,τι τον περι- την χεγκελιανή αντίληψη περί δικαίου ως ιστο-
βάλλει. Αξιόλογα, ωστόσο, είναι και τα θεολο- ρικού φαινομένου, προεκτείνοντας την κριτική
γικά έργα του, στα οποία διαφαίνονται οι σα- στη σύγχρονή του εποχή και συνάγοντας επα-
φείς γνώσεις που διέθετε για τη διδασκαλία ναστατικά συμπεράσματα. Το 1862 εκπονεί
του Χριστιανισμού της Ανατολής. Στο βασικό ένα πολιτικό πρόγραμμα που τον οδηγεί στη
έργο του Περί Χριστιανικής Θεολογίας Λόγοι ρήξη με τον Μαρξ, ο οποίος καταλογίζει στον
πραγματεύεται τα ακόλουθα θέματα: "Περί του Λασσάλ ότι υποστηρίζει έναν σοσιαλισμό ου-

165
Λαφάργκ

τοπικό που δεν βασίζεται στις πραγματικές τα- ντιτάχθηκε στις απόπειρες των "αναθεωρητι-
ξικές σχέσεις. Μπρος στην ανικανότητα των στών" να κάμουν μια "σύνθεση" μαρξισμού* και
πρώσων προοδευτικών φιλελεύθερων, ο Λασ- καντιανισμού* και να "συμφιλιώσουν" τον υλι-
σάλ στρέφεται προς τις σοσιαλίζουσες εργατι- σμό* με τον ιδεαλισμό*. Σ" ένα θεμελιώδες φι-
κές οργανώσεις με σκοπό να ιδρύσει ένα ανε- λοσοφικό έργο, Ο οικονομικός ντετερμινισμός
ξάρτητο εργατικό κόμμα, για το οποίο και συ- του Καρλ Μαρξ, ο Λαφάργκ τονίζει τον αντι-
νέταξε ένα πρόγραμμα γνωστό με το όνομα κειμενικό χαρακτήρα των ιστορικών νόμων και
Ανοιχτή επιστολή σε απάντηση στην Κεντρική κατέδειξε τον δεσμό ανάμεσα στην οικονομία
επιτροπή της Λιψίας (1863), που πρότεινε ως και στα φαινόμενα του εποικοδομήματος. Στο
άμεσους στόχους την καθολική ψηφοφορία κι βιβλίο του Το πρόβλημα της γνώσης, αναιρεί
ένα σύστημα εργατικών συνεταιρισμών, παρα- τον αγνωστικισμό*. Στα αντιθρησκευτικά του
γωγικών και καταναλωτικών, χρηματοδοτού- φυλλάδια, αποκαλύπτει τον ρόλο της θρησκεί-
μενων από το κράτος. Το σχέδιο πραγματοποι- ας ως στηρίγματος του καπιταλισμού. Κυριότε-
ήθηκε τον Μάιο του 1863 με τη συγκρότηση ρα έργα του: La propriété, origine et évolution
της "Εθνικής Ενωσης των Γερμανών Εργα- (1895).- Le droit à la paresse. Réfutation du droit
τών", της οποίας ο Λασσάλ υπήρξε ο πρώτος au travail de 1848 (1883).- Le déterminisme
πρόεδρος και η οποία αποτέλεσε το έμβρυο économique de Karl Marx (1909).- Le problème
του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμμα- de la connaissance (1910).- La langue française
τος. Από δω και μπρος ο Λασσάλ ακολουθεί avant et après la Révolution (1894).
μια πολιτική προσέγγισης με τον Βίσμαρκ και Γιών. Κρητικός
το συντηρητικό κόμμα. Βασική επιδίωξή του
είναι να σπάσει τον "μπρούτζινο νόμο των μι-
"Λάχης" του Πλάτωνα. Πρώιμος πλατωνικός
σθών", σύμφωνα με τον οποίο, στο καπιταλι-
στικό σύστημα, ο εργαζόμενος δεν θα πετύχει διάλογος, από τους ονομαζόμενους σωκρατι-
ποτέ να ξεπεράσει τον ελάχιστο μισθό συντή- κούς. Τα πρόσωπα που παίρνουν μέρος είναι
ρησης. Ο Λασσάλ σκοτώθηκε κοντά στη Γε- πολλά: ο Λυσίμαχος και ο Μελησίας, που προ-
νεύη σε μονομαχία με τον αρραβωνιασπκό της έρχονται από γνωστές αθηναϊκές οικογένειες,
γυναίκας που αγάπησε με πάθος. Ήταν μόλις οι νεαροί γιοι τους, που είναι σχεδόν βωβά
39 χρόνων. πρόσωπα, ο Σωκράτης* και οι στρατηγοί Νικίας
και Λάχης.
Βιβλιογρ.: Gustav Mayer, Bismarck und Lassalle (1928).- Από το ερώτημα, αν η οπλομαχητική τέχνη
Ed. Bernstein, Ferdinand Lassalle und seine Bedeutung lur
είναι ωφέλιμη στην αγωγή των νέων, περνούν
die Arbeiterklasse (2η έκδ. 1919).- του ίδιου, Ferdinand
Lassalle in der Geschichte der Sozialdemokratie {1919).
στο κύριο θέμα του διαλόγου, που είναι ο ορι-
Γιάν. Κρητικός σμός της ανδρείας. Δίδονται αλλεπάλληλοι ο-
ρισμοί, αλλά κανένας δεν κρίνεται ικανοποιητι-
Λαφάργκ (Lafargue), Πωλ (1842-1911). Θεω- κός, και στο τέλος οι συνομιλητές συμφωνούν
ρητικός και αγωνιστής του γαλλικού και διε- με την κάπως ειρωνική πρόταση του Σωκράτη,
θνούς εργατικού κινήματος, μαθητής του να αναζητήσουν κάποιον άνθρωπο ικανό, που
Μαρξ* και του Ένγκελς*. Ασχολήθηκε με προ- θα τους βγάλει από την άγνοιά τους και θα
βλήματα της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικο- τους διδάξει τι είναι η ανδρεία (βλ. λ. Πλάτων).
νομίας, της ιστορίας της θρησκείας και της ηθι- Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
κής, της λογοτεχνίας και της γλωσσολογίας. Ο
Λένιν τον θεωρούσε ως έναν από τους πιο τα- Λβοφ - Βαρσοβίας σχολή. Πρόκειται για την ι-
λαντούχους προπαγανδιστές του μαρξισμού. σχυρότατη ομάδα φιλοσόφων, μαθηματικών
Μέλος της 1ης Εργατικής Διεθνούς το 1866, και θεωρητικών της λογικής, που έζησαν και έ-
πήρε ενεργό μέρος στην Κομμούνα του Παρι- δρασαν κυρίως μεταξύ των δύο παγκοσμίων
σιού. Μαζί με τον Ζυλ Γκεντ (Guesde) μπήκε ε- πολέμων στην Πολωνία, στο Λβοφ και στη
πικεφαλής του γαλλικού εργατικού κόμματος. Βαρσοβία. Ιδρυτής της υπήρξε ο Κ. Τβαρντόφ-
Ο Λαφάργκ πολέμησε με μεγάλη πειστική δύ- σκι*, που ξεκίνησε τις λογικομεθοδολογικές έ-
ναμη τα επικρατέστερα ρεύματα της αστικής ρευνες στην Πολωνία, και μέλη της οι Λουκα-
κοινωνιολογίας, τον οργανικισμό*, τον ψυχο- σέβιτς*, Σ. Λεσνέφσκι*, Τάρσκι*, Κονταρμπίν-
λογισμό*, τον κοινωνικό δαρβινισμό* κ.λπ., σκι, Αϊντουκέβιτς*, Λ. Χβίστεκ, Τ. Τσεζόφσκι,
καθώς και τη θεωρία της "ειρηνικής ενσωμάτω- Ζ. Ζαβίρσκι, Β. Τατάρκεβιτς κ.ά. Βασικοί στό-
σης" του καπιταλισμού στον σοσιαλισμό, και α- χοι της ομάδας (σχολής) ήταν η μέσω της λο-

166
 ΛεβΙ - Στρως

γικής ανάλυσης της γλώσσας προσέγγιση των ΛεβΙ (Levy) Μπερνάρ - Ανρί (γεν. 1949). Γάλ-
φιλοσοφικών και επιστημονικών ερευνών, έτσι λος φιλόσοφος του ρεύματος των "νέων φιλο-
ώστε οι έννοιες, ιδιαίτερα της φιλοσοφίας, να σόφων". Ερμηνεύει πεσιμιστικά την κοινωνική
καταστούν ακριβείς και μονοσήμαντα καθορι- ζωή, κύριο γνώρισμα της οποίας θεωρεί την
σμένες. Ο στόχος αυτός θα μπορούσε να χα- "παθολογία της εξουσίας". Έργα του: La
ρακτηρισθεί ως στόχος επιστημονικοποίησης barbarie à visage humain, Paris, 1977.- Le
της φιλοσοφίας προς την κατεύθυνση της εξα- testament de Dieu, Paris, 1979.- Questions de
φάνισης των ανορθολογικών (ιρρασιοναλιστι- principe, Paris, 1983.
κών) στοιχείων και τάσεων στο εσωτερικό της. Δ. n.
Στα πλαίσια αυτά, ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε
η συμβολή της σχολής στην αλματώδη ανάπτυ- ΛεβΙ - Στρως (Lévy - Strausse) Κλωντ (1908 -).
ξη της μαθηματικής λογικής*, της θεωρίας των Γάλλος κοινωνικός ανθρωπολόγος, που έγινε
συνόλων, της τροπικής λογικής", της πλειότι- γνωστός από τις εκτεταμένες μελέτες του
μης λογικής", της μεταλογικής* και μεθοδολο- πάνω στους ινδιάνους της Αμερικής. Παράλλη-
γικής έρευνας. Πιο συγκεκριμένα, και σε σχέσηλα, είναι ο κύριος εκπρόσωπος του στρουκτου-
με τη μεταλογική και μεθοδολογική έρευνα που ραλισμού (δομισμού*), που εισήγαγε μαζί με
διενήργησαν, σημαντική υπήρξε η συμβολή της τον ρώσο φορμαλιστή γλωσσολόγο Ρομάν
σχολής στη διαμόρφωση της θεωρίας της επα- Γιάκομπσον*, όταν ο τελευταίος έφτασε στις
γωγής* στην επεξεργασία της αξιωματικής' με- ΗΠΑ, όπου ήδη βρισκόταν ο Λεβί-Στρως. Με το
θόδου, στην προώθηση της θεωρίας των πιθα- πρώτο του βιβλίο Οι στοιχειώδεις δομές της
νοτήτων* και στην ανάλυση της κατασκευής συγγένειας (1949), προσανατολίζει την αν-
και λειτουργίας της επιστημονικής θεωρίας. Σεθρωπολογική έρευνα προς τον στρουκτουρα-
επίπεδο φιλοσοφικών θέσεων οι απόψεις των λισμό αλλά και την έρευνα των συγγενικών δε-
εκπροσώπων της σχολής διέφεραν αισθητά. σμών ως κύριο παράγοντα οργάνωσης των πα-
Μπορεί να διακρίνει κανείς στα πλαίσια αυτά ραδοσιακών κοινωνιών. Με το έργο του Δομι-
τάσεις υλιστικές (Κοταρμπίνακι, Λεσνέφσκι, κή ανθρωπολογία (1958) συμπληρώνει τα θεω-
Ζαβίρσκι), θετικιστικές (πρώιμος Αιντουκέβιτς),
ρητικά εργαλεία που θα αλλάξουν τις ανθρω-
νεοθωμικές (Λουκασέβιτς) καθώς και τάσεις πολογικές κατευθύνσεις. Ενα μεγάλο μέρος
φαινομεναλιστικές ή συμβασιοκρατικές (κον- του έργου του είναι αφιερωμένο στους μύθους
βενσιοναλιστικές). Η σχολή διαλύθηκε μετά των αμερικανόίνδιάνων: τα καλούμενα μεγάλα
την κατάληψη της Πολωνίας από τον Χίτλερ το μυθολογικά βιβλία του όπως Το ωμό και το ψη-
1939. Ορισμένα μέλη της σκοτώθηκαν και άλλα μένο (1964), Από το μέλι στις στάχτες (1968),
κατέφυγαν στο εξωτερικό, όπως ο περίφημος Η καταγωγή των τρόπων στο τραπέζι (1968), Ο
Τάρσκι, ο οποίος απετέλεσε ένα από τα εξέχο- γυμνός άνθρωπος (1971), και τα καλούμενα
ντα στελέχη της γενιάς που με επίκεντρο τις μικρά μυθολογικά, όπως Η οδός των μασκών,
ΗΠΑ οδήγησε σε μια άνευ προηγουμένου άνθι- Η ζηλιάρα κεραμουργός και το πλέον πρόσφα-
ση της μαθηματικής λογικής. το Ιστορία Λυγκός (1991), ένα βιβλίο το οποίο
Δίον. Αναπολιτόνος χαιρέτισε με τον δικό του τρόπο την επέτειο
της ανακάλυψης της Αμερικής, αφού ο συγ-
Λε Νταντέκ (Le Dantec) Ευτύχιος. Γάλλος βιο- γραφέας του δείχνει σ' αυτό τη ριζική διαφορά
λόγος και φιλόσοφος (1869-1917), θεμελιωτής με την οποία αντιμετώπισαν οι Λευκοί κατα-
της αρχής της "λειτουργικής αφομοίωσης". κτητές του Ινδιάνους αφ" ενός και την υποδοχή
Οπαδός του Λαμαρκισμού και της δαρβινικής των τελευταίων αφ' ετέρου. Ο Λεβί-Στρως α-
θεωρίας της εξέλιξης, οδηγήθηκε στο συμπέ- νατρέχει πάλι στους κοσμικούς μύθους των
ρασμα ότι σε κάθε ζωντανό οργανισμό ως πα- Ινδιάνων και υποστηρίζει πως η άφιξη των
ράγοντες δημιουργίας και εξέλιξης συνυπολο- Λευκών ήταν σημειωμένη εκ των προτέρων,
γίζονται οι κληρονομικές καταβολές, η φυσική μια και η ύπαρξη και μόνο των Ινδιάνων σήμαι-
επιλογή και η περιβαλλοντική επίδραση, που νε γι" αυτούς πως υπήρχαν και μη-Ινδιάνοι,
δραστηριοποιεί την προσαρμοστική ικανότητα μέσα από τα δομικά αντιθετικά σχήματα που
του οργανισμού. Κύρια έργα του: Νέα θεωρία διέπουν τη μυθολογία. Εδώ τοποθετείται και
περί ζωής, Σεξουαλικότητα, Ο Εγωισμός βάση το πρόβλημα που επανειλημμένα εξέτασε ο
της κοινωνίας. γάλλος ανθρωπολόγος: την έννοια του "διδύ-
Παναγ. Πάκος μου" και το αδύνατο της διδυμότητας λόγω

167
"Λεβιάθαν"

του άμεσου διαχωρισμού τους από τη στιγμή νάσταση, να υποταχθούν στη νέα εξουσία. Η
της γέννησής τους. Ετσι, το όμοιο δημιουργεί έκδοση του έργου προκάλεσε έντονες αντι-
πάντα το άλλο. Οι δυαδικές σχέσεις (χαρακτη- δράσεις της φεουδαρχικής αριστοκρατίας.
ριστικό του δομισμού) αποτέλεσαν πάντοτε Μετά την παλινόρθωση των Στιούαρτς, στη λα-
τον κεντρικό άξονα προσέγγισης των μύθων: τινική έκδοση του έργου, ο Χομπς αφαίρεσε το
λύγκας και κογιότ, νερό και φωτιά, κ.λπ. Στό- ριζοσπαστικό για την εποχή επίλογο, άμβλυνε
χος του Λεβί-Στρως υπήρξε, μέσα από όλο το τις αντιεκκλησιαστικές του θέσεις και στη
έργο του, η επανένταξη στην παγκόσμια πολι- θέση του όρου commonwealth (που μπορεί να
τιστική κληρονομιά της τεράστιας προφορικής εκληφθεί ως δημοκρατία) έβαλε τους όρους:
λογοτεχνίας και μυθολογίας. Αλλα έργα του: civitas (κράτος) και monarchia (μοναρχία).
θλιβεροί τροπικοί (1955, ελλ. μτφρ. εκδ. Χα- Ελλην. μετάφρ. Αχ. Βαγενά, εκδ. Αναγνωστί-
τζηνικολή, 1979), Άγρια σκέψη (1962, ελλ. δη (χχ).
μτφρ. εκδ. Παπαζήση, 1977), Ο τοτεμισμός σή- Δ. π.
μερα (1962, ελλ. μτφρ. εκδ. Ράππας, 1972) κ.ά.
Δημ. Τσατσούλης ΛεβΙν Κ. (1890-1947). Ψυχολόγος, Γερμανός
στην καταγωγή, αλλά ανέπτυξε την επιστημο-
"Λεβιάθαν, ή το περιεχόμενο, η μορφή και η ε- νική του δραστηριότητα στις ΗΠΑ, στις οποίες
ξουσία μιας πολιτείας εκκλησιαστικής και πο- μετέβη μετά την άνοδο του ναζισμού στη Γερ-
λιτικής" ("Leviathan, or the matter, form and po- μανία. Το 1914, γίνεται διδάκτορας στο πανε-
wer of a commonwealth ecclesiastical and civil"). πιστήμιο του Βερολίνου και συνεργάζεται με
Βασικό φιλοσοφικο-πολιτειολογικό έργο του συναδέλφους του οι οποίοι πρόσκεινται στη
Χομπς*, η ονομασία του οποίου προέρχεται μορφολογική κατεύθυνση. Οπως και οι ψυχο-
από το ομώνυμο τέρας της εβραϊκής μυθολο- λόγοι της θεωρίας της Gestalt - ψυχολογίας*,
γίας. Αρχικά δημοσιεύθηκε στην αγγλική (Λον- ερευνά μέσα από το πρίσμα του ψυχοφυσικού
δίνο, 1651) και στη συνέχεια στη λατινική παραλληλισμού τη σχέση ανάμεσα στο περι-
(Αμστερνταμ, 1668). Εδώ ο φιλόσοφος δια- βάλλον και τις ψυχικές διαδικασίες. Σε διαφο-
πραγματεύεται θεμελιώδη προβλήματα της ρά με αυτούς ο Κ. Λεβίν επικεντρώνει το εν-
γνωσιολογίας, της ψυχολογίας, της πολιτικής διαφέρον του στη δομή των κινήτρων και των
φιλοσοφίας και διατυπώνει την περί σημείων αναγκών του ατόμου σε σχέση με τις δομές
αντίληψή του. Αναπτύσσει την υλιστική - αι- που το περιβάλλουν. Το σύνολο των παραγό-
σθησιοκρατική παράδοση συνδυάζοντάς την ντων οι οποίοι επιδρούν στο υποκείμενο στη
με στοιχεία μηχανιστικού ορθολογισμού* (βλ. δεδομένη χρονική στιγμή, διαμορφώνοντας
την περί ανάλυσης και σύνθεσης θεωρία του). μαζί με το άτομο ένα ιδιόμορφο πεδίο δραστη-
Θεωρεί τον άνθρωπο από τη φύση του ον ξένο ριότητας και συμπεριφοράς, ο Κ. Λεβίν το ονό-
προς την κοινωνία και ιδιοτελές, γεγονός που μασε "ζωτικό πεδίο". Το υποκείμενο, δρώντας
τον ωθεί να βλέπει τη "φυσική κατάσταση" των στα πλαίσια του πεδίου, εκδηλώνει, αναπτύσ-
ανθρώπων ως "πόλεμο όλων εναντίον όλων". σει και αναμορφώνει τις ανάγκες του, οι οποί-
Για να επιτευχθεί ειρήνη και ασφάλεια, οι άν- ες παίρνουν τη μορφή δυναμικών τάσεων προς
θρωποι συνάπτουν -κατά τον Χομπς- συμβό- εκπλήρωση. Οι δυναμικές αυτές τάσεις σε
λαιο, με το οποίο εκχωρούν τα δικαιώματα σχέση με το ζωτικό πεδίο διαμορφώνουν το
τους στην πολιτεία. Η τελευταία συνιστά τον ψυχολογικό πεδίο το οποίο εμφανίζεται κάθε
φορέα του συνολικού δικαίου* και της συνολι- στιγμή που εκδηλώνεται σχέση του υποκειμέ-
κής βούλησης*, τον προστάτη της ιδιωτικής ι- νου με το ζωτικό πεδίο. Ετσι περιβάλλον και
διοκτησίας*. Ο φιλόσοφος τάσσεται υπέρ της άτομο βρίσκονται σε μια διαρκή δυναμική
απόλυτης κυριαρχίας του κράτους*, εκφράζο- σχέση, όπου τα στοιχεία που απαρτίζουν το
ντας μάλιστα την προτίμησή του για τη μοναρ- περιβάλλον εμφανίζονται απέναντι στο υπο-
χική πολιτεία, στην οποία κυβερνά ο λαός κείμενο ως στοιχείο εκπλήρωσης των δυναμι-
μέσω του μονάρχη. Επιχειρεί αλληγορική ερ- κών του αναγκών. Από την άλλη, το υποκείμε-
μηνεία της Αγίας Γραφής, τάσσεται κατά των νο προβάλλει απέναντι στο περιβάλλον όχι ως
θεοκρατικών αξιώσεων της εκκλησίας, αλλά παθητικό στοιχείο αλλά αντίθετα, μέσα από
θεωρεί τη θρησκεία απαραίτητο όργανο τιθά- την πραγμάτωση των αναγκών και των στόχων
σευσης του λαού από την πολιτεία. Καλεί τους του. μεταβάλλει το περιβάλλον του δημιουρ-
πολίτες, εφ' όσον έχει πραγματοποιηθεί η επα- γώντας νέα πεδία. Τη σχέση ατόμου - πεδίου ο

168
 λειτουργία

Κ. Λεβίν την εξέφρασε και με "γεωμετρικούς" των ηθών". Γνωστά έργα του αυτής της πρώ-
όρους στο "τοπολογικό μοντέλο", όπου με της περιόδου είναι Η ιδέα της ευθύνης (1884),
μορφή διανυσμάτων και ορίων υποδεικνύεται η Η Γερμανία από την εποχή του Leibniz (1896),
κίνηση του υποκειμένου στο πεδίο. Τις από- Η φιλοσοφία του Γιακόμπι (1894), Η φιλοσο-
ψεις του αυτές τις ανέπτυξε στις πειραματικές φία του Αυγούστου Κοντ, Η ηθική και η επιστή-
του έρευνες οι οποίες πήραν μορφή επιστημο- μη των ηθών ( 1902). Ήταν θετικιστής και επρό-
νικού προγράμματος. Από την ανάλυση της σκειτο στην κοινωνιολογική σχολή του Ντυρ-
δυναμικής σχέσης υποκειμένου - δομής ο Κ. καίμ*. Στη συνέχεια έγινε ιδιαίτερα γνωστός
Λεβίν μεταφέρει την προβληματική και την έ- για τις έρευνες πάνω στην ηθική, διανοητική
ρευνά του στην ανάλυση της ομάδας. Οι από- και θρησκευτική ζωή των πρωτόγονων ανθρώ-
ψεις του για την ομάδα βρήκαν την έκφρασή πων και κυρίως για τη θεωρία του της "προλο-
τους στη θεωρία της δυναμικής της ομάδας. γικής σκέψης". Ο Lévy - Brühl επικρίνει τις α-
Κατ' αυτόν, η ομάδα είναι ένα ιδιόμορφο πόψεις του Taylor και άλλων οπαδών της εξε-
πεδίο, μια δομή, τα στοιχεία της οποίας είναι οι λικτικής θεωρίας που θεωρούσαν ότι ο πρωτό-
ίδιοι οι άνθρωποι, οι οποίοι στα πλαίσια της ο- γονος άνθρωπος σκεφτόταν το ίδιο λογικά
μάδας σχετίζονται και αλληλεπιδρούν διαμορ- όπως και ο σύγχρονος ("ο φιλοσοφών πρωτό-
φώνοντας μια δυναμική η οποία υπερβαίνει το γονος άνθρωπος"). Αντίθετα, υποστήριζε ότι
άθροισμα των ατομικών συμπεριφορών. Οι έ- στις "κατώτατες κοινωνίες" επικρατούν οι
ρευνές του σχετικά με τη δυναμική των ομά- "συλλογικές παραστάσεις", κάτι εντελώς δια-
δων ανέδειξαν σημαντικά ζητήματα τόσο στη φορετικό από τη νοητική δραστηριότητα των
θεωρία όσο και στην εφαρμογή, ιδιαίτερα στον πολιτισμένων κοινωνιών. Στις πρωτόγονες κοι-
χώρο της κλινικής ψυχολογίας και της ψυχο- νωνίες διακρίνει ένα είδος σκέψης που το ονο-
θεραπείας, όπου οι ιδέες του κυριαρχούν μάζει "προ-λογική σκέψη". Αυτή δεν βασίζεται
μέχρι σήμερα. Έργα του: Die psychishe Tä- στους νόμους της λογικής -στον νόμο της
tigkeit der hemmung ort Willensvorganen und ταυτότητας και της αντίφασης- αλλά στον
das grundgesezt der assosiation, "Zeitschrift für νόμο της "συμμετοχής". Για τον πρωτόγονο
psychologie", 1917.- Dynamic theory of perso- άνθρωπο ένα αντικείμενο της νόησης μπορεί
nality, N.Y., 1935.- Principles of topological psy- να είναι το ίδιο και ταυτόχρονα κάποιο άλλο,
chology, N.Y., 1936.- Resolvingsocial conflicts, να βρίσκεται ταυτόχρονα σε διαφορετικά ση-
N.Y., 1948. μεία, ενω οι ιδιότητες της εικόνας ταυτίζονται
Βιβλιογρ.: Rudenstam K. E.. Experiential groups in theory μ" αυτές του πρωτότυπου κ.λπ. Επιπλέον το
and practice, 1982.- Μ. Γ. Γιαροοέφσκι, Η Ψυχολογία μοντέλο της προλογικής σκέψης χαρακτηρίζει
στον XX αιώνα, Μόσχα, 1983. και τον σύγχρονο άνθρωπο (κυρίως στους το-
Ευάγγ. Μανουράς μείς της θρησκείας και της ηθικής). Αυτές οι α-
πόψεις του για την ψυχοσύνθεση των πρωτο-
Λέβιτ (Löwith) Καρλ (1897-1973). Γερμανός φι- γόνων και την προλογική δομή της εμπειρίας*
λόσοφος με έντονες φαινομενολογικές, αν- και της εποπτείας θα προκαλέσουν πολλές συ-
θρωπολογικές και υπαρξιστικές επιδράσεις. ζητήσεις και θα επιδράσουν στη θεωρία των
Έργα του: Sämtliche Schriften, Bde 1-9, Stut- "αρχέτυπων του ασυνείδητου" του C. Jung*.
tgart, 1981.- Από τον Χέγκελ στον Νίτσε. Το ε- Έντονη κριτική θα τους ασκηθεί αργότερα από
παναστατικό ρήγμα στη σκέψη του 19ου αι., τον Κ. Λεβύ-Στρος*. Γνωστά έργα του Lévy -
τομ. 1-2, Γνώση, Αθήνα.- Το νόημα της ιστο- Brühl είναι: Νοητικές λειτουργίες στις κατώτε-
ρίας, Γνώση, Αθήνα, 1985. ρες κοινωνίες (1910), La mentalité primitive
Δ . Π. (1922), La Mythologie primitive (1935) και H μυ-
στική εμπειρία και τα σύμβολα των πρωτογό-
Λεβύ - Μπρυλ (Lévy - Brühl Lycien). Γάλλος νων (1938).
κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και ψυχολόγος. Αθαν. Κοκολόγος
Γεννήθηκε το 1857 και πέθανε το 1939 στο Πα-
ρίσι. Στην αρχή ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία λεγκισμός, βλ. νομοκανονική σχολή στην Κίνα
και δίδαξε ιστορία της φιλοσοφίας στο πανεπι-
στήμιο της Σορβόννης. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα Λεϊβνίτιος, βλ. Λάιμπνιτς
με την ηθική, προτάσσοντας έναν κοινωνιολο-
γικό σχετικισμό και μιλώντας για μια "επιστήμη λειτουργία (φιλοσ.). Πρόκειται για όρο που εκ-

169
λειτουργία

φράζει σχέση ή εξάρτηση μεταξύ δύο ή περισ- ματικά, η έννοια της λειτουργίας ταυτίζεται με

σοτέρων αντικειμένων, έτσι ώστε οποιαδήπο- αυτήν της συνάρτησης.

τε αλλαγή σε κάποιο απ' αυτά να οδηγεί σε αλ- Διον. Αναπολιτάνος

λειτουργία στην κοινωνιολογία (function).
λαγή στο άλλο ή στα άλλα. Επίσης χρησιμο- Εννοια - κλειδί της δομολειτουργικής ανάλυ-
σης* και της λειτουργικής σχολής*. Ο Ε. Ντυρ-
ποιείται για να εκφράσει αντίστοιχη τέτοια καίμ*, συσχετίζοντας τις αναλογίες των λει-
τουργιών που επιτελεί ένας οργανισμός, προ-
σχέση μεταξύ των μερών του ίδιου αντικειμέ- κειμένου να υπάρχει ως ζων οργανισμός, με
τις λειτουργίες που επιτελεί ένας κοινωνικός
νου ή μεταξύ ομάδων αντικειμένων. οργανισμός, τόνισε ότι "η λειτουργία εκφράζει
τη σχέση που υπάρχει μεταξύ αναγκών και της
Η λειτουργία είναι δυνατόν να αποτελέσει α- προσπάθειας για ικανοποίηση τους". Μέσα από
τις λειτουργίες ενός κοινωνικού θεσμού* εκ-
ντικείμενο μελέτης είτε ως σχέση καθ' εαυτήν πληρώνονται οι βασικές κοινωνικές ανάγκες,
έτσι ώστε να θεμελιώνεται αυτό που στην κοι-
είτε ως σχέση μέσω της οποίας παρατηρού- νωνιολογία ονομάζεται "λειτουργική ενοποίη-
ση" ή "κοινωνική συνοχή" ή αυτό που ο Ντυρ-
νται, ταξινομούνται και μελετώνται οι συνέπει- καίμ στον Κοινωνικό Καταμερισμό της Εργα-
σίας αποκάλεσε "οργανική αλληλεγγύη".
ες των αλλαγών του πρώτου μέλους της σχέ- Υπό το πρίσμα των λειτουργικών θεωρήσεων,
ο όρος "λειτουργία" αναφέρεται στις συνέπει-
σης στο δεύτερο ή στα υπόλοιπα μέλη της ες που έχει μια ιδιαίτερη πλευρά ενός θεσμού
για το ίδιο το σύστημα ή για κάποιο μέρος του.
σχέσης. Στην πρώτη περίπτωση, στην οποία Η λειτουργία, λόγου χάρη, της κυβέρνησης ε-
ξασφαλίζει την οικονομική ανάπτυξη.
είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσουμε τον όρο Ο Ρ. Κ. Μέρτον* διέκρινε τις λειτουργίες σε έκ-
δηλες και λανθάνουσες, τονίζοντας τη σημα-
"λειτουργική διαδικασία", το ενδιαφέρον μας σία που πρέπει ν' αποδίδεται στις αθέατες
πλευρές των φαινομένων. Εκδηλες (manifest
functions) είναι οι φανερές σε όλους, οι ηθελη-
είναι εστιασμένο στη μελέτη των αμοιβαίων
μένες και σκόπιμες. Λανθάνουσες (latent
functions) είναι οι ασυνείδητες και αθέλητες
(λειτουργικών) συνδέσεων των διαφόρων
λειτουργίες που, ωστόσο, παράγουν σημαντι-
κά αποτελέσματα. Λόγου χάρη, η έκδηλη λει-
μερών στα πλαίσια ενός όλου. Στη δεύτερη,
τουργία ενός αντιτρομοκρατικού νόμου είναι η
καταστολή της τρομοκρατίας, ενώ η λανθά-
για την οποία ο κατάλληλος όρος είναι "λει- νουσα μπορεί να είναι η καλύτερη και αποτε-
λεσματικότερη οργάνωση της τρομοκρατικής
τουργικότητα", το ενδιαφέρον μας εξαντλείται δράσης. Ο Μέρτον εισήγαγε επίσης την έννοια
της "δυσλειτουργίας", για να δηλώσει τις αρ-
στη μελέτη του φάσματος των συνεπειών δε- νητικές συνέπειες ορισμένων μορφών κοινωνι-
κής δράσης και, τέλος, την έννοια των "λει-
δομένης της λειτουργικής διαδικασίας. τουργικών υποκαταστάτων", για να περιγρά-
ψει τη δυνατότητα επίτευξης του ίδιου κοινω-
Ιστορικά, η έννοια της λειτουργίας οφείλεται νικά αναγνωρισμένου σκοπού μ" έναν εναλλα-
κτικό τρόπο δράσης που θα επιφέρει το ίδιο
στον Λάιμπνιτς*. Αυτός την εισήγαγε και έκτο- περίπου αποτέλεσμα.
Βιβλιογρ.: Δ. Γ. Τσαούσης, Η Κοινωνία του Ανθρώπου,
τε η χρήση της επεκτάθηκε από τη φιλοσοφία εκδ. Gutenberg. Αθήνα. 1983.- Π. Μπέργκερ, Πρόσκληση
στην Κοινωνιολογία, μτφρ. Ε. Τσελέπογλου. εκδ. Μπου-
κουμάνη. Αθήνα.1985.
σε όλους τους τομείς του επιστητού. Ο Κασσί-
θα ν. Α. Βασιλείου

ρερ* θεώρησε ότι, από πλευράς θεωρίας της

170
γνώσης, αυτό που είναι περισσότερο ενδιαφέ-

ρον και προς το οποίο οφείλει να κινείται η δια-

δικασία
αντικειμένων,
ξαρτήσεων
ρισμένες,
της
γενική
των
ται
νεία
σειρά
και
ούτε
πολύ
νότος
νίσχυρο
δυασμό
κατάλληλα
γούν
με εύρεση
μελέτη
Η το γενικών
στη γνώσης,
αναγκαστικά
κοινωνικές
λειτουργικής
δομικών,
αμοιβαίων
της
ταυτίζεται
προβλημάτων,
οποίο
μπορεί
μελέτη
της
μηχανισμών
λειτουργιών,
νόμο,
συγκεκριμένη
τέτοιων
συνήθους
οδηγούν
οι
από
ουσίας
το είναι
γενετικών
να
νόμων.
οποίες,
αλλά
Α
των
επιστήμες,
σχέσεων
καθορίζεται
αναγκαστικά
τις
με
μετάβασης όχι
λειτουργικά
μηχανισμών
(substance)
από
μελετώμενες
μια
λειτουργικού
η
λειτουργικών
αρχικές
ιδιαίτερα η αναζήτηση
αιτιοκρατίας*.
που,
Η
ως
αναζήτηση
κ.ά.
πολύ
έναν
εμφάνιση
εμφάνιση.
και
νομοτελειακά
ενεργοποιούμενες
συνδέονται
σχέσεων
όχι
από
πολύπλοκο
λειτουργικών
ευρύτερη
συνθήκες,
σχετίζεται.
στις
με
δεν
μεμονωμένων
από
το
την
χαρακτήρα.
στη
ενός
και
καθώς
βιολογικές
οδηγεί
Στα
Ετσι
Α
έναν
συνδέε-
εύρεση
μελέτη
γνώση
στο
με
μαθη-
ερμη-
γεγο-
καθο-
οδη-
συν-
Μια
πα-
μια
και
τη
Β,
ε-
 λειτουργισμός
λειτουργική σχολή. Λειτουργική θεωρία, λει- κοινωνικό σύστημα ένα ιδεολογικό υπόβαθρο
τουργισμός (functionalism). Υπήρξε ο επικρα- που είναι κατευθυντικό αλλά και ρυθμιστικό
τέστερος θεωρητικός προσανατολισμός της α- όλων των δραστηριοτήτων και των επιλογών.
μερικανικής κοινωνιολογίας μετά τον Β' Πα- Οι κοινωνικές συγκρούσεις αποτελούν μορφές
γκόσμιο πόλεμο μέχρι τη δεκαετία του 1960. απόκλισης* για τους λειτουργιστές ή καταστά-
Οι σπουδαιότεροι εκφραστές της σχολής είναι σεις κοινωνικής παθογένειας*, με την έννοια
οι Τ. Πάρσονς*, Ρ. Κ. Μέρτον*, Ρόμπερτ και ότι λειτουργούν ως στοιχεία απορρυθμιστικά
Έλεν Λυντ, Ου. Ουώρνερ, Ρ. Ουίλιαμς, Κ. Ντέ- που, όμως, έχουν ταυτόχρονα μια εγγενή
ηβις, Ου. Μουρ, Ν. Σμέλσερ και, στη δεκαετία τάση ενσωμάτωσης και θεσμοθέτησης μέσα
του 1980, οι νεολειτουργιστές Τζέφρυ Αλεξά- στο σύστημα το οποίο διατηρείται σε κατάστα-
ντερ και Πωλ Κόλομυ. Οι ρίζες, ωστόσο, του ση ισορροπίας με μια "ενδογενή τάση αυτοδια-
λειτουργισμού βρίσκονται στους ιδρυτές της τήρησης", όπως χαρακτηριστικά υποστήριζε ο
κοινωνιολογίας. Και τούτο, γιατί τα ζητήματα Πάρσονς. Ετσι, βασική θέση του παρσονικού
της κοινωνικής ευταξίας του Α. Κοντ*, της κοι- λειτουργισμού είναι η τάση όλων των μερών
νωνίας και των λειτουργιών της ως όλου του του συστήματος προς την ισορροπία -ακόμη κι
Ε. Ντυρκαίμ*, η αναλογία του βιολογικού με όταν δεν την επιτυγχάνουν. Ο Ρ. Μέρτον ανα-
τον κοινωνικό οργανισμό του Χ. Σπένσερ* και θεωρώντας τον ευάλωτο στην κριτική παρσο-
της κοινωνικής ισορροπίας του Β. Παρέτο*, νικό λειτουργισμό, διεύρυνε τη λειτουργική α-
μορφοποιούνται γόνιμα -σε σχέση πάντοτε με νάλυση εισηγούμενος την αναγκαιότητα ενός
τη δράση* στο σύγχρονο κοινωνικό σύστημα*- σχετικού λειτουργισμού, που μελετά ταυτό-
στον αμερικανικό λειτουργισμό με πρωταγωνι- χρονα και τις προσαρμογές και τις ελλείψεις ι-
στές τους Πάρσονς και Μέρτον. σορροπίας. Με τη διάκριση των λειτουργιών
Πρόδρομοι του λειτουργισμού είναι οι θεμε- σε έκδηλες και λανθάνουσες, επέτρεψε στην
λιωτές της δομολειτουργικής ανάλυσης*: Φ. κοινωνιολογία να κατανοήσει τη σημασία αρ-
Μπόας", Μπ. Μαλινόφσκι*, Α. Ρ. Ράντκλιφ- κετών δυσλειτουργιών* που είναι επιζήμιες για
Μπράουν* κ.ά. Μέσα από τα έργα τους φαίνε- την κοινωνία.
ται η επίδραση της κοινωνικής ανθρωπολο- Η λειτουργική θεώρηση επικρίθηκε έντονα ως
γίας* στη λειτουργική σχολή. Το επίκεντρο της ενθαρρυντική ενός κοινωνικού συντηρητισμού
λειτουργικής σκέψης γίνεται η πολυσήμαντη στον βαθμό που τονίζει την επιβίωση, την αυ-
έννοια της λειτουργίας*, που χρησιμοποιείται τοδιατήρηση και τη συνοχή των συστημάτων,
ως εργαλείο μελέτης των δομών* και των θε- αγνοώντας τις δυνάμεις της κοινωνικής αλλα-
σμών*. Τα φαινόμενα δεν μπορούν να εξηγη- γής. Ακριβώς μάλιστα επειδή στους λειτουργι-
θούν με ακρίβεια, χωρίς αναφορά στη λειτουρ- κούς ορίζοντες δεν προβλέπονταν μηχανισμοί
γία που επιτελούν στο πλαίσιο ενός ευρύτε- που θα διέκοπταν την ομαλή λειτουργία του
ρου συνόλου. Η λειτουργική ανάλυση προσπα- κοινωνικού βίου, είναι αδύνατη μια ικανοποιη-
θεί να ερμηνεύσει την επίδραση που έχει η βα- τική ερμηνεία της κοινωνικής αλλαγής. Προ-
σική λειτουργία μιας ιδιαίτερης κοινωνικής κλητικές επίσης υπήρξαν οι απόψεις ορισμέ-
δραστηριότητας ή θεσμού πάνω σε άλλες δρα- νων λειτουργιστών για τα φαινόμενα της κοι-
στηριότητες ή θεσμούς, αλλά και στο συνολικό νωνικής ανισότητας και της φτώχιας στον
σύστημα. Η αξία της συνίσταται στη θεματική βαθμό που τα παρουσίασαν ως λειτουργικά α-
ενοποίηση των αντικειμένων της κοινωνικής ε- ναγκαία για την κοινωνία.
πιστήμης, λ.χ. της οικογένειας, της αγοράς, Βιβλιογρ.: George Ritzer. Soaological theory. Me Graw -
Hill Publishing Company, 1988, New York - N. S. Timashel
των τάξεων, των θρησκευτικών εκδηλώσεων, & G. A. Theodorson, Ιστορία Κοινωνιολογικών θεω-
της πολιτικής κ.λπ., σ' ένα σύστημα. Η μεγάλη ριών, μτφ. Δ. Γ. Τσαούση, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1980.-
αλληλεξάρτηση των μερών του συστήματος το Ιωάννη Λαμπίρη - Δημάκη, Η Κοινωνιολογία και η Μεθο-
κάνει πραγματικό, εφόσον οι λειτουργίες που δολογία της, εκδ. Σάκκουλα. Αθήνα, 1990.- Charles Η.
Anderson, Προς μια Νέα Κοινωνιολογία, μτφ. Ε. Κακο-
επιτελεί το καθένα τους είναι θεμελιώδεις για σαίου, επιμ.-εισαγ. Η Νικολούδης, εκδ. Παπαζήση, Αθή-
τη διατήρηση του και ενδεχομένως για την ε- να. 1986.
πέκτασή του.
Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται μέσω ενός αντίστοι- θ. Α. Βασιλείου
χου συστήματος αξιών που γίνεται αποδεκτό
από διαδικασίες κοινωνικοποίησης* και κοινω- λειτουργικός δομισμός, βλ. δομισμός
νικού ελέγχου*. Οι αξίες είναι που δίνουν στο
λειτουργισμός, βλ. λειτουργική σχολή

171
Λεκέ

Λεκέ (Lequier) Ιούλιος (1814-1862). Γάλλος φι- τα έργα: Η γαλλική επανάσταση και η ψυχολο-
λόσοφος, θεωρητικός της επιστημολογίας* και γία των επαναστάσεων (1912) και Αφορισμοί
επιστημονικής δεοντολογίας. Στο κυριότερο του παροντικού χρόνου (1913). Ο Le Bon ά-
έργο του, Αναζήτηση της πρωταρχικής αλήθει- σκησε μεγάλη επιρροή στους ψυχολόγους και
ας, προδιαγράφει τις αρχές του νεο-κριτικι- τους κοινωνιολόγους της εποχής του, μετά
σμού, επισημαίνοντας τη διαλεκτική σχέση με- τον Freud*. Τα έργα του ξεχωρίζουν για την
ταξύ ελευθερίας* και επιστήμης*. πρωτοτυπία, την ευαισθησία στην παρατήρη-
Παναγ. Πάκος ση, την εφευρετικότητα και τη ρηξικέλευθη
σκέψη του συγγραφέα που προβάλλεται μέσα
Λέκτορσκι Βλαντισλάβ Αλεξάντροβιτς (1932). απ' αυτά. Πολλές φορές όμως διακρίνονται
Ρώσος φιλόσοφος, ειδικός στη θεωρία της από αυθαιρεσίες και προκαταλήψεις. Ο Le Bon
γνωσιολογίας* και της φιλοσοφίας της επιστή- ασχολήθηκε ιδιαίτερα με ζητήματα εξουσίας
μης, καθηγητής. Από το 1988 διευθυντής του και εξέτασε την επιρροή που το πλήθος ασκεί
περιοδικού "Βαπρόσι φιλοσόφιΓ, μέλος του πάνω στο άτομο. Παρατήρησε πόσο εύκολα το
Συμβουλίου των διευθυντών της Διεθνούς πλήθος μπορεί να παρασυρθεί και να χειραγω-
Ομοσπονδίας των φιλοσοφικών εταιριών, αντι- γηθεί. Κατά τον Le Bon, το πλήθος μπορεί να
πρόεδρος της Διεθνούς ομοσπονδίας των πα- αναδείξει αλλά και να υποσκελίσει το άτομο,
νεπιστημιακών. Στις εργασίες του αναπτύσσει μιας και είναι παντοδύναμο και παρουσιάζει δι-
την αντίληψη της ενεργού και κουλτουροϊστο- κτατορικές τάσεις. Οσον αφορά στην ανθρω-
ρικής ανάλυσης της γνώσης. Από την άποψη πολογία, ο Le Bon ασχολήθηκε με την ταξινό-
αυτή, διακρίνει την υποκειμενική αντανάκλαση μηση των ανθρώπων σε φυλές, φύλα, ανάλογα
(που αναφέρεται στη συνείδηση του υποκειμέ- με την ευφυΐα και τις πολιτικές τους πεποιθή-
νου) και την αντικειμενική αντανάκλαση (που σεις.
αναφέρεται στις αντικειμενοποιημένες μορ- Βασιλική ΓΊαππά
φές της γνώσης). Ο Λέκτορσκι εξετάζει τη θε-
ωρία της διαδικασίας της γνώσης ως ιδιαίτερο Λένιν (Ουλιάνοφ) Βλαντίμιρ Ιλίτς (22.4.1870,
είδος αντανάκλασης επί της γνώσης. Μεγάλο Σιμπίρσκ - 21.1.1924, Γκόρκι). Ιδιοφυής στοχα-
ρόλο στο σημείο αυτό παίζει η ιδέα της ύπαρ- στής και ηγέτης του ρωσικού και του διεθνούς
ξης δύο ειδών αντικειμένων: του ατόμου και κομμουνιστικού κινήματος. Μοναδική, μετά
των διαφόρων μορφών του συλλογικού υπο- τους Κ. Μαρξ* και Φ. Ενγκελς*, περίπτωση
κειμένου, που οι μεταξύ τους σχέσεις μπορούν βέλτιστου συνδυασμού κοινωνικο-πολιτικής,
να μεταβάλλονται. Το τελευταίο διάστημα με- οργανωτικής-επαναστατικής δραστηριότητας
λετά το πρόβλημα του ορθολογικού, διακρίνει και δημιουργικής χρησιμοποίησης, διάδοσης
διάφορους ιστορικούς τύπους ορθολογικότη- και ανάπτυξης της φιλοσοφίας και της θεωρίας
τας, συνδέοντάς την με την οικολογική σκέψη του μαρξισμού*. Ως φοιτητής της νομικής συμ-
και τη συναίσθηση της αυξανόμενης σημασίας μετείχε στο φοιτητικό κίνημα (πανεπιστήμιο
των επιστημών για τον άνθρωπο. Εργα: Η Καζάν), συνελήφθη και εξορίσθηκε. Στη μαρξι-
φύση της επιστημονικής γνώσης, Μινσκ, 1979' στική θεωρία κατέληξε αφομοιώνοντας αρχικά
Υποκείμενο, αντικείμενο, διαδικασία της γνώ- το έργο των ρώσων επαναστατών - δημοκρα-
σης, Μόσχα, 1980 κ.ά. τών, και ιδιαίτερα του Τσερνισέφσκι*. Από τις
θεοχ. Κεσσίδης αρχές της δεκαετίας του 1890 αναδεικνύεται
σε ηγετική φυσιογνωμία των μαρξιστικών κύ-
Λεμπόν (Le Bon) Γουσταύος (Nogent - le - κλων της Πετρούπολης και (παρά τις εκ νέου
Rotron, 1841 - Παρίσι, 1931). Γάλλος γιατρός εναντίον του διώξεις του τσαρικού καθεστώ-
και κοινωνιολόγος. Εγραψε τα έργα: Ο πολιτι- τος, 1895) ξεκινά κύκλο μελετών - αναλύσεων
σμός των Αράβων (1884), Οι πολιτισμοί των της ιστορικής πραγματικότητας της Ρωσίας,
Ινδιών (1887), τα οποία προήλθαν από τα ταξί- του κοινωνικο-οικονομικού καθεστώτος της,
δια του και μέσα από τα οποία συνεισέφερε της ταξικής διάρθρωσής της και του ρόλου της
πολύ στην ανθρωπολογία. Κυρίως όμως είναι κάθε τάξης στην επικείμενη επανάσταση, α-
γνωστός για το έργο του Οι ψυχολογικοί νόμοι σκώντας παράλληλα πολεμική εναντίον του
της εξέλιξης των λαών (1894) και προπαντός ναροντνικισμού* και του υποκειμενικού ιδεαλι-
για τα έργα του: Η ψυχολογία των όχλων σμού*. Το 1903 (Β' συνέδριο του Ρωσικού Σο-
(1895) και το Πλήθος (1895). Εγραψε επίσης σιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος) συ-

172
 Λένιν

γκροτείται υπό την ηγεσία του το κόμμα των μέρειας της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης σε
"μπολσεβίκων", το οποίο ως θεωρητική και παγκόσμια κλίμακα, του επιτρέπει να διακρι-
πρακτική τόση συμβάλλει αποφασιστικά στην βώσει σημαντικές νομοτέλειες της παγκό-
ανασυγκρότηση των συνεπέστερων επανα- σμιας επαναστατικής διαδικασίας και της σο-
στατικών δυνάμεων της εποχής σε αντιδιαστο- σιαλιστικής επανάστασης, συνάγοντας το εφι-
λή με την ολοένα εκφυλιζόμενη κυρίαρχη κτό της νίκης του σοσιαλισμού "αρχικά σε με-
τάση της Β" Διεθνούς (βλ. οικονομισμός, ηθι- ρικές ή ακόμα και σε μία, χωριστά παρμένη κε-
κός σοσιαλισμός, Κάουτσκι, Μπερνστάιν). Στα φαλαιοκρατική χώρα" (Για το σύνθημα των
έργα της περιόδου 1901-1904 ο Λένιν θεμε- Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης, 1915). Οι
λιώνει την αναγκαιότητα του "κόμματος νέου παραπάνω αναζητήσεις και η έντονη πολιτική
τύπου", ικανού να τεκμηριώνει επιστημονικά δραστηριότητα του Λένιν κατά την κρίσιμη και
την πρακτική του, να εισάγει την επαναστατική αποφασιστικής σημασίας για την επανάσταση
θεωρία στην (από τη θέση της ανίκανης να περίοδο του Α' Παγκόσμιου Πολέμου εδράζο-
αρθεί αυθόρμητα στο θεωρητικό επίπεδο) ερ- νται εν πολλοίς στις φιλοσοφικές μελέτες του,
γατική τάξη", να οργανώνει την επαναστατική γνωστές ως Φιλοσοφικά τετράδια' (δημοσιεύ-
δράση της και να γενικεύει την πείρα της. Το θηκαν το 1933), κεντρικό θέμα των οποίων
1905-1907 επικεντρώνει την προσοχή του είναι η διαλεκτική*. Οι μελέτες αυτές αποδει-
στην εξέταση της επαναστατικής κατάστα- κνύουν ότι ο Λένιν ήταν ο μοναδικός μαρξι-
σης", της επανάστασης* και της αντεπανάστα- στής της εποχής του που συνέλαβε σε ορισμέ-
σης", αναπτύσσοντας διαρκώς την κριτική δογ- νο βαθμό την αναγκαιότητα κριτικής και συ-
ματισμού και αναθεωρητισμού*. Στο κύριο δη- στηματικής αφομοίωσης της χεγκελιανής λο-
μοσιευμένο όσο ζούσε φιλοσοφικό του έργο γικής για την ανάδειξη της λογικής και μεθο-
(Υλισμός και εμπειριοκριτισκισμός, 1908) ο δολογίας του Κεφαλαίου του Μαρξ. Στά περί
Λένιν επιχειρεί μια φιλοσοφική - γνωσιολογική κράτους έργα του (κυρίως στο Κράτος και επα-
ανάλυση της κρίσης που εκδηλώθηκε στις φυ- νάσταση', 1917) αναπτύσσει θεμελιώδεις έν-
σικές επιστήμες της εποχής και των κυρίαρ- νοιες της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας
χων τάσεων της αστικής φιλοσοφίας, επεξερ- του μαρξισμού* (δημοκρατία*, δικτατορία του
γαζόμενος θεμελιώδεις έννοιες και κατηγο- προλεταριάτου*, απονέκρωση του κράτους
ρίες της μαρξιστικής φιλοσοφίας (ύλη, συνεί- στην αταξική κοινωνία κ.λπ.). Ως ηγέτης της
δηση, αντανάκλαση, εμπειρία, αλήθεια, πρα- πρώτης επιτυχούς και νικηφόρας σοσιαλιστι-
κτική, αιτιότητα, ελευθερία, αναγκαιότητα κής επανάστασης της ιστορίας, ο Λένιν θεμε-
κ.ά.). Ανασκευάζει θεωρητικά τις απόψεις του λιώνει θεωρητικά και εφαρμόζει πρακτικά τη
μαχισμού* και του εμπειριοκριτικισμού*. Κατα- στρατηγική και τακτική της σοσιαλιστικής οικο-
δεικνύει τη (διαμεσολαβημένη, περίπλοκη, δόμησης, σε μια διαρκή κριτική και αυτοκριτική
πλην όμως σε τελευταία ανάλυση υφιστάμενη αναζήτηση. Στα τελευταία χρόνια του διείδε ο-
στην ταξική κοινωνία) συνάφεια μεταξύ φιλο- ρισμένες τάσεις, η μη καταπολέμηση των οποί-
σοφικών - μεθοδολογικών απόψεων και ταξι- ων θα οδηγούσε σε καταστροφικές για τον σο-
κών τοποθετήσεων. Στα έργα του για τον σιαλισμό συνέπειες (γραφειοκρατία*, προσω-
Μαρξ και τον μαρξισμό εξετάζει τον τελευταίο ποπαγής εξουσία, στάση ορισμένων ηγετών
ως ιστορικό φαινόμενο καταδεικνύοντας ως κ.λπ.). Σε κάθε περίπτωση το ευρύτατο φάσμα
θεωρητικές πηγές των βασικών ερευνητικών θεωρητικής και πρακτικής δραστηριότητας του
πεδίων του την κλασική αστική φιλοσοφία, την Λένιν διέπεται από μια βαθιά ενότητα στόχων,
κλασική αστική πολιτική οικονομία και τον ου- από μιαν ένιαία φιλοσοφία και μεθοδολογία,
τοπικό σοσιαλισμό*. Το όλο έργο του συνιστά και συνιστά υπόδειγμα επαναστατικής συνέ-
δημιουργική επεξεργασία του μαρξισμού πειας. Κύρια αρχή του ήταν η "συγκεκριμένη α-
βάσει των ζητημάτων που έθετε η νέα ιστορική νάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης". Στις
συγκυρία και το επαναστατικό κίνημα. Ετσι, δογματικές μονομέρειες αντέτεινε ότι "κομ-
στη μελέτη του για τον ιμπεριαλισμό (1916), μουνιστής μπορείς να γίνεις μόνο εφ" όσον θα
βασιζόμενος στο Κεφάλαιο* του Μαρξ, επε- πλουτίσεις τη μνήμη σου μ' όλον εκείνο τον
κτείνει την έρευνα της πολιτικής οικονομίας πλούτο που επεξεργάσθηκε η ανθρωπότητα"
στην εξέταση του διεθνούς κεφαλαιοκρατικού (Τα καθήκοντα των Ενώσεων νεολαίας, 1920).
συστήματος στο μονοπωλιακό του στάδιο. Η Το έργο του Λένιν επέδρασε αποφασιστικά
μελέτη αυτή, μέσω της ανάδειξης της ανισο- στην περαιτέρω ανάπτυξη της μαρξιστικής α-

173
Λεόντιεφ

ναφοράς φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας, αριθμητικώς και δύο κατ' είδος. Δεν υπάρχει
γεγονός που αντανακλάται μεταξύ άλλων και λοιπόν αντίφαση, όταν για το ίδιο πράγμα λέμε
στις έντονες έριδες που συνεχίζονται αναφο- ότι είναι και ένα και δύο, διότι κάθε αριθμός
ρικά με την αξιολόγηση του έργου του. Παρα- είναι αληθινός από άλλη άποψη και άλλο
τηρείται αφ" ενός μια δογματική και εξωιστορι- νόημα. Η συλλογιστική αυτή του Λεοντίου πα-
κή εξέταση της συμβολής του και αφ' ετέρου ραπέμπει κατ' ευθείαν στον Αριστοτέλη. Με
μια δαιμονολογική απόρριψή του, μια συλλή- τον τρόπο αυτό γίνεται εισηγητής των αριστο-
βδην υποβάθμιση του έργου του, το οποίο τελικών ορισμών στη θεολογία, και ειδικά στη
δήθεν συνδέεται με κάποια ιδιότυπη "ασιατι- Χριστολογία, και η διδασκαλία του δίνει νέα
κού" τύπου ερμηνεία και εφαρμογή του μαρξι- ώθηση στη θεολογία με προεκτάσεις στον Με-
σμού. Η αντιλενινισπκή προκατάληψη πρόβαλ- σαίωνα. Γενικά, θεμέλιο ολόκληρης της σκέ-
λε ιδιαίτερα έντονα με την επικράτηση της α- ψης του Λεοντίου αποτελεί το Χριστολογικό
στικής αντεπανάστασης στη χώρα που ίδρυσε πρόβλημα και προσπαθεί να συμφιλιώσει τη
ο ίδιος, στην πρώην ΕΣΣΔ. Ωστόσο η κριτική α- λαϊκή αντίληψη των Ελλήνων στο θέμα του
φομοίωση του έργου του Λένιν συνιστά απα- Ιησού με το σχετικό δόγμα, όπως αυτό είναι
ραίτητο όρο της ανάπτυξης της μαρξιστικής διατυπωμένο από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας.
φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας. Εργα του: Αλλα έργα του Λεοντίου, που θεωρούνται επί-
"Απαντα", τομ. 1-55, Μόσχα, 1958-1965 (ελ- σης γνήσια, είναι: Επίλυσις των υπό Σεβήρου
λην. έκδοση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα). προβεβλημένων συλλογισμών και Κατά Σεβή-
Βιβλιογρ.: Ο Λένιν ως φιλόσοφος, Μόσχα, 1969.- Ε.
ρου.
Ιλιένκοφ. Η διαλεκτική του Λένιν.... Σ.Ε., Αθήνα, 1988.- Βιβλιογρ.: Grumel V., 'La sotànologle de Leone de
Π. Βρανίτσκι, Ιστορία του μαρξισμού, τ. 1, Οδυσσέας, Byzance'. EOR 36 (1937) 385-397.- Θεοδώρου Α., Χρι-
Αθήνα. 1976. στολογική ορολογία και διδασκαλία Λεοντίου του Βυζα-
Δ. Πστέλης ντίου, Αθήνα, 1955.- Τατύκη Β. Ν., Η Βυζαντινή φιλοσο-
φία, Αθήνα, 1977, σ. 73-83.
Λεόντιεφ Κωσταντίν Νικολάγεβιτς (Κουντίνο- Απ. Τζαφερόπουλος
βο, 1831 - Τρόιτσε Σεργκίεφ, 1891). Ρώσος αρ-
θρογράφος και λογοτεχνικός κριτικός, γνω- Λεπλέ Πιερ Γκιγιώμ Φρεντερίκ (Pierre
στός για τα άρθρα του τα σχετικά με τον πολι- Guillaume Frédéric Le Play, 1806-1882). Γάλ-
τισμό (συλλογή τους, "Η Ανατολή, η Ρωσία και λος διανοητής, από τους πρωτοπόρους της
ο σλαβισμός", 2 τόμ., 1885-1886). Ο Λεόντιεφ, κοινωνιολογίας*. Αν και μηχανικός, καθηγητής
κρίνοντας επικίνδυνο τον αστικό φιλελευθερι- της μεταλλειολογίας (1840), αφιερώθηκε στην
σμό και τα δεινά που τον ακολουθούν, εισηγεί- ενδελεχή έρευνα των κοινωνικών φαινομέ-
ται τον λεγόμενο "βυζαντινισμό" (= μοναρχική νων. Με τις υποδειγματικές μονογραφίες του
εξουσία, θρησκευτικότητα, διατήρηση της τα- για την εργατική τάξη, την παραδοσιακή οικο-
ξικής διαίρεσης της κοινωνίας). Τα "Απαντά" γένεια, τα έθιμα, τις τοπικές συνθήκες και τις
του, τ. 1-9, Μόσχα, 1912-13. θρησκευτικές παραδόσεις, αξιοποίησε τη συ-
Ε. Χ.
γκριτική έρευνα και την κοινωνικο-στατιστική
τεχνική, θεμελιώνοντας στις κοινωνικές επι-
Λεόντιος Βυζάντιος (περίπου 475-542). Βυζα- στήμες αυτό που είναι γνωστό ως περιπτωσιο-
ντινός μοναχός και θεολόγος. Κατά τη νεότη- λογική μέθοδος. Οι απόψεις του για τη μεγάλη
τά του προσχώρησε στους Νεστοριανούς*, σημασία της επιστημονικής διερεύνησης των
αλλά αργότερα επανήλθε στην Ορθοδοξία και πραγματικών συνθηκών της καθημερινής ζωής
με το έργο του Βιβλία τρία κατά Νεστοριανών και οι εργασίες του προκάλεσαν τη δημιουργία
και Ευτυχιανών απέδειξε ότι όλες οι αιρέσεις μιας ολόκληρης σχολής που η επιρροή της υ-
που αναφέρονται στο πρόσωπο του Χριστού πήρξε έντονη έξω από τη Γαλλία, κυρίως στην
δεν αποτελούν παρά ανόητα και ασεβή λάθη ο- Αγγλία, αλλά και στην Τουρκία και αλλού.
φειλόμενα στο ότι από τους θεμελιώδεις Εργα του: Les Ouvriers Européens (Οι Ευρω-
όρους που χρησιμοποιούν λείπει η ακρίβεια και παίοι Εργάτες, 1855 και 2η εξάτομη αναθεω-
η σαφήνεια νοήματος. Ο Ιησούς, κατά τον Λε- ρημένη έκδοση 1877-79) - La Réforme Sociale
όντιο, ως πνεύμα είναι θεός και ως άνθρωπος en France (H Κοινωνική Μεταρρύθμιση στη
είναι άνθρωπος. Είναι ένας ως άνθρωπος και Γαλλία, 2 t. 1864) - L'Organisation du Travail(H
δύο ως φύση. Κατά την ίδια έννοια που έλεγε Οργάνωση της Εργασίας, 1870) - L' Organi-
ο Αριστοτέλης* ότι η ύλη και η μορφή είναι ένα sation de la Famille (H Οργάνωση της Οικογέ-

174
 Λεσνιέφσκι

νειας, 1871) - La Constitution Essentielle de /' Λέσβιος Βενιαμίν, βλ. Βενιαμίν Λέσβιος
Humanité (Το Θεμελιώδες Σύνταγμα της
Ανθρωπότητας, 1881) κ.ό. Λεσέν Ρενέ (Le Senne Réné, 1882-1954). Γάλ-
Βιβλιογρ.: Ν. TimascheH & G. Theodorson, Ιστορία Κοινω- λος φιλόσοφος, καθηγητής στη Σορβόννη και
νιολογικών θεωριών, μτφ. Δ. Τσαούσης, Gutenberg, μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών
Αθήνα, 1980. Επιστημών. Υπήρξε ένας από τους εκπροσώ-
θαν. Α. Βασιλείου πους της κίνησης "Φιλοσοφία του πνεύμα-
τος"*. Εργα: Εισαγωγή στη φιλοσοφία (1925),
Λερού (Leroux) Πιερ (1797-1871). Γάλλος κοι- Πραγματεία γενικής ηθικής ( 1941 ), Το καθήκον
νωνιολόγος και δημοσιογράφος. Ξεκίνησε την (1930), Πραγματεία χαρακτηρολογίας (1949)
καριέρα του ως τυπογράφος. Το 1824 ίδρυσε κ.ά.
την εφημερίδα "Σφαίρα", μέσω της οποίας ά- Απ. Τζ.
σκησε δριμύτατη κριτική κατά της δυναστείας
του Καρόλου Γ. Οπαδός του σαινσιμονισμού Λεσιέβιτς Βλαντίμιρ Βίκτοροβιτς (1837-1905).
και υποστηρικτής κάθε φιλελεύθερης κίνησης, Ρώσος φιλόσοφος, θετικιστής. Φίλος του Μι-
υπεραμύνθηκε της χειραφέτησης της γυναίκας χάηλοβιτς* και των επαναστατικών κύκλων, ε-
και της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Το 1848 ξορίστηκε στη Σιβηρία. Οι φιλοσοφικές του α-
εξελέγη βουλευτής και μετά το πραξικόπημα πόψεις εξελίχθηκαν από τον θετικισμό* του
του Ιουλίου εξορίσθηκε, για να επιστρέψει στο Κοντ* στον εμπειριοκριτικισμό* του Αβενάρι-
Παρίσι οριστικά το 1869. Η μικρή σχετικά μόρ- ους*. Βασικό σημείο των φιλοσοφικών του α-
φωσή του διαφαίνεται στην ετερογένεια της πόψεων ήταν το πρόβλημα της σχέσης φιλο-
σκέψης του, η οποία όμως δεν υστερεί σε γνή- σοφίας* και επιστήμης*, θεωρούσε ότι η φιλο-
σια αισθήματα πατριωτισμού, προσήλωση στις σοφία αποτελεί "ανώτατη σύνθεση των επι-
δημοκρατικές αρχές και στον ανθρωπισμό. στημονικών ιδεών", είναι δηλαδή μια παραλλα-
Υπήρξε ο πρώτος που μεταχειρίσθηκε και κα- γή επιστήμης, επιστημονικής κοσμοθεωρίας,
θιέρωσε στα κείμενά του τον όρο "σοσιαλι- είναι ένα "σύστημα εννοιών". Οι έννοιες όμως
σμός". Εργα του: Περί της ανθρωπότητας, δεν εκφράζουν κάποιες ιδιότητες του αντικει-
Περί ισότητας, Κριτική επί της εκλεκτικότητας. μένου της γνώσης, γιατί η γνώση περιορίζεται
Παναγ. Πόκος στα όρια της "εμπειρίας"*. ΓΓ αυτό ο Λεσιέβιτς
αρνείται τον "μεταφυσικό" (δηλαδή τον αντι-
Λερουά Εδουάρδος (Le Roy, 1870-1954). Γάλ- κειμενικό) χαρακτήρα του νόμου για τη σχέση
λος μαθηματικός και φιλόσοφος. Υπήρξε μα- αιτίας - αποτελέσματος, που παραδέχεται ο
θητής του Πουανκαρέ" και οπαδός του Μπερ- "αφελής ρεαλισμός" (υλισμός*) και η "θεωρη-
σιακή" φιλοσοφία. "Για την κριτική φιλοσοφία",
ξόν', τον οποίο αντικατέστησε στην έδρα της
έγραφε, "δεν υπάρχουν αιώνιοι, αναλλοίωτοι
φιλοσοφίας του Κολλεγίου της Γαλλίας. Ανή-
νόμοι που κυβερνούν τον κόσμο". Οι γνώσεις
κει στους ιστορικούς και κριτικούς της φιλοσο-
μας έχουν "σχετικό, συμβατικό χαρακτήρα"·
φίας του 20ού αι., οι οποίοι προσπάθησαν να
δεν είναι αντικειμενικές. Ο κόσμος και τα
ανακαινίσουν παλαιότερες θεωρίες. Το σύστη-
πράγματα δεν είναι παρά οράματα και έχουν
μά του είναι ένας συνδυασμός επιστήμης, φι-
νόημα μόνο όταν υπάρχουν άνθρωποι/υποκεί-
λοσοφίας, θρησκείας, τις οποίες κρίνει με
μενα που τα προσλαμβάνουν και τα σκέπτο-
βάση την αρχή του πραγματισμού* και τη θεω- νται.
ρία της ζωής του Μπερξόν. Εξετάζοντας ειδι-
κότερα την επιστήμη κάτω από το πρίσμα του θεοχ. Κεσσίδης
συμβατισμού (conventionalisme) καταλήγει
στην άποψη ότι όλα τα αντικείμενα αυτής (γε- Λεσνιέφσκι (Lesniewski) Στανισλάβ (1886-
νικές αρχές, νόμοι, θεωρίες κ.λπ.) είναι συμβα- 1939). Πολωνός λογικός και φιλόσοφος, από
τικά, κάτι δηλαδή που εμείς ορίζουμε. Εργα: τους κύριους εκπροσώπους της "Λβοφ - Βαρ-
θετική επιστήμη και φιλοσοφία της ελευθε- σοβίας σχολής"*. Επιχειρούσε τη συγκρότηση
ρίας (1900), Δόγμα και κριτική (1906), Μια νέα καθολικής λογικής θεωρίας, ικανής να απαλλά-
φιλοσοφία: Μπερξόν (1912), Το πρόβλημα του ξει τον νομιναλισμό* από τα παράδοξα. Εργα
θεού (1929), Εισαγωγή στο θρησκευτικό πρό- του: Collected Logical Papers, Warszawa,
βλημα (1944) κ.ά. Dordrecht, 1988.
Απ. Τζ. Δ. π.

175
Λέσινγκ

Λέσινγκ Γκόττχολντ Εφραίμ (Lessing Gotthold Ασχολείται πλέον συστηματικά με την κριτική
Ephraim, 1729-1781). Γερμανός δραματουρ- του θεάτρου σε σειρά κριτικών άρθρων τα
γός και κριτικός της λογοτεχνίας, αισθητικός, οποία εκδίδονται υπό τον τίτλο Αμβουργική
ιστορικός και θεολόγος. Γεννήθηκε στην πόλη Δραματουργία (Hamburg Dramaturgy, 1767-9).
Κάμεντς της Σαξονίας. Γιος λουθηρανού Στα άρθρα αυτά ο Λέσινγκ, υπό την επίδραση
ιερέα, φαινόταν προορισμένος για μια ξεχωρι- του Diderot*, συνδέει αριστοτελικά και νεοκλα-
στή σταδιοδρομία στη θεολογία, την οποία αρ- σικά πρότυπα με τον ρεαλισμό που ο ίδιος καλ-
χικά σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Λιψίας, λιεργούσε, αναλύει την ουσία της τραγωδίας
όπου γνώρισε τον εκλαϊκευμένο ορθολογισμό και επαινεί τη μεγαλοφυία του Σαίξπηρ. Το
του Διαφωτισμού*, του οποίου κύριος εκπρό- 1770, ως διευθυντής της βιβλιοθήκης του
σωπος ήταν ο Christian Wolff*. Στη συνέχεια ε- δούκα Brunswick, εγκαθίσταται μέχρι το τέλος
πιδόθηκε στη σπουδή της ιατρικής, των φυσι- της ζωής του στο Wolfenbüttel και ασχολείται
κών επιστημών, της φιλοσοφίας και της φιλο- με τη φιλοσοφία, την ιστορία και τη δραμα-
λογίας (Πανεπιστήμια Λιψίας και Βιττεμβέρ- τουργία. Ανάμεσα στα θεατρικά έργα της επο-
γης). Γρήγορα ωστόσο τα ενδιαφέροντά του χής αυτής είναι η Αιμιλία Γκαλάττι και ο Νάθαν
τον έστρεψαν προς τη λογοτεχνία και το θέα- ο Σοφός, δράμα υψηλής φιλοσοφικής πνοής,
τρο, με συνέπεια να αφοσιωθεί στη δραματική που περιέχει μηνύματα κοσμοπολιτισμού και
σύνθεση και τη λογοτεχνική δημοσιογραφία θρησκευτικής ανοχής. Στα τελευταία χρόνια
(1766). Η κριτική του ικανότητα αναδείχθηκε της ζωής του ο Λέσινγκ ασχολήθηκε με θεολο-
σε σειρά άρθρων που δημοσιεύθηκαν στο πε- γικές συζητήσεις. Οι θρησκευτικές και ηθικές
ριοδικό "Επιστολές για τη σύγχρονη λογοτε- του αντιλήψεις επηρέασαν τον θρησκευτικό
χνία" (1759-65), όπου η συνεργασία του με στοχασμό του 19ου αιώνα και είχαν απήχηση
τους Friendrich Nicolai και Moses Mendelssohn στον Kierkegaard* και στον Coleridge.
έδωσε νέα κριτήρια στη γερμανική κριτική. Τα γραπτά του Λέσινγκ για την τέχνη και τη
Κατά την παραμονή του στο Breslau (1760-5), λογοτεχνία, μολονότι δεν αναλύουν ούτε κρί-
ως γραμματέας πρώσου στρατηγού, ασχολή- νουν την αισθητική εμπειρία, έθεσαν τέλος
θηκε με κλασικές μελέτες, καρπός των οποίων στην ηγεμονία του γαλλικού νεοκλασικού λο-
υπήρξε το δοκίμιο αισθητικής Λαοκόων ή για γοτεχνικού προτύπου και υποστήριξαν την ε-
τα όρια της ζωγραφικής και της ποίησης (Lao- λευθερία του καλλιτέχνη και την απαλλαγή
koon, oder über die Grenzen der Malerei und του από τις συμβάσεις και τους κανόνες της υ-
Poesie, 1766). Στο έργο αυτό, αφορμώμενος παγορευμένης τυπικότητας. Ο Λαοκόων ειδι-
από το γνωστό ομώνυμο μαρμάρινο σύμπλεγ- κότερα έδωσε στη νεοκλασική ποιητική μια
μα της ροδιακής σχολής, που χαρακτηρίζεται νέα φιλοσοφική βάση και στήριξε τον κλασικι-
από νατουραλισμό και ένταση συναισθημάτων, σμό του Γκαίτε* και του Schiller. Αναλυτικό
χαράζει κατά τρόπο κλασικό τις μεταξύ των ει- πνεύμα ο Λέσινγκ και θαρραλέος στοχαστής
καστικών τεχνών και των τεχνών του λόγου παραμένει μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορ-
διαφορές και αναιρεί τις νεοκλασικές αντιλή- φές της γερμανικής λογοτεχνίας και προάγγε-
ψεις για το ωραίο και το τραγικό του Win- λος του ρομαντικού κινήματος.
ckelmann, ο οποίος είχε τονίσει τη "μεγαλο- Βιβλιογρ.: Cassirer Ε., The Philosophy ol the Enlighten-
πρεπή απλότητα" και την "ήρεμη επιβλητικότη- ment, μτφρ. από γερμ.. Princeton, 1951- Combrich Ε. Η..
τα" της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Ασκώντας Lessing. Proceedings of the British Academy, 43 (1957)
133-156.- Harard P.. La Pensée européenne au IBéme
κριτική στα νεοκλασικά πρότυπα θέτει εδώ το siècle: De Montesquieu à Lessing, Paris. 1946.- Beardsley
ερώτημα τι πράγμα μπορεί να μιμηθεί μια δε- M.. Ιστορία των αισθητικών θεωριών, μτφρ. στην ελλ.
δομένη τέχνη με τη μεγαλύτερη επιτυχία και 1989.
αναπτύσσει μια αισθητική συλλογιστική με σα- Α. Γλυκοφρύδη - Λεοντοίνη
φήνεια και ακρίβεια. Οι απόψεις του για διάκρι-
ση φυσικών και συμβατικών σημείων, που δια- Λέσχη της Ρώμης. Διεθνής κοινωνική, μη κυ-
τυπώνονται σε σημειώσεις και επιστολές, φαί- βερνητική οργάνωση που συγκεντρώνει επι-
νονται επίσης να προαναγγέλλουν αισθητικές στήμονες, πολιτικούς και δημόσιες προσωπι-
αντιλήψεις του 20ού αιώνα (Charles Peirce*). κότητες πολλών χωρών. Ιδρύθηκε το 1968 με
To 1767 δημοσιεύεται η αισθηματική κωμωδία πρωτοβουλία ενός ιταλού οικονομολόγου, επι-
του Μίνα φον Βόρχελμ και γίνεται κριτικός χειρηματία και δημόσιου παράγοντα, του Α.
σύμβουλος του θεάτρου του Αμβούργου Πετσέι, που έγινε και πρόεδρος της Λέσχης.

176
 Λεφέβρ

Τα μέλη της δεν αντιπροσωπεύουν επίσημα τα που περιέχει τη φυσική θεωρία του, και το Περί
συμφέροντα καμιάς συγκεκριμένης χώρας. νου, που περιείχε τη γνωσιολογία* του. Από το
Την οργάνωση και τον συντονισμό των δρα- δεύτερο παραδίδεται ένα και μοναδικό από-
στηριοτήτων της Λέσχης ανέλαβε μια Εκτελε- σπασμα: "Κανένα πράγμα δεν γίνεται τυχαία,
στική Επιτροπή. Η Λέσχη της Ρώμης οργανώ- αλλά τα πάντα γίνονται από κάποιο λόγο και
νει ετήσιες συνελεύσεις των μελών της, συ- από κάποια ανάγκη" ("Ουδέν χρήμα μάτην γί-
μπόσια και σεμινάρια, συναντήσεις με πολιτι- νεται, αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπ' ανά-
κούς ηγέτες και με εκπροσώπους του κόσμου γκης"). Φυσικά τα παραπάνω έργα αναφέρο-
των επιχειρήσεων. Οι εργασίες της Λέσχης νται και στον κατάλογο των συγγραμμάτων
της Ρώμης στρέφονται προς τη μελέτη σφαιρι- του Δημόκριτου. Για την περίπτωση που ο Λεύ-
κών προβλημάτων της επικαιρότητας. Σκοπός κιππος μπορεί να θεωρηθεί σαν ιστορικό πρό-
της είναι να βοηθήσει στην συνειδητοποίηση σωπο, ας σημειωθεί ότι οι βασικές θέσεις του
των δυσκολιών στις οποίες προσκρούει η ανά- στην Ατομική θεωρία, όπως αυτή έχει εκτεθεί
πτυξη της ανθρωπότητας, να επηρεάσει, κατά στο λήμμα Δημόκριτος, είναι ταυτόσημες με
συνέπεια, τη δημόσια γνώμη κ.λπ. Με πρωτο- τις θέσεις του Δημόκριτου.
βουλία της πραγματοποιήθηκαν ορισμένα προ- Ε. Ν. Ρούσσος
γράμματα ερευνών των οποίων τα αποτελέ-
σματα δημοσιεύτηκαν υπό μορφή ανακοινώσε-
Λεφέβρ (Lefèbvre) Ανρί (γεν. 16.6.1905). Γάλ-
ων. Ανάμεσα σ' αυτά: Στρατηγική για το αύριο
λος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, τυπικός εκ-
(1974), Στόχοι για την ανθρωπότητα (1977),
πρόσωπος της γαλλικής διανόησης, προικισμέ-
Πέρα από την εποχή της σπατάλης (1978),
Διάλογος για τον πλούτο και την ευημερία. νος με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια- κα-
Μια εναλλακτική άποψη (1980), Οι δρόμοι θηγητής της φιλοσοφίας στα πανεπιστήμια
προς το μέλλον. Γι α πιο αποδοτικές κοινωνίες του Στρασβούργου και της Ναντέρ (1965-
(1980) κ.λπ. Γενικά, από τις εργασίες της λεί- 1973). Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 προ-
πει η ομοιογένεια, αν και περιλαμβάνουν ένα σχώρησε στο Κομμουνιστικό κόμμα και αφιε-
ευρύ φάσμα συγκεκριμένων επιστημονικών ρώθηκε στη μελέτη του μαρξισμού*, αντιτασ-
εργασιών και φιλοσοφικών συλλογισμών για σόμενος αποφασιστικά στο παρελθόν, στην
την ύπαρξη του ανθρώπου, τις ανθρώπινες κρίση της αστικής κοινωνίας και την αποαν-
αξίες, τις προοπτικές ανάπτυξης της ανθρωπό- θρωποποίηση.
τητας. Οι εργασίες σφαιρικής "μοντελοποίη- Στο φιλοσοφικό του έργο κεντρική θέση κατέ-
σης", η κατασκευή, με ηλεκτρονικούς υπολογι- χουν οι κατηγορίες της "ολότητας" και του "αρ-
στές, των πρώτων μοντέλων του κόσμου κ.λπ., νητικού" (καθώς και του "πιθανού") και μια ιδι-
όλα τούτα είναι θετικές πλευρές της δράσης αίτερη προβληματική για την αλλοτρίωση και
της Λέσχης της Ρώμης. τη φιλοσοφία της καθημερινής ζωής. "Η αν-
θρώπινη ουσία βρίσκεται στην ολότητα της
Βιβλιογρ.: Α. Peccei. The Human Qualities (1978).- Β. M. κοινωνικής διαδικασίας", υποστηρίζει ήδη στο
Λειμπιν, Γα μοντέλα του κόσμου και η μορφή του ανθρώ-
που (κριτική ανάλυση των ιδεών της Λέσχης της Ρώμης
έργο Διαλεκτικός Υλισμός (1939), προτείνο-
(1982). ντας στη φιλοσοφική συζήτηση της εποχής
Γιάν. Κρητικός την έννοια του "ολικού ανθρώπου", όχι ως a
priori, απόλυτη, μεταφυσική ουσία, αλλά ως τη
Λεύκιππος (Αβδηρα; 480;-400; π.Χ.). Κατά την διαλεκτική ενότητα υποκειμένου και αντικειμέ-
παράδοση θεμελιωτής της αρχαίας Ατομικής* νου του γίγνεσθαι, ως προαναγγελία μιας
θεωρίας, μαθητής του Ζήνωνα* του Ελεάτη και λύσης: της αντιστροφής της διασπασμένης
δάσκαλος του Δημόκριτου*. Η ιστορική ύπαρξη προσωπικότητας και της ιδεολογίας που αυτή
του προσώπου του αμφισβητείται ήδη από την συνεπάγεται και της άρσης όλων των ανθρώπι-
αρχαιότητα, και μάλιστα από τον συνεχιστή νων αλλοτριώσεων. Ο άνθρωπος, σήμερα, στέ-
της Ατομικής φιλοσοφίας Επίκουρο*. Νεότεροι κεται αποξενωμένος κι εχθρικός απέναντι στις
μελετητές υποθέτουν ότι πρόκειται για φαντα- ίδιες του τις αντικειμενοποιήσεις. Η ανατροπή
στικό πρόσωπο, που μιλάει μέσα στο σύγγραμ- - άρνηση αυτής της κατάστασης μεσολαβείται
μα του Δημόκριτου Μέγας διάκοσμος, όπως η από την έννοια της ανθρώπινης πράξης που
θεά Δίκη μιλάει μέσα στο έργο του Παρμενίδη* ταυτίζεται, κατά τον Λεφέβρ, με την "ολική ε-
Περί φύσεως. Κατά την παράδοση, έργα του παναστατική πράξη".
Λεύκιππου θεωρούνται ο Μέγας διακόσμος, Στο κοινωνικό επίπεδο η κατηγορία της ολότη-

Φ.Λ., Γ-12 177

Λέων ΑΑλάτιος

τας συνυφαίνεται με την ανάγκη για μια θεω- δείξει πως κατά βάση δεν υφίσταται καμία θε-
ρία ευρύτερη από την κοινωνιολογική - πολιτι- μελιώδης διαφορά ανάμεσα στην Ανατολική
κή - οικονομική ανάλυση, μια "θεωρία του πολι- και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ενδεικτικές
τισμού", που θ' αγκαλιάζει όλες τις πλευρές για το σκοπό αυτό είναι οι παρακάτω μελέτες
της κοινωνικής διαδικασίας. του, οι μόνες που γράφτηκαν στα ελληνικά: 1.
Ο Λεφέβρ διατυπώνει μια θεωρία των "ανα- Εγχειρίδιον περί της εκπορεύσεως του Αγίου
γκών" και προχωρεί σε μια φιλοσοφία της "ολι- Πνεύματος, Ρώμη, 1658. 2. Σύμβολον του Με-
κής συμμετοχής" (επανεκτιμώντας ριζικό το γάλου Αθανασίου, Ρώμη, 1659. Εάν εξαιρέσει
στοιχείο του αυθόρμητου), τονίζοντας την α- κανείς τη βιβλιοθήκη του Βατικανού, πολλά ι-
ναγκαιότητα της "αυτοδιακυβέρνησης" ως βα- διόγραφα συγγράμματα, επιστολιμαίες απα-
σικού στοιχείου μιας καθολικής και διαρκούς ντήσεις και διαφόρου τύπου σκαλαθύρματα
πολιτισμικής επανάστασης. Έργα του: Διαλε- που συνιστούν τους 237 τόμους, σύμμικτης
κτικός υλισμός (Matérialisme dialectique, ύλης, του Λέοντα Αλλάτιου, φυλάσσονται από
1939)· Τυπική λογική, διαλεκτική λογική (Logi- το 1803 στη βιβλιοθήκη Vallicelliana της
que formelle, logique dialectique, 1947)· Ta ση- Ρώμης.
μερινά προβλήματα του μαρξισμού (Les Βιβλιογρ.: Παπαδόπουλος θωμ., Αι Carte Allacciane,
problèmes actuels du marxisme, 1958)' Πέρα "Παρνασσός" 5 (1963), σσ. 35-42.- Τατάκης Β., Η Βυζα-
από τον στρουκτουραλισμό (Au - delà du stru- ντινή Φιλοσοφία, μτφ. Σ. Καλπουρτζή. εκδ. Σχολής Μω·
ραίτη. Αθήνα. 1977 - Τωμαδόκης Ν., Λέων Αλλάτιος και
cturalisme)· Το δικαίωμα στην πόλη (Le droit de
άλλοι λατινόφρονες, "Κλεις της Βυζαντινής Φιλολο-
la Ville)· H καθημερινή ζωή στον σύγχρονο γίας", τ. 1, 3η έκδ. Αθήναι, 1965, σσ. 72-74.
κόσμο (La vie quotidienne dans le monde Π. Φαραντάκης
moderne, 1969)· H κοινωνιολογία του Μαρξ
(Sociologie de Marx, 1966)· Χέγκελ, Μαρξ, Λέων ο Μαγεντηνός. Ενας από τους σπουδαι-
Νίτσε (Hegel, Marx, Nietsche, 1975). ότερους Βυζαντινούς ερμηνευτές και σχολια-
Αντώνης Οικονόμου στές των έργων του Αριστοτέλη*. Ήκμασε
κατά το δεύτερο μισό του ΙΔ' αιώνα. Ασπάσθη-
Λέων Αλλάτιος (Χίος, 1586 - Ρώμη. 1669). Πο- κε αρχικά τον μοναχικό βίο, όμως αργότερα
λυγραφότατος Ελληνας λόγιος της Αναγέννη- χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Μυτιλήνης. Από
σης, γιος του Νικόλαου Βεστάρχη, επονομαζό- τον Αριστοτέλη σχολίασε το Περί ερμηνείας
μενου και Αλλάτζη, και της Σεβαστής Νευρί- και τα Πρώτα αναλυτικά, καθώς και διάφορες
δου. Τα πρώτα εγκύκλια μαθήματα ο Λέων τα άλλες πραγματείες του Σταγειρίτη.
παρακολούθησε στο ρωμαιοκαθολικό σχολείο Μαριάντζελα Ιέλο
της Χίου, όπου δίδασκε ελληνικά και ο αδελ-
φός της μητέρας του Μιχαήλ Νευρίδης, ο ο- Λέων ο πυθαγόρειος (περ. 400 π.Χ.). Στους αρ-
ποίος είχε ασπασθεί τον Καθολικισμό. Σε ηλι- χαίους πυθαγόρειους μαθηματικούς και φιλο-
κία δεκατριών περίπου ετών ο Αλλάτιος γρά- σόφους αναφέρεται από την παράδοση και ο
φτηκε στο Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθα- Λέων, απλώς ως πυθαγόρειος και ως μαθητής
νασίου της Ρώμης, γνωστό επίσης και ως του Αλκμαίωνα του Κροτωνιάτη* (D.K. I 214,
"Ελληνομουσείον", που τελικά είχε μετατρα- απόσπ. 1 ). Κατά μία πληροφορία του Πρόκλου*
πεί σε κέντρο προσέλκυσης των Ελλήνων (5ος μ.Χ.), ο Λέων αναφέρεται ως ένας από
στον Ιησουιτισμό. Εκεί με θαυμαστή ευστρο- τους προδρόμους του Ευκλείδη*, του διάση-
φία πνεύματος σπούδασε Θεολογία και Φιλο- μου μαθηματικού/γεωμέτρη του 4ου αι. π.Χ.,
σοφία μέχρι το 1610. Ωστόσο, δεν περιορίστη- μαζί με δύο άλλους μαθηματικούς, τον Ιππο-
κε στη μελέτη των παραπάνω μόνο μαθήσεων. κράτη και τον Θεύδιο. Στον Λέοντα μάλιστα α-
Μεταβαίνει στη Ρώμη από όπου το 1616 πήρε ποδίδεται έργο με τον ίδιο τίτλο, δηλαδή Στοι-
το δίπλωμα της Ιατρικής. χεία, όπως του Ευκλείδη.
Από το 1623 έως το 1661 ο Λέων ασχολείται Βιβλιογρ.: R. Ε. No 8.- L. Heath, Euclid's Elements.
συστηματικά με την έρευνα ελληνικών χειρο- Cambridge, 1952, τόμ. I, σελ. 116.
γράφων και την έκδοση μελετών κλασικών Βασ. Κύρκος
αλλά και βυζαντινών συγγραφέων σε βαθμό
που σήμερα να διεκδικεί τον τίτλο του πρώτου λήθη. Διαδικασία που αφορά στην ψυχική λει-
βυζαντινολόγου. Ουσιαστικά, ωστόσο, όλη του τουργία της μνήμης και συνίσταται στη σταδια-
τη ζωή την ανάλωσε προσπαθώντας να απο- κή απάλειψη του απομνημονευμένου και απο-

178
 Λιβάνιος

θηκευμένου σε αυτήν υλικού. Οι πρώτες έρευ- "Psychol Forsh", 1927 No 9.- Π. Φρες - Ζ. Πιαζέ, Πειραμα-
νες σχετικά με τη λήθη πραγματοποιήθηκαν τική ψυχολογία, τόμος IV, Μόσχα. 1973.- Α. Α. Σμυρνόφ,
Ζητήματα ψυχολογίας της μνήμης, Μόσχα, 1961.
από τον Γερμανό ψυχολόγο Hebbingaus.
Ευάγγ. Μανουρός
Εφαρμόζοντας μια σειρά μεθόδων με απομνη-
μόνευση και ανάκλαση από τη μνήμη, μέσω
της αναπαραγωγής μη σημασιοδοτημένων λέ- λήψη του ζητούμενου, βλ. σόφισμα
ξεων, αποκάλυψε ότι η διαδικασία της λήθης
του απομνημονευμένου υλικού είναι συνάρτη- Αι. Φιλοσοφικός όρος του κινεζικού στοχα-
ση της συχνότητας της επανάληψης και της σμού. Σημαίνει την ιδέα, την αρχή, τον λόγο,
διασποράς του υλικού στον χρόνο. Η συνάρτη- τη μορφή. Οι Κινέζοι, παρά την αδυναμία για α-
ση αυτή βρήκε την έκφρασή της στην "Καμπύ- φαίρεση ενός πράγματος, πίστευαν ότι πίσω
λη της λήθης του Hebbingaus". Η διαδικασία από τον εξωτερικό κόσμο υπάρχει ο κόσμος
της λήθης έγινε ιδιαίτερο αντικείμενο ανάλυ- των ιδεών Li. Κάθε πράγμα του εξωτερικού κό-
σης στα πλαίσια κυρίως της Γνωστικής Ψυχο- σμου, για να είναι αυτό που είναι, πρέπει να α-
λογίας* (Cognitive Psychology), όπου διατυπώ- νταποκρίνεται απόλυτα στην ιδέα (Li). To Li, η
θηκαν δύο κατά βάση θεωρίες σχετικά με τη ιδέα, ο λόγος, η αρχή συνδεόμενη με το Ch' i,
λήθη. Η πρώτη είναι γνωστή ως υπόθεση "της δηλαδή την ύλη, δημιουργεί αυτόν τον κόσμο,
αλληλεπίδρασης", σύμφωνα με την οποία η όπως τον βλέπουμε. Παρ' όλα αυτά οι Κινέζοι
λήθη εκδηλώνεται κατά την απομνημόνευση δεν εμβάθυναν περισσότερο στις παραπάνω
νέου υλικού, το οποίο ερχόμενο σε επαφή με έννοιες αλλά παρέμειναν σε μια γενική διατύ-
το ήδη απομνημονευμένο, και σε αλληλεπί- πωσή τους.
δραση μ' αυτό, καταστρέφει τις υπάρχουσες Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της κινεζικής
σχέσεις συνειρμού, προκαλώντας την απάλει- φιλοσοφίας, τ. Α', εκδ. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα. 1981.
ψη από τη μνήμη ενός τμήματος του αποθη- Αλέξ. Καριώτογλου
κευμένου υλικού. Σύμφωνα με τη δεύτερη υ-
πόθεση, γνωστή ως υπόθεση της αποδυνάμω- Αι ετικέτα. Εννοια της κινεζικής διαλεκτικής, η
σης του ίχνους, η λήθη είναι ένα φυσικό γεγο- οποία επιτάσσει τη συμμόρφωση σε ορισμέ-
νός το οποίο προέρχεται εξαιτίας της αποδυ- νους εθιμοτυπικούς κανόνες. Σύμφωνα με την
νάμωσης με τον χρόνο της συνειρμικής σχέ- κινεζική σκέψη, η οποία συστηματοποιήθηκε
σης. Τη στενή σχέση της λήθης με τη σφαίρα κατ" εξοχήν από τον Κομφούκιο*, μια πράξη
την ασύνειδων διαδικασιών ανέδειξε η ψυχα- για να είναι εναρμονισμένη με τον ρυθμό της
νάλυση, στα πλαίσια της οποίας η λειτουργία φύσης δεν αρκεί να είναι εσωτερικά καλή και
αυτή κατανοείται ως αποτέλεσμα της λειτουρ- σωστή, αλλά πρέπει να εκδηλώνεται σύμφωνα
γίας των μηχανισμών άμυνας του εγώ, όπου, με ένα αισθητικό ιδεώδες, το οποίο οδηγεί σε
κατά τη δραστηριοποίηση τους, απωθείται από σωστή κοινωνική συμπεριφορά. Αυτή η συμ-
το πεδίο της συνείδησης εκείνο το υλικό το μόρφωση στους εθιμοτυπικούς κανόνες (Li)
οποίο εμφανίζεται ως απειλητικό για την προ- δημιουργεί πολιτισμένους υπηκόους ενός πο-
σωπικότητα. Στα πλαίσια της "θεωρίας του πε- λιτισμένου κράτους. Οι κανόνες αυτοί θεωρού-
δίου" του Κ. Levin*, η λήθη συνδέεται άμεσα με νται απαραίτητο στοιχείο για την τελείωση του
τη σφαίρα των κινήτρων και των "εν δυνάμει" ανθρώπου.
αναγκών. Γνωστό στο πεδίο της πειραματικής Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της κινεζικής
έρευνας, στα πλαίσια της σχολής αυτής, είναι φιλοσοφίας, τ. Α', εκδ. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1981.
το "φαινόμενο Ζέιγκαρνικ" (Zeigarnic effect), Αλέξ. Καριώτογλου
θεωρώντας τη λήθη ως φαινόμενο που αφορά
στην ψυχική λειτουργία της μνήμης, η Σοβιετι- Λιβάνιος (314-393 μ.Χ.). Ελληνας ρήτορας και
κή σχολή ψυχολογίας το ερμήνευσε στα πλαί- σοφιστής. Σπούδασε στην Αντιόχεια και στην
σια της θεωρίας της δραστηριότητας. Κατά τη Αθήνα. Ιδρυσε σχολές ρητορικής κατά σειρά
γνώμη της σχολής αυτής, η απάλειψη από τη στην Κων/λη, στη Νίκαια, στη Νικομήδεια και
μνήμη ενός υλικού είναι συνάρτηση της θέσης στην Αντιόχεια. Μαθητές του υπήρξαν ο αυτο-
που αυτό καταλαμβάνει στη δομή της δραστη- κράτωρ Ιουλιανός*, ο Μέγας Βασίλειος* και ο
ριότητας του υποκειμένου. Ιωάννης ο Χρυσόστομος*. Πίστευε και υπερά-
Βιβλιογρ.: Atkinson RC-Shiflrin RM. The control ol short- σπιζε τα είδωλα και συμμετείχε σε θυσίες
term memory, Scientific American, 1971.- Zeigarnic Β. V.. στους ναούς του ελληνικού πανθέου. Στο συγ-
Das Behalten erledigter und unerledigter Handlungen, γραφικό έργο του ανήκουν οι Λόγοι και οι Επι-

179
λίθος φιλοσοφική

στολές, που αναφέρονται κυρίως στα γεγονό- κύκλο του Μαρβούργου*, το κέντρο του ευρω-
τα, στις καταστάσεις και στα ήθη της εποχής παϊκού λογικοκριτικισμού' η φιλοσοφία του, ω-
του. Στα θέματά του ανήκουν οι διοικητικές με- στόσο, επηρεάσθηκε εξίσου από την καντιανή
ταρρυθμίσεις, καθώς και οι πολιτικές, οικονο- φιλοσοφία όσο και από τη νεοεγελιανή διαλε-
μικές και κοινωνικές σχέσεις των αστικών κέ- κτική. Στο έργο του Geist und Welt der Dialektik
ντρων με την περιφέρεια. Κατέθεσε, επίσης, (1929), ο Λίμπερτ επισημαίνει τη μετάβαση της
σοβαρές παρατηρήσεις και ερμηνείες για την διανόησης από τη δεοντολογική σκέψη (Καντ*
οικονομική ζωή της περιοχής του. Τον απα- / Χέγκελ*) στον σχετικισμό του Nietzsche*, τον
σχολούσε ιδιαιτέρως ο ρόλος του εμπορίου, υποκειμενισμό του Feuerbach* και του Dil-
τόσο του χερσαίου όσο και του θαλάσσιου, they*, μετάβαση η οποία αιτιολογεί την κρίση
στην οικονομική ευημερία ενός τόπου, καθώς της σύγχρονης κουλτούρας.
και το σύνολο των σχέσεων ανάμεσα στους Παναγ. Πάκος
γαιοκτήμονες και στους γεωργούς. Ενδιαφέ-
ρον παρουσιάζουν και τα κείμενά του που πε- λίμπιντο (libido). Είναι η ενστικτώδης ερωτική
ριγράφουν την εκπαιδευτική κατάσταση της ε- ορμή στην ψυχανάλυση. Συχνά όμως η λίμπι-
ποχής του. Αποτελεί, λοιπόν, μια σημαντικότα- ντο υποδηλώνει κάθε είδους ψυχική ενέργεια.
τη πηγή πληροφοριών για την ερμηνευτική
Η λίμπιντο είναι η μορφή ενέργειας που χρησι-
προσέγγιση του 4ου μ.Χ. αιώνα.
μοποιούν οι ορμές της ζωής, ώστε να εκπλη-
Χρ. Τερέζης
ρώσουν τον σκοπό της επιβίωσης και της διαι-
ώνισης του είδους. Ο Freud' εισάγει την έν-
λίθος φιλοσοφική. Λίθος με υπερφυσικές ιδιό- νοια της λίμπιντο το 1896. Η λίμπιντο εδράζε-
τητες, την οποία αναζητούσαν οι αλχημιστές ται στο ασυνείδητο μέρος της ψυχικής ζωής
και με την οποία πίστευαν ότι θα ήταν δυνατή του ατόμου, στο Εκείνο (Id). Είναι η γενετήσια
η μετουσίωση και ο εξευγενισμός των μετάλ- ορμή, η ορμή για ευχαρίστηση, η ορμή για
λων, και ιδίως των αγενών μετάλλων, σε ηδονή. Διακρίνουμε δύο τύπους λίμπιντο: α) τη
χρυσό και των κοινών λίθων σε πολύτιμους. ναρκισσιστική λίμπιντο ή τη λίμπιντο του εγώ,
Πέραν αυτού όμως απέδιδαν σ" αυτήν πλήθος κατά την οποία το εγώ χρησιμοποιεί ως αντι-
άλλων ευεργετικών ιδιοτήτων, όπως η προφύ- κείμενο το ίδιο το εγώ, και β) τη λίμπιντο του
λαξη και θεραπεία των ανθρώπων από τις α- αντικειμένου, όταν το εγώ επενδύει την ενέρ-
σθένειες, η παράταση της διάρκειας της ζωής γειά του σε άλλα άτομα ή αντικείμενα. Αντίθε-
και της νεότητας κ.λπ. Η αρχική ιδέα γεννήθη- το προς τη λίμπιντο είναι το ένστικτο της κα-
κε μεταξύ των Αλεξανδρινών Ελλήνων και από ταστροφής (Todestrieb), το οποίο παράγει πα-
αυτούς την παρέλαβαν οι Αραβες, οι οποίοι ρορμήσεις σκληρότητας και επιθετικότητας.
την μετέδωσαν στη μεσαιωνική Δυτική Ευρώ- Το Εκείνο, για να ικανοποιήσει την ερωτική
πη. Η βάση από την οποία ξεκινούσαν οι αλχη- ορμή, επιδιώκει την κάθεξη (κατοχή του αντι-
μιστές ήταν η ερμητική φιλοσοφία, κατά την κειμένου που επιθυμεί). Το εγώ αποτελεί τον
οποία το σύμπαν είναι ενιαίο και η ουσία αυτού ρυθμιστή της ικανοποίησης της λίμπιντο. Οταν
μία, αποτελούμενη από κράμα θείου, υδραργύ- το εγώ ικανοποιεί τις ανάγκες του Εκείνο, διο-
ρου και άλατος, και συνεπώς θεωρούσαν δυ- χετεύοντας τη λίμπιντο κατά τρόπο αποδεκτό
νατή τη μετατροπή του ενός στοιχείου σε από το Υπερεγώ, τότε εξασφαλίζεται η ψυχική
άλλο. Οι αρχικές προσδοκίες των αλχημιστών υγεία του ατόμου. Οταν όμως η λίμπιντο συ-
για την εύρεση αυτής της φιλοσοφικής λίθου γκρούεται με τις επιταγές του Υπερεγώ ή με
με τις θαυματουργές ιδιότητες μπορεί να δια- την πραγματικότητα, δημιουργείται ενδοψυχι-
ψεύσθηκαν, οι επίμονες όμως και μακροχρό- κή σύγκρουση, η οποία, εάν δεν βρει διέξοδο,
νιες προσπάθειές τους συνέβαλαν ουσιαστικά λύση από το Εγώ, οδηγεί σε νεύρωση ή ψύχω-
στην ανάπτυξη της επιστήμης της χημείας. ση ή διαταραχή της προσωπικότητας.
An. Τζ. Βασιλική Παππά

Λίμπερτ (Liebert) Αρτουρ. Γερμανός φιλόσο- ΛΙμπκνεχτ (Liebknecht) Βίλχελμ (1826-1900).

φος, από τις σημαντικότερες μορφές του νεο- Ενας από τους ιδρυτές του σοσιαλδημοκρατι-
καντιανισμού* (1878-1946). Καθηγητής στο κού κόμματος της Γερμανίας (1869) και ηγέτης
πανεπιστήμιο του Βερολίνου από το 1928 ως του γερμανικού και του διεθνούς επαναστατι-
το 1939, ο Λίμπερτ προσχώρησε νωρίς στον κού κινήματος. Συνεργάτης των Κ. Μαρξ* και

180
 Λιππς

Φ. Ένγκελς*. Έλαβε ενεργά μέρος στην επα- στην Ιένα, ο Λίμπμαν διαμόρφωσε τη φιλοσο-
νάσταση του 1848-49, ανέπτυξε ευρεία θεω- φία του υπό την ένταση και διαρκή επίδραση
ρητική και οργανωτική-πρακτική δραστηριότη- του κριτικού ιδεαλισμού. Στο έργο του Ο Καντ
τα. Το θεωρητικό του έργο αφορά κατ" εξοχήν και οι Επίγονοι (1865), τονίζει τη σημασία της
στην προπαγάνδιση της κοινωνικής και πολιτι- επιστροφής στον καντιανό κριτικισμό και δα-
κής φιλοσοφίας του μαρξισμού* (της υλιστικής νείζεται απ' αυτόν τις αρχές του φαινομεναλι-
αντίληψης της ιστορίας, του επιστημονικού σμού* και απριορισμού, για να εξουδετερώσει
σοσιαλισμού, της στρατηγικής και τακτικής το κύρος του "Ding an sich" (πράγμα καθεαυτό)
της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας). Επε- και να υπονομεύσει τη μεταφυσική*. Τα μετα-
ξεργάσθηκε ευρύ φάσμα ζητημάτων. Ανέπτυ- φυσικά συστήματα, κατ' αυτόν, επιφυλάσσουν
ξε με επαναστατική συνέπεια τη δραστηριότη- για την ουσία του κόσμου μια υποθετική ερμη-
τα του παρά τις ποικίλες διώξεις που είχε υπο- νεία, στηριγμένη κατά κύριο λόγο στην ενατέ-
στεί. Έργα του: Zur Grund - und Bodenfrage, νιση, που στερείται λογικού κύρους και επιστη-
Leipzig, 1876.- Gegen den Militarismus und μονικής μεθόδου.
gegen die neuen Steuern, Berlin, 1893 (μαζί με Παναγ. Πάκος
τον Α. Bebel).- Robert Blum und seine Zeit,
Berlin, 1896 κ.ά. Λιοτάρ (Lyotard) Ζαν-Φρανσουά (γεν. 1924).
Βιβλιογρ.: Π. Βρανίτσκι, Ιστορία του μαρξισμού, τ. 1. Γάλλος μεταμοντέρνος φιλόσοφος με έντονες
Οδυσσέας, Αθήνα.1976. επιδράσεις από τον Φουκώ* και τον Νίτσε*. Επι-
Δ. Π. χειρεί καταγγελία του σημειωτικού κειμένου
(discourse) του Καθολικού ως κειμένου της
ΛΙμπκνεχτ (Liebknecht) Καρλ (1871-1919). Εξουσίας, θεωρώντας ότι κάθε αξίωση συγκρό-
Ηγέτης και θεωρητικός του γερμανικού και του τησης γενικής ισχύος κανόνων εμπεριέχει τον
διεθνούς επαναστατικού εργατικού κινήματος, κίνδυνο της τρομοκρατίας. Απορρίπτει την ύ-
γιος του Β. Λίμπκνεχτ*, νομικός. Μαζί με τη Ρ. παρξη καθολικής γλώσσας και καθολικής ορθο-
Λούξεμπουργκ* τέθηκε επικεφαλής της αρι- λογικότητας. Έργα του: La condition post-
στερής τάσης της γερμανικής σοσιαλδημοκρα- moderne, Paris, 1979 (Ελλην. εκδ. μετ. Κ. Πα-
τίας. Από τους ιδρυτές της ομάδας "Σπάρτα- παγιώργη. Γνώση, Αθήνα, 1988).- Le Différend,
κος" (1916-1918) και του Κομμουνιστικού Κόμ- Paris, 1983.- Tombeau de /' intellectuel, Paris,
ματος της Γερμανίας (1918-1919). Ανέπτυξε 1984.- Απάντηση στο ερώτημα: τι είναι μεταμο-
ευρεία πολιτική και θεωρητική δραστηριότητα. ντέρνο, Λεβιάθαν, τ. 2,1988.- Να ξαναγράψου-
Ως βουλευτής του Ράιχσταγκ προώθησε τις α- με τη νεοτερικότητα, στο: "Η διαμάχη. Κείμενα
ντιπολεμικές και διεθνιστικές - επαναστατικές για τη νεοτερικότητα", Πλέθρον, Αθήνα, 1990.
θέσεις. Στράφηκε κατά των ιδεών του εξελικτι- Δ. π.
σμού, του ρεφορμισμού, της εξωιστορικής και
"υπερταξικής" ερμηνείας της αστικής δημο- Λιούις (Lewis) Τζωρτζ Χένρυ (1817-1878).
κρατίας και της μοιρολατρίας του οικονομικού Βρετανός φιλόσοφος και κριτικός. Ανήσυχη
ντετερμινισμού. Επέκρινε σφοδρά τις θέσεις φυσιογνωμία, σπούδασε ιατρική αλλά δεν ά-
του "σοσιαλεθνικισμού" και του αντιμπολσεβι- σκησε ποτέ το επάγγελμα του γιατρού. Τον α-
κισμού (βλ. Κ. Κάουτσκι). Υπήρξε σύμβολο η- πορρόφησε το θέατρο, στο οποίο θήτευσε ως
ρωικής επαναστατικής συνέπειας και αυταπάρ- ηθοποιός από το 1841 ως το 1850. Κατόπιν ε-
νησης*. Μετά την καταστολή της επανάστα- πισκέφθηκε τη Γερμανία, για να ασχοληθεί με
σης του 1919 συνελήφθη και θανατώθηκε μαζί τη φιλοσοφία. Δημοσίευσε κυρίως φιλολογι-
με τη Λούξεμπουργκ (15 Ιανουαρίου). Έργα κές μελέτες για το θέατρο, όπως: Ηθοποιός
του: "Gesammelte Reden und Schriften" Bd. 1- και ηθοποιία (1875). Ως προς τον φιλοσοφικό
9, Berlin, 1958-1968. στοχασμό του ανήκει στους εκπροσώπους της
Βιβλιογρ.: Π. Βρανίτσκι, Ιστορία του Μαρξισμού, τ. 1, εξελικτικής φιλοσοφίας. Έργα του: Βιογραφία
Οδυσσέας, Αθήνα, 1976. του Γκαίτε, Ιστορία της φιλοσοφίας από τον
Δ. Π. Θαλή μέχρι τον Α. Κοντ, Προβλήματα της ζωής
και του πνεύματος.
ΛΙμπμαν (Liebmann) Otto. Γερμανός νεοκα- Παναγ. Πάκος
ντιανός* φιλόσοφος (1840-1912). Καθηγητής
διαδοχικά στη Τυβίγγη, στο Στρασβούργο και Λππτς (Lipps) Χανς (1889-1941). Γερμανός φιλό-

181
Λιττ

σοφος, φυσιοδίφης και γιατρός. Κατά τη φιλοσο- ΛογγΙνος Κάσσιος (περίπου 210-273 μ.Χ.). Φι-
φία του, η οποία συνιστά εκλεκτικό συνδυασμό λόλογος και φιλόσοφος, "σχολάρχης" της
φυσιογνωσίας, φαινομενολογίας, υπαρξισμού πλατωνικής Ακαδημίας* στην Αθήνα (περίπου
και ερμηνευτικής, ο πόλεμος είναι η μοίρα του 250-267). Εκτός από τις σπουδές του στην
ανθρώπου. Εργα του: Untersuchungen zu einer Αθήνα, ο Λογγίνος επιχείρησε μεγάλα ταξίδια,
hermeneutischen Logik, Frankfurt/Main, 1936.- Die κατά τα οποία γνώρισε σημαντικούς φιλοσό-
menschliche Natur, Frankfurt/Main, 1940. φους της εποχής του, όπως ο Αμμώνιος Σακ-
Δ. n. κάς* στην Αλεξάνδρεια. Επίσης, και με τη γενι-
κότερη διδακτική και συγγραφική δράση του
Λ irr Θεόδωρος (Theodor Litt, Ντύσσελντορφ, προωθούσε, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητι-
1880 - Βόννη, 1962). Γερμανός φιλόσοφος και κά, τις πνευματικές ανταλλαγές της πλατωνι-
εκπαιδευτικός, δίδαξε στα πανεπιστήμια της Λι- κής Ακαδημίας στην Αθήνα με τον νεοπλατω-
ψίας και της Βόννης. Η συγγραφική του δραστη- νικό κύκλο του Πλωτίνου* στη Ρώμη. Από τους
ριότητα αφορά ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων, κυ- μαθητές του σπουδαιότερος ήταν ο Πορφύ-
ρίως όμως θέματα πολιτισμού και παιδείας, τις ι- ριος*, που αργότερα έγινε μαθητής και συνερ-
στορικές μορφές της οποίας μελέτησε συγκριτι- γάτης του Πλωτίνου. Το 268 αποδέχτηκε πρό-
κά, με έμφαση στην παιδεία του σύγχρονου τε- σκληση της βασίλισσας της Παλμύρας Ζηνο-
χνολογικού πολιτισμού. Ο ιδεαλισμός του συγ- βίας, την οποία και στήριξε στην αντιρωμαίκή
χωνεύει νεοεγελιανές τάσεις και απόψεις των πολιτική της. ΓΓ αυτό ο Λογγίνος εκτελέστηκε
Ντιλτάι* και Χούσσερλ*. Εργα του: Technisches από τον ρωμαίο αυτοκράτορα Αυρηλιανό. Ως
Denken und menschlische Bildung, Χαϊδελβέργη, φιλόσοφος, ο Λογγίνος ακολούθησε την πα-
1964.- Führen oder Wachsenlassen, Στουτγάρδη, ραδοσιακή γραμμή της Ακαδημίας και έτσι θε-
1967.- Ethik der Neuzeit, Μόναχο. 1968. ωρούσε τις πλατωνικές "ιδέες" όχι σαν προϊό-
Παναγ. Πάχος ντα του νου, αλλά σαν αυθυπόστατες οντότη-
τες. Το ερμηνευτικό έργο του πάνω στα πλα-
Λιττρέ (Littré) Αιμίλιος (1801-1881). Γάλλος φι- τωνικά κείμενα είναι κυρίως επεξηγήσεις
λόσοφος και πολιτικός. Σπούδασε ιατρική και γλωσσικού και υφολογικού χαρακτήρα και
αργότερα φιλολογία και ιστορία. Εργάστηκε είναι γνωστό από τον Πρόκλο*, που το χρησι-
για μεγάλο διάστημα ως δημοσιογράφος1 τά- μοποιούσε. Από τις άλλες φιλολογικές επιδό-
χθηκε από τους πρώτους με το μέρος των θε- σεις του είναι γνωστή η έρευνά του πάνω στον
τικιστών και, ως οπαδός του Αυγ. Κοντ*, έκανε Ομηρο και έχουν παραδοθεί τίτλοι σχετικών
γνωστές τις ιδέες του τελευταίου με το έργο έργων του: Απορήματα Ομηρικά, Προβλήματα
Ερμηνευτική ανάλυση των μαθημάτων θετικής Ομήρου και λύσεις και Ει φιλόσοφος Όμηρος.
φιλοσοφίας του Κοντ (1845). Με τη συμβολή Το μοναδικό σωζόμενο έργο του είναι η Ρητο-
του Λιττρέ προστέθηκε στα τρία στάδια της ρική τέχνη, ενώ ένα άλλο σχετικό δοκίμιό του,
ανθρώπινης εξέλιξης (κατά το δόγμα του το Περί ύψους, που από λάθος έχει συνδεθεί
Κοντ) κι ένα τέταρτο: αυτό της τεχνολογίας. με το όνομά του, πιστεύεται ότι έχει γραφτεί
Αργότερα αποδεσμεύθηκε από το πρόσωπο δύο αιώνες πριν από την εποχή του Λογγίνου.
του Κοντ, όταν ο τελευταίος στράφηκε στον Ε. Ν. Ρούσσος
θρησκευτικό μυστικισμό*. Ο Λιττρέ είχε έντο-
νη πολιτική παρουσία και ως μέλος της Εθνο- λογικά σφάλματα, βλ. παραλογισμοί
συνέλευσης από το 1874 (στην παράταξη της
Δημοκρατικής Αριστεράς) και ως ισόβιο (από λογικές αρχές, βλ. αρχές λογικής
το 1875) μέλος της Γερουσίας. Το 1874 εξελέ-
γη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Μετέφρα-
λογικές πράξεις, λογικοί τελεστές, λογικοί
σε στα γαλλικά τα συγγράμματα του Ιπποκρά-
σύνδεσμοι. Πρόκειται για συναρτήσεις οι οποί-
τη* και τη Φυσική Ιστορία του Πλίνιου. Αλλα
ες από σημασιολογικής πλευράς έχουν ως
έργα του: Συντήρηση, Επανάσταση και Θετικι-
πεδίο ορισμού τους έναν χώρο αληθοτιμών και
σμός (1852), Φιλολογία και Ιστορία, Ιστορία
ως πεδίο τιμών τους επίσης έναν χώρο αληθο-
της γαλλικής γλώσσας {1862).
τιμών. Από συντακτικής απόψεως πρόκειται
Βιβλιογρ.: Caro, Littré et le positivisme. 1883 - Aquarone, για τους συνήθεις λογικούς συνδέσμους ή
The Ute ol Ε. Littré, Leyden, 1958. τους ποσοδείκτες που στα πλαίσια της λογι-
Παναγ. Πάχος κής* χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό

182
 Λογική

συνθέτων προτασιακών τύπων (π.χ. προτασια- μα, ο πίνακας αλήθειας της σύζευξης καθορί-
κός λογισμός*) ή συνθέτων τύπων (formulae, ζει την από σημασιολογικής πλευράς συναρτη-
π.χ. κατηγορηματικός λογισμός). Για τη δίτιμη* σιακή λειτουργία της.
λογική, στην οποία οι προτάσεις (προτασιακοί Η κλασική δίτιμη προτασιακή λογική μέσω της
τύποι) είναι κατά τρόπο αποκλειστικό είτε αλη- λογικής των κλάσεων* μεταφέρεται ως δομή
θείς είτε ψευδείς, οι χρησιμοποιούμενοι σύν- (ισομορφικά) στο σύμπαν της θεωρίας των συ-
δεσμοι είναι οι εξής: (α) η "σύζευξη" (ή "συ- νόλων με αποτέλεσμα την ύπαρξη πράξεων α-
μπλοκή"), που συμβολίζεται με (Λ) και ερμη- νάλογων αυτών της δίτιμης* λογικής. Έτσι, για
νεύει το σύνηθες "και", καθώς και όλα τα συ- παράδειγμα, η σύζευξη ερμηνεύεται ως τομή
νώνυμα και τις αποχρώσεις του στις φυσικές συνόλων, η διάζευξη ως ένωση κ.λπ., το δε συ-
γλώσσες (π.χ. στη Νεοελληνική γλώσσα)· (β) η γκεκριμένο σύμπαν των συνόλων εφοδιασμέ-
"διάζευξη", που συμβολίζεται με (V) και ερμη- νο με τις πράξεις αυτές αποτελεί μια συνήθη
νεύει τον σύνδεσμο που συναντά κανείς στις άλγεβρα Μπουλ*.
φυσικές γλώσσες και που εκφράζεται με το Διον. Αναπολιτάνος
"ή", όταν αυτό έχει την περιορισμένη σημασία
της μη-αποκλεισπκής διάζευξης· (γ) η "άρνη- Λογική τυπική. Είναι η επιστήμη που ασχολεί-
ση", που συμβολίζεται με το (π) και ερμηνεύει ται με τους νόμους, τις δυνατές μορφές και
τη συνήθη άρνηση ("όχι" ή "μη") στις φυσικές τους δυνατούς τρόπους σκέψης, που αποτε-
γλώσσες- (δ) η "συνεπαγωγή", που συμβολίζε- λούν τις βασικές προϋποθέσεις για την ορθο-
ται με ( ·-») και ερμηνεύει το ρήμα "συνεπάγε- λογική ανάγνωση, οργάνωση και αξιοποίηση
ται" ή την έκφραση "αν ... τότε ..." ή την έκ- από το έλλογο ον (δηλαδή τον άνθρωπο) του
φραση "από ... έπεται ..."· (ε) η "ισοδυναμία", γνωσιακού υλικού που του παρέχεται είτε ως
που συμβολίζεται με (< >) και ερμηνεύει εκφρά- εξωτερική εμπειρία είτε ως αυτοπαρατηρησία.
σεις της φυσικής γλώσσας, όπως "αν και μόνο Στις δυνατές μορφές της σκέψης ανήκουν οι
αν", "τότε και μόνον τότε" κ.λπ. Οι χρησιμοποι- έννοιες, οι κρίσεις (αποφατικές ή καταφατι-
ούμενοι ποσοδείκτες είναι δύο: (1) ο "καθολι- κές) καθώς και οι διάφορες συναγωγές. Στους
κός ποσοδείκτης", ο οποίος συμβολίζεται με δυνατούς τρόπους της σκέψης ανήκουν οι κα-
(V) και ερμηνεύει τον καθολικό τελεστή των νόνες σχηματισμού εννοιών, κρίσεων και συ-
φυσικών γλωσσών "για κάθε" και (2) ο "υπαρ- ναγωγών, οι ορισμοί και οι συμπερασματικοί
κτικός ποσοδείκτης", ο οποίος συμβολίζεται με κανόνες (δηλαδή οι κανόνες που καθορίζουν
(3) και ερμηνεύει τον υπαρκτικό τελεστή "υ- τις συμπερασματικές μεταβάσεις από ένα σύ-
πάρχει" των φυσικών γλωσσών. Για άλλα είδη νολο προκειμένων σε κάποιο συμπέρασμα),
λογικής, όπως η τροπική*, υπάρχουν και άλλες καθώς και οι κανόνες μεταθεωρητικού χαρα-
λογικές πράξεις ή λογικοί τελεστές. Τέτοιοι κτήρα, που καθορίζουν τις μεταβάσεις από ένα
σύνδεσμοι ή τελεστές στην περίπτωση της σύστημα συμπερασμάτων ή συναγωγών σε κά-
τροπικής λογικής είναι αυτοί που ερμηνεύουν ποιο άλλο αντίστοιχο σύστημα. Τέλος, στους
εκφράσεις των φυσικών γλωσσών όπως "είναι νόμους σκέψης ανήκουν οι γενικές εκείνες
δυνατόν", "είναι αναγκαίον". Επίσης η λειτουρ- αρχές με βάση τις οποίες λειτουργεί ή θα μπο-
γία των συνήθων συνδέσμων και ποσοδεικτών ρούσε να λειτουργεί το έλλογο ον κατά την
της δίτιμης λογικής* διαφοροποιείται όταν ορθολογική γνωσιακή διαδικασία. Ένα παρά-
αυτοί θεωρούνται στα πλαίσια άλλων λογικών, δειγμα τέτοιας αρχής είναι η "αρχή του απο-
όπως, για παράδειγμα, της ενορατικής* (ιντου- κλειομένου τρίτου". Η λογική είναι η επιστήμη
ισιονιστικής) λογικής. Η αντιστοιχία από την της νόησης με την έννοια ότι μελετά τις γενι-
άλλη μεριά μεταξύ συνδέσμων και ποσοδει- κές αρχές που αναφέρονται στην αναπαρά-
κτών των φυσικών γλωσσών και της δίτιμης σταση και σπουδή της βασικής δομής της
λογικής δεν είναι αμφιμονοσήμαντη. Έτσι η ορθής σκέψης, αυτής δηλαδή που συναντά κα-
σημασιολογική λειτουργία των λογικών πράξε- νείς κατά τις διαδικασίες παραγωγής διαλογι-
ων στα πλαίσια της δίτιμης λογικής είναι ακρι- σμών, αποδείξεων ή και αναιρέσεων, οι οποίες
βέστερη και καθορίζεται από τους πίνακες α- ως βασικό τους χαρακτηριστικό έχουν την α-
ληθείας (ή αληθοπίνακες) και τους γενικότε- διαμφισβήτητη αναίρεση ορθότητας ή τη μετα-
ρους ορισμούς επαλήθευσης και αλήθειας στα φορά ή την πιστοποίηση αλήθειας.
πλαίσια του κατηγορηματικού λογισμού (βλ. Η παραδοσιακή λογική είχε ως στόχο της την
λογισμός των κατηγορημάτων). Για παράδειγ- καταγραφή και χρησιμοποίηση ορθών τρόπων

183
Λογική

διαλογισμού. Αυτό σήμαινε την καταγραφή και σαν χωρίς την ύπαρξη προφανούς χρηστικής
χρησιμοποίηση των ορθών τρόπων χειρισμού ανάγκης. Η παραγωγή και μελέτη τους υπήρξε
των προκειμένων για την μέσω συγκεκριμένων το αποτέλεσμα αναγκών μάλλον φιλοσοφικού
συμπερασματικών κανόνων παραγωγή του συ- ή γενικότερου θεωρητικού χαρακτήρα. Για πα-
μπεράσματος ή των συμπερασμάτων. Η παρα- ράδειγμα, στη μελέτη της λογικής των απεί-
γωγή αυτή ως προς τα τελικά της αποτελέ- ρων γλωσσών οδηγήθηκε η επιστημονική κοι-
σματα όφειλε να είναι μονοσήμαντα καθορι- νότητα από την τάση γενίκευσης μετά την ικα-
σμένη, με την έννοια της μη-δυνατότητας πα- νοποιητική, αν και όχι πλήρη, μελέτη των πε-
ραγωγής αναληθών συμπερασμάτων από αλη- περασμένων γλωσσών. "Πεπερασμένες" γλώσ-
θείς προκείμενες. Στο κέντρο της παραδοσια- σες είναι αυτές που επιτρέπουν, ως τύπους
κής λογικής (που μετά τον Καντ* άρχισε να με- τους, μόνον πεπερασμένες ακολουθίες συμβό-
τασχηματίζεται προς την κατεύθυνση αυτού λων τους, ενώ "άπειρες" αυτές που επιτρέ-
που σήμερα ονομάζουμε "τυπική" λογική) το- πουν ως τύπους τους και άπειρες ακολουθίες
ποθετείται η αριστοτελική "συλλογιστική". συμβόλων τους, όπως είναι, για παράδειγμα,
Μετά τον Καντ και ιδιαίτερα κατά τον εικοστό μια σύζευξη απείρων επί μέρους τύπων. Μια
αιώνα, η λογική, ως επιστήμη, διευρύνεται είτε ενδιαφέρουσα περίπτωση δημιουργίας και με-
στο μέτρο που διευρύνεται η μελέτη των ιδιαι- λέτης λογικής γλώσσας με όχι προφανή τη
τεροτήτων των συναγωγών και της αποδεικτι- χρηστική ανάγκη που οδήγησε σε αυτήν, και
κής διαδικασίας είτε στο μέτρο που επιστημο- με αίτιο δημιουργίας της φιλοσοφικές θεωρή-
λογικές και οντολογικές θεωρήσεις οδηγούν σεις καντιανού τύπου ως προς τη μαθηματική
στην αμφισβήτηση αρχών όπως αυτή του "α- δραστηριότητα, είναι αυτή των ενορατικών ή ι-
ποκλειομένου τρίτου", και επομένως στην αμ- ντουισιονιστικών μαθηματικών. Είναι γεγονός,
φισβήτηση του δίτιμου της παραδοσιακής λο- ωστόσο, ότι οι συγκεκριμένες φιλοσοφικές θε-
γικής, είτε στο μέτρο που η εισαγωγή της χρή- ωρήσεις προέκυψαν από ή, τουλάχιστον, μετά
σης της έννοιας του απείρου*, στο μεταθεωρη- την κρίση στα θεμέλια των μαθηματικών από
τικό επίπεδο, οδηγεί στην ανάγκη δημιουργίας την ανακάλυψη των συνολοθεωρητικών παρα-
και μελέτης γλωσσών μη-περατοκρατικού χα- δόξων στα τέλη του 19ου και στις αρχές του
ρακτήρα. Ετσι η λογική αυτή διεύρυνση ή, κα- 20ού αιώνα. Έτσι κανείς θα μπορούσε να ισχυ-
λύτερα. η διεύρυνση αυτή της λογικής οδηγεί ρισθεί ότι η χρηστική ανάγκη που οδήγησε στη
στη δημιουργία και μελέτη λογικών όπως οι δημιουργία της ήταν αυτή της κάλυψης του θε-
πλειότιμες*, όπως οι κατασκευαστικού τύπου ωρητικού ρήγματος στα θεμέλια των μαθημα-
(βλ. ενορατική ή ιντουισιονιστική λογική) ή τικών. Παρά ταύτα κάτι τέτοιο δεν είναι απο-
όπως οι λογικές των απειρογλωσσών κ.λπ. Ιδι- λύτως ακριβές, δεδομένου ότι αυτή η συγκε-
αιτέρως θα πρέπει να σταθούμε στο γεγονός κριμένη ανάγκη δεν οδηγούσε κατά τρόπο μο-
ότι η διεύρυνση αυτή οδήγησε ακόμη και στην νοσήμαντα καθορισμένο σε μια τέτοια δημι-
προσπάθεια δημιουργίας "επαγωγικής" λογι- ουργία.
κής, παρ' ότι η επαγωγική διαδικασία ως διαδι- Στα πλαίσια της σύγχρονης τυπικής λογικής
κασία μετάβασης από το ειδικό στο γενικό ή βασικό ρόλο παίζει η τυποποίηση των διαφό-
από το λιγότερο γενικό στο περισσότερο γενι- ρων προς εξέταση γλωσσών και η μεταφορά
κό είναι μια γνωσιακή διαδικασία απολύτως α- του επίκεντρου της μελέτης και χρήσης τους
ντίθετη προς αυτήν της παραγωγής, που ως στους παραγόμενους αντίστοιχους λογισμούς
διαδικασία μετάβασης από το γενικό στο εξί- τους. Ενας λογικός λογισμός (logical calculus)
σου γενικό ή στο λιγότερο γενικό αποτελεί το είναι ένα σύστημα που καθορίζεται από τα
κατ' εξοχήν αντικείμενο της παραδοσιακής και εξής: (α) Υπάρχει ένα σύνολο συμβόλων, που
το κεντρικό σημείο αναφοράς της τυπικής λο- αποτελεί το αλφάβητο του λογισμού. Μια ακο-
γικής. λουθία συμβόλων του λογισμού -πεπερασμέ-
Οπως ήδη ειπώθηκε, η σύγχρονη τυπική λογι- νη αν πρόκειται για λογική με πεπερασμένου
κή αποτελεί τη διάδοχο κατάσταση της παρα- μήκους τύπου- καλείται "έκφρασή" του. (β)
δοσιακής λογικής. Στα πλαίσιά της αναπτύχθη- Υπάρχει ένα σύνολο εκφράσεων, υποσύνολο
κε και μελετάται μια εξαιρετικά μεγάλη ποικι- της κλάσης όλων των εκφράσεων του λογι-
λία θεωριών και μορφών διαλογισμού. Πολλές σμού, το οποίο καλείται σύνολο των "τύπων"
απ' αυτές, ίσως οι περισσότερες, έχουν έναν του. Συνήθως έχουμε μια αποτελεσματική δια-
ad hoc χαρακτήρα, με την έννοια ότι παρήχθη- δικασία (με την έννοια του πεπερασμένου ε-

184
 Λογική

λέγχου της και της με πεπερασμένα βήματα του, αξιωματικού συστήματος) στα μαθηματικά
περάτωσής της) σχηματισμού, μέσω κανόνων, συνδέεται με τη δυνατότητα γλωσσικής έκ-
των τύπων και επομένως μια αποτελεσματική φρασης στοιχειωδών και συνθέτων προτάσε-
διαδικασία ελέγχου αν μια οποιαδήποτε έκ- ων, που κωδικοποιούν τη συνήθη μαθηματική
φραση του λογισμού είναι τύπος ή όχι. Οι κα- πρακτική. Δύο είναι οι βασικά χρησιμοποιούμε-
νόνες αυτοί ονομάζονται κανόνες σχηματι- νοι προς τον σκοπό αυτό λογισμοί, ο δεύτερος
σμού. (γ) Υπάρχει ένα υποσύνολο του συνό- των οποίων είναι αυτός που λύει το πρόβλημα
λου των τύπων, το οποίο αποτελεί το σύνολο της πλήρους έκφρασης των τεκταινομένων
των λογικών αξιωμάτων του λογισμού. Στην στα συνήθη κλασικά μαθηματικά.
περίπτωση, για παράδειγμα, του προτασιακού Ο πρώτος λογισμός είναι ο προτασιακός, ο ο-
λογισμού*, λογικά αξιώματα είναι μόνον ταυ- ποίος έχει ένα στοιχειώδες αλφάβητο, αποτε-
τολογίες, δηλαδή τύποι οι οποίοι είναι αληθείς λούμενο από τις προτασιακές μεταβλητές,
για κάθε συνδυασμό αληθοτιμών των προτα- τους συνδέσμους (ή ακριβέστερα τα σύμβολα
σιακών μεταβλητών που εμφανίζονται α' αυ- συνδέσμων) και τις παρενθέσεις. Οι προτασια-
τούς. Στην περίπτωση που ο λογισμός χρησι- κές μεταβλητές είναι σύμβολα που χρησιμο-
μοποιείται για τη συντακτική έκφραση μιας α- ποιούνται για την παράσταση στοιχειωδών
ξιωματικής θεωρίας, υπάρχει επίσης ένα υπο- προτάσεων, οι σύνδεσμοι για την παράσταση
σύνολο του συνόλου των τύπων, που προσι- λογικών συνδέσμων, όπως για παράδειγμα
διάζουν στη θεωρία και ονομάζονται μη-λογικά των "και", "ή", "αν", "τότε" και, τέλος, οι παρεν-
αξιώματα της θεωρίας. Τα μη-λογικά αξιώματα θέσεις είναι σύμβολα που χρησιμοποιούνται
της θεωρίας έχουν πληροφοριακό περιεχόμε- ως σημεία στίξεως. Ο προτασιακός λογισμός
νο (ενώ τα λογικά δεν έχουν), με την έννοια είναι ένας λογισμός με περιορισμένες δυνατό-
ότι δεν μπορούν να καταστούν αληθή ανεξάρ- τητες χρήσεως. Είναι σχεδιασμένος ως "προ-
τητα από το σύμπαν αντικειμένων, ιδιοτήτων λογισμός", με την έννοια του λογισμού που
και σχέσεων στο οποίο αναφέρονται. Για τον είναι σχεδιασμένος για να μας εξοικειώσει, σε
προσδιορισμό αξιωμάτων (λογικών και μη-λο- ένα πρώτο στάδιο, με τον πλούσιο κόσμο των
γικών) υπάρχει συνήθως μια αποτελεσματική λογισμών που τον ακολουθούν. Αυτό που είναι
διαδικασία προς τούτο. Υπάρχει, δηλαδή, συ- σύγουρο είναι ότι στα πλαίσιά του δεν είναι
νήθως μια αποτελεσματική διαδικασία για να δυνατόν να διατυπωθούν και μελετηθούν τα
καθορίζουμε αν ένας τύπος είναι αξίωμα ή όχι. προϊόντα της συνήθους μαθηματικής πρακτι-
Τέτοια διαδικασία υπάρχει πάντα αν η αναγνώ- κής.
ριση των αξιωμάτων έρχεται ως αποτέλεσμα Ο δεύτερος λογισμός είναι ο "πρωτοβάθμιος" ή
συγκεκριμένου και πεπερασμένα ελέγξιμου "κατηγορηματικός", που είναι σχεδιασμένος
μηχανισμού, (δ) Υπάρχει συνήθως ένα πεπερα- για την πλήρη αποτύπωση των προϊόντων
σμένο σύνολο κανόνων συναγωγής συμπερα- αυτών. Το αλφάβητο του αποτελείται από τις
σμάτων, οι οποίοι καλούνται "συμπερασματι- εξής οκτώ ομάδες συμβόλων: (1 ) "Σύμβολα με-
κοί" ή "αποδεικτικοί" κανόνες. Η διαδικασία με- ταβλητών", τα οποία χρησιμοποιούνται για την
τάβασης από ένα σύνολο προκειμένων μέσω παράσταση μεταβλητών ονομάτων μαθηματι-
συμπερασματικών κανόνων σε ένα σύνολο συ- κών αντικειμένων. (2) "Σύμβολα συνδέσμων"
μπερασμάτων καλείται "αποδεικτική". Στα που, όπως και στην περίπτωση της γλώσσας
πλαίσια λογισμών όπως για παράδειγμα ο προ- του προτασιακού λογισμού, χρησιμοποιούνται
τασιακός ή ο κατηγορηματικός, μπορούμε να για την παράσταση λογικών συνδέσμων. (3)
ορίσουμε την έννοια της "απόδειξης" και την "Σύμβολα παρενθέσεων", που παίζουν τον
έννοια του "θεωρήματος". Ητοι απόδειξη είναι ρόλο σημείων στίξεως. (4) "Σύμβολα ποσοδει-
μια πεπερασμένη ακολουθία τύπων τέτοια κτών", τα οποία χρησιμοποιούνται για τον συμ-
ώστε καθένας από αυτούς είτε είναι αξίωμα βολισμό λογικών τελεστών όπως οι "για κάθε"
(λογικό ή μη-λογικό) είτε προκύπτει από τους και "υπάρχει". (5) "Σύμβολο ισότητας", το
προηγούμενούς του στη διάταξη τύπους με οποίο παίζει τον ρόλο της συνήθους ισότητας.
χρήση κάποιου αποδεικτικού κανόνα, θεώρη- (6) "Σύμβολα ιδιοτήτων και σχέσεων" ή, εναλ-
μα, από την άλλη μεριά, είναι ο τελευταίος λακτικά, "κατηγορηματικά σύμβολα", τα οποία
τύπος που εμφανίζεται σε μια απόδειξη. Στο χρησιμοποιούνται για την παράσταση ιδιοτή-
σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι η έννοια των και σχέσεων. (7) "Σύμβολα συναρτήσεων"
του λογικού λογισμού (και του, στα πλαίσιά ή "συναρτησιακά σύμβολα", τα οποία χρησιμο-

185
Λογική

ποιούνται για την παράσταση συνήθων συναρ- Γκέντελ*, σύμφωνα με το οποίο "Μια πρωτο-
τήσεων και, τέλος, (8) "Σύμβολα σταθερών", τα βάθμια πρόταση Φ αποδεικνύεται από μια πρω-
οποία χρησιμοποιούνται για την παράσταση τοβάθμια θεωρία Τ, αν, και μόνον αν, η πρότα-
σταθερών (κυρίων) ονομάτων μαθηματικών α- ση Φ είναι αληθής σε κάθε μοντέλο Α της Τ"'
ντικειμένων. Ο παραπάνω λογισμός λέγεται και η δεύτερη από το θεώρημα συμπάγειας
πρωτοβάθμιος ή κατηγορηματικός λογισμός σύμφωνα με το οποίο "ένα σύνολο πρωτοβάθ-
με ισότητα. Αν δεν υπήρχε το σύμβολο της ι- μιων προτάσεων Σ διαθέτει μοντέλο, αν, και
σότητας και ήταν απαραίτητο να το εκφράσου- μόνον αν, κάθε πεπερασμένο υποσύνολό του
με, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ο- έχει μοντέλο". Στα πλαίσια της δευτεροβάθ-
ποιοδήποτε διμελές κατηγορηματικό σύμβολο μιας λογικής οι παραπάνω ιδιότητες δεν ισχύ-
αξιωματικά εφοδιασμένο για τη χρήση του με ουν. Η δευτεροβάθμια λογική διαφέρει από
κατάλληλες ιδιότητες. Ας σημειωθεί ότι ν- την πρωτοβάθμια στον βαθμό που η πρώτη επι-
μελές κατηγορηματικό σύμβολο λέγεται αυτό τρέπει τη χρήση ποσοδεικτών επί ιδιοτήτων,
που προορίζεται να παραστήσει διμελή σχέση. ενώ η δεύτερη δεν την επιτρέπει.
Από τα παραπάνω έχει καταστεί σαφές ότι Χαρακτηριστικό των κλασικών λογικών είναι
ένας λογικός λογισμός είναι ένα "συντακτικό" ότι γΓ αυτές ισχύει η "αρχή του αποκλειομένου
σύστημα αποτελούμενο από το αλφάβητο των τρίτου". Συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι
αρχικών συμβόλων, τους κανόνες σχηματι- ότι οι τιμές αλήθειας, που είναι δυνατόν να λά-
σμού των τύπων, τα αξιώματα και τους συμπε- βουν οι προτάσεις που διατυπώνονται στα
ρασματικούς ή αποδεικτικούς κανόνες του. πλαίσιά της, είναι μόνον δύο. Έτσι μια πρότα-
Από την άλλη μεριά, είναι σαφές ότι ένας α- ση του πρωτοβάθμιου κλασικού κατηγορηματι-
νερμήνευτος λογισμός έχει πολύ μικρή χρη- κού λογισμού είναι δυνατόν να είναι, στα πλαί-
στική, τουλάχιστον, σημασία. Για να έχουμε σια μιας ερμηνείας του λογισμού αυτού (και
ένα τυπικό λογικό σύστημα ολοκληρωμένο α- κατά τρόπο αποκλειστικό οποιασδήποτε άλλης
παιτείται να κατασκευάσουμε ή να έχουμε ένα εκδοχής), είτε αληθής είτε ψευδής. Οι γνωσιο-
σύμπαν αντικειμένων και παράλληλα ορισμέ- λογικοί περιορισμοί που απορρέουν από μια
νες αντιστοιχίες που να μας εξασφαλίζουν τον τέτοια αντιμετώπιση δεν αποκλείουν τη δυνα-
ορισμό της έννοιας της επαλήθευσης και κατ' τότητα οι κλασικές λογικές να είναι ικανές να
επέκταση της έννοιας της αλήθειας. Η απόδο- εκφράζουν τη συνήθη κλασική μαθηματική
ση τιμών στα σύμβολα και στους κατάλληλους πρακτική, η οποία έτσι και αλλιώς λειτουργεί
συνδυασμούς συμβόλων του λογικού λογι- στα πλαίσια ενός δίτιμου αποφαντικού λόγου.
σμού οδηγεί στον ορισμό της ερμηνείας του Από την άλλη μεριά καθιστούν αδύνατη τη λει-
λογισμού αυτού και αποτελεί το ερμηνευτικό ή τουργία των λογικών αυτών για άλλες σημα-
σημασιολογικό ή σημαντικό μέρος της τυπικής σιολογικά περισσότερο σύνθετες γνωσιακές
λογικής στην οποία ανήκει ο λογισμός. Ανάλο- περιοχές. Έτσι ως εναλλακτική λύση σε μια τέ-
γα με τη συντακτική και τη σημασιολογική ή τοια αδυναμία είναι δυνατόν να θεωρήσει κα-
σημαντική πλευρά του ένα τυπικό λογικό σύ- νείς τις πλειότιμες λογικές, οι οποίες και αντι-
στημα λέγεται "κλασικό" (προτασιακό ή κατη- μετωπίζουν κάποιες από τις ανακύπτουσες πε-
γορηματικό), "ενορατικό" ή Ίντουϊσιονιστικό", ριπτώσεις. Είναι προφανές ότι στα πλαίσια
"κατασκευαστικό", "τροπικό", "δεοντικό", "πλει- μιας τέτοιας λογικής η αρχή του αποκλειομέ-
ότιμο", κ.λπ. Σε μεταθεωρητικό επίπεδο, κά- νου τρίτου παύει να ισχύει. Αλλες λογικές στις
ποια απ' αυτά τα συστήματα έχουν μια σειρά οποίες δεν ισχύει η αρχή του αποκλειομένου
από σημαντικές ιδιότητες, ενώ άλλα δεν τρίτου είναι, για παράδειγμα, η ενορατική λο-
έχουν. Για παράδειγμα, στα πλαίσια της πρω- γική καθώς και διάφορες λογικές κατασκευα-
τοβάθμιας λογικής ισχύουν οι πολύ σημαντι- στικού χαρακτήρα. Κατά την ενορατική λογική
κές ιδιότητες, της πληρότητας, με την έννοια δεν είναι δυνατόν να ισχύει η αρχή του απο-
της ισοδυναμίας των διαδικασιών απόδειξης κλειομένου τρίτου, ιδιαίτερα όταν αυτή αναφέ-
και επαλήθευσης και της συμπάγειας, με την ρεται σε δειγματοληπτική δεξαμενή με άπειρα
έννοια της αναγωγής του ελέγχου απείρων ο- ως προς το πλήθος τους στοιχεία. Μια πρότα-
ντοτήτων ορισμένου τύπου στον έλεγχο αντί- ση, όπως "κάθε άνθρωπος είναι θνητός ή υπάρ-
στοιχων πεπερασμένων τμημάτων τους. Πε- χει ένας άνθρωπος ο οποίος είναι αθάνατος",
ρισσότερο συγκεκριμένα, η πρώτη ιδιότητα εκ- όχι μόνον δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί ως α-
φράζεται από το θεώρημα πληρότητας του Κ. ληθής, ως ειδική περίπτωση της αρχής του α-

186
 Λογική

ποκλειομένου τρίτου, αλλά τουναντίον δεν κατασκευαστικά η ύπαρξη του αντικειμένου Χ

μπορεί καν να της αποδοθεί οποιαδήποτε αλη- με την ιδιότητα φ (χ).
θοτιμή, διότι κάτι τέτοιο θα προϋπέθετε ύπαρ- Η τροπική λογική (modal logic) πλησιάζει ως
ξη και γνώση πεπερασμένου αλγορίθμου πι- προς τις θεωρητικές αρχές της τις κατασκευα-
στοποίησης της αλήθειας μιας τουλάχιστον στικές λογικές. Ως λογική ασχολείται με τη με-
από τις προτάσεις που διαζευκτικά τη συναπο- λέτη "τροπικοτήτων" ή "τροπισμών" (moda-
τελούν. Κατά τους ενορατικούς, αλήθεια μιας lities). Παραδείγματα εισαγωγής και μελέτης
πρότασης σημαίνει αποδειξιμότητά της. Η έν- τέτοιων τροπικοτήτων είναι αυτές των τελε-
νοια της απόδειξης συνδέεται με την έννοια στών, που αντιστοιχούν σε εκφράσεις της κα-
της κατασκευής, η οποία ως βασικό της συστα- θομιλούμενης γλώσσας όπως "είναι δυνατόν",
τικό έχει την ύπαρξη πεπερασμένου κατασκευ- "είναι αναγκαίο". Η "δεοντική" λογική ασχολεί-
αστικού ελέγχου για οτιδήποτε ισχυριζόμαστε ται με την τυποποίηση και λογική επεξεργασία
ότι υπάρχει. Έτσι θεωρούμε, κατά τους ενορα- της έννοιας του "δέοντος" και, παρά την εξαι-
τικούς, ότι για μια πρόταση της μορφής Α Λ Β ρετικά μικρή πρόοδό της, είναι ιδιαίτερα σημα-
(Α και Β) υπάρχει μια κατασκευαστική απόδει- ντική για κλάδους όπως η Ηθική και οι Δεοντο-
ξη, αν υπάρχει μια κατασκευαστική απόδειξη λογικές επιστήμες. Καθεμιά από τις λογικές
της Α και μια κατασκευαστική απόδειξη της Β. αυτές περιλαμβάνει συνήθως έναν λογισμό και
Για μια πρόταση της μορφής A V Β (Α ή Β) υ- μια σημαντική (σημασιολογία). Ακόμη, από
πάρχει μια κατασκευαστική απόδειξη, αν υπάρ- πλευράς συστηματικής μελέτης των περιλαμ-
χει ή μια κατασκευαστική απόδειξη της Α ή μια βάνουν μια προτασιακή λογική και μια λογική
κατασκευαστική απόδειξη της Β. Για μια πρό- των κατηγορημάτων ή κατηγορηματική λογική.
ταση της μορφής Α Β (Α συνεπάγεται Β) υ- Οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται, καταχρηστι-
πάρχει μια ενορατικά αποδεκτή κατασκευαστι- κώς και χωρίς άλλα προσδιοριστικά στοιχεία,
κή απόδειξή της, αν διαθέτουμε μια πεπερα- για να σημάνουν επίσης τους αντίστοιχους
σμένη αποτελεσματική διαδικασία μετατροπής κλάδους της κλασικής δίτιμης λογικής. Η πολ-
οποιασδήποτε απόδειξης της Α σε απόδειξη λαπλότητα λογικών (χρησιμοποιουμένων και
της Β. Για μια πρόταση της μορφής π (όχι-Α) υ- μη) δεν σημαίνει και σχετικότητά τους. Οφεί-
πάρχει μια ενορατικά αποδεκτή κατασκευαστι- λεται, μάλλον, στην πολλαπλότητα των γνω-
κή απόδειξή της αν διαθέτουμε έναν αποτελε- σιακών εκδοχών, όπως αυτές εκφράζουν τη
σματικό μηχανισμό μετατροπής οποιασδήποτε βαθύτερη αντικειμενική λογική των πραγμά-
απόδειξης της Α σε μια απόδειξη κάποιας προ- των στη μεγαλύτερη δυνατή γενικότητά τους.
φανούς αντίφασης, όπως, για παράδειγμα, Ιστορία της λογικής. Οι πρώτες προσπάθει-
0=1 (Ο ίσον με το 1). Με ανάλογο τρόπο ορί- ες για ανίχνευση των τρόπων και των αρχών
ζεται στα πλαίσια της ενορατικής λογικής τι με τις οποίες διαλογίζεται το έλλογο ον έγιναν
σημαίνει απόδειξη μιας πρότασης της μορφής στις χώρες της Απω Ανατολής (Κίνα και Ινδία).
Α « > Β (Α ισοδύναμη του Β), 3 χ φ (χ) (υπάρχει Παρά ταύτα, πατέρας της λογικής θεωρείται ο
χ ώστε φ (χ) ) Vx φ (χ) [υπάρχει χ ώστε φ (χ)]. Αριστοτέλης". Με τη λογική ασχολήθηκαν οι
Στην ενορατική λογική ο εξοβελισμός της φιλόσοφοι οι ανήκοντες στη Μεγαρική σχο-
αρχής του αποκλειομένου τρίτου οδηγεί στην λή*. Ο Αριστοτέλης ανακάλυψε τις "αποφατι-
απόρριψη όλων των κλασικών αποδείξεων υ- κές" (αρνητικές) και "καταφατικές κρίσεις" και
παρκτικών θεωρημάτων στις οποίες χρησιμο- τις όρισε ως απλές κατηγορικές σχέσεις δύο
ποιείται η απαγωγή σε άτοπο. Γενικότερα, η α- όρων. Εισήγαγε επίσης την έννοια των "απο-
παγωγή σε άτοπο απαγορεύεται ως μέθοδος δεικτικών συλλογισμών", των σχημάτων τους
απόδειξης. Έτσι για την απόδειξη ενός υπαρ- καθώς και των τρόπων χειρισμού και εκφοράς
κτικού θεωρήματος, δηλαδή ενός θεωρήματος τους. Θεμελίωσε μια ολοκληρωμένη θεωρία
που μας λέγει ότι υπάρχει ένα μαθηματικό α- συλλογιστικής παραγωγής και προχώρησε σε
ντικείμενο Χ που ικανοποιεί την ιδιότητα φ (χ), μια αρχική ταξινόμηση λογικών σφαλμάτων.
δεν πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτό δεν υπάρ- Οδηγήθηκε σε μια θεωρία λογικής απόδειξης
χει και καταλήγοντας σε κάποια αντίφαση να καθώς και στη λογική θεμελίωση της έννοιας
συμπεράνουμε ότι υπάρχει. Αντ' αυτής της α- της αλήθειας. Ο Θεόφραστος* και ο Εύδημος*,
πόδειξης, στην οποία γίνεται χρήση της απα- μαθητές του Αριστοτέλη, προχώρησαν τη θεω-
γωγής σε άτοπο, πρέπει να παραγάγουμε μια ρία του, μελετώντας κυρίως "υποθετικούς" και
απόδειξη στην οποία θα πρέπει να επιδειχθεί "διαζευκτικούς συλλογισμούς". Ο Διόδωρος ο

187
Λογική

Κρόνος* και ο μαθητής του Φίλων ο Μεγαρεύς* rum". Βασικός πρωτεργάτης προς αυτή την κα-
εργάστηκαν κυρίως πάνω στην έννοια της "συ- τεύθυνση είναι ο Αβελάρδος*. Ο 13ος και ο
νεπαγωγής", καθώς και στην ανάλυση των λο- 14ος αιώνες οδήγησαν στην οριστική μορφο-
γικών συνδέσμων. Οι βασικές ιδέες της Μεγα- ποίηση των τάσεων αυτών, ιδιαίτερα με τα
ρικής σχολής* υιοθετήθηκαν από τους Στωι- έργα του Όκκαμ*, του Μπουριντάν* κ.ά. Στην
κούς*. Ο Χρύσιππος*, συμφωνώντας με τον Φί- περίοδο αυτή θεωρείται η λογική ως ο τυπικός
λωνα σχετικά με τη συνεπαγωγή και την αρχή κλάδος για τις βασικές αρχές κάθε μορφής
του αποκλειομένου τρίτου, τις θεωρούσε ως ο- γνώσης (modi scientiarum omnium). Ως αντικεί-
ντολογικές προύπόθεσεις της λογικής. Οι Στω- μενό της θεωρούνται οι "καθολικές έννοιες"*
ικοί βελτίωσαν αισθητά την έννοια και τη διαδι- και η θεωρία της παραγωγής θεμελιώνεται σε
κασία της παραγωγής συμπερασμάτων από μια βασική διάκριση ανάμεσα στην υλική και
προκείμενες. Είναι οι πρώτοι οι οποίοι θεώρη- την τυπική ή ταυτολογική συνεπαγωγή. Στους
σαν ότι η αποδεικτική διαδικασία αποτελεί α- μεσαιωνικούς θωρητικούς της λογικής αποδί-
σφαλή φορέα αλήθειας, με την έννοια ότι δεται η πρώτη προσπάθεια αξιωματικοποίησης
σωστή χρήση συνεπαγωγών από αληθείς προ- της προτασιακής λογικής με ενταγμένες στα
κείμενες οδηγεί σε αληθές συμπέρασμα. Οι πλαίσιά της τις τροπικότητες. Στην ίδια περίο-
Επικούρειοι*, από την άλλη μεριά, αντιμαχόμε- δο γεννάται η ιδέα της μηχανοποίησης σχετι-
νοι τους Στωικούς οδηγήθηκαν στη φιλοσοφι- κά με τις παραγωγικές συμπερασματικές διαδι-
κή αντιπαράθεση της παραγωγικής διαδικα- κασίες και τις αποδείξεις. Κατά την Αναγέννη-
σίας με την εμπειρία", την αναλογία και την ε- ση η παραγωγική λογική περνά μια περίοδο
παγωγή*. Θεωρείται ότι έθεσαν τις βάσεις της κρίσης, γιατί θεωρείται ως στήριγμα της σχο-
"επαγωγικής λογικής" και ανέδειξαν τον ρόλο λαστικής σκέψης, που καθιερώνει τη σχηματο-
του αντιπαραδείγματος στο πρόβλημα της θε- ποίηση των συναγωγών και την παραγωγή συ-
μελίωσης της επαγωγής. Τη σκυτάλη από τους μπερασμάτων από προκείμενες οι οποίες κα-
Αρχαίους πήρε ο πρώιμος σχολαστικισμός*. θορίζονται από την αυθεντία της πίστης και όχι
Συνδυάζοντας τον αριστοτελισμό* και τον της πραγματικής γνώσης. Έτσι τώρα θεωρούν
στωικισμό αντικατέστησαν την ελεύθερη έ- ότι μόνον η εμπειρία* και η επαγωγική μέθοδος
ρευνα με την εξήγηση και ερμηνεία αυθεντι- οδηγούν στην αλήθεια. Ο Λεονάρντο ντα Βί-
κών κειμένων. Κάτι τέτοιο ήταν ιδιαίτερα εμ- ντσι και ο Φ. Μπέικον* πρωτοστατούν στον ε-
φανές στις χριστιανικές σχολές των νεοπλα- ξοβελισμό των παραγωγικών διαδικασιών θεω-
τωνικών. Στοιχεία λογικής εμφανίζονται στον ρώντας ως υπέρτερες αυτών τις επαγωγικές.
Βοήθιο*, στον-Γαληνό*, στον Πορφύριο*, στον Μόνον ο Ζαμπαρέλλα (Zambarella) της σχολής
Σέξτο τον Εμπειρικό* και στον δοξογράφο Διο- της Πάδοβα με το έργο του Λογικά - Opera
γένη τον Λαέρτιο*. Την περίοδο αυτή επέρχε- Logica (1578) υποστηρίζει την παραγωγική δια-
ται μια λατινοποίηση της ορολογίας της λογι- δικασία ως οδηγούσα με ασφαλή τρόπο στην
κής, που οφείλεται στον Κικέρωνα* και στις επιστημονική αλήθεια. Η κατάσταση αλλάζει
λατινικές μεταφράσεις του αριστοτελικού άρδην κατά τον 17ο αιώνα. Κατ' αρχήν ο Γαλι-
"Οργάνου"* από τον Βοήθιο. Η λογική σκέψη λαίος* και στη συνέχεια ο Θ. Χομπς* και ο Καρ-
του πρώιμου ευρωπαϊκού Μεσαίωνα υστερεί τέσιος* οδηγούν την επιστημονική κοινότητα
σε σχέση με την ελληνορωμαϊκή λογική της εποχής στην επανεκτίμηση της σημασίας
σκέψη. Στην Ευρώπη, κατ' αντίθεση προς τις της παραγωγικής λογικής. Ετσι ο Γαλιλαίος α-
χώρες του αραβικού πολιτισμού, όπου η φιλο- ποκαθιστά το κύρος της λογικής αυτής θεμε-
σοφία παραμένει ανεξάρτητη από τη θρησκεία λιώνοντας την ανάγκη των αφαιρέσεων για τη
και ο Αριστοτέλης αποτελεί τον φωτεινό φάρο δημιουργία αξιωματικών συστημάτων ως συ-
γι' αυτούς, διαμορφώνεται η σχολαστική λογι- στατικών της θεωρητικής γνώσης που συμπλη-
κή, η οποία προσαρμόζει στοιχεία της περιπα- ρώνει και εξηγεί τα δεδομένα της εμπειρίας. Ο
τητικής λογικής στις ανάγκες των δογμάτων Καρτέσιος θεωρεί την παραγωγή συμπερα-
της χριστιανικής θρησκείας. Σημαντική εξέλιξη σμάτων από αξιώματα ως τη μόνη οδό βέβαιης
αποτελεί η κατοπινή συστηματοποίηση και τυ- γνώσης. Ο Π. Γκασσεντί* γράφει την ιστορία
ποποίηση του Αριστοτέλη από την εκκλησια- της λογικής και οι καρτεσιανοί Α. Αρνό και Ν.
στική διανόηση, η οποία οδηγεί στην πρωτότυ- Νικόλ το Λογική ή η τέχνη του σκέπτεσθαι (La
πη νεοσχολαστική μεσαιωνική λογική, που γί- logique ou Γ art de penser), την ονομαζόμενη
νεται γνωστή με το όνομα "logica moderno- λογική του Πορτ-Ρουαγιάλ. Κατ" αυτήν η λογι-

188
 λογική ακολουθία

κή θεωρείται εργαλείο για όλες τις άλλες επι- μπερτ (D. Hilbert), Α. ΤάρσκΓ (Α. Tarski), Λ. Λέ-
στήμες, εξαναγκάζοντας τη σκέψη σε ασφα- βενχάιμ (L. Löwenheim), Τ. Σκόλεμ (T. Skolem),
λείς και αυστηρές διατυπώσεις. Τη σκυτάλη Σ. Κλιν (S. Kleene), Α. Τιούρινγκ (Α. Turing), Α.
από τους παραπάνω παίρνει ο Γκ. Λάιμπνιτς* Τσερτς* (Α. Church) κ.ά. Η μεγαλύτερη προ-
(Leibniz), ο οποίος ευαγγελίζεται τη δημιουρ- σφορά στη λογική στα πλαίσια του αιώνα μας
γία μιας λογικής καθολικής γλώσσας (cha- οφείλεται στον Κ. Γκέντελ. Μέσω των θεωρη-
racteristica universalis), στα πλαίσια της οποίας μάτων πληρότητας και μη-πληρότητας άνοιξε
θα είναι δυνατόν να λάβουν χώρα όλες οι λο- λεωφόρους για την τυπική λογική, η μαθηματι-
γικές διεργασίες συμπερασματικής παραγω- κοποίηση της οποίας (ιδιαίτερα της κλασικής
γής. Το έργο του Λάιμπνιτς στη λογική υπήρξε δίτιμης) την καθιστά ιδιαίτερο κλάδο των μαθη-
μεγάλο παρ' ότι το όνειρό του για τη δημιουρ- ματικών. Οι σπουδαιότεροι κλάδοι της μοντέρ-
γία της καθολικής αυτής γλώσσας δεν μπόρε- νας μαθηματικής λογικής είναι η θεωρία απο-
σε να πραγματοποιηθεί. Σ' αυτόν οφείλεται δείξεων, η θεωρία μοντέλων, η θεωρία ανα-
κατά κύριο λόγο η ιδέα της αλγεβροποίησης δρομικών συναρτήσεων, η θεωρία συνόλων
της λογικής, ιδέα την οποία έθεσε σε εφαρμο- καθώς και η ενορατική λογική μαζί με διάφο-
γή κατά τον 19ο αιώνα ο Μπουλ*. Η ανάπτυξη ρες κατασκευαστικές και περατοκρατικές λο-
της λογικής δεν συνεχίστηκε με τον ίδιο ρυθμό γικές.
μετά τον Λάιμπνιτς. Εξ αιτίας της αρνητικής ε- Βιβλιογρ.: Δ. Α. Αναπολιτάνος. Εισαγωγή στη Φιλοσοφία
πίδρασης των Καντ* και Χέγκελ*, οι οποίοι θε- των Μαθηματικών, εκδ. Νεφέλη. 1985.- Αριστοτέλης.
Κατηγορίαι - Περί Ερμηνείας, Oxford Classical Texts.
ωρούσαν την παραγωγική λογική ως μη έχου- Oxford Univ. Press, London, 1980.- του Ιδιου: Αναλυτικά
σα περαιτέρω ενδιαφέρον, ιδιαίτερα με την Πρότερα - Αναλυτικά Ύστερα, Oxford Classical Texts.
αλγεβροποιημένη της μορφή, η ανάπτυξη της Oxford Univ. Press, London 1964.- του ίδιου: Περί των Σο-
λογικής ανεστάλη μέχρι τα μισά του 19ου φιστικών Ελέγχων, Oxford Classical Texts. Oxlord Univ.
Press. London, 1979 - J. Barnes (Ed.) The Complete
αιώνα. Η εμφάνιση θεωρητικών της λογικής
Works ol Aristotle: The revised Oxlord Translation, 2 vol.,
κατ' αυτήν την περίοδο, όπως του Ο. ντε Μόρ- Princeton Univ. Press. Princeton, N. J., 1984.- A. Church,
γκαν και του Τζ. Μπουλ, οδήγησε σε νέα έξαρ- Introduction to Mathematical Logic, Princeton Univ. Press,
ση του ενδιαφέροντος για τη λογική. Ιδιαίτερα Princeton, N. J.. 1956.- Η. B. Enderton, A Mathematical
ο Μπουλ με τα μνημειώδη έργα του Μαθηματι- Inlrodution to Logic, Academic Press, New York, 1972.- A.
A. Fraenkel Abstract Set Theory, North - Holland, Amster-
κή Ανάλυση της λογικής (The Mathematical dam, 1973.- A. Heyting, Intuitionism: An Introduction,
analysis of logic, 1647) και Διερεύνηση των North - Holland, Amsterdam, 1956 - W. Kneale - M.
νόμων της σκέψης (An investigation of the laws Kneale. The development ot Logic, Oxlord Univ. Press,
of thought, 1854) οδήγησε τη λογική σε νέα αυ- London, 1962.- S. C. Kleene, Introduction to Metamathe-
matics, Wolters - Noorhoff. London, 1971.- B. Russell - A.
στηρά μονοπάτια αλγεβροποίησης και τυπο-
N. Whitehead, Principia Mathematica, Cambridge Univ.
ποίησης. Ο επόμενος μεγάλος στην ιστορία Press, London, 1950. 1927'.
της λογικής είναι ο Γκ. Φρεγκε* (Frege), ο ο- Διον Αναπολιτάνος
ποίος οδηγείται στην ιδέα της δημιουργίας τυ-
πικών γλωσσικών συστημάτων για την έκφρα- λογική ακολουθία. Πρόκειται για πεπερασμένη
ση της μαθηματικής πρακτικής και μέσω του ακολουθία τύπων της λογικής (προτασιακού
έργου του Λογισμός των εννοιών ( 1879) δημι- λογισμού, κατηγορηματικού λογισμού κ.λπ.), η
ουργεί τον πρώτο προτασιακό λογισμό με αυ- οποία έχει συγκεκριμένη δομή και αποτελεί ει-
στηρά αξιωματική μορφή. Η μάχη για τη μαθη- δική περίπτωση αποδεικτικής σχέσης, την
ματικοποίηση της λογικής κερδήθηκε κατά τις οποία μπορούμε να ονομάσουμε "απόδειξη".
αρχές του 20ού αιώνα και το σύγγραμμα που Πιο συγκεκριμένα, στα πλαίσια μιας συγκεκρι-
κυριάρχησε για τα πρώτα 40 χρόνια του αιώνα μένης αξιωματικής θεωρίας υπάρχει ένα σύνο-
αυτού ήταν το Principia Mathematica (1910- λο προτάσεων της γλώσσας της θεωρίας που
1913) των Μπ. Ράσσελ* (Russell) και Α. Ουάιτ- ομομάζονται αξιώματα* της θεωρίας. Επίσης
χεντ* (Whitehead). Στην επόμενη πεντηκοντα- υπάρχουν ν-μελείς σχέσεις τύπων της γλώσ-
ετία παρατηρείται μια φρενιτώδης προσπάθεια σας της θεωρίας που εκφράζουν τη λειτουργία
μελέτης της λογικής από επιστήμονες όπως οι της συναγωγής συμπερασμάτων και ονομάζο-
Γ. Λουκασέβιτς* (J. Lukasiewicz), Ε. Ποστ (Ε. νται αποδεικτικοί κανόνες. Έτσι, για παράδειγ-
Post), Λ. Ε. Γ. Μπράουερ (L. Ε. J. Brouwer), Α. μα, ένας ν-μελής αποδεικτικός κανόνας εκ-
Χέιτινγκ (Α. Heyting), Π. Μπέρνευς (Ρ. φράζει τη δυνατότητα συναγωγής του νιοστού
Bernays), Κ. Γκέντελ* (Κ. Goedel), Ντ. Χίλ- τύπου από τους ν-1 προηγούμενους τύπους,

189
λογική διαλεκτική

που εμφανίζονται κατά τη συγκεκριμένη χρή- λογική επαγωγική (αγγλ. logic inductive). Το-
ση του κανόνα. Ας διευκρινισθεί ότι πρόταση μέας της λογικής, αντικείμενο του οποίου είναι
είναι ειδική περίπτωση τύπου της γλώσσας της οι επαγωγικοί διαλογισμοί (κρίσεις*, αποφάν-
θεωρίας. Πρόταση είναι τύπος της γλώσσας σεις, ισχυρισμοί, συλλογισμοί*), που συνδέο-
χωρίς ελεύθερες μεταβλητές. Ως παράδειγμα νται με τη συναγωγή γενικευμένων συμπερα-
αποδεικτικού κανόνα είναι δυνατόν να αναφέ- σμάτων, εξηγήσεων, προβλέψεων, περιγρα-
ρουμε τον, γνωστό με το λατινικό του όνομα φών κ.λπ. από επιμέρους δεδομένα, τα οποία
modus ponens, τριμελή κανόνα, ο οποίος έχει αποτελούν ή φαίνονται ότι αποτελούν ενδεί-
ως εξής (Α, Α »B, Β). Σύμφωνα με αυτόν, από ξεις για τα συναγόμενα συμπεράσματα (βλ. ε-
παγωγή). Οι υιοθετούμενες υποθέσεις προσδί-
τις προκείμενες Α και Α »B συνάγεται Β. Από-
δουν ορισμένο βαθμό βεβαιότητας (ορισμένες
δειξη, λοιπόν, είναι μια πεπερασμένη ακολου-
φορές ταυτιζόμενο με την επαγωγική πιθανό-
θία τύπων της γλώσσας της θεωρίας, τέτοια
τητα) στο συμπέρασμα. Συχνά η αποδοχή κά-
ώστε κάθε τύπος που εμφανίζεται στην ακο- ποιων υποθέσεων συνδέεται με το γεγονός ότι
λουθία να είναι είτε αξίωμα είτε να προκύπτει αυτές καθιστούν πιο εύλογη την αποδοχή του
από τους προηγούμενους αυτού τύπους της α- συμπεράσματος. Ο παραδοσιακός επαγωγι-
κολουθίας με χρήση κάποιου αποδεικτικού κα- σμός (π.χ. Τζ. Σ. Μιλ*) ανήγαγε την επαγωγική
νόνα. Ο τελευταίος τύπος μιας απόδειξης λέ- λογική στη σχέση της επαγωγικής ακολουθίας,
γεται "θεώρημα"*. Αν η απόδειξη είναι μια ακο- στην ανάλυση του προσπορισμού γενικής θεω-
λουθία τύπων με ένα μόνον μέλος, τότε ο τε- ρητικής γνώσης από το μερικό, το μοναδικό, το
λευταίος τύπος της ακολουθίας είναι και πρώ- εμπειρικά δεδομένο. Σύμφωνα με μιαν άλλη
τος που σημαίνει ότι είναι αξίωμα. Ετσι με τε- εκδοχή η επαγωγική λογική ανάγεται στην α-
τριμμένη και προφανή σημασία τα αξιώματα νάλυση των λογικών κριτηρίων επιβεβαίωσης
είναι και θεωρήματα. Αν ο τύπος Β ακολουθεί και αποδοχής επιστημονικών αποφάνσεων στα
λογικά το σύνολο των τύπων Α, που σημαίνει πλαίσια της υποθετικής - επαγωγικής μεθόδου
ότι υπάρχει απόδειξη του Β από το σύνολο (διατυπώθηκε τον 19ο αι. από τον W. Whewell).
τύπων Α, τότε αυτό συμβολίζεται με (A I- Β). Κατά τη σύγχρονη λογική το αντικείμενο της
Αν το σύνολο Α είναι το κενό σύνολο, τότε επαγωγικής λογικής διευρύνεται και συμπερι-
αυτό σημαίνει ότι το Β είτε είναι αξίωμα της λαμβάνει το σύνολο των λογικών σχέσεων
θεωρίας είτε προκύπτει από τα λογικά αξιώμα- κατά τις οποίες η αλήθεια της ελεγχόμενης
τα που είναι κοινά για όλες τις αξιωματικές τυ- γνώσης δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί βάσει αλη-
θών γνώσεων, αλλά μπορεί απλώς να προσ-
πικές θεωρίες.
διορισθεί ο βαθμός στον οποίο η μεν επιβεβαι-
Δίον. Αναπολιτάνος
ώνεται από τις δε. Ετσι οδηγούμαστε στη
χρήση μεθόδων της θεωρίας των πιθανοτήτων
λογική διαλεκτική, βλ. διαλεκτική λογική και η επαγωγική λογική μετατρέπεται σε "λογι-
κή των πιθανοτήτων"*.
Λογική ελαχιστική. Λογικό σύστημα, το οποίο
ως στόχο του έχει την ελαχιστοποίηση δυνα-
Βιβλιογρ.: Α. Getmanova κ.ά.. Logic made simple. A
τοτήτων που ήδη περιέχονται στα ήδη εξασθε-
dictionary, Moscow. 1990.- The problem ol inductive logic,
νημένα λογικά συστήματα της κατασκευαστι- Amsterdam, 1968.
κής* και της ενορατικής* ή ιντουίσιονιστικής Δ. Πατέλης
λογικής. Ετσι, από τα πλαίσιά της αποκλείο-
νται αιτήματα όπως η αρχή "από την αντίφαση Λογική θετική. Είδος λογικής στην οποία α-
έπεται οτιδήποτε", καθώς και ο νόμος της δι- πορρίπτονται οποιοιδήποτε τρόποι εισαγωγής
πλής άρνησης σύμφωνα με τον οποίο "από την άρνησης ακόμη και σε μεθοδολογικό επίπεδο.
άρνηση της άρνησης του Α έπεται το ίδιο το Ετσι, ακόμη και τεχνικές εμμέσων αποδείξε-
Α". Στα πλαίσια ωστόσο της ελαχιστικής λογι- ων, όπως η απαγωγή σε άτοπο που προκύπτει
κής ισχύει η αποδεικτική μέθοδος της "εις άτο- από την αρχή του αποκλειομένου τρίτου, α-
πον απαγωγής". Η απόρριψη από την ελαχιστι- πορρίπτονται, καθώς και ορισμοί οι οποίοι με
κή λογική της εις άτοπον απαγωγής οδηγεί εμφανή τρόπο εισάγουν άρνηση. Με άλλα
στη θετική λογική. λόγια, θετική λογική είναι η λογική χωρίς άρ-
Διον , Αναπολιτάνος νηση. Οι νόμοι της λογικής που αντιστοιχούν
σε ό,τι είναι αποδεκτό ως ορθό στη θετική λο-
λογική ενορατική, βλ. ενορατική λογική γική είναι ευθέως καταγεγραμμένοι, ώστε να

190
 Λογική μαθηματική

είναι δυνατός ο αντίστοιχος λογισμός. Ετσι έ- δημιουργία και εξέταση των λεγομένων πρω-
χουμε τουλάχιστον δύο κατηγορίες προκυπτό- τοβαθμίων ή κατηγορηματικών γλωσσών, στις
ντων λογισμών: (1) ο "θετικός συνεπαγωγικός οποίες είναι δυνατόν να αποτυπωθεί όλη η
λογισμός", ο οποίος χρησιμοποιεί ως μοναδική τρέχουσα μαθηματική πρακτική. Οι γλώσσες
λογική πράξη αυτή της συνεπαγωγής- (2) ο αυτές έχουν σημαντικές και ενδιαφέρουσες ι-
"πλήρης θετικός λογισμός", ο οποίος χρησιμο- διότητες. Ισχύει γΓ αυτές το θεώρημα πληρό-
ποιεί ως λογικές πράξεις αυτές της σύζευξης, τητας του Κ. Γκέντελ*, σύμφωνα με το οποίο
διάζευξης, συνεπαγωγής και ισοδυναμίας. μια πρόταση είναι αποδείξιμη από ένα σύνολο
Είναι προφανές ότι ο τρόπος λειτουργίας και άλλων προτάσεων αν, και μόνον αν, κάθε μο-
το νόημα των πράξεων αυτών καθορίζονται ντέλο του συνόλου αυτού είναι και μοντέλο
από τα αξιώματα της θετικής λογικής. της πρότασης, όπως και το θεώρημα συμπάγει-
Μη-συντηρικές επεκτάσεις -δηλαδή επεκτά- ας, σύμφωνα με το οποίο αν κάθε πεπερασμέ-
σεις που οδηγούν σε ισχυρότερες λογικές- νο υποσύνολο ενός συνόλου προτάσεων έχει
της θετικής λογικής επιτυγχάνονται με διαδο- μοντέλο τότε και ολόκληρο το σύνολο έχει μο-
χικές ουσιώδεις επεκτάσεις των αξιωμάτων ντέλο. Το πρώτο θεώρημα καθιερώνει ουσια-
της ή των συμπερασματικών κανόνων της. στικά την ισοδυναμία απόδειξης και αλήθειας
Ετσι η προσάρτηση του κανόνα της απαγωγής στα πλαίσια μιας πρωτοβάθμιας γλώσσας
σε άτοπο (reductio ad absurdum) στη συναγω- -κάτι που δεν ισχύει γενικά- και το δεύτερο α-
γική θετική λογική οδηγεί στην επέκτασή της, ποτελεί μια γέφυρα ελέγχου του απείρου
που είναι γνωστή ως ελαχιστική λογική* του
μέσα από την ολότητα των πεπερασμένων
Kolmogorov (1925). Αν η προσάρτηση αυτή
μερών του.
γίνει στον πλήρη θετικό προτασιακό λογισμό,
Εκτός αυτών των ιδιοτήτων οι πρωτοβάθμιες
αυτό οδηγεί στην ελαχιστική λογική του Γιό-
γλώσσες διαθέτουν και άλλες ιδιότητες, λιγό-
χανσον (1936). Η προσάρτηση στην ελαχιστι-
τερο ευχάριστες, όπως αυτή της μη - αποκρισι-
κή λογική του Γιόχανσον του αξιώματος σύμ-
μότητας (undecidability) θεωριών που περιέ-
φωνα με το οποίο από λανθασμένες προκείμε-
νες ή λανθασμένη προκείμενη προκύπτει οποι- χουν σημαντικά τμήματα της κατά Peano αριθ-
οδήποτε συμπέρασμα (παράδοξο της υλικής μητικής. Σύμφωνα με αυτή την ιδιότητα καμία
συνεπαγωγής - material implication) και του α- σχετικά ισχυρή και αναδρομικά ελέγξιμη θεω-
ξιώματος του αποκλειομένου τρίτου οδηγεί, α- ρία δεν μπορεί να αποδείξει όλες τις αληθείς
ντίστοιχα, στην ενορατική* και την κλασική σε ένα εκάστοτε συγκεκριμένο μοντέλο της.
προτασιακή λογική. Αυτό σημαίνει ότι, δεδο- Οι βασικότεροι κλάδοι της σύγχρονης μαθημα-
μένου ότι η ενορατική και η κλασική λογική α- τικής λογικής είναι αυτοί της θεωρίας αποδεί-
ποτελούν γνήσιες επεκτάσεις της θετικής λο- ξεων, της θεωρίας μοντέλων, της θεωρίας συ-
γικής, όλοι οι νόμοι της τελευταίας είναι απο- νόλων, της θεωρίας αναδρομικών συναρτήσε-
δείξιμοι στα πλαίσια των δύο πρώτων. ων καθώς και της ιντουίσιονιστικής λογικής. Η
Διον. Αναπολιτάνος μαθηματική λογική, παρά το ότι έχει τις ρίζες
της στις εργασίες του Λάιμπνιτς*, είναι δυνα-
τόν να θεωρηθεί ότι άρχισε ουσιαστικά να ακ-
Λογική μαθηματική. Ασχολείται με τη μελέτη μάζει στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα μετά
και εφαρμογή τυπικών λογικών μεθόδων και τις εργασίες του Τζ. Μπουλ*. Βασικοί πρωτα-
μορφών που συναντώνται στη μαθηματική γωνιστές στην ακμή αυτή ήσαν οι Γκ. Φρέγκε*
πρακτική. Σημαντικό της μέρος αποτελεί η δη- και Γκ. Καντόρ*. Τη σκυτάλη πήραν οι Ράσσελ*
μιουργία και μελέτη τυπικών γλωσσών για την και Ουάιτχεντ* (Principia Mathematics, 191 Ο-
πλήρη διατύπωση των λογικών προϋποθέσε- Ι 913), καθώς και οι Χίλμπερτ* και Μπράουερ.
ων, μεθόδων και αποτελεσμάτων που συναντά Αυτός που θεωρείται, βέβαια, ως ο δημιουργός
κανείς στα μαθηματικά. Η δημιουργία και μελέ- της σύγχρονης μαθηματικής λογικής είναι ο Κ.
τη αυτή δεν εξαντλείται στο συντακτικό μέρος Γκέντελ*, ο οποίος, μαζί με τους Α. Τάρσκι' και
των τυπικών, τεχνητών αυτών γλωσσών αλλά Α. Τσερτς', κατά τη δεκαετία του 1930 χάραξε
και στο σημασιολογικό (σημαντικό), όπου οι διαδρομές έρευνας ισχύουσες μέχρι και σήμε-
έννοιες της "δομής" και του "μοντέλου" παί- ρα.
ζουν καθοριστικό ρόλο για τον μονοσήμαντο Διον. Αναπολιτάνος
ορισμό της έννοιας της αλήθειας. Στα πλαίσια
της μαθηματικής λογικής καίριο ρόλο παίζει η Λογική πλειότιμη. Περιοχή της λογικής στην

191
Λογική προτασιακή

οποία ο ερμηνευτικός τομέας περιλαμβάνει κές μεταβλητές παίζουν τον ρόλο στοιχειω-
τιμές αλήθειας περισσότερες των δύο. Είναι δών μη-περαιτέρω αναλύσιμων προτάσεων, οι
δηλαδή περιοχή της λογικής όπου οι προτά- οποίες είναι δυνατόν να είναι αληθείς ή ψευ-
σεις δεν είναι τελεσίδικα και μόνον αληθείς ή δείς. Μέσω των πινάκων αληθείας (αληθοπινά-
ψευδείς. Ένα απλό παράδειγμα πλειότιμης λο- κων) των συνδέσμων κατά τρόπο μοναδικό και
γικής είναι μια τρίτιμη λογική της οποίας η εξαρτώμενο από τις αληθοτιμές των προτασια-
τρίτη τιμή αλήθειας είναι αυτή της άγνοιας κών μεταβλητών, καθίστανται αληθείς ή ψευ-
(δηλαδή η τρίτη τιμή είναι η "δεν γνωρίζω"). δείς οι προτασιακοί τύποι. Τα παραπάνω περι-
Έτσι στα πλαίσιά της, μια πρόταση που αποτε- γράφουν τη σημασιολογική (ή σημαντική)
λεί τη σύζευξη δύο άλλων προτάσεων Α και Β πλευρά της προτασιακής* λογικής. Αν ένας
λαμβάνει την αληθοτιμή της άγνοιας ("δεν προτασιακός τύπος καθίσταται αληθής για ο-
γνωρίζω") αν τουλάχιστον μία εκ των Α και Β ποιονδήποτε συνδυασμό αληθοτιμών των προ-
λαμβάνει την ίδια αυτή αληθοτιμή. Αλλες πλει- τασιακών μεταβλητών τις οποίες περιέχει,
ότιμες λογικές είναι δυνατόν να περιέχουν α- τότε λέγεται "ταυτολογία". Αν ένας προτασια-
ληθοτιμές που κωδικοποιούν γνωσιακές κατα- κός τύπος καθίσταται ψευδής για οποιονδήπο-
στάσεις όπως "παράλογο", "ακαθόριστο" κ.λπ. τε συνδυασμό αληθοτιμών των προτασιακών
Από τυπικής απόψεως οι πλειότιμες λογικές μεταβλητών τις οποίες περιέχει, τότε λέγεται
χωρίζονται στις πεπερασμένες πλειότιμες λο- "αντίφαση" (ή "αντιφατικός προτασιακός τύ-
γικές και στις άπειρες πλειότιμες λογικές. Οι πος"). Στο συντακτικό επίπεδο, από το σύνολο
ν-τιμες πλειότιμες λογικές είναι δυνατόν να των προτασιακών τύπων επιλέγονται κάποιοι
περιγραφούν σημασιολογικά με πεπερασμέ-
οι οποίοι είναι δυνατόν να αποτελέσουν τα α-
νους πίνακες αλήθειας ή (αν αυτό είναι θεωρη-
ξιώματα* ενός αξιωματικού συστήματος. Τα α-
τικά εφικτό αλλά πρακτικά δύσκολο έως αδύ-
ξιώματα τα οποία είναι ταυτολογίες λέγονται
νατο) με αληθοσυναρτήσεις ή, αλλιώς, συναρ-
λογικά αξιώματα. Είναι δυνατόν όλες οι ταυτο-
τήσεις αλήθειας. Το σύνηθες για τις άπειρες
λογίες να αποτελέσουν το σύνολο των λογι-
πλειότιμες λογικές είναι η χρήση αληθοσυναρ-
κών αξιωμάτων του αξιωματικού συστήματος.
τήσεων για τη σημασιολογική τους περιγραφή.
Η προτασιακή λογική σε επίπεδο λογισμού*
Ενδιαφέρουσα περίπτωση άπειρης πλειότιμης
λογικής είναι αυτή που οι αληθοτιμές της αντι- είναι εφοδιασμένη με αποδεικτικούς (συμπε-
στοιχούν στους πραγματικούς αριθμούς μετα- ρασματικούς ή παραγωγικούς) κανόνες, οι ο-
ξύ μηδέν και ένα. Οι πλειότιμες λογικές είναι ποίοι είναι αλγόριθμοι* περιγραφόμενοι με τη
δύσκολες στον χειρισμό τους, διότι δεν διαθέ- μορφή σχέσεων που καθορίζουν πότε ένας
τουν γενικώς χρήσιμες ιδιότητες, όπως αυτές, προτασιακός τύπος μορφής Β (συμπέρασμα)
για παράδειγμα, που καθορίζονται από το θεώ- προκύπτει από ένα σύνολο προτασιακών
ρημα πληρότητας του Κ. Γκέντελ* και το θεώ- τύπων Α (σύνολο προκειμένων). Στα πλαίσια
ρημα συμπάγειας, ιδιότητες που διαθέτει η δί- αυτά ορίζεται η έννοια της απόδειξης*, που
τιμη κατηγορηματική λογική ή δίτιμη λογική είναι μια πεπερασμένη ακολουθία προτασια-
των κατηγορημάτων. Η πλειότιμη λογική έχει κών τύπων, καθένας από τους οποίους, κατά
ευρύτατο πεδίο εφαρμογής στη θεωρία αυτο- τρόπο μοναδικό, είτε είναι αξίωμα είτε προκύ-
μάτων, στην τεχνητή νοημοσύνη, στη θεωρητι- πτει από τους προηγούμενούς του με χρήση
κή πληροφορική κ.λπ. κάποιου αποδεικτικού κανόνα. Ο τελευταίος
Δι ον. Αναπολιτάνος προτασιακός τύπος σε μια απόδειξη καλείται
θεώρημα*. Η προτασιακή λογική είναι ένα
είδος λογικής ικανό για μια πρώτη προσέγγιση
Λογική προτασιακή. Πρόκειται για το τμήμα των λογικών γλωσσών στις οποίες περιγράφο-
της δίτιμης* λογικής που ασχολείται με τη συ- νται τα μαθηματικά και οι παραγόμενες από
ντακτική και σημασιολογική δομή των προτα- αυτά δομές. Παρά ταύτα δεν είναι αρκετή για
σιακών τύπων οι οποίοι κατασκευάζονται από την πλήρη έκφραση της μαθηματικής δραστη-
τις προτασιακές μεταβλητές με χρήση συνδέ- ριότητας, η οποία επιτυγχάνεται στα πλαίσια
σμων και παρενθέσεων. Τα μοναδικά επιτρε- της λογικής των κατηγορημάτων* ή κατηγορη-
πόμενα σύμβολα της προτασιακής λογικής ματικής λογικής.
είναι οι προτασιακές μεταβλητές, οι σύνδεσμοι Δι ον. Αναπολιτάνος
(άρνηση, σύζευξη, διάζευξη, συνεπαγωγή και
ισοδυναμία) και οι παρενθέσεις. Οι προτασια- Λογική συμβολική, βλ. Λογική, λογική μαθηματική

192
 Λογική της επιστήμης

Λογική συνδυαστική. Κλάδος της λογικής, ο ο- ρία των προϋποθέσεων (ψυχολογικών, κοινω-
ποίος αναλύει έννοιες που στα πλαίσια των νικών, γνωσιολογικών, μεθοδολογικών, φιλο-
λογικών συστημάτων, τόσο της κλασικής όσο σοφικών) για την επιστημονική ανακάλυψη.
και της μη κλασικής λογικής, γίνονται συνήθως Πλέον δόκιμος γΓ αυτή την περίπτωση είναι ο
αποδεκτές χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις. Τέ- όρος "λογική της επιστημονικής ανακάλυψης",
τοιες, π.χ., είναι οι έννοιες της μεταβλητής, (δ) Η κυριότερη σημασία, όμως, του όρου "λο-
της συνάρτησης, της πράξης της αντικατάστα- γική της επιστήμης" είναι αυτή που προσδιορί-
σης κ.ά. ζεται από την ύπαρξη και τη μελέτη των εννοι-
Η συνδυαστική λογική θεμελιώθηκε το 1924 ών, των ορισμών, των γλωσσικών μορφών,
από τον σοβιετικό μαθηματικό M. I. Σέινφινκελ των σημασιολογικών (σημαντικών) δομών και
στο άρθρο του Γισ τους πλίνθους του οικοδο- του τεχνικού μηχανισμού της τυπικής λογικής,
μήματος της μαθηματικής λογικής και αναπτύ- καθώς αυτά αντιστοιχούν και χρησιμοποιού-
χθηκε παραπέρα στις εργασίες των Κάρρυ, νται στην ανάλυση, μελέτη και μεταθεωρητική
Τσερτς*, Κλίνι, Ρόσσερ κ.ά. έρευνα των διαμορφωμένων ή υπό διαμόρφω-
θεμελιώδεις έννοιες της συνδυαστικής λογι- ση συστημάτων της επιστημονικής γνώσης. Οι
κής είναι η μονοθέσια "συνάρτηση" και η πράξη ειδικοί που ασχολούνται με τον κλάδο της λο-
"εφαρμογής" συνάρτησης σε όρισμα. Τα μέλη γικής της επιστήμης είναι κατά κύριον λόγο
ορισμένης κλάσης πράξεων εφαρμογής σε συ- είτε θεωρητικοί της λογικής (λογικοί) είτε φι-
ναρτήσεις, η οποία είναι κλειστή ως προς την λόσοφοι της επιστήμης. Ασχολούνται κυρίως
εφαρμογή, ονομάζονται "συνδυαστές". Η συν- με τη λογική της επιστήμης υπό την έννοια (δ)
δυαστική λογική είναι, ακριβώς, ο κλάδος της χωρίς να αποκλείεται και η ενασχόλησή τους
μαθηματικής λογικής (βλ. Μαθηματική λογική) με το αντικείμενο υπό τις έννοιες (α), (β) και
ο οποίος μελετά τους συνδυαστές και τις ιδιό- (γ), αν και με αυτές τις περιοχές ασχολούνται,
τητες τους. κυρίως, επιστήμονες με ενδιαφέροντα ειδικό-
Το τμήμα της συνδυαστικής λογικής το οποίο τερα, όπως για την ιστορία, την ψυχολογία,
δεν ασχολείται με τη "λογική", αλλά με τις ι- την κοινωνιολογία κ.λπ.
διότητες των συνδυαστών, ονομάζεται "θεω- Τα βασικά προβλήματα της λογικής της επι-
ρία συνδυαστών". Σαν αποτέλεσμα της τυπο- στήμης, ιδιαίτερα υπό την έννοια (δ), είναι τα
ποίησης η θεωρία αυτή παίρνει τη μορφή δια- εξής: (1) Αυτά που σχετίζονται με τη μελέτη
φόρων λογισμών, οι οποίοι χωρίζονται σε δύο, των λογικών δομών των επιστημονικών θεω-
εξωτερικά διάφορες, κλάσεις: τον "λογισμό ριών, καθώς και με τη μελέτη, επεξεργασία
συνδυαστών" και τον "λ-λογισμό". των λογικών προϋποθέσεων και κατασκευή
Βιβλιογρ.: Η. P., The Lambda Calculus, its Syntax and αυστηρών τυπικών γλωσσικών συστημάτων
Semantics, Studies in Logic 103, north - Holland, για τις θεωρίες αυτές. Βασικός στόχος κατά
Amsterdam, 1981.- Γιανόφοκαγια Σ. Α., Συνδυαστική λο- την κατασκευή αυτών των γλωσσικών συστη-
γική. στο βιβ.: "Φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια", τ. 3, σελ. μάτων είναι ο εξοβελισμός των συνήθων πολυ-
226-27, Μ., 1964 - Σαμπούνιν Λ. Β., Συνδυαστική λογική, σημιών, που παρατηρούνται ιδιαίτερα κατά την
στο βιβ.: "Μαθηματική εγκυκλοπαίδεια", τ. 2. σελ. 970. αντιστοίχιση σημάτων και σημαινομένων στα
Μ. 1979.- Schonlinkel Μ., Uber die Bausteine der πλαίσια των φυσικών γλωσσών. (2) Αυτά που
mathematischen Logik, Math. Ann., 192:305 - 316 (1924). σχετίζονται με τη μελέτη και επεξεργασία δια-
Γιαννης Βανδουλάκης φόρων ειδών συναγωγών, οι οποίες χρησιμο-
Λογική της επιστήμης. Ο όρος χρησιμοποιεί- ποιούνται στη συνήθη επιστημονική πρακτική,
ται για να δηλώσει μια σειρά από πράγματα, όπως συναγωγών είτε παραγωγικής είτε επα-
(α) Χρησιμοποιείται για να σημάνει τους νό- γωγικής υφής. (3) Αυτά που συναρτώνται με τη
μους και τη δομή ανάπτυξης της επιστήμης σημασιολογική και συντακτική ανάλυση της
και, υπ' αυτή την έννοια, προσδιορίζεται η όλη σχέσης και πιθανής αλληλεξάρτησης των τυπι-
προσέγγιση ως λογική της επιστημονικής ανά- κών δομικών στοιχείων των αρχικών καθώς και
πτυξης. (β) Χρησιμοποιείται για να σημάνει τις των παραγομένων επιστημονικών όρων. Στα
μεθόδους, τους κανόνες, τους τρόπους και τις πλαίσια, που έτσι προσδιορίζονται, βασικό
διαδικασίες της επιστημονικής έρευνας. Πιο είναι το πρόβλημα της αναγωγής των θεωρητι-
ειδικά γΓ αυτή την περίπτωση γίνεται χρήση κών όρων (όρων που καθορίζονται νοηματικά
του όρου "λογική της επιστημονικής έρευνας", στα πλαίσια μιας φυσικής θεωρίας) σε αντί-
(γ) Χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τη θεω- στοιχους παρατηρησιακούς. (4) Στην τέταρτη

•.Α., Γ-13 193

λογική της ιστορίας

ομάδα προβλημάτων ανήκουν αυτά που ανα- ήδη ειπώθηκε, τη δημιουργία τυποποιημένων
φέρονται στα φαινόμενα της εννοιολογικής α- γλωσσών και συστημάτων. Μέσω αυτών είναι
φαίρεσης, της επιστημονικής εξήγησης, της ε- δυνατή η διερεύνηση κοινών λογικών ιδιοτή-
παλήθευσης ή διάψευσης καθώς και της πρό- των, τις οποίες είναι δυνατόν να μοιράζονται
βλεψης. Επίσης ανήκουν τα προβλήματα ανα- διαφορετικές θεωρίες εκπεφρασμένες με τον
γωγής ή προέκτασης των επιστημονικών θεω- ίδιο φορμαλισμό. Αυτή η εκφραστική κοινότη-
ριών. Η έρευνα που ενδιαφέρει τη λογική της τα οδηγεί σε πλήθος αναλογικών μεταφορών
επιστήμης σ' αυτό το επίπεδο αφορά στη μελέ- από μια γνωσιακή περιοχή σε άλλη ή από μια
τη και ανίχνευση των λογικών προϋποθέσεων θεωρία σε άλλη. Αυτή η αποκάλυψη αναγωγών
και του λογικού περιεχομένου των παραπάνω και κοινών ορολογικών, εννοιακών, ορισμικών,
φαινομένων, τουλάχιστον ως προς τη γνωσια- αξιωματικών και μεθοδολογικών προϋποθέσε-
κή και μεθοδολογική τους πλευρά. (5) Τέλος, ων οδηγεί στη μεταθεωρητική μελέτη της ίδιας
στην πέμπτη ομάδα προβλημάτων ανήκουν της υφής και της δομής των αξιωματικών συ-
αυτά που αφορούν στη λογική επεξεργασία στημάτων. Συνέπειες αυτής της μελέτης μπο-
και τελειοποίηση μεθόδων και πράξεων ευρετι- ρεί να είναι η εξέταση της ύπαρξης κοινών λο-
κού χαρακήρα στα πλαίσια της λειτουργίας γικών ιδιοτήτων των συστημάτων αυτών, όπως
μιας επιστημονικής θεωρίας ή μιας επιστημονι- η πληρότητα, η μη-αντιφατικότητα, η αποκρισι-
κής περιοχής. μότητα και η σχετική ανεξαρτησία των αξιωμά-
Στο μεθοδολογικό επίπεδο, η λογική της επι- των τους. Επίσης μπορεί να είναι η εξέταση
στήμης ενδιαφέρεται για τη χρήση, ταξινόμη- των δυνατοτήτων συστηματικής ενοποίησης,
ση και μελέτη μεθόδων παραγωγής επιστημο- απλοποίησης και ανάδειξης των κυριοτέρων
νικής γνώσης. Οι δύο βασικότερες τέτοιες μέ- κοινών χαρακτηριστικών διαφόρων γνωσιακών
θοδοι είναι η "παραγωγική" και η "επαγωγική". περιοχών ή αξιωματικών συστημάτων.
Η πρώτη, από την άποψη της λογικής της επι- Στα πλαίσια της λογικής της επιστήμης, ένας
στήμης, αναφέρεται στην τυποποίηση βασικών άλλος ενδιαφέρων τομέας είναι αυτός της με-
αρχών οι οποίες λαμβάνουν τη μορφή αξιωμά- λέτης των πολλαπλών σημασιών και της καθιέ-
των στα πλαίσια ενός αξιωματικού συστήμα- ρωσης μονοσήμαντης σημασιολόγησης όρων
τος, δηλαδή ενός συστήματος στο οποίο κωδι- όπως "γλώσσα", "δομή", "μοντέλο", "σύστημα",
κοποιούνται τυπικά οι βασικές αλήθειες μιας "ιδιότητα", "σχέση", "μέτρηση", "γεγονός", "πι-
θεωρίας ή μιας γνωσιακής περιοχής. Στη συνέ- θανότητα", "θεωρία" κ.λπ., καθώς και της επι-
χεια, βασικό στοιχείο της παραγωγικής μεθό- δίωξης εύρεσης αναγωγών ορολογικών, εν-
δου είναι η εισαγωγή και χρήση κανόνων πα- νοιακών ή και συστημικών. Ετσι μια πολύ ση-
ραγωγής προτάσεων - θεωρημάτων από τα α- μαντική σειρά προβλημάτων ανέκυψε από τη
ξιώματα της θεωρίας ή της γνωσιακής περιο- μη επιθυμητή αποκάλυψη ότι ο αναγωγισμός'
χής. Θεμελιώδες χαρακτηριστικό των κανόνων δεν είναι ο ασφαλής δρόμος για τη σύνδεση
αυτών οφείλει να είναι η χωρίς αμφισβητήσεις θεωρίας και εμπειρικής πραγματικότητας. Τα
μεταφορά αλήθειας από τα αξιώματα στα θεω- θεωρητικά κατηγορήματα, για παράδειγμα,
ρήματα, με την έννοια ότι η συγκεκριμένη μη- που συναντά κανείς στο θεωρητικό αξιωματικό
χανιστική παραγωγή των δεύτερων από τα μέρος μιας επιστήμης δεν ανάγονται, συνή-
πρώτα συνεπάγεται το αληθές τους υπό την θως, σε κατηγορήματα παρατήρησης. Αυτό
προϋπόθεση ότι τα πρώτα είναι ήδη αληθή. Η σημαίνει την εξέταση προσθέτων προβλημά-
δεύτερη μέθοδος παραγωγής επιστημονικής των, που σχετίζονται με την μετάφραση της
γνώσης είναι η επαγωγική. Χαρακτηρίζει το γλώσσας της θεωρίας στη γλώσσα των παρα-
μέγιστο μέρος των εμπειρικών επιστημών και τηρήσεων, με την εξέταση και λογική ανάλυση
ιδιαίτερα τη μετάβαση από το εμπειρικό δεδο- του λεξιλογίου των διαφόρων γνωσιακών πε-
μένο στη θεωρησιακή αποτίμηση και γενίκευσή ριοχών και με τη σπουδή των σχέσεων αλλη-
του. Η επαγωγή,ως μέθοδος, έχει έντονα πιθα- λεπίδρασης φυσικών (πολυσήμαντη σημασιο-
νοκρατικό χαρακτήρα και δεν αποτελεί ασφα- λόγηση) και τυπικών, τεχνητών (μονοσήμαντη
λή τρόπο μεταφοράς της αλήθειας, με την έν- σημασιολόγηση) γλωσσών.
νοια ότι στις εμπειρικές επιστήμες εμφανίζο- Δίον. Αναπολιτάνος
νται καταστάσεις αβεβαιότητας είτε οντολογι-
κού είτε επιστημολογικού χαρακτήρα. λογική της ιστορίας. 1. Τομέας "μεταθεωρητι-
Η λογική της επιστήμης περιλαμβάνει, όπως κών" και μεθοδολογικών ερευνών για τη θεμε-

194
 Λογική του χρόνου

λίωση της ιστορικής έρευνας διαφόρων επιπέ- ταρχική της εμφάνιση (πρωτόγονη κοινότητα),
δων (λογικά μέσα της εμπειρικής και θεωρητι- η διαμόρφωσή της (δουλοκτησία, φεουδαρχία,
κής ιστορικής γνώσης, της δομής της περιγρα- κεφαλαιοκρατία) και η ωριμότητά της, η καθαυ-
φής, της εξήγησης, των ταξινομήσεων, των τό ανάπτυξη της (αταξική κοινωνία).
τυπολογιών, των εννοιολογήσεων, των ερμη- Το όλο εγχείρημα συνιστά μοναδική δημιουρ-
νευτικών μοντέλων κ.λπ.). γική χρησιμοποίηση και ανάπτυξη της "διαλε-
Βιβλιογρ.: Γ. Τοπόλσκι, Προβλήματα της ιστορίας και ι- κτικής λογικής"*, της μεθοδολογίας του Κεφά-
στορικής μεθοδολογίας, Αθήνα. 1983. λαιου'του Κ. Μαρξ*, που έχει ως αποτέλεσμα
2. Θεωρητική και μεθοδολογική σύνθεση, εν- τη διαλεκτική άρση της υλιστικής αντίληψης
νοιολογική απεικόνιση της διάρθρωσης και της της ιστορίας (και μέσω αυτής την αφετηρία
ανάπτυξης της κοινωνίας ως οργανικού όλου, μιας άρσης του μαρξισμού), που επιτρέπει τη
κατά την οποία οι νόμοι* (νομοτέλειες*) και οι διακρίβωση των όρων και του πεδίου εφαρμο-
κατηγορίες της θεωρίας περί κοινωνικής ανά- σιμότητας αυτής της αντίληψης ως επιστημο-
πτυξης αποκαλύπτονται στην εσωτερική, συ- νικού κεκτημένου. Από την οπτική της ώριμης
στηματική, αμοιβαία συνάφειά τους. Η Λογική αταξικής κοινωνίας το "βασικό πρόβλημα της
της ιστορίας συνιστά μείζονος σημασίας επι- φιλοσοφίας"* (μετά την άρση της αντίθεσης
στημονικό επίτευγμα του φιλόσοφου Β. Α. Βα- χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας")
ζιούλιν*, στο οποίο πραγματοποιείται συστη- παύει να υφίσταται, δεν συνιστά πλέον πρό-
ματική ανάπτυξη της κοινωνικής θεωρίας - φι- βλημα, γεγονός που αίρει την (περιοριστική) α-
λοσοφίας του μαρξισμού, βάσει της ανεπτυγ- ναγκαιότητα αντιπαράθεσης της επιστημονι-
μένης μεθοδολογίας του και μέσω της θεωρη- κής κοινωνικής φιλοσοφίας ως υλιστικής με τη
τικής εξέτασης της ιστορικής διαδικασίας υπό μη επιστημονική (ιδεαλιστική) ερμηνεία της ι-
το πρίσμα της ώριμης, της αταξικής - κομμου- στορίας.
νιστικής κοινωνίας. Κατά την εν λόγω προσέγ- Η λογική της ιστορίας θεμελιώνει σε ανώτερο
γιση η δομή της κοινωνίας ως ολότητας συ- επίπεδο την ανάπτυξη της επαναστατικής πρα-
γκροτεί ένα ιεραρχημένο και διατεταγμένο α- κτικής και διανοίγει τεράστιες δυνατότητες
ναπτυσσόμενο σύστημα, το οποίο απεικονίζε- για την περαιτέρω ανάπτυξη ευρύτατου φά-
ται νοητικά στα επίπεδα: του "είναι"* (αλληλε- σματος επιστημονικών ερευνών. (Βλ. επίσης
πίδραση των ανθρώπων με το περιβάλλον του τα λ.: ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκε-
είδους), της "ουσίας"* (παραγωγική - εργασια- κριμένο, ιστορικό και λογικό και τη σχετική βι-
κή αλληλεπίδραση με τη φύση και οι συνδεό- βλιογραφία).
μενες με αυτήν κοινωνικές σχέσεις παραγω- Δ. Πατέλης
γής), του "φαινομένου"* (μορφές κοινωνικής
συνείδησης) και της "πραγματικότητας" ως ε- Λογική του χρόνου (αγγλ. tense logic). Κλάδος
νότητας ουσίας και φαινόμενου (εποικοδόμη- της λογικής* ο οποίος ασχολείται με το πρό-
μα, άνθρωποι ως προσωπικότητες). Για πρώτη βλημα της αποτύπωσης και της μελέτης της
φορά διακρίνεται η απλούστερη σχέση (το μεταβολής των αληθοτιμών* των κρίσεων* (α-
"είναι") της ανθρώπινης κοινωνίας από την ποφάνσεων) κατά τη διάρκεια του χρόνου. Η
"ουσία" της. Η ιστορική διαδικασία εξετάζεται προτασιακή αποτύπωση των εν χρόνω κρίσεων
εδώ ως βαθμιαίος μετασχηματισμός του φυσι- αποτελεί βασικό συστατικό του συντακτικού
κού (βιολογικού κ.λπ.) από το κοινωνικό και τε- μέρους της γλώσσας της λογικής του χρόνου.
λικά ως διαλεκτική άρση* του πρώτου από το Η σημασιολογική αποτίμηση μιας τέτοιας
δεύτερο. Η προσέγγιση αυτή αίρει τους περιο- γλώσσας εμφανίζει σημαντικές δυσκολίες
ρισμούς και τις σχηματοποιήσεις των εν πολ- καθώς μάλιστα εμπλέκεται και με προβλήματα
λοίς ταξινομικών - σχηματικών περιοδολογή- της τροπικής λογικής* (modal logic), η οποία
οεων (βλ. κοινωνικοοικονομικός σχηματι- χειρίζεται τροπικούς τελεστές, όπως "είναι δυ-
σμός), επιτυγχάνοντας μια περιοδολόγηση νατόν" ή "είναι αναγκαίο". Η λογική του χρό-
της ιστορίας στη βάση της αναπτυσσόμενης ε- νου είναι σχετικά νέος κλάδος της μη-κλασι-
νότητας εσωτερικού και εξωτερικού, ουσιώ- κής λογικής και θεμελιωτής θεωρείται ο άγ-
δους και επουσιώδους, κοινωνικού και φυσι- γλος θεωρητικός της λογικής (λογικός) Α. Ν.
κού κ.λπ. Διακρίνονται οι προϋποθέσεις της ι- Πράιορ, ο οποίος στα έργα του Χρόνος και
στορίας (homo sapiens, κατάλληλες φυσικές τρσπικότητα και Παρελθόν, παρόν και μέλλον
συνθήκες και αγελαίος τρόπος ζωής), η πρω- εκθέτει και καθορίζει τις βασικές αρχές του

195
λογική τροπική

κλάδου. Η δυσκολία μελέτης του κλάδου δεν οποίο διαφέρει απ' αυτό της προτασιακής λογι-
είναι ανιχνεύσιμη μόνο στη μη συστηματικότη- κής κατά το ότι στη θέση των προτασιακών με-
τα της έκθεσης των βασικών αρχών του από ταβλητών υπάρχουν τα κατηγορηματικά σύμ-
τον Πράιορ αλλά και στην αδυναμία μιας συ- βολα, τα οποία ερμηνευόμενα παριστάνουν
στηματικής έκθεσης και ενός συστηματικού σχέσεις μεταξύ αντικειμένων, συνοδευόμενα
καθορισμού τους ακόμη και σε μεταγενέστε- (α) από συναρτησιακά σύμβολα, τα οποία ερ-
ρες εργασίες στον κλάδο. Έτσι το πρόβλημα μηνευόμενα παριστάνουν συναρτήσεις μεταξύ
της ικανοποιητικά συστηματικής έκθεσης και αντικειμένων, (β) από σύμβολα σταθερών, τα
μελέτης των αρχών και προβλημάτων της λο- οποία ερμηνευόμενα παριστάνουν σταθερά α-
γικής του χρόνου δεν έχει μέχρι σήμερα λυθεί. ντικείμενα, παίζοντας έτσι τον ρόλο κυρίων ο-
Διον. Αναπολιτάνος νομάτων, (γ) από σύμβολα μεταβλητών τα
οποία ερμηνευόμενα παίζουν τον ρόλο μετα-
λογική τροπική (αγγλ. logic modal). Κλάδος βλητών επί των αντικειμένων και (δ) από δύο
της λογικής που εξετάζει τη δομή λογισμών οι σύμβολα ποσοδεικτών, το ένα εκ των οποίων
οποίοι περιλαμβάνουν τροπικότητες* (τροπι- λέγεται "καθολικός" ποσοδείκτης (V) και το
κούς τελεστές) του τύπου: "είναι αναγκαίο", δεύτερο "υπαρκτικός" (Ξ). Στα σύμβολα αυτά
"είναι δυνατόν", "είναι πραγματικό", "είναι τυ- προστίθεται και το σύμβολο της ισότητας, αν
χαίο", καθώς και τις αρνήσεις τους. Ορισμένοι θέλουμε να έχουμε εκ των προτέρων εκπε-
βασικοί ορισμοί και νόμοι της τροπικής λογικής φρασμένη τη σχέση αυτή. Σε μια τέτοια περί-
είχαν διατυπωθεί στα έργα του Αριστοτέλη*, πτωση η χρήση του συμβόλου της ισότητας κα-
των στωικών* και των σχολαστικών. θορίζεται από συγκεκριμένα αξιώματα, που
Η διερεύνηση τροπικοτήτων με τα μέσα της προστίθενται στα λογικά αξιώματα τα οποία
μαθηματικής λογικής άρχισε από τους C. συνοδεύουν τον λογισμό της συγκεκριμένης
Lewis* και Lukasiewicz*. Οι τελευταίοι εισηγή- λογικής. Στην περίπτωση που το σύμβολο της
θηκαν συστήματα τροπικής λογικής με απόλυ- ισότητας δεν έχει εκ των προτέρων προστεθεί
του χαρακτήρα τροπικότητες (δηλαδή με τρο- και υπάρχει ανάγκη να εκφράσουμε μια αξιω-
πικούς τελεστές που αποδίδονται στην πρότα- ματική θεωρία στα πλαίσια της οποίας παίζει
ση άσχετα με οποιονδήποτε άλλο τελεστή). Η σημαντικό ρόλο η ισότητα, χρησιμοποιούμε,
σύγχρονη τροπική λογική εξετάζει συστήματα ως σύμβολο ισότητας, ένα διθέσιο κατηγορη-
που περιλαμβάνουν σχετικές τροπικότητες. ματικό σύμβολο, το οποίο αναγκάζουμε να
Ανάλογα με το νόημα που προσδίδεται στους παίξει τον ρόλο του συμβόλου της ισότητας
τροπικούς τελεστές διακρίνονται: η λογική προσθέτοντας κατάλληλα αξιώματα που καθο-
των τροπικοτήτων αλήθειας, η λογική των επι- ρίζουν τη χρήση του στα πλαίσια της συγκεκρι-
στημολογικών τροπικοτήτων και η δεοντική μένης αξιωματικής θεωρίας. Είναι δυνατόν ε-
λογική. πίσης η γλώσσα της κατηγορηματικής λογικής
Βιβλιογρ.: R. Feys, Modal Logic, 1965.- G. E. Hughes & M. να μη διαθέτει συναρτησιακά σύμβολα και
J. Cresswell. An Introduction to Modal Logic, 1968. σύμβολα σταθερών. Τότε για την έκφραση συ-
Δ. Π. ναρτήσεων και σταθερών αντικειμένων χρησι-
μοποιούμε συγκεκριμένα κατηγορηματικά
Λογική των κατηγορημάτων (λογική των πο- σύμβολα, τα οποία αναγκάζουμε, με κατάλλη-
σοδεικτών). Αποτελεί τον κεντρικό τομέα της λα αξιώματα, να παίξουν τους αντίστοιχους
μαθηματικής (δίτιμης) λογικής. Και αυτό, διότι ρόλους. Στην περίπτωση ν-μελών συναρτήσε-
αφ' ενός στα πλαίσιά της είναι δυνατόν να δια- ων χρησιμοποιούμε v+1-μελή κατηγορηματικά
τυπωθεί και εξετασθεί όλη η μαθηματική πρα- σύμβολα και στην περίπτωση σταθερών αντι-
κτική και αφ' ετέρου, με τα μέσα που αυτή δια- κειμένων Ο-μελή κατηγορηματικά σύμβολα.
θέτει, είναι δυνατόν να οικοδομηθούν πολλοί Για τη δημιουργία και τον σχηματισμό των
άλλοι τομείς της με την προσθήκη βέβαια κά- τύπων της λογικής των κατηγορημάτων απαι-
ποιων κατάλληλων προϋποθέσεων. Η λογική τούνται κανόνες σχηματισμού των όρων και
των κατηγορημάτων λέγεται και κατηγορημα- κανόνες σχηματισμού των τύπων, οι οποίοι
τική ή πρωτοβάθμια λογική, αποτελεί δε καθα- προϋποθέτουν σχηματισμένους τους όρους.
ρή επέκταση της προτασιακής λογικής ή λογι- Οι όροι παίζουν τον ρόλο ονομάτων (σταθε-
κής των προτάσεων. Η λογική των κατηγορη- ρών ή και μεταβλητών) και οι τύποι τον ρόλο
μάτων διαθέτει ένα σύνολο συμβόλων, το φράσεων με νόημα, που αναφέρονται γενικά ή

196
 Λογική των πιθανοτήτων

και μεμονωμένα σε αντικείμενα του σύμπα- της λογική των μονοθέσιων κατηγορημάτων,
ντος της εκάστοτε συγκεκριμένης ερμηνείας δεδομένου ότι μια ιδιότητα εκφράζεται με μο-
της γλώσσας της κατηγορηματικής λογικής. νοθέσιο κατηγόρημα. Η λογική των κλάσεων,
Για τη συναγωγή συμπερασμάτων (θεωρημά- υπ" αυτή την έννοια, αποτελεί γνήσιο τμήμα
των) είτε από τα λογικά αξιώματα της λογικής της λογικής των κατηγορημάτων ή, καλύτερα,
είτε από τα μη-λογικά αξιώματα της αξιωματι- μπορεί να ερμηνευθεί ως γνήσιο τμήμα της λο-
κής θεωρίας την οποία επιλέγουμε, υπάρχουν γικής αυτής. Επίσης, αντιστοιχώντας σε κάθε
συμπερασματικοί κανόνες, οι οποίοι είναι μονοθέσιο κατηγόρημα μια προτασιακή μετα-
σαφώς περισσότεροι αυτών της προτασιακής βλητή, είναι δυνατόν να θεωρήσει κανείς ότι η
λογικής (τους οποίους και περιλαμβάνουν), λογική των μονοθέσιων κατηγορημάτων (και ε-
διότι απαιτείται ο καθορισμός της συναγωγι- πομένως η λογική των κλάσεων) είναι στοιχει-
κής, συμπερασματικής χρήσης των ποσοδει- ώδης επέκταση της λογικής των προτάσεων ή,
κτών. Επίσης τα λογικά αξιώματα (τα οποία ο- όπως αλλιώς λέγεται, της προτασιακής λογι-
νομάζονται έτσι γιατί αποτελούν κοινά αξιώ- κής*. Στα πλαίσια της σύγχρονης λογικής η λο-
ματα όλων των αξιωματικών θεωριών) της γική των κλάσεων είναι δυνατόν να ερμηνευ-
προτασιακής λογικής συμπληρώνονται με λο- θεί ως ένα είδος άλγεβρας των συνόλων. Είναι
γικό αξιώματα τα οποία καθορίζουν βασικές ι- δυνατόν, δηλαδή, να ερμηνευθεί ως άλγεβρα
διότητες των ποσοδεικτών. Τα μη-λογικά αξιώ- του Μπουλ* (Boole) με βασικές πράξεις σ"
ματα μιας αξιωματικής θεωρίας είναι αξιώματα αυτήν αυτές της ένωσης (άθροισμα) και της
που προσιδιάζουν σ' αυτήν και επιλέγονται με- τομής (γινόμενο) καθώς και την πράξη του συ-
ταξύ των τύπων της γλώσσας της θεωρίας με νολοθεωρητικού συμπληρώματος. Ετσι, στην
συγκεκριμένη στόχευση και προοπτική. πράξη της συνολοθεωρητικής ένωσης θα αντι-
Για την κατηγορηματική ή πρωτοβάθμια λογική στοιχεί η λογική πράξη της μη αποκλειστικής
έχουν αποδειχθεί, σε μεταθεωρητικό επίπεδο, διάζευξης, στην πράξη της συνολοθεωρητικής
σπουδαία και σημαντικά μεταθεωρήματα, τα τομής η λογική πράξη της σύζευξης και στην
οποία την καθιστούν εξαιρετικά εύχρηστη και πράξη του συνολοθεωρητικού συμπληρώμα-
σημαντική. Στα πλαίσιά της είναι δυνατόν να τος η μονοθέσια ή μονομελής πράξη της άρνη-
εκφρασθεί όλη η μαθηματική πρακτική και τα σης. Με την έννοια αυτή οι πράξεις επί των
μεταθεωρήματα αυτά την εφοδιάζουν με ση- κλάσεων (συνόλων) μετατρέπονται και μετα-
μαντικές ιδιότητες. Τέτοια μεταθεωρήματα φράζονται ως λογικές πράξεις επί των αντι-
είναι αυτά της πληρότητας, της συμπάγειας, στοίχων ιδιοτήτων που ορίζουν τις κλάσεις
της μη-πληρότητας κ.λπ. Για παράδειγμα, το αυτές.
θεώρημα πληρότητας εκφράζει στα πλαίσια Διον. Αναπολιτάνος
της κατηγορηματικής λογικής την ισοδυναμία
των διαδικασιών απόδειξης και επαλήθευσης Λογική των πιθανοτήτων. Λογική που αναφέ-
και το θεώρημα συμπάγειας τη δυνατότητα ε- ρεται σε μια κατάσταση πραγμάτων σύμφωνα
λέγχου ενός απείρου συνόλου τύπων μέσω με την οποία οι αποδιδόμενες τιμές στις προ-
του ελέγχου όλων των πεπερασμένων υποσυ- τάσεις, κρίσεις, ισχυρισμούς δεν είναι μόνον οι
νόλων του. τιμές "αληθές", ψευδές" αλλά και άλλες ενδιά-
Διον. Αναπολιτάνος μεσές τους. Ετσι η λογική των πιθανοτήτων α-
ποτελεί ειδική περίπτωση πλειότιμης λογικής*.
λογική των κλάσεων. Τμήμα της λογικής του Σε μια αληθή πρόταση αποδίδεται η αληθοτιμή
οποίου βασικό αντικείμενο εξέτασης είναι οι 1 και σε μια ψευδή αποδίδεται η αληθοτιμή Ο.
κλάσεις (συλλογές, σύνολα) αντικειμένων. Η Σε όλες τις άλλες, για τις οποίες δεν είναι
περιγραφή των κλάσεων αυτών συντελείται σαφής το αληθές ή το ψευδές τους, αποδίδο-
μέσω χαρακτηριστικών ιδιοτήτων, που ικανο- νται αληθοτιμές μεταξύ των Ο και 1. Οι προτά-
ποιούν τα αντικείμενα της κλάσης. Ετσι μετα- σεις στα πλαίσια της λογικής των πιθανοτήτων
ξύ του συνόλου των εξεταζομένων κλάσεων σχετίζονται με συμβάντα τα οποία επιδέχονται
και του συνόλου των αντιστοιχουσών σ' αυτές εμπειρική επαλήθευση ή και διάψευση. Υπ"
ιδιοτήτων υπάρχει μια αμφιμονοσήμαντη αντι- αυτή την έννοια η λογική των πιθανοτήτων α-
στοιχία, η οποία καθιστά ευκολότερη τη μελέ- ποτελεί ένα είδος ακριβέστερου προσδιορι-
τη της λογικής των κλάσεων, γιατί έτσι αντ' σμού της επαγωγικής λογικής. Η αντιστοιχία
αυτής είναι δυνατόν να εξετασθεί η ισοδύναμη προτάσεων και συμβάντων είναι αμφιμονοσή-

197
Λογικής ανάλυσης φιλοσοφία

μάντη και η αληθοτιμή κάθε πρότασης εξαρτά- φραση της περιγραφόμενης σχέσης. Η δομή
ται από τον βαθμό επαληθευσιμότητας. Στο αυτή διατηρείται και στις τυπικές γλώσσες οι ο-
σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι το σο- ποίες κατασκευάζονται στα πλαίσια μιας λογι-
βαρότερο μειονέκτημα μιας τέτοιας άποψης κής. Ανάλογα με τον αριθμό των σχετιζόμενων
είναι το γεγονός ότι, ενώ για την πλήρη επιβε- αντικειμένων οι σχέσεις χωρίζονται σε διμελείς,
βαίωση μιας καθολικής πρότασης - νόμου α- τριμελείς και γενικότερα ν-μελείς. Ιδιαίτερα ση-
παιτούνται άπειρες ως προς το πλήθος τους ε- μαντικές είναι οι διμελείς σχέσεις. Η συντριπτική
παληθεύσεις (δηλαδή όλες οι δυνατές επαλη- πλειοψηφία των εξεταζόμενων σχεσεων στα μα-
θεύσεις που είναι δυνατόν να γίνουν σε άπειρο θηματικά είναι διμελείς. Διμελής, για παράδειγ-
χρόνο), ο αριθμός των δυνατών επαληθεύσε- μα, είναι η σχέση του "ανήκειν" στη θεωρία των
ων εν χρόνω είναι μόνον πεπερασμένος. Έτσι, συνόλων, όπως και η σχέση του "περιέχεσθαΓ.
ο αριθμός των επαληθεύσεων δεν είναι δυνα- Επίσης με τη χρήση της έννοιας της διμελούς
τόν να αποτελέσει αποτελεσματικό μέσο από- σχέσης ορίζεται η έννοια της μονομελούς συ-
δοσης αληθοτιμής στη συγκεκριμένη πρόταση. νάρτησης, η οποία αποτελεί διμελή σχέση ειδι-
Στις τιμές αλήθειας (πιθανότητες) υποθετικών κής δομής. Εξαιρετικά χρήσιμη είναι και η κατη-
προτάσεων είναι δυνατόν να ορισθούν λογικές γορία των τριμελών σχέσεων μέσω των οποίων
πράξεις, όπως η σύζευξη, η οποία αντιστοιχεί ορίζονται όλες οι διμελείς συναρτήσεις. Διμελείς
στον πολλαπλασιασμό συμβάντων στη θεωρία συναρτήσεις αποτελούν στη συντριπτική τους
των πιθανοτήτων, και η διάζευξη, η οποία αντι- πλειοψηφία οι βασικές πράξεις που συναντώνται
στοιχεί στην πρόσθεση συμβάντων. Η λογική στα πλαίσια διαφόρων αξιωματικών θεωριών,
των πιθανοτήτων αναπτύχθηκε ως συνδυα- όπως, για παράδειγμα, οι συνήθεις πράξεις της
σμός της λογικής, της θεωρίας των πιθανοτή- πρόσθεσης και του πολλαπλασιασμού. Επίσης
των και της θεωρίας των πληροφοριών. διμελείς συναρτήσεις, δηλαδή τριμελείς σχέ-
σεις, αποτελούν οι συνολοθεωρητικές πράξεις
Διον. Αναπολιτάνος
της "ένωσης" (άθροισμα) και της "τομής" (γινόμε-
νο). Ακόμη σε επίπεδο διμελών σχέσεων σημα-
Λογικής ανάλυσης φιλοσοφία. Τάση στα πλαί-
ντική είναι κάθε σχέση που μπορεί να ονομαστεί
σια της αναλυτικής φιλοσοφίας*, σχετιζόμενη
"σχέση ισοδυναμίας". Για να είναι δυνατόν να
άμεσα με την αναγωγή της εν γένει επιστήμης
συμβεί κάτι τέτοιο απαιτείται η ικανοποίηση από
στα μαθηματικά και την τυπική λογική- έτσι, η
μέρους της σχέσεως τριών ιδιοτήτων, οι οποίες
φιλοσοφία χάνει την κοσμοθεωρητική της διά-
εκφράζονται συνήθως με αξιωματικό τρόπο. Οι ι-
σταση, τα προβλήματά της υπάγονται στη λο-
διότητες αυτές είναι οι εξής: (α) "ανακλαστική".
γική ανάλυση της γλώσσας και στη μαθηματική
Σύμφωνα με αυτήν κάθε αντικείμενο χ είναι R-i-
λογική. Η φιλοσοφία της λογικής ανάλυσης α-
σοδύναμο με τον εαυτό του (αυτό εκφράζεται
ναπτύχθηκε αρχικά από τον Μπ. Ράσσελ* και
συμβολικά με xRx, όπου R συμβολίζει τη συγκε-
μετά από τον Βιττγκενστάιν* (Λογικοφιλοσο-
κριμένη σχέση), (β) "συμμετρική". Σύμφωνα με
φική πραγματεία, 1921), τον λογικοθετικιστικό
αυτήν αν το χ είναι R-ισοδύναμο με το y, τότε και
κύκλο της Βιέννης* και άλλους (Κουάιν*, Πόπ-
το y είναι R-ισοδύναμο με το χ, (αυτό εκφράζεται
περ*, Λουκασέβιτς*, Αίντουκέβιτς* κ.λπ.).
συμβολικά, xRy yRx). (γ) "μεταβατική". Σύμ-
Βιβλιογρ.: Wittgenstein L., Tractalus Logico-philosophi- φωνα με αυτήν αν το χ είναι R-ισοδύναμο με το y
cus. London. 1961 (ελλην. μετάφρ. Αθήνα, 1961).
και το y R-ισοδύναμο με το ζ, τότε το χ είναι R-i-
Ε. Χ. σοδύναμο με το ζ (συμβολικά xRyAyRz -•-» xRz).
Με βάση την αντιστοιχία που όρισε ο Καρτέ-
Λογική των σχέσεων. Τομέας της λογικής που α- σιος* μεταξύ των διατεταγμένων ζευγών αριθ-
ποτελεί μέρος της λογικής των κατηγορημάτων. μών και των σημείων του επιπέδου, κάθε διμε-
Η λογική των κατηγορημάτων ή κατηγορηματική λής σχέση μεταξύ πραγματικών αριθμών ή
λογική θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελείται κάθε διμελής σχέση που μπορεί να εκφρασθεί
από τη λογική των σχέσεων και τη λογική των ι- ως σύνολο ζευγών πραγματικών αριθμών είναι
διοτήτων, δηλαδή από τη λογική των πολυθέ- δυνατόν να εκφρασθεί με ένα γράφημα στο ε-
σιων και τη λογική των μονοθέσιων κατηγορημά- πίπεδο. Έτσι η θεωρία των διμελών σχέσεων
των. Οι σχέσεις στα πλαίσια των φυσικών γλωσ- έχει το γεωμετρικό της ανάλογο στη θεωρία
σών εκφράζονται εντός των ορίων φράσεων που των γραφημάτων.
περιέχουν τα σχετιζόμενα και τη γλωσσική έκ- Διον. Αναπολιτάνος

198
 λογικός θετικισμός

λογικισμός (λογικοκρατία, αγγλ. logicism). Κα- δήγησε και τον Ράσσελ και τον Βιτγκενστάιν
τεύθυνση της λογικής και φιλοσοφικής θεμε- στην απόρριψη της γύρω στα 1930. Ήταν φιλο-
λίωσης των μαθηματικών, οι απαρχές της οποί- σοφική θεωρία νομιναλιστικής* (ονοματοκρα-
ας απαντώνται στη θέση του Λάιμπνιτς* περί τικής) υφής, οι βασικές θέσεις της οποίας ήταν
αναγωγιμότητας των μαθηματικών στη λογική. οι εξής: Σύμφωνα με το πρώτο αίτημά της, ο
Ιδρυτές της εν λόγω κατεύθυνσης θεωρούνται κόσμος είναι ένα σύνολο εξωτερικά μόνον
οι Φρέγκε* και Ράσσελ*. Ο πρώτος, κατά την συνδεδεμένων ατομικών και μη περαιτέρω α-
πλατωνική ρεαλιστική παράδοση, θεωρούσε ναλύσιμων γεγονότων. Η ατομικότητα ήταν
τους ορισμούς βοηθητικά μέσα για την αποκά- στηριγμένη στην απουσία συστατικών μερών.
λυψη προϋπαρχόντων λογικών αντικειμένων Ο λογικός ατομισμός απέρριπτε κάθε εσωτερι-
(π.χ. ανήγαγε την έννοια του φυσικού αριθμού κή νομοτέλεια στην πραγματικότητα θεωρώ-
στο εύρος των εννοιών και αποδείκνυε τα θε- ντας την ως άθροισμα ατομικών γεγονότων, η
ωρήματα της αριθμητικής μέσω ορισμένου λο- γνώση των οποίων απαιτούσε την άπειρη περι-
γικού συστήματος). Ο δεύτερος, μαζί με τον γραφή τους. Κάθε προσπάθεια γενίκευσης δεν
Ουάιτχεντ*, ανέπτυξε μια νομιναλιστικού χα- είχε το αντίστοιχό της σε μια πραγματικότητα
ρακτήρα εκδοχή λογικισμού, μέσω της θεω- εξωγλωσσική. Το δεύτερο αίτημα του λογικού
ρίας των λογικών τύπων, με την οποία απο- ατομισμού ήταν συνδεδεμένο με την ανάγκη
φεύγονται τα παράδοξα* που προκύπτουν από δημιουργίας μιας λογικά αποκαθαρμένης και
την παραδοχή "παράτυπων" ολοτήτων (τέτοι- στηριγμένης σε στοιχειώδεις μη - περαιτέρω
ων οι οποίες υποτίθεται ότι εμπεριέχουν όλα αναλύσιμες προτάσεις γλώσσας. Μια τέτοια
ανεξαιρέτως τα συστατικά στοιχεία ενός συ- γλώσσα όφειλε να καθρεφτίζει την πραγματι-
νόλου, όντας οι ίδιες ένα από τα στοιχεία του κότητα των ατομικών μη συνδεδεμένων μετα-
εν λόγω συνόλου), μέσω ειδικής ιεραρχίας λο- ξύ τους γεγονότων. Στα πλαίσιά της οι γενι-
γικών εννοιών. Στα πλαίσια αυτής της εκδοχής κεύσεις δεν θα περιέγραφαν μια κρυμμένη ε-
επιχειρείται η συστηματική αναγωγή των μα- σωτερική νομοτέλεια αλλά την απαραίτητη
θηματικών στη λογική. Ο Γκέντελ* καταδεικνύ- γλωσσική κωδικοποίηση ασύνδετων (καίτοι
ει ότι τέτοιου τύπου συστήματα (αξιωματικά παρόμοιων) ατομικών γεγονότων.
συστήματα, συστήματα της θεωρίας των συνό- Διον. Αναπολιτόνος
λων) δεν εκπληρώνουν το ιδεώδες πληρότη-
τας των Ράσσελ - Ουάιντχεντ, δεδομένου ότι
με τα μέσα που διαθέτουν είναι αδύνατον να λογικός εμπειρισμός, βλ. λογικός θετικισμός
αποδειχθούν ορισμένοι περιεκτικά αληθείς ι-
σχυρισμοί, οι οποίοι διατυπώνονται σε αυτά. λογικός θετικισμός (αγγλ. logical positivism).
Ωστόσο αρκετοί ερευνητές (π.χ. οι Α. Church* 1. Με την ευρεία έννοια συνώνυμο του νεοθε-
και W. ν. Ο. Quine*) προβαίνουν σε περαιτέρω τικισμού*. 2. Κατεύθυνση του νεοθετικισμού
βελτιώσεις και τροποποιήσεις αυτής της κα- που συγκροτήθηκε ως δέσμη ερευνητικών
τεύθυνσης, αμφισβητώντας την ύπαρξη σα- προγραμμάτων με τον "Κύκλο της Βιέννης"*
φώς διαγεγραμμένων ορίων μεταξύ μαθηματι- (Ρ. Κάρναπ*, Ο Νόυρατ*, Φ. Φρανκ*, Γ. Φέιγκλ,
κών και λογικής. Χ. Ράιχενμπαχ* κ.ά.). Διαδίδεται σε ευρεία κλί-
μακα στα τέλη της δεκαετίας του 1920 - αρχές
Βιβλιογρ.: Frege G . Grundgesetze der Arithmetik. Bd 1-2 της δεκαετίας του 1930, ενώ από τα τέλη της
lena. 1893-1903.- B. Rüssel - A. Whitehead, Prinàpia
δεκαετίας του 1930 το κέντρο του μετατίθεται
Mathematics, v. 1-3.1910-1913.- W. v. Ο. Quine. Methods
ol Logic. 1950.
στις ΗΠΑ, όπου με ορισμένες τροποποιήσεις
Δ. Πατέλης διαδίδεται ως λογικός εμπειρισμός. Ο λογικός
θετικισμός έχει ως θεωρητικές πηγές την πα-
λογικό και ιστορικό, βλ. ιστορικό και λογικό ράδοση του θετικιστικού υποκειμενικού ιδεαλι-
σμού (Μπέρκλεϋ*, Χιουμ*, μαχισμός*, εμπει-
λογικοί σύνδεσμοι, βλ. Λογική προτασιακή ριοκριτικισμός*), με τη χαρακτηριστική άρνηση
του κοσμοθεωρητικού και κομματικού χαρα-
λογικός ατομισμός. Φιλοσοφική θεωρία των κτήρα της φιλοσοφίας, με την αναγωγή της ε-
πρώιμων Ράσσελ* και Βιτγκενστάιν*, η οποία πιστήμης στη μελέτη του "άμεσα δεδομένου"
βρέθηκε σε περίοδο ακμής κατά τις δεκαετίες στην εμπειρία του υποκειμένου κ.λπ. και τη μέ-
του 1910 και του 1920. Η προφάνεια της ανε- θοδο της λεγόμενης "λογικής ανάλυσης".
πάρκειάς της για την εξήγηση του κόσμου ο- Κατά τον λογικό θετικισμό η αυθεντικά επιστη-

199
Λογικός νόμος

μονική φιλοσοφία είναι εφικτή μόνον ως λογι- σιμότητας. Παρ' όλα αυτά, στον ύστερο λογικό
κή ανάλυση της γλώσσας της επιστήμης, που θετικισμό γίνεται πιο έκδηλη η αντιφατικότητα
επιδιώκει την "κάθαρση" της επιστήμης από και ο εκλεκτικισμός του όλου εγχειρήματος. Οι
κάθε "μεταφυσική" (από το σύνολο του παρα- ερευνητικοί στόχοι του αποδείχθηκαν μάλλον
δοσιακού φιλοσοφικού προβληματισμού) και ανέφικτοι, δεδομένου ότι οι "μεταφυσικές
τη μελέτη της (τυπικό-) λογικής δομής της επι- προτάσεις" και η σχετική με αυτές προβλημα-
στημονικής γνώσης. Η τελευταία αποσκοπεί τική αποτελούν εκ των ων ουκ άνευ στοιχεία
στην αποκάλυψη του "άμεσα δεδομένου" είτε όχι μόνο της παραδοσιακής φιλοσοφίας αλλά
εμπειρικά επιβεβαιώσιμου και ελεγχόμενου και κάθε βασικής θεωρητικής έρευνας. Ανέφι-
περιεχομένου των επιστημονικών εννοιών και κτη αποδείχθηκε και η πλήρης τυποποίηση της
προτάσεων. Η φιλοσοφία ανάγεται σε "λογική γλώσσας της επιστήμης. Η ίδια η ιδέα της πλή-
της επιστήμης", σε "λογική σύνταξη της γλώσ- ρως τυποποιημένης θεωρίας συνιστά ακραίου
σας της επιστήμης" (Κάρναπ) και υπό αυτή την τύπου εξιδανίκευση, μη ανταποκρινόμενη στη
έννοια καλείται να διαδραματίζει τον ρόλο λειτουργία και ανάπτυξη ούτε καν των μαθη-
ενός ιδιότυπου λογοκριτή, ενός "διανοητικού ματικών επιστημών (βλ. Κουάιν"). Η συνδεόμε-
αστυνομικού" (Α. Ayer*), που ελέγχει την επι- νη με τα παραπάνω κρίση του λογικού θετικι-
στημονική δραστηριότητα για να αποτρέψει σμού και η συνακόλουθη κάθετη πτώση της α-
τυχόν παραβιάσεις των ορίων και ένταξη στο πήχησης του (δεκαετίες 1950-1960) οδήγησαν
πεδίο της "μεταφυσικής". Οι προτάσεις της τε- στη μετατροπή του σε μια (μη αυτοτελή πλέον)
λευταίας, κατά τους εκπροσώπους του λογι- τάση στα πλαίσια της "αναλυτικής φιλοσο-
κού θετικισμού, δεν έχουν γνωστική σημασία φίας"* και του νεοθετικισμού*. Μετεξελίσσεται
και δεδομένου ότι δεν αποτελούν ταυτολογίες αρχικά σε "σημαντικό θετικισμό" (εντάσσοντας
(όπως οι προτάσεις της τυπικής λογικής, της στην προβληματική του στοιχεία λογικής ση-
μόνης λογικής που αναγνωρίζουν, και των μα- μαντικής, πραγματολογίας κ.λπ.) και αργότερα
θηματικών) και δεν συνιστούν εμπειρικές πραγ- σε γλωσσολογική ανάλυση (φιλοσοφία της κα-
ματολογικές προτάσεις, θεωρούνται απλώς α- θομιλουμένης γλώσσας). Ασχετα με τις αρχι-
νόητες (άνευ νοήματος, ψευδοπροβλήματα κές, καθολικού χαρακτήρα, αξιώσεις τους, ορι-
κ.λπ.). Κατ" αυτό τον τρόπο, ο λογικός θετικι- σμένοι εκπρόσωποι του λογικού θετικισμού
σμός, δέσμιος της προδιαλεκτικής βαθμίδας συνέβαλαν ιδιαίτερα στον τομέα των ερευνών
της νόησης, της διάνοιας (βλ. διάνοια και της τυπικής και μαθηματικής λογικής (βλ. επί-
λόγος), προσδίδει στον επιστημονισμό* του σης τα λ. Βιτγκενστάιν, Λβοφ-Βαρσοβίας σχο-
μονόπλευρο και περιορισμένο χαρακτήρα, κι- λή, Πόππερ, λογικισμός, ανάβαση από το αφη-
νούμενος στα πλαίσια ενός έρποντα εμπειρι- ρημένο στο συγκεκριμένο).
σμού* - φαινομεναλισμού* αφ' ενός, και μιας Βιβλιογρ.: Β. Κραφτ, Ο κύκλος της Βιέννης και η γένεση
(κληροδοτημένης από τον λογικό ατομισμό) ά- του νεοθετικισμού. Γνώση, Αθήνα.- Σ. Πάνου, Μεταφυσι-
κριτης υποστασιοποίησης, οντολογικοποίησης κή και λογικός θετικισμός, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1980.- Κ.
Camap, Φιλοσοφία και λογική σύνταξη, Εγνατία, θεσ/κη
και άνευ όρων προεκβολής της τυπικής και της
[χ.χ.].- Logical positivism, ed. by A. J. Ayer, Glencoe, 1960.
μαθηματικής λογικής σε όλα τα πεδία της αν- Δ. Πατέλης
θρώπινης γνώσης. Ταυτόχρονα αποτρέπει τον
φιλοσοφικό στοχασμό από τη διερεύνηση της Λογικός νόμος. Ορος ο οποίος υποδηλώνει
ανακάλυψης νέας γνώσης, περιορίζοντάς τον γενικά αποδεκτή νομοτέλεια, κανονικότητα με
στην τυπικο-λογική ανάλυση της έτοιμης επι- τη μορφή νόμου ή κανόνα. Ο λογικός νόμος
στημονικής γνώσης. Προς τα τέλη της δεκαε- είναι αποδεκτός ανεξάρτητα από τα επιμέρους
τίας του 1930 ο λογικός θετικισμός επιχειρεί προσιδιάζοντα χαρακτηριστικά που εκφράζουν
σχετική άμβλυνση ορισμένων από τα αρχικά τα μη-λογικά αξιώματα ενός αξιωματικού συ-
του δόγματα, την οποία προβάλλει αργότερα στήματος στα πλαίσια μιας τυπικής γλώσσας.
ως ανάπτυξη και φιλελευθεροποίηση. Αντικα- Ως λογικοί νόμοι στα πλαίσια ενός λογισμού* ή
θιστά λόγου χάρη την αρχή της αναγωγιμότη- μιας λογικής είναι δυνατόν να θεωρηθούν όλα
τας της επιστημονικής γνώσης στα εμπειρικά τα λογικά αξιώματα* καθώς και οι συμπερα-
δεδομένα με την αρχή της δυνατότητας εμπει- σματικοί κανόνες, οι οποίοι εκφράζουν αιτήμα-
ρικής ερμηνείας του συστήματος, την αξίωση τα σχετικά με τη λογική συναγωγή τύπων από
της πλήρους επαληθευσιμότητας με τον όρο άλλους που θεωρούνται ως δεδομένοι. Ακόμη
της δυνατότητας μερικής έμμεσης επιβεβαιω- είναι δυνατόν να θεωρηθούν ως λογικοί νόμοι

200
 Λογισμός

και όλοι οι τύποι στα πλαίσια μιας λογικής οι ο- Λογισμός. Στη γενικότητά του σημαίνει τυπικό
ποίοι είναι αληθείς σε κάθε ερμηνεία της μηχανισμό χειρισμού συμβόλων, σημάτων,
γλώσσας της λογικής αυτής. γνώσεων ορισμένου είδους κ.λπ., που στηρίζε-
Ετσι, για παράδειγμα, ως λογικοί νόμοι είναι ται σε σαφείς και χωρίς πολυσημίες διατυπω-
δυνατόν να θεωρηθούν όλες οι ταυτολογίες μένους κανόνες καθώς και σε καλά καθορισμέ-
στα πλαίσια της προτασιακής λογικής ή όλοι οι νη γλώσσα, η οποία επιτρέπει την εξαντλητική
λογικά έγκυροι τύποι στα πλαίσια της κατηγο- περιγραφή και διατύπωση προβλημάτων και
ρηματικής λογικής. Δεδομένης της αμφισβή- αλγορίθμων* λύσεων όλων ή και μέρους των
τησης παραδοσιακών λογικών νόμων, όπως προβλημάτων αυτών. Παραδείγματα λογισμών
αυτού που εκφράζεται ως αρχή του αποκλειο- στα πλαίσια των μαθηματικών διαθέτουμε
μένου τρίτου, από λογικές κατασκευαστικού πολλά. Τέτοιος είναι ο διαφορικός λογισμός, ο
τύπου (όπως η ιντουϊσιονιστική ή ενορατική ολοκληρωτικός λογισμός καθώς και διάφοροι
λογική*) καθώς και χρήσης στα πλαίσιά τους λογισμοί στα πλαίσια της αριθμητικής, της άλ-
ουσιωδώς διαφορετικών συμπερασματικών γεβρας και της γεωμετρίας. Λογισμούς όμως
κανόνων από τους κλασικούς, οδηγείται κα- έχουμε και σε άλλους κλάδους όπου υπάρ-
νείς στο συμπέρασμα ότι οι λογικοί νόμοι, χουν ή ανακύπτουν ανάγκες αλγοριθμικού χει-
παρά τη φαινομενική τους απολυτότητα, είναι ρισμού αντικειμένων σπουδής ή έκφρασης του
σχετικοί. Παρά ταύτα η έννοια του λογικού αντίστοιχου κλάδου.
νόμου δεν είναι σχετική και αυθαίρετη. Η ανάπτυξη της μαθηματικής λογικής οδήγησε
Δεδομένου ενός συστήματος σκέψης ο λογι- στην τυποποίηση της έννοιας του λογισμού και
κός νόμος εκφράζει εσωτερικές νομοτέλειες στη γενικότερη θεωρητική αντιμετώπιση του.
λογικού τύπου, που αφορούν στην ίδια τη Επιδιώχθηκε η ανάπτυξη μιας γενικής θεωρίας
δομή του λόγου του συστήματος. Με την πα- λογισμού και η ανάλογη τυποποίηση της. Σή-
ραδοσιακή έννοια, που στηρίζεται στην αρ- μερα θεωρείται επαρκής και υιοθετείται μια α-
χαία και τη μεσαιωνική ιδιαίτερα παράδοση, ντίληψη για τον λογισμό που οφείλεται κατά
λογικοί είναι οι εξής νόμοι της νόησης: (α) Ο κύριο λόγο στο Ντ. Χίλμπερτ*. Σύμφωνα με
νόμος της "ταυτότητας" ("κάθε ουσία ταυτίζε- αυτή, ένας λογισμός (προτασιακός, κατηγορη-
ται με τον εαυτό της"), (β) ο νόμος του "απο- ματικός κ.λπ.) ορίζεται από τα εξής πράγματα:
κλειομένου τρίτου" ("για οποιαδήποτε κρίση ή Πρώτον, απαιτείται η ύπαρξη ενός καταλόγου
αποφαντική πρόταση ισχύει ότι είτε αυτή είτε συμβόλων ή καλύτερα ενός συνόλου συμβό-
η άρνησή της είναι αληθής"), (γ) ο νόμος της λων που θα αποτελούν το αλφαβητάριο της
"αντίφασης" ("καμία κρίση ή αποφαντική πρό- γλώσσας του λογισμού. Δεύτερον, απαιτείται
ταση δεν είναι δυνατόν να είναι ταυτόχρονα η ύπαρξη συγκεκριμένων και αποτελεσματι-
αληθής και ψευδής"), (δ) ο νόμος του "απο- κών κανόνων σχηματισμού των τύπων του λο-
χρώντος λόγου" ("κάθε προκύπτουσα κρίση ή γισμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως αυτή
αποφαντική πρόταση οφείλει να είναι κατάλ- του κατηγορηματικού λογισμού, προηγούνται
ληλα θεμελιωμένη"). Από τους τέσσερεις νό- οι κανόνες σχηματισμού των όρων της γλώσ-
μους, σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις, σας που σημασιολογικά παίζουν τον ρόλο ονο-
μόνον οι δύο (νόμος του αποκλειομένου τρί- μάτων (κυρίων και μη) της γλώσσας του λογι-
του και της αντίφασης) θεωρούνται ως ανήκο- σμού. Κάποιοι από τους τύπους επιλέγονται α-
ντες στη λογική. Οι υπόλοιποι δύο τοποθετού- νάλογα με τον επιδιωκόμενο σκοπό, ως αξιώ-
νται περισσότερο στη θεωρία της γνώσης* και ματα του λογισμού. Τρίτον, απαιτείται η ύπαρ-
τη μεθοδολογία* της επιστήμης. Ωστόσο, ξη συγκεκριμένων και αποτελεσματικών κανό-
όπως ήδη ειπώθηκε, η αρχή του αποκλειομέ- νων συναγωγής τύπων από τα αξιώματα (συ-
νου τρίτου, παρ' ότι έχει την ισχύ λογικού μπερασματικοί ή παραγωγικοί κανόνες). Οι
νόμου στα πλαίσια της κλασικής δίτιμης λογι- έτσι προκύπτοντες τύποι είναι τα θεωρήματα
κής", αμφισβητείται από λογικές όπως η ενο- του λογισμού. Πολλές φορές ο όρος "λογι-
ρατική. Αυτή η αμφισβήτηση οδηγεί στην α- σμός" χρησιμοποιείται με την περιορισμένη
πόρριψη μιας ολόκληρης σειράς κλασικών με- του σημασία, δηλαδή ως εκφρράζων το τμήμα
θοδολογικών και λογικών εργαλείων, όπως που περιορίζεται στους κανόνες σχηματισμού
αυτή της αποδεικτικής μεθόδου της απαγω- των τύπων (και των όρων) της γλώσσας του,
γής σε άτοπο. με την προϋπόθεση ότι η περιγραφή των συμ-
Διον. Αναπολιτάνος βόλων ανήκει σ' αυτόν. Σε μια τέτοια περίπτω-

201
Λογισμός προτασιακός

ση το όλο οικοδόμημα που αποτελείται από σύνολο συμβόλων που περιέχει κατηγορηματι-
τον λογισμό, τα αξιώματα, τους συμπερασμα- κά σύμβολα, σύμβολα μεταβλητών για τα αντι-
τικούς κανόνες και τα θεωρήματα ονομάζεται κείμενα του ερμηνευτικού σύμπαντος, και δεν
"τυπικό σύστημα". Ενας λογισμός, είτε με την περιέχει σύμβολα μεταβλητών για τις ιδιότη-
ευρεία σημασία, σύμφωνα με την οποία ταυτί- τες ή σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων αυτών.
ζεται με το τυπικό σύστημα, είτε με την περιο- Ο λογισμός των κατηγορημάτων λέγεται και
ρισμένη, έχει μόνο συντακτικό περιεχόμενο "πρωτοβάθμιος λογισμός". Η ονομασία αυτή ο-
και στερείται ερμηνείας με την έννοια της ση- φείλεται στο γεγονός ότι επιτρέπεται η χρήση
μασιολογικής αντιστοίχισης των συμβόλων, ποσοδεικτών για αντικείμενα και όχι για ιδιό-
πεπερασμένων ακολουθιών συμβόλων και δια- τητες ή σχέσεις αντικειμένων. Οι ποσοδείκτες
δικασιών που περιλαμβάνει. Αν σ' αυτόν αντι- αυτοί είναι ο υπαρκτικός (3, υπάρχει) και ο κα-
στοιχηθεί το σημασιολογικό σύμπαν μιας ερ- θολικός (V, για κάθε). Ο λογισμός των κατηγο-
μηνείας, τότε προκύπτει μια πλήρης τυποποιη- ρημάτων καθώς και η λογική των κατηγορημά-
μένη γλώσσα, που διαθέτει και συντακτικό και των κατέχουν κεντρική θέση στη τυπική λογική
σημασιολογικό (σημαντικό) περιεχόμενο. και στη μαθηματική λογική.
Διον. Αναπολιτάνος Διον. Αναπολιτάνος

Λογισμός προτασιακός. Με τον όρο "προτα- Λογισμός των κλάσεων. Ο λογισμός που αντι-
σιακός λογισμός" εκφράζουμε το τυποποιημέ- στοιχεί στη λογική των κλάσεων. Οι κλάσεις
νο μέρος της προτασιακής λογικής που ταυτί- ερμηνευτικά περιγράφονται από μονομελή ή
ζεται με τη συντακτική της πλευρά, δηλαδή με μονοθέσια κατηγορήματα και αντιστοιχούν σε
την πλευρά που έχει σχέση με τον χειρισμό ιδιότητες. Από φιλοσοφικής πλευράς ισχύει η
των συμβόλων και τους κανόνες σχηματισμού γνωστή διάκριση μεταξύ του βάθους μιας έν-
των προτασιακών τύπων καθώς και με την πα- νοιας (ιδιότητας) και του πλάτους της. Η
ραγωγή των θεωρημάτων* από τα αξιώματα* κλάση των αντικειμένων που ικανοποιούν ή
με χρήση των αποδεικτικών κανόνων. Ο προ- διαθέτουν την ιδιότητα αποτελεί το πλάτος
τασιακός λογισμός είναι πλήρης με την έννοια της. Ανάλογα με τη φιλοσοφική άποψη που α-
ότι κάθε αποδείξιμος από τα αξιώματα προτα- κολουθεί κανείς, μπορεί να μιλήσει για λογι-
σιακός τύπος είναι αληθής σε όλες τις ερμη- σμό των μονοθέσιων κατηγορημάτων ή για λο-
νείες που καθιστούν αληθή τα αξιώματα, και α- γισμό των κλάσεων. Οι δύο λογισμοί δεν δια-
ντιστρόφως. Ως συνέπεια τούτου προκύπτει φέρουν παρ' ότι είναι δυνατόν να διαφέρουν οι
ότι οι ταυτολογίες είναι αποδείξιμοι προτασια- ερμηνείες των. Ετσι ο λογισμός των κλάσεων
κοί τύποι από ένα κατάλληλα επιλεγμένο σύ- αποτελεί καθαρό υποσύνολο του λογισμού
νολο λογικών αξιωμάτων, και αντιστρόφως. των κατηγορημάτων.
Σπανίως ο όρος "προτασιακός λογισμός" Διον. Αναπολιτάνος
(καθώς και "προτασιακή λογική") χρησιμοποιεί-
ται με ευρύτερη σημασία απ" αυτή του συγκε- Λογιστική. (1). Ορος που, αναφερόμενος στα
κριμένου τμήματος της δίτιμης* λογικής. Σε μαθηματικά των Αρχαίων, σημαίνει τη γνώση
μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει κανείς, όταν και πρακτική χρήση ενός συνόλου γνωστών
ασχολείται με μια αντίστοιχη τυποποίηση, να στην Αρχαιότητα αλγορίθμων*, που αναφέρο-
εντοπίζει και τη γενικότερη περιοχή στην νται είτε στους αριθμούς (συνήθως ακεραίους,
οποία αυτή ανήκει. αριθμητική) είτε σε μετρήσιμα μεγέθη (παριστά-
Διον Αναπολιτάνος μενα με πραγματικούς αριθμούς, γεωμετρία). Η
λογιστική ήταν νοητή σε αντιπαράθεση με τα
Λογισμός των κατηγορημάτων. Ο λογισμός θεωρητικά μαθηματικά, που για τους Αρχαίους
που αντιστοιχεί στη λογική των κατηγορημά- όφειλαν να αποτελούν τον ουσιαστικό πυρήνα
των ή κατηγορηματική λογική. Αναφέρεται της μαθηματικής πρακτικής. Η λογιστική κατ'
στον λογισμό όπου γίνεται χρήση κατηγορη- αυτούς δεν μπορούσε να αποτελεί τη βασική
ματικών συμβόλων. Η αναφορά των συμβόλων πνευματική ενασχόληση του σοφού ανδρός.
αυτών είναι οι ιδιότητες ή οι σχέσεις μεταξύ α- (2). Ως αρχαϊκός όρος, προερχόμενος από τον
ντικειμένων του ερμηνευτικού σύμπαντος της Λάιμπνιτς*, η λογιστική σημαίνει το κατά την
τυποποιημένης κατηγορηματικής γλώσσας. εποχή του Λάιμπνιτς ισοδύναμο της μαθηματι-
Στα πλαίσια του λογισμού αυτού υπάρχει ένα κής λογικής.

202
 Λόγος

(3). Ως όρος στα πλαίσια των σύγχρονων σχο- θές", "ω μανθάνει ο άνθρωπος", όπως σημειώ-
λών φιλοσοφίας των μαθηματικών είναι δυνα- σαμε ήδη πριν.
τόν να σημαίνει την όποψη της σχολής του Βιβλιογρ.: F. Μ. Cornlord, The Division ol the Soul, στο
Μπ. Ράσσελ* (Λογικισμός) σχετικά με τη μαθη- περ. Hilbert Journal, 1930, σ. 206-219.- Ε. Groag, Zur
ματική λογική και τα θεμέλια των μαθηματι- Lehre vom Wesen der Seele in Piatons Phaidros und im
κών, καθώς αυτά επανεξετάσθηκαν στις αρχές Zehnten Buch der Republik, στο περ. Wiener Studien
1915, o. 189-222.- Δ. Γεωργούλης. Ιστορία της ελληνι-
του αιώνα μετά την εμφάνιση των συνολοθεω-
κής φιλοσοφίας. Αθήνα, 1994'.- J. Burnet, The Socratic
ρητικών παραδόξων. Ακόμη, ως λογιστική μέ- Doctrine ol the Soul, στο Proc. Brit. Acad. 7 (1916).
θοδος μπορεί να θεωρηθεί η μέθοδος κατα- Βαο. Κύρκος
σκευής λογισμών, τυπικών συστημάτων και
σχετικών αλγορίθμων, συνδεδεμένων με την Λογοθέτης Κωνσταντίνος (1883, Ασία Λακω-
κατασκευή και χρήση τυπικών (τεχνητών) νίας - 1954;, Αθήνα). Σπούδασε στη Φιλοσοφι-
γλωσσών και αντίστοιχων αξιωματικών συστη- κή σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ανα-
μάτων. γορεύθηκε αριστούχος διδάκτορας της ίδιας
Διον. Αναπολιτάνος σχολής το 1905. Συμπλήρωσε τις σπουδές του
στη Λιψία της Γερμανίας. Δίδαξε ως καθηγη-
λογιστικόν. Το πρώτο και σημαντικότερο από τής στη Ροβέρτειο σχολή της Κωνσταντινού-
τα τρία μέρη της ψυχής κατά τον Πλάτωνα*. πολης και στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική σχολή
Στο μέρος αυτό αντιστοιχούν οι δυνάμεις της της Αθήνας. Το 1923 εκλέχτηκε τακτικός κα-
ψυχής που συνδέονται με την επιστήμη και τη θηγητής φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Αθηνών,
μάθηση. Ο Πλάτων στην Πολιτεία' του (436 α) αλλά διορίστηκε μόλις το 1925. Εργα του: Πέ-
καθορίζει τις δυνάμεις της ψυχής και τα αντί- τρου Βράιλα Αρμένη, Φιλοσοφικόν Σύστημα,
στοιχα τρία μέρη ή είδη που αντιστοιχούν στις Αθήνα, 1905.- Η περί των ιδεών θεωρία του
δραστηριότητες και στα νοητικά έργα του αν- Πλάτωνος, Αθήνα, 1908.- Η φιλοσοφία των
θρώπου: "μανθάνομεν μεν ετέρω, θυμούμεθα Πατέρων και του Μέσου αιώνος, τ. 1, 1930, τ.
δε άλλω των εν ημίν, επιθυμούμεν δι" αυ τρίτω 2, 1934.- Η φιλοσοφία του Εγέλου και η επί-
τινί" κ.λπ. (ό.π.). Στο "μανθάνομεν" αντιστοιχεί δρασις αυτής επί την νεωτέραν και σύγχρονον
το λογιστικόν μέρος της ψυχής, δηλαδή η δύ- διανόησιν, τόμοι 2, 1939, κ.ά.
ναμη να αντιλαμβανόμαστε και να συλλογιζό- Βιβλιογρ.: Μαρίας Κισσάβου, Η Φιλοσοφία εν Ελλάδι
μαστε, ώστε να θεμελιώνουμε επιστημονική από της Αναστάσεως του Εθνους, Αθήνα, 1951, σελ. 58-
γνώση· στο "θυμούμεθα" αντιστοιχεί το θυμο- 59.
ειδές*, που σημαίνει το συναίσθημα και τη βού- Γραμμ. Αλατζόγλου - Θέμελη
ληση, το βουλητικό μέρος της ψυχής· τέλος
στο "επιθυμούμεν" αντιστοιχείται το επιθυμητι- Λόγος. Η ενδιάθετη στον άνθρωπο ικανότητα
κόν* μέρος, δηλαδή το αισθησιακό, κατώτερο, έκφρασης του περιεχομένου της διάνοιάς του
κατά τον Πλάτωνα, μέρος της ψυχής, που πε- μέσω της γλώσσας, η ομιλία (oratio)· στη φιλο-
ρικλείει τα ένστικτα και τις ορμές. Από τα τρία σοφία και στην Ιστορία των Ιδεών, Λόγος έχει
αυτά μέρη μόνο το λογιστικό είναι αθάνατο και καθιερωθεί να ονομάζεται το διανοείσθαι, ο
περικλείει βέβαια το λογικό και τον νου του αν- λογισμός (ratio). Ο αρχαιοελληνικός στοχα-
θρώπου, έχει πρωταρχική σημασία και καθοδη- σμός συνένωσε τη γλώσσα και τη σκέψη κάτω
γητική αποστολή για την ψυχή. Με το λογιστι- από την κοινή ονομασία "Λόγος", ώστε να μη
κό κατορθώνει ή, καλύτερα, πρέπει ο άνθρω- νοείται η μία έννοια ανεξάρτητα από την άλλη·
πος να συγκρατεί και να πειθαρχεί τα άλλα η ομιλία είναι η αποκάλυψη της σκέψης και η
μέρη της ψυχής. Αυτή την προσπάθεια, τον σκέψη διαρθρώνεται και ανυψώνεται στη συ-
αγώνα του ανθρώπου, της ψυχής, αναπαριστά νείδηση ως γλώσσα (λεκτικό σύστημα). Με
με τρόπο δραματικό ο Πλάτων στον Φαιδρό', λίγα λόγια, η γλώσσα είναι δομικό στοιχείο
όπου το λογιστικό παρομοιάζεται με τον ηνίο- της σκέψης, επικοινωνιακός δίαυλος αλλά και
χο ενός άρματος που το σέρνουν δύο άλογα κριτήριο αξιολόγησης της σκέψης, καθώς α-
("θυμοειδές και επιθυμητικόν", 253 C7 κ.έ.). ντανακλά το διανοητικό επίπεδο στο οποίο
Στην ίδια θέση ομιλεί ο Πλάτων για την τριμε- βρίσκεται ένα άτομο ή μια γλωσσική κοινότη-
ρή διαίρεση της ψυχής. Τέλος, το λογιστικό τα.
μέρος συχνά αναφέρεται και απλώς ως Η αξία του Λόγου ως τρόπου του διανοείσθαι
"λόγος" ή ακόμα ως "φιλόσοφον" και "φιλομα- έγκειται στη συναλλαγή του με τον κόσμο. Οι

203
Λόγος

αισθητικές πληροφορίες, οι εμπειρίες είναι ά- συμπτωσιακής μορφής τους, διατυπώνεται

χρηστες για τον άνθρωπο εάν δεν εκτιμηθούν ήδη από τους Πυθαγόρειους* και τους Ελεά-
και εάν, σε τελευταία ανάλυση, δεν αποτελούν τες*, καθώς και από τον Δημόκριτο*. Διαφορε-
αιτία ή ευκαιρία, είτε για τη διαμόρφωση μιας τικού προσανατολισμού στοχαστής ο Σωκρά-
στάσης είτε για τη λήψη μιας απόφασης: συνε- της*, ωστόσο είναι και αυτός εραστής της αλή-
πώς, το κύρος και η σημασία του Λόγου θεμε- θειας που εδρεύει στον ορθό Λόγο και που α-
λιώνονται στην κριτική του δύναμη και σ' ποκαλύπτεται δια της διαλεκτικής*. Με το να
αυτήν την ιδιότητά του να μορφοποιεί τα φαι- εισαγάγει ο Αριστοτέλης* την παραγωγή
νόμενα του κόσμου, να αναλύει και να συνθέ- (deductio) ως διαδικασία του λογισμού, δεν έ-
τει τις μορφές τους και, εν ολίγοις, να αναπα- δειξε μόνο το κύρος του ως επιστήμονα λογι-
ράγει αυτόν τον κόσμο σε μια συνθετική, συ- κού, αλλά και την πίστη του στις γενικές, κα-
νεπή εικόνα, ένα "λογικό" κοσμοείδωλο. Η ι- θολικές αρχές του Λόγου ως μόνες φερέγ-
διότητα αυτή του Λόγου να μεσολαβεί ανάμε- γυες αφετηρίες για την επιστημονική - φιλοσο-
σα ("inter": intellectus) στον άνθρωπο και στον φική έρευνα.
κόσμο -ιδέα που αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο Η Σχολαστική φιλοσοφία*, καίτοι στηριγμένη
λίθο για την εγελιανή Επιστήμη της Λογικής'- εξ ολοκλήρου στην αριστοτελική διδασκαλία,
ώθησε τους αρχαίους Γνωστικούς (Φίλων ο εντούτοις νόθευσε το περιεχόμενο του Λόγου
Ιουδαίος ή Αλεξανδρεύς*) να αναπτύξουν μια με τα χριστιανικά δόγματα περί γνωριμίας του
οντολογική θεώρηση του Λόγου, κατά την ανθρώπου με τον Λόγο δια της Πίστεως και
οποία αυτός αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στο της θείας Χάριτος. Αρκετοί, ωστόσο, στοχα-
πεπερασμένο ανθρώπινο πνεύμα και στην ά- στές, με κυριότερο τον Πέτρο Αβελάρδο*, έ-
πειρη του θεού σοφία - ένας δεσμός που εγ- τρεψαν το "credo ut intelligam" (: πιστεύω για
γυάται τη συμφιλίωση του υπερβατικού με το να κατανοήσω) του Ιερού Αυγουστίνου* και
εγκόσμιο. Αφ' ετέρου ο Λόγος δεν είναι αυθυ- του Ανσέλμου* σε "intelligo ut credam". Η ανα-
πόστατος· περιέχει τον κόσμο, τον διατρέχει βίωση της πλατωνικής διδασκαλίας, που δεν
απ" άκρη σ' άκρη, αλλά δεν είναι κομμάτι του κατάφερε ποτέ να απαλλαγεί από τα ιδεοκρα-
κόσμου: είναι γέννημα θείο, έκφραση της τικά της επινοήματα (τα οποία άλλωστε αποτε-
θείας Βούλησης και Σοφίας, η ίδια η Βούληση λούν τη βάση της θεωρίας του Πλάτωνα*), πα-
και Σοφία του θεού (απόηχος της εναρκτήριας ρέμεινε και ως νεοπλατωνισμός* εντός των
φράσης του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: "εν ορίων της μεταφυσικής*, όντας ασύμβατη με
αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον τη μεθοδολογία, τις αρχές και τα πορίσματα
θεόν, και ο θεός ην ο Λόγος"). της επιστημονικής έρευνας- η αναφορά στον
Αυτή η θεία προέλευση του Λόγου, ο οποίος, Λόγο από τους νεοπλατωνικούς - σχολαστι-
στο μέγεθος που ο άνθρωπος μπορεί να τον κούς (Ιωάννης Σκώτος Εριγένης*) βρίθει από
συλλάβει, έμοιαζε με θεία παραχώρηση και μεταφυσικά και μυστικιστικά στοιχεία προσή-
δωρεά, έκανε πολλούς στοχαστές να ταυτί- κοντα σε Γνωστικές δοξασίες. Παρόμοια, ω-
σουν τον Λόγο με την κοσμική τάξη. Είναι σύ- στόσο, μεταχείριση επιφύλαξαν στον Λόγο τα
στοιχος με την ενότητα του σύμπαντος (ως εγ- μεταφυσικά συστήματα του Σπινόζα* και του
γυητής της). Και καθόσον Ενότητα και Ον είναι Λάιμπνιτς*- στον τελευταίο, ο θεός ταυτίζεται
έννοιες ταυτόσημες, ο Λόγος συστήνεται ως ο με τον "αποχρώντα Λόγο", την αιτία και τον
Νόμος του Οντος (βλ. διαλεκτική, Ηράκλειτος, σκοπό όλων των καθέκαστα, θέση που άπτεται
Hegel). Αυτός ο Νόμος του Όντος είναι αίδιος της θωμιστικής παράδοσης, αλλά τώρα είναι
και αμετάβλητος, η καθολικότητά του εκφρά- σαφώς πολύ περισσότερο ανεπτυγμένη και ε-
ζεται δε στους δύο ύψιστους των διαλεκτικών νισχυμένη επιχειρηματολογικά (βλ. Λάιμπνιτς,
με τα επίθετα "ξυνός" (: κοινός- Ηράκλειτος) Μοναδολογία).
και "οικουμενικός" (: allgemeine- Hegel). Η α- Η περιπέτεια του Όντος υπήρξε, αναπόφευ-
νάρρηση της ανθρώπινης διάνοιας στο ύψος κτα, και περιπέτεια του Λόγου- ο Καντ* επανέ-
του Λόγου δεν είναι ακόμα γεγονός, αλλά κα- φερε την προβληματική του Λόγου στη σφαίρα
θήκον- η ανθρώπινη "λογικότητα", ευμετάβλη- της ανθρώπινης νόησης, χαρακτηρίζοντάς τον
τη, αποσπασματική και κάποτε ασυνεπής, γίνε- (στην Κριτική της δύναμης της Κρίσης) ως ενό-
ται συχνότατα τόπος έριδος. Το αίτημα, επο- τητα ιδεοποιητικής διάνοιας και αισθητής επο-
μένως, της αναζήτησης του Ορθού Λόγου, του πτείας. Αυτό, με απλά λόγια, σημαίνει ότι ο
Λόγου της ουσίας των πραγμάτων και όχι της Λόγος εξαρτάται μεν από τα εμπειρικά δεδο-

204
 "Λόγος περί της μεθόδου"

μένα των αισθήσεων, παράγει όμως τις έννοι- λειτουργίας από τα απλούστερα δεδομένα σε
ες και μορφές με τις οποίες συλλαμβάνει τον συνθετότερα συμπεράσματα (§ 24) και η ανά-
κόσμο- υπό την έννοια αυτή, ο καντιανός γκη συνεχών ανασκοπήσεων των διαδοχικών
πορισμάτων της σκέψης, για να αποφευχθούν
Λόγος συμφωνεί με τη "natura quae creatur et κατά το δυνατόν παραλείψεις που καταλήγουν
créât" (:φύση που δημιουργείται και δημιουρ- σε αβασάνιστες παραδοχές (§ 25). Με τη βεβαι-
γεί) του Εριγένη. Μια τέτοια ερμηνεία του ότητα πως η μέθοδος αυτή μπορεί να εφαρμο-
Λόγου αποκαλύπτει τη διαλεκτική του κίνηση στεί και στο ερευνητικό πεδίο της Φιλοσοφίας,
ο Ντεκάρτ προχωρεί στο τρίτο μέρος, όπου και
αλλά και τη διαμεσολαβητική του δράση ανά- διαγράφει τις βασικότερες πρακτικές αρχές της
μεσα στο Υποκείμενο και στις πεπερασμένες, Ηθικής του, τονίζοντας ιδιαιτέρως την αναγκαι-
αντιφατικές μορφές του (βλ. διάνοια και ότητα εμμονής του στοχαστή στην υλοποίηση
λόγος): ο εγελιανός Λόγος (Vernunft), ο κυ- των ειλημμένων αποφάσεών του, ακόμη και
βερνήτης του Κόσμου ως φύσης και ως Ιστο- στην περίπτωση που δεν είναι σε θέση να εγ-
γυηθεί για την αλήθεια τους, προκειμένου του-
ρίας, είναι ο Λόγος της "μεσολάβησης" λάχιστον να παρακάμψει την πιθανότητα ε-
(Vermittlung), ο οποίος, είτε είναι από τη φύση μπλοκής του σε άσκοπες θεωρητικές αναζητή-
του υπερβατικός ή όχι, μεσολαβεί ανάμεσα σεις (§ 31). Στο τέταρτο κεφάλαιο του "Λόγου",
στις μεμονωμένες στατικές εμφανίσεις των και με δεδομένη την πρόθεσή του να θεμελιώ-
σει εξ αρχής και πέρα από κάθε αμφιβολία το
όντων, συνενώνοντάς τες σε ένα δυναμικό κύρος των προϊόντων της γνωστικής διαδικα-
prozess, με σταθμό την πλήρη αποκάλυψη της σίας, ο Ντεκάρτ αναγνωρίζει, καίτοι στα πλαί-
ουσίας τους και αναγωγή τους στη σφαίρα του σια ενός μεθοδολογικού του τεχνάσματος, το
Οικουμενικού (Επιστήμη της Λογικής, Φαινο- προνόμιο της ασφαλούς γνώσεως και της εγκυ-
ρότητας αποκλειστικά στην ανθρώπινη συνεί-
μενολογία του Πνεύματος). δηση (Cogito ergo sum) (§ 38), για να οικοδομή-
Βιβλιογρ.: I. Kant, Kritik der Urteilskraft. 1790.- W. Nestle, σει στη συνέχεια παραγωγικά πάνω στη βασική
Vom Mythos zum Logos, Στουτγάρδη, 1940 - H. Marcuse, αυτή παραδοχή την αποδεικτική περί της υπάρ-
Reason and Revolution, Νέα Υόρκη, 1941.- G. Lucàcs, Die ξεως του Θεού* και της ψυχής θεωρία του (§
Zerstörung der Vernunft, Βερολίνο. 1955. 39). Παράλληλα επιδίδεται σε μια απόπειρα συ-
Παναγ. Πάκος στηματοποίησης των θεμελιωδών σημείων της
φυσικής του φιλοσοφίας και επιχειρεί να διαρ-
λόγος, βλ. διάνοια και λόγος θρώσει μια ολοκληρωμένη, αν και ξεπερασμένη
στις μέρες μας, ερμηνεία τόσο της σύστασης
όσο και της λειτουργίας της οργανικής και α-
"Λόγος περί της μεθόδου". Μια από τις πλέον νόργανης φύσεως, παραπέμποντας ωστόσο
αντιπροσωπευτικές πραγματείες του καρτε- για περισσότερες και εκτενέστερες πληροφο-
σιανού φιλοσοφικού στοχασμού" το πρώτο ρίες σε προγενέστερο αλλά ανέκδοτο τότε
έργο του Γάλλου διανοητή, που εκδόθηκε έργο του (εννοείται ο Κόσμος ή πραγματεία
(1637) μετά από μια σειρά μελετών που παρέ- περί του Φωτός) (§ 45). Στον επίλογο, τέλος,
μειναν ημιτελείς ή αδημοσίευτες. του έργου, ο Ντεκάρτ στηλιτεύει εμμέσως τον
Στο σύγγραμμα αυτό που είναι διαρθρωμένο σε εκφοβισμό και την καταδίκη πλήθους στοχα-
έξι θεματικές ενότητες, ο Ντεκάρτ εκθέτει τη στών της εποχής του από την επίσημη κοσμική
μέθοδο και τους βασικούς άξονες της προβλη- και εκκλησιαστική εξουσία, επειδή αρνήθηκαν
ματικής του. Πιο συγκεκριμένα, μετά από σύ- να συμμορφωθούν προς τις άκαμπτες επιταγές
ντομη αναφορά στις σπουδές και τα ταξίδια του της τελευταίας, επισημαίνοντας ταυτόχρονα
και επισημαίνοντας την απογοήτευση του από πως η συνδρομή των επίσημων αρχών και όλων
το θεωρητικό αδιέξοδο στο οποίο τον οδήγησε εν γένει των εξωεπιστημονικών κύκλων οφεί-
ο συγχρωτισμός του με "ανθρώπους διαφόρων λει να περιορίζεται αυστηρά στη χρηματοδότη-
ιδιοσυγκρασιών και καταστάσεων", γνωστοποι- ση των ερευνητικών προσπαθειών και να απο-
εί την αμετάκλητη απόφασή του να περιορίσει φεύγει την ενεργητική παρέμβαση στον επι-
το ερευνητικό του ενδιαφέρον στη μελέτη των στημονικό στοχασμό (§ 62).
αυστηρό προσωπικών πνευματικών βιωμάτων Βιβλιογρ.: Descartes R„ Λόγος περί της Μεθόδου, εισα-
(§15). Ακολούθως παρουσιάζει τις κυριότερες
συνισταμένες της επιστημονικής του μεθόδου,
ανάμεσα στις οποίες διακρίνεται η σαφής πρό-
θεση αναγωγής της καθαρότητας και της ευκρί-
νειας σε κριτήριο αλήθειας των προτάσεων (§
22), η αναγκαιότητα επιμερισμού των προβλη-
μάτων σε τμήματα (§ 23), η πορεία της νοητικής

205
Λοκ

γωγή - μετάφραση - σχόλια Χριστόφορου Χρηστίδη. εκ- καταθήκη για την ευρωπαϊκή παράδοση των α-
δόσεις Παπαζήση, 1976'.- Collins J., Descartes' τομικών και των πολιτικών ελευθεριών. Τόσο
Philosophy of Nature, Oxford, 1971- Keeling S..
Descartes, Oxlord University Press, London - Oxlord - New
το φιλοσοφικό του έργο όσο και η πολιτική του
York, 1968'. θεωρία τον κατατάσσουν μεταξύ των θεμελιω-
Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
τών του Διαφωτισμού*.
Στη σκέψη του Λοκ μπορούμε να διακρίνουμε
Λοκ Τζων. Γεννήθηκε το 1632 σε ένα μικρό την κοινωνία από την πολιτική κοινότητα και
χωριό κοντό στο Μπρίστολ της Αγγλίας από να αποδεχτούμε την ύπαρξη δύο συμβολαίων,
οικογένεια αγγλικανών της μεσαίας αριστο- σύμφωνα με μια διάκριση που πρώτος έκανε ο
κρατίας. Κατ' αρχή σπούδασε στην Οξφόρδη, Pufendorf. Με το ένα, το κοινωνικό συμβόλαιο,
όπου γνώρισε τη σκέψη του Καρτέσιου* και, ιδρύεται η κοινωνία και, με το άλλο, το πολιτι-
λίγο αργότερα, άρχισε σπουδές στην ιατρική κό συμβόλαιο, θεμελιώνεται η πολιτική εξου-
τις οποίες ολοκλήρωσε το 1674. Συνδέεται με σία ("η ψυχή της κοινωνίας"). Έτσι, σε ένα εν-
τον λόρδο Ashley, μελλοντικό κόμητα του δεχόμενο κενό εξουσίας, η κοινωνία συνεχίζει
Shaftesbury, του οποίου γίνεται προσωπικός να υφίσταται, δίνοντας ταυτόχρονα στον λαό
γιατρός και πολιτικός σύμβουλος και με τον τη δυνατότητα ανανέωσης του πολιτικού συμ-
οποίο αυτοεξορίζεται στην Ολλανδία το 1683, βολαίου μέσα από τον σχηματισμό νέας κυ-
προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψή του από βέρνησης. Χρησιμοποιώντας τη μεσαιωνική α-
το απολυταρχικό καθεστώς των Στιούαρτ ντίληψη του φυσικού δικαίου και της αντίστα-
λόγω της εκδήλωσής του υπέρ του κοινοβου- σης κατά της τυραννικής εξουσίας, ο Λοκ υπο-
λίου. Με την επιστροφή του στο Λονδίνο συγ- στηρίζει την ιδέα ενός συμβολαίου με βάση το
γράφει το πιο φημισμένο έργο του, τις Δύο οποίο ο κάτοχος της κυριαρχίας, δηλαδή ο
Πραγματείες περί διακυβερνήσεοχ; (Two λαός, έχει τη δυνατότητα να ανακαλέσει την
Treatises of Government), και, ακολούθως, το κυβέρνηση εφόσον καταπάτησε τους όρους
σπουδαιότερο φιλοσοφικό του σύγγραμμα, τη του πολιτικού συμβολαίου. Συνεπώς, από τη
Μελέτη για την ανθρώπινη νόηση (An Essay στιγμή που της παραχωρείται η κυριαρχία, η
Concerning Human Understanding) και, το πολιτική εξουσία δεν είναι απόλυτη, όπως στη
1693, τις Σκέψεις για την εκπαίδευση (Some σκέψη του Χομπς, και δεν μπορεί να υπερβεί
Thoughts Concerning Education). Θεωρείται τον σκοπό για τον οποίο συγκροτήθηκε, δηλα-
ένας από τους εκπροσώπους του κλασικού πο- δή την ασφάλεια της ιδιοκτησίας και την ελευ-
λιτικού φιλελευθερισμού και το έργο του είχε θερία των ατόμων. Από τη θεωρία του Λοκ α-
σημαντική επίδραση στις πνευματικές και τις
πορρέουν δύο καίριες ιδέες που αποτελούν
πολιτικές διεργασίες που χάραξαν όχι μόνο τη
τον πυρήνα της φιλελεύθερης ιδεολογίας: α-
χώρα του, αλλά και ολόκληρη την ευρωπαϊκή
φενός η νομιμοποίηση της αντίστασης ή της ε-
ήπειρο. Πολλές από τις αρχές της σύγχρονης
πανάστασης κατά της παράνομης εξουσίας
φιλελεύθερης δημοκρατίας μπορούν εύκολα
και, αφετέρου, η αντίληψη του κράτους ως ορ-
να αναγνωριστούν στη σκέψη του Λοκ, αν και
γάνου εξασφάλισης της ελευθερίας των ατό-
η θεωρία του για την ιδιοκτησία ως προϋπόθε-
μων, κάτι που προϋποθέτει τον χωρισμό των ε-
ση για τα πολιτικά δικαιώματα τον συνδέει με
την περίοδο του ολιγαρχικού κοινοβουλευτι- ξουσιών. Ο Λοκ αποδίδει την πρωτοκαθεδρία,
σμού, ο οποίος σήμερα θεωρείται παρωχημέ- όπως και ο Μοντεσκιέ* αργότερα, στη νομοθε-
νος και αντιδραστικός. Για την εποχή του, τική εξουσία, αλλά, κατά παράδοξο τρόπο, δεν
όμως, ο Λοκ υπήρξε ένα από τα πιο φωτισμένα αναγνωρίζει ρητά τη δικαστική εξουσία την
και πρωτοποριακά πνεύματα. Δεν ήταν τυχαίο, οποία, σύμφωνα με μια ερμηνεία, ενσωματώ-
άλλωστε, το γεγονός ότι στην πρώτη πραγμα- νει στην εκτελεστική.
τεία του καταφέρθηκε εναντίον της θεωρίας Ο Λοκ, αν και εμπνεύστηκε το σύστημά του σε
του Φίλμερ, ο οποίος υποστήριζε την ελέω μεγάλο βαθμό από τον χριστιανισμό, πίστευε
θεού απόλυτη μοναρχία, ενώ στη δεύτερη επι- ότι ένα καθεστώς ελευθερίας δεν μπορούσε
να υπάρξει χωρίς την ελευθερία της σκέψης
χείρησε την ανασκευή των θέσεων του Χομπς*
και της συνείδησης, πράγμα που προϋπέθετε
για το απολυταρχικό κράτος. Η σκέψη του εγ- την ανεξιθρησκεία και τον χωρισμό του κρά-
γράφεται προφανώς στους αντίποδες του α- τους και της εκκλησίας. Τέλος, η ιδέα της α-
πολυταρχισμού και της τυραννικής άσκησης νοχής, στην οποία αφιέρωσε μέρος των προ-
της εξουσίας και αποτέλεσε σημαντική παρα- σπαθειών του, θα αναδειχθεί, μέσω του Βολ-

206
 Λομπστσέφσκι
ταίρου*, σε κεντρικό θέμα του Διαφωτισμού. Σπούδασε στη Σλαβο-ελληνο-λατινική ακαδη-
Βιβλιογρ.: J. W. Gough, John Locke's political Philosophy, μία της Μόσχας. Το 1755 με πρωτοβουλία του
Οξφόδρη, 1950.- R. Polirr, La politique morale de J. Locke, ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο της Μόσχας που
Παρίσι, 1960.- Π. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των σήμερα φέρει το όνομά του.
νεότερων χρόνων, Διάττων, Αθήνα, 1989.
Στον τομέα της φυσιογνωσίας, ο Λομονόσοφ
Ευστάθ. Μπάλιας
ανέπτυξε την ατομομοριακή θεωρία δομής της
ύλης, έθεσε τις βάσεις της φυσικής χημείας, ε-
Λοκαγιάτα. Ο όρος κατά λέξη σημαίνει "ο ανή- ξήγησε τη φύση και την προέλευση πολλών ο-
κων στον κόσμο των αισθήσεων". Πρόκειται ρυκτών κ.λπ. Στον τομέα της φιλοσοφίας, υπο-
για το όνομα ενός υλιστικού φιλοσοφικού συ- στήριζε τις θέσεις του ντείσμού*, αναγνώριζε
στήματος του ινδουισμού*, του οποίου η ίδρυ- τον Θεό ως δημιουργό του κόσμου, όχι όμως
ση οφείλεται κατά παράδοση στον σοφιστή και ρυθμιστή της τύχης του. Θεωρούσε ότι στη
Caruaka (άγνωστη η εποχή κατά την οποία βάση των φυσικών φαινομένων υπάρχει νομο-
έζησε). Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι στην τελειακή κίνηση άτμητων και αδιαπέραστων
Ινδία, στην προβουδιστική εποχή, υπήρξαν δι- στοιχείων της ύλης, που έχουν μορφή και έ-
δασκαλίες ενός καθαρού υλισμού*. Κατά πε- κταση και είναι υποταγμένα στον καθολικό
ριόδους οι διδασκαλίες αυτές είχαν αρκετούς νόμο της φύσης, της διατήρησης της ύλης και
οπαδούς. Το σύστημα Λοκαγιάτα αναγνωρίζει της κίνησης. Ταυτόχρονα, έκλινε προς την
ως μέσον γνώσεως μόνο την παρατήρηση και ιδέα του Λάιμπνιτς* για την "προκαθορισμένη
αρνείται το αποτέλεσμά της. Ως μοναδική αρμονία". Συνέδεε την πρόοδο της κοινωνίας
πραγματικότητα δέχεται τα τέσσερα στοιχεία, με την ανάπτυξη της μόρφωσης, της αγωγής
δηλαδή την ύλη, και διδάσκει: Όταν ένα σώμα και της παραγωγικής δραστηριότητας του ατό-
με τη σύμπραξη των στοιχείων της ύλης δια- μου. Συνέταξε και σχέδια κοινωνικών μεταρ-
μορφώνεται, τότε δημιουργείται το πνεύμα, ρυθμίσεων και οικονομικής ανάπτυξης της Ρω-
όπως ακριβώς η μεθυστική ποιότητα γεννιέται σίας.
από την ανάμιξη συγκεκριμένων ουσιών. Με
την καταστροφή και τον αφανισμό του σώμα- θεοχ. Κεσσίδης
τος επιστρέφει το πνεύμα στο τίποτε.
Αυτό σημαίνει ότι για το υλιστικό αυτό σύστη- Λομπστσέφσκι Νικολάι Ιβάνοβιτς (1792-1856).
μα είναι χωρίς σημασία η άποψη όλων των φι- Ρώσος μαθηματικός, δημιουργός της μη-ευ-
λοσοφικών ινδουίστικών σχολών, σύμφωνα με κλείδειας γεωμετρίας. Η γεωμετρία αυτή (δια-
την οποία η δύναμη των καλών και κακών πρά- μορφώθηκε το 1826, δημοσιεύτηκε στα 1829-
ξεων καθορίζει την τύχη κάθε ατόμου μέχρι τις 30) βασίζεται στις ίδιες αρχές με την ευκλεί-
πιο μικρές λεπτομέρειες. Πρακτικά η φιλοσο- δεια, με εξαίρεση το αξίωμα για τις παραλλή-
φία αυτή οδηγεί σ" έναν καθαρό ευδαιμονισμό. λους. Ενώ στην ευκλείδεια γεωμετρία το αξίω-
Αρνείται τη βραχμανική παράδοση και τη χρη- μα αυτό αναφέρει ότι: επί του αυτού επιπέδου,
σιμότητα των Βεδών*, τις οποίες θεωρεί καθα- από ένα σημείο εκτός της ευθείας, άγεται
ρή απάτη. μόνο μια παράλληλος προς την ευθεία αυτή, η
Δυστυχώς κανένα από τα αντιπροσωπευτικά γεωμετρία του Λομπστσέφσκι δέχεται, αντίθε-
κείμενα του συστήματος δεν διασώθηκε σήμε- τα, ότι μπορούν να αχθούν περισσότερες από
ρα. μία παράληλοι. Στην ιδέα της μη-ευκλείδειας
Βιβλιογρ.: F. Max Muller. Six Systems ot Indian γεωμετρίας είχαν φθάσει, ανεξάρτητα από τον
Philosophy, London, 1899. Λομπατσέφσκι, ο γερμανός επιστήμονας Γκά-
Αλέξ. Καριώτογλου ους και ο ούγγρος μαθηματικός Bolyai. Ωστό-
σο, μόνο ο δεύτερος είχε αποφασίσει να δημο-
Λομονόσοφ Μιχάηλ Βασίλιεβιτς (1711-1765). σιεύσει τα αποτελέσματα των προσπαθειών
Ρώσος επιστήμονας εγκυκλοπαιδιστής με πα- του, το 1832.
γκόσμιο κύρος, μεγάλος στοχαστής και ποιη- Τα θεωρήματα του Λομπατσέφσκι διαφέρουν
τής, θεμελιωτής της σύγχρονης ρωσικής λογο- από εκείνα του Ευκλείδη. Λογουχάρη, το ά-
τεχνικής γλώσσας, οπαδός της πνευματικής α- θροισμα των γωνιών ενός τριγώνου είναι μι-
νύψωσης του λαού και της ανάπτυξης της επι- κρότερο των δύο ορθών, δύο όμοια τρίγωνα
στήμης και της οικονομίας της πατρίδας του. είναι πάντα ίσα μεταξύ τους κ.ά.. Παρά τον ε-
Γεννήθηκε στο χωριό Ντενίσοφκ (σήμερα Λο- πιφανειακό παραλογισμό που παρουσιάζουν
μονόσοφ) στην περιφέρεια του Αρχαγγέλου. αυτά τα συμπεράσματα, η γεωμετρία του Λο-

207
Λομπρόζο

μπατσέφσκι αποδείχτηκε, από την άποψη της μπεριφορά*. Έργα του: L' Uomo Delinquente (Ο
λογικής, απολύτως ορθή, όπως και η ευκλεί- εγκληματίας άνθρωπος, 1876).- Μεγαλοφυία
δεια. Η ανακάλυψη του Λομπατσέφσκι άσκησε και Παραφροσύνη, 1864.- II Delitto Politico e le
τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη της μαθη- Rivoluzioni (Το Πολιτικό Εγκλημα και οι Επανα-
ματικής σκέψης και επέφερε ριζικές αλλαγές στάσεις, 1890).- La Donna Delinquente (Η ε-
στις αντιλήψεις για τη φύση του διαστήματος γκληματίας γυναίκα. 1893).- Grafologia (Γραφο-
και του χώρου: έδειξε πόσο πολύμορφες είναι λογία, 1895) κ.ά. Από το 1880 εξέδιδε το
οι ιδιότητες του χώρου στο σύμπαν και συνε- "Αρχείο Εγκληματικής Ανθρωπολογίας, Ψυχια-
πώς πόσο πολύμορφα είναι και τα γεωμετρικά τρικής και Ιατροδικαστικής", που συνέχισε να
συστήματα. εκδίδεται μετά τον θάνατό του από την κόρη
θεοχ. Κεσσίδης του Τζίνα Λομπρόζο και τον σύζυγο της καθη-
γητή Καρράρα.
Λομπρόζο Καίσαρ (Lombroso Casare) (Βερόνα, Βιβλιογρ.: Ε. Ferri, Κοινωνιολογία του Εγκλήματος, μτφ.
1835 - Τορίνο, 1909). Ιταλός ψυχίατρος, ιδρυ- Β. Δαρδουμός. Αθήνα. 1925.- Α. Γιωτοπούλου -Μαρα-
τής -με τον Ενρίκο Φέρρι και τον Ραφαήλ Γκα- γκοπούλου. Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, Εκδόσεις Νο-
μική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. 19Θ4.
ροφάλο- της πρώτης εγκληματολογικής σχο- θαν. Βασιλείου
λής: της Ιταλικής Θετικής Σχολής. Από το 1862
παραδίδει σειρά μαθημάτων για τις ψυχικές α- Λοπάτιν Λεβ Μιχάηλοβιτς (1855-1920). Ρώσος
σθένειες στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Το περσοναλιστής φιλόσοφος, εκδότης του πε-
1871 γίνεται διευθυντής της Ψυχιατρικής Κλινι- ριοδικού "Βαπρόσι φιλοσόφιι ι ψιχολόγκιι"
κής του Πεζάρο και το 1896 καθηγητής Ψυχια- ("Ζητήματα Φιλοσοφίας και Ψυχολογίας"),
τρικής στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο. Κατά τη πρόεδρος της Ψυχολογικής εταιρίας της Μό-
διάρκεια της σταδιοδρομίας του, μελέτώντας σχας (από το 1899). Στον "δυναμικό" σπιριτου-
τον εγκληματία, συστηματοποίησε τις έως τότε αλισμό του είναι φανερή η επιρροή του Λάι-
διασπαρμένες και ατελείς παρατηρήσεις και τις μπνιτς*, του Λότσε* και του Σολοβιόφ*.
συνέταξε σε ένα σύνολο προσωπικών και πρω- Ο κόσμος, κατά τον Λοπάτιν, είναι ένα σύνολο
τότυπων ερευνών, προωθώντας έτσι την ίδρυση υπερχρονικών κέντρων με ενδογενή ενέργεια -
του κλάδου της Εγκληματικής Ανθρωπολογίας. ζωντανών μονάδων, που η καθεμιά τους είναι
Επηρεασμένος από τις βιολογικές θεωρίες του μια ενότητα ουσίας και δύναμης. Απόλυτη αιτία
Λαμάρκ* και του Δαρβίνου", κατέληξε στο συ- αυτών των έσχατων δυναμικών ουσιών είναι ο
μπέρασμα ότι ο εγκληματίας είναι ασθενής μάλ- Θεός. Πηγή και φορέας της ανθρώπινης συνεί-
λον παρά ένοχος. Για τον Λομπρόζο ο εγκλημα- δησης είναι η αθάνατη ψυχή, μονάδα με πιο
τικός τύπος (tipo criminale) είναι ένα ιδιαίτερο πλούσια εσωτερική ζωή από τις μονάδες που
ανθρώπινο είδος με ανώμαλη βιολογική εξέλι- σχηματίζουν τον γύρω μας κόσμο. Η αντικειμε-
ξη. Η εγκληματικότητα οφείλεται άλλοτε σε νικό - ιδεαλιστική, στο σύνολό της, φιλοσοφία
στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα κατώτερο βιο- του Λοπάτιν περιλάμβανε υποκειμενιστικές, α-
λογικό είδος (αταβιστική εγκληματικότητα), άλ- γνωστικιστικές τάσεις. Ο άνθρωπος παρατηρεί
λοτε σε κληρονομικό εκφυλισμό και άλλοτε σε όχι την αντικειμενική εξωτερική πραγματικότη-
ψυχικές νόσους. Ταξινόμησε τους εγκληματίες τα, αλλά μόνο το ομοίωμά της, που πλάθεται
σε τέσσερεις τύπους: α) τον γεννημένο ή συ- από το πνεύμα. Μυστικοποιώντας την αιτιότη-
στηματικό εγκληματία, β) τον ευκαιριακό εγκλη- τα, ο Λοπάτιν την ερμήνευε ως βουλητική α-
ματία, γ) τον εγκληματία από συνήθεια και δ) πορροή του πνεύματος που δημιουργεί τα φαι-
τον εγκληματία πάθους. Οι θεωρίες του Λο- νόμενα. Η φιλοσοφία του είναι απαισιόδοξη.
μπρόζο για τον γεννημένο εγκληματία είχαν τέ- Την έξοδο από το "τρελό χάος" της ζωής τη
τοια απήχηση και προκάλεσαν μια επιστημονική βλέπει μόνο πέρα από τα όρια της γήινης ύπαρ-
κίνηση που δεν είχε προηγούμενο στις κοινωνι- ξης. Κύρια έργα του: Ιστορία της αρχαίας φιλο-
σοφίας (1901).- Ψυχολογία (1902).- Φιλοσοφι-
κές επιστήμες. Αρκετοί έγιναν φανατικοί οπα-
κοί χαρακτηρισμοί και λόγοι ( 1911).- Μαθήματα
δοί του, ενώ άλλοι κατέληξαν σε τελείως αντί-
ιστορίας της νεότερης φιλοσοφίας (1914).
θετα συμπεράσματα. Οι απόψεις του ωστόσο,
παρά τις υπερβολές τους, απελευθέρωσαν από Βιβλιογρ.: Β. I. Λένιν, Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός.
τον δογματισμό το άκαμπτο έως τότε ποινικό "Απαντα" 5η ρωσ. έκδ. τ. 18.- Ιστορία της φιλοσοφίας, τ.
δίκαιο, ανοίγοντας τον δρόμο για νέες πολύ- 5. σελ. 345-47 (Μόσχα, 1961).
πλευρες έρευνες πάνω στην αποκλίνουσα συ- Γιόν. Κρητικός

208
 Λόσιεφ

Λόρεντς (Lorenz) Κόνραντ (1903-1989). Αυ- ραγωγής, και θεωρεί -στον τομέα των σχέσε-
στριακός βιολόγος και φιλόσοφος, ένας από ων παραγωγής- τη γαιοκτησία σημαντικότερη
τους ιδρυτές της εξελικτικής επιστημολογίας*. από την ιδιοκτησία βιομηχανικών μέσων παρα-
Στην "εξελικτική θεωρία της γνώσης" του ανα- γωγής. Προτείνει έτσι μια θεωρία της καπιταλι-
δεικνύει και τη βιολογική πλευρά του γνωστι- στικής ανάπτυξης, που δε θεμελιώνεται στις
κού εξοπλισμού του ανθρώπου, υιοθετώντας έννοιες της υπεραξίας και της υπερεργασίας.
την άποψη του Βίντελμπαντ* για τα στάδια α- Ενδιαφέρον, κυρίως, παρουσιάζουν ορισμένα
νάπτυξης της φυσικής επιστήμης. Απορρίπτει από τα καθαρά οικονομικά του συγγράμματα: η
τον "ερμηνευτικό μονισμό" προτάσσοντας την θεωρία του για την αξία του χρήματος και η θε-
"οργανική ολότητα" ως πλέγμα αμφίδρομων ωρία του για το "υπερκανονικό υποπροϊόν",
αιτιωδών συναρτήσεων. Έργα του: Die όπου προαναγγέλλονται, έστω και υπαινικτικά,
Ruchseite des Spiegels, München, 1971.- Der οι θέσεις του Κέυνς για την "πλήρη απασχόλη-
Abbau des Menschlichen, München, Zürich, ση" και την αρχή του "πολλαπλασιαστή". Αμφι-
1983. λεγόμενη παραμένει, όμως, η εμμονή του στη
Δ.Π. μακροοικονομική ανάλυση και η αδιαφορία του
για τα μικροοικονομικά φαινόμενα (Σούμπε-
Λόρεντσεν (Lorenzen) Πολ (γεν. 1915). Γερμα- τερ). Πέρα από τις πολλαπλές αντιρρήσεις για
νός μαθηματικός, λογικός και φιλόσοφος, εκ- ένα τέτοιο άνισο έργο, αναμφισβήτητη είναι η
πρόσωπος της γερμανικής "κατασκευαστικής συμβολή του Λόρια στα προβλήματα της αγρο-
κατεύθυνσης"". Αρχικά θεωρούσε τη γεωμε- τικής μεταρρύθμισης. Εργα του: Η οικονομική
τρία μέρος της "πρωτοφυσικής". Στη συνέχεια θεωρία των πολιτικών θεσμών (La teoria
την εξέταζε ως θεωρία των μορφών των μαθη- economica délia costituzione politica, 1886).- H
ματικών σχημάτων. Η "λογική προπαιδευτική" ανάλυση της κεφαλαιοκρατικής ιδιοκτησίας, τ.
παρέχει κατά τον Λόρεντσεν κατασκευαστική 1-2 (Analisi délia propriété capitalista, 1889).- H
θεμελίωση της πρακτικής φιλοσοφίας βάσει αξία του χρήματος (Il valore délia moneta,
της διερεύνησης των τύπων των ηθικών ενερ- 1891).- Η κοινωνιολογία: τα καθήκοντά της, οι
γειών, των μορφών επιχειρηματολογίας και σχολές της, οι πρόσφατες πρόοδοι της (La
των ανθρώπινων κανόνων. Εργα του: Κοη- sociologia, il suo compito, le sue scuole, i suoi
struktive Wissenschaftheorie, Frankfurt / Main, recenti progressi, 1900).- Παλιές και νέες αιτιά-
1974.- Grundbegriffe der technischen und poli- σεις εναντίον του ιστορικού υλισμού (Alte und
tischen Kultur, Frankfurt / Main, 1985. neue Einwände gegen den historischen Mate-
Δ.Π. rialismus, Tübingen, 1912).- Οι επιστημονικές
βάσεις της οικονομικής μεταρρύθμισης (I
Λόρια (Loria) Αχιλλέας (2.3.1857, Μάντοβα, - fondamenti scientific! délia riforma economica,
6.11.1943, Λουσέρνο Σαν Τζιοβάνι, Τορίνο). 1922).- Το υπερκανονικό υποπροϊόν (Das
Ιταλός οικονομολόγος - κοινωνιολόγος. Από übernormale Unterprodukt, Wien, 1932).
το 1881 καθηγητής της πολιτικής οικονομίας Αντώνης Οικονόμου
στη Σιένα, Πάδοβα, Τορίνο.
Τόσο το οικονομολογικό, όσο και το κοινωνιο- Λόσιεφ Αλεξέι Ψιόντοροβιτς (1893-1988).
λογικό του έργο είναι ογκώδες. Οπαδός της Ρώσος-σοβιετικός φιλόσοφος πλατωνιστής,
λεγόμενης Ιστορικής σχολής, επηρεάστηκε αρχαιοδίφης, φιλόλογος, γλωσσολόγος" μετα-
από τις μαρξιστικές ιδέες, τον ιστορικό υλι- φραστής στη ρωσική γλώσσα έργων αρχαιοελ-
σμό", διαμορφώνοντας ωστόσο μια προσέγγι- λήνων φιλοσόφων (Πλάτωνα*, Αριστοτέλη*,
ση διαφορετική από τη μαρξιστική. Χαρακτηρι- Πρόκλου*, κ.ά.). Σε συνθήκες απόλυτης κυ-
στική είναι στο σημείο αυτό η κριτική του ριαρχίας του "σοβιετικού" διαλεκτικού υλι-
Ενγκελς* για τη μηχανιστική αντίληψη του σμού* και αθεϊσμού*, επεδίωξε να συμβιβάσει
Λόρια αναφορικό με την εξάρτηση των ιδεών, την παράδοση της ρωσικής θρησκευτικής φι-
των πολιτικών, θρησκευτικών και κοινωνικών λοσοφίας με τον μαρξισμό*. Πολυγραφότα-
θεσμών από την οικονομική βάση. Ο Λόρια υ- τος, δημοσίευσε 460 και πλέον εργασίες, με
ποστηρίζει τη στενή συνύφανση των εφευρέ- κυριότερη την οκτάτομη Ιστορία της αρχαίας
σεων στον τομέα της "παραγωγικής τεχνικής" Αισθητικής.
με την οικονομική εξέλιξη εν γένει, αγνοώντας Μεθοδολογική αφετηρία των απόψεων του
τον παράγοντα της ανάπτυξης των μέσων πα- Λόσιεφ αποτελεί η θέση ότι η αρχαιοελληνική

•.Α., Γ-14 209

Λόσκι

κουλτούρα αγνοούσε, ως νοητικές αρχές, το και υπερχωρικό υποκείμενο, συνδεμένο στενά

"ιδεατό", το "αίσθημα της Ιστορίας" και της "ε- με το Σύμπαν. Όλα όσα βρίσκονται σε χώρο
λευθερίας", καθώς και την έννοια του ανθρώ- και σε χρόνο ο Λόσκι τα θεωρεί ως το "υπαρ-
που ως "ανεπανάληπτης ατομικότητας". Με κτό Είναι", ενώ ιδεατό Είναι θεωρεί όλα όσα
βάση αυτό, ο Λόσιεφ θεωρεί ότι "ο άνθρωπος δεν έχουν χωροχρονικό χαρακτήρα (όπως οι
του δουλοκτητικού κοινωνικού σχηματισμού πλατωνικές ιδέες).
είναι καταδικασμένος να εννοεί οπωσδήποτε Ο ενορατισμός του Λόσκι διακρίνεται από εκεί-
καθετί το υπαρκτό είτε ως πράγμα, ως φυσικό νον του Μπερξόν* κατά το ότι για τον δεύτερο
σώμα, είτε ως ζωντανό ον ακατανόητο, ά-λογο "το πραγματικό Είναι είναι ανορθόλογο", ενώ
και απρόσωπο", αλλά πάντως ως ουσιακό ον, για τον πρώτο είναι ορθολογικό. Σε συνάρτηση
και όχι ως κάτι το αφηρημένο, (Ιστορία της αρ- με το αντικείμενο που γνωρίζεται, ο Λόσκι δια-
χαίας Αισθητικής, Μόσχα, 1963, σ. 35). Προε- κρίνει τρία είδη ενόρασης: τη νοητική, την ε-
κτείνοντας την άποψη αυτή, ο Λόσιεφ συμπε- μπειρική και τη μυστικιστική. Έκανε επίσης
ραίνει ότι οι διδασκαλίες και του Πλάτωνα και λόγο για "βασίλειο του πνεύματος" ή "βασίλειο
του Αριστοτέλη είναι στην ουσία υλιστικές. της αρμονίας", το οποίο αντιπαρέθετε στο βα-
«Εάν κανείς εξετάσει τις "ιδέες" του Πλάτωνα σίλειο του υλικού κόσμου, που τον χαρακτήρι-
στο περιεχόμενό τους -γράφει- θα διαπιστώ- ζε φορέα της εχθρότητας και της αναλήθειας.
σει ότι δεν είναι αυτές που κυβερνούν τα Ήταν, τέλος, οπαδός της διδασκαλίας της με-
πράγματα, αλλά, αντίθετα, τα πράγματα κυ- τενσάρκωσης*.
βερνούν τις "ιδέες"... Το ίδιο ισχύει και για τον θεοχ. Κεσσίδης
Αριστοτέλη, εάν κρίνει κανείς από τη διδασκα-
λία του για το πρώτον κινούν*... Τυπικά αυτό Λότσε Ρούντολφ Χέρμαν (Lotze Rundolf
είναι ιδεαλισμός*, στην ουσία όμως είναι καθα- Herman, 1817-1881). Γερμανός φιλόσοφος,
ρός υλισμός*...» (ό.π., σ. 45-46). γιατρός και φυσιοδίφης, ένας από τους θεμε-
Στον τομέα της φιλοσοφίας έβλεπε την πλα- λιωτές της ψυχοφυσιολογίας. Διαδέχθηκε τον
τωνική - εγελιανή διαλεκτική* ως μέθοδο με Χέρμπαρτ* στο πανεπιστήμιο της Γοτίγγης. Η
την οποία μπορεί κανείς να συλλάβει την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στην εποχή
πραγματικότητα στη ζώσα και αντιφατική ολό- του είχε ως συνέπεια την κρίση των μεταφυσι-
τητά της, να διασαφηνίσει το νόημα των πραγ- κών συστημάτων και θεωριών. Ο Λότσε πήρε
μάτων, τα οποία αποτελούν "σύνθεση αντιφα- θέση συμβιβαστική στη διαμάχη των ιδεών,
τικών χαρακτηριστικών". προσπαθώντας να γεφυρώσει τις διιστάμενες
θεοχ. Κεσσίδης απόψεις. Στράφηκε κατά της στενής και μονό-
πλευρης υλιστικής, μηχανοκρατικής εξηγήσε-
Λόσκι Νικολάι Ονούφριεβιτς (1870-1965). ως της ζωής και του κόσμου, την ισχύ της ο-
Ρώσος φιλόσοφος, εκπρόσωπος του ενορατι- ποίας την περιόρισε μόνο στην ερμηνεία των
σμού* και του περσοναλισμού*, ιστορικός της φυσικών φαινομένων και της ζωής, και παράλ-
φιλοσοφίας. Το 1922 μαζί με άλλους ρώσους ληλα υποστήριξε την ανάγκη της τελεολογίας,
διανοούμενους εξορίζεται από την πρώην κατά την οποία τα πάντα στον κόσμο εξαρτώ-
ΕΣΣΔ ως "δυνάμει" εχθρός του σοβιετικού κα- νται από τελικά αίτια, στα οποία υπηρετούν και
θεστώτος (θεωρήθηκε οπαδός της θρησκευτι- τα μηχανικά αίτια. Δέχτηκε τη συνεχή και σύμ-
κής κατεύθυνσης στη φιλοσοφία). Έγραψε φωνη με νόμους αλληλεπίδραση των όντων,
πλήθος εργασιών που εκδόθηκαν σε διάφορες που προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ενιαίας και
ευρωπαϊκές γλώσσες: Θεμελίωση του ιντουίτι- άπειρης ουσίας, που είναι ο Θεός, ο οποίος πε-
βισμού (Σανκτ - Πέτερμπουργκ, 1906), Βασικά ριλαμβάνει και ρυθμίζει τα πάντα. Η ηθική,
προβλήματα της γνωσιολογίας (Μόσχα, 1919), κατά τον Λότσε, στηρίζεται στο συναίσθημα,
Ελευθερία βούλησης (Παρίσι, 1927), Ιστορία το οποίο επιβάλλει στη βούληση το αγαθό και
της ρωσικής φιλοσοφίας (Ν. Υόρκη, στα αγγλι- γΓ αυτό ο κόσμος είναι η πραγματοποίηση του
κά, 1951, Μόσχα, στα ρωσικά, 1991) κ.ά. αγαθού. Την ψυχή τη θεωρεί ως ουσία και όχι
Καθήκον της φιλοσοφίας, κατά τον Λόσκι, απλώς ως ενέργεια. Το θρησκευτικό συναίσθη-
είναι η δημιουργία μιας θεωρίας του κόσμου μα είναι εκείνο που μας φέρνει σε σχέση με
"ως ενιαίας ολότητας" με βάση τη θρησκευτική τον Θεό. Στη θεωρία της γνώσης και της λογι-
εμπειρία. Κεντρικό στοιχείο του κόσμου είναι η κής δεν δέχεται την εξωτερική πραγματικότη-
ανθρώπινη προσωπικότητα ως υπερχρονικό τα ως αντικατοπτρισμό, αλλά ως κάτι που αντι-

210
 Λούθαρης

στοιχεί στο περιεχόμενο της συνειδήσεως. η από τα έξω ενίσχυση του νου. Ο άνθρωπος
Στα φιλοσοφικό του έργα, όπως ο Μικρόκο- μελετά, ερευνά και βιώνει. "Η φιλοσοφία μου",
σμος (1856-64), Σύστημα φιλοσοφίας (1874- έλεγε, "διαφέρει από τη φιλοσοφία των
79) κ.ά. ανέπτυξε τις ιδέες του αντικειμενικού άλλων, γιατί κάθε ιδέα που διατυπώνει βγαίνει
ιδεαλισμού*, που είναι παραπλήσιες προς τη αυθόρμητα από μέσα μου". Σημασία δεν έχει
διδασκαλία του Λάιμπνιτς*. Αλλα έργα του: να υπερπληρώσει κανείς τον νου με περιττές
Geschict der Ästhetik in Deutschland (1868), γνώσεις, ακόμα και με τη μελέτη των κλασικών
Μεταφυσική (1879), Λογική (1881) κ.λπ. συγγραμμάτων, αλλά να εκφράσει εκείνο που
Βιβλιογρ.: Wentscher Μ., Lotze (1913).- Thomas Ε., νιώθει μέσα του και που αποτελεί αποτέλεσμα
Lotze's theory ol reality (London, 1921). βιώματος και καλλιέργειας του εσωτερικού
Απ. Τζαφερόπουλος του κόσμου.
Οι ιδέες - αρχές όλων των βασικών εννοιών
Aou Τσιου - Γιουάν. Κινέζος κομφουκιανιστής της ηθικής, πάνω στις οποίες στηριζόταν η ιε-
φιλόσοφος, ιδρυτής της ιδεαλιστικής λεγόμε- ραρχημένη κινέζικη κοινωνία, θεωρούνται απ'
νης σχολής. Γεννήθηκε στο σημερινό Lin - ch' αυτόν αιώνιες- γΓ αυτό και απέρριπτε την έν-
uan Hsien της επαρχίας Kiangsi το 1139 μ.Χ. νοια του μη - όντος. Η φιλοσοφία του Λου
Μετά τις σπουδές του διορίστηκε το 1190 α- Τσιου - Γιουάν επηρέασε βαθύτατα τους μετέ-
ξιωματούχος στο Hopei. Παράλληλα δίδασκε πειτα φιλοσόφους στην Κίνα.
και συνέγραψε. Τα "Απαντά" του, χωρισμένα Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρόπουλου. Ιστορία της κινεζικής
σε τριάντα έξι κεφάλαια, φέρονται με το συγ- φιλοσοφίας, τ. Β', εκδ. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1981.
γραφικό όνομα Lu Hsiang - shan, με το οποίο Αλέξ. Καριώτογλου
είναι περισσότερο γνωστός στην Κίνα.
Στο φιλοσοφικό του σύστημα ο Λου Τσιου - Γι- Λούβαρης Νικόλαος (1887, Τήνος, -1961). Κα-
ουάν εισάγει την άποψη ότι η αρχή (Λι) ταυτί- θηγητής της θεολογικής σχολής της Αθήνας
ζεται με τη βασική ουσία του σύμπαντος (Τσι), και ακαδημαϊκός. Σπούδασε στη Ριζάρειο
και τα δύο αυτά ταυτίζονται με τον νου του αν- Εκκλησιαστική σχολή και στη θεολογική σχο-
θρώπου. Πιστός στις κομφουκιανικές θέσεις, λή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Επίσης,
διδάσκει ότι η αλήθεια εμπεριέχεται στον νου σπούδασε φιλοσοφία σε διάφορα γερμανικά
και δεν χρειάζεται να την αναζητήσει κανείς πανεπιστήμια. Το 1925 εκλέχτηκε καθηγητής
στη μελέτη του εξωτερικού κόσμου. "Αν (ο άν- για την έδρα Εισαγωγής και Ερμηνείας της
θρωπος)", λέει, "κατορθώσει να αναπτύξει Καινής Διαθήκης στη θεολογική σχολή, όπου
πλήρως την εσώτερη φύση του, θα ταυτιστεί είχε κάνει τις βασικές σπουδές του. Χρημάτισε
με τον Ουρανό. Ο νους οποιουδήποτε είναι γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
ίδιος με τον νου των άλλων ανθρώπων... και η (το 1936) και υπουργός παιδείας στην τελευ-
πραγματική έρευνα της αλήθειας δεν είναι ταία κατοχική κυβέρνηση (1943-44). Το 1949 ε-
άλλο από την έρευνα του νου". Η βίωση της α- κλέχτηκε μέλος της Ακαδημίας.
λήθειας, κατ' αυτόν, συνίσταται στην πρακτική Το έργο του Αλήθεια και ποίησις (1970), με πι-
εφαρμογή της Jen (ανθρωπιάς - αγάπης) και θανή επίδραση από τον τίτλο του έργου του
της I (ορθότητας). Ο ιδεαλισμός του έχει μια Γκαίτε Dichtung und Wahrheit, εκφράζει μια πε-
μυστικιστική τάση χωρίς να εγγίζει τα όρια της ρίοδο αμφιβολιών και αναζητήσεων φιλοσοφι-
καθαρής μεταφυσικής με τη δυτική σημασία κών του συγγραφέα. Βαθμιαία όμως ο Λούβα-
του όρου. Ο Λου Τσιου - Γιουάν χρησιμοποιεί ρης στράφηκε προς μια αξιολογική θεώρηση
τη φράση "πρωτογενής νους του ανθρώπου" των διαφόρων τομέων του πολιτισμού, για να
για να προσδιορίσει τη βασική ουσία ή την καταλήξει στη φιλοσοφία της θρησκείας και
πρωτογενή φύση του ανθρώπου, τη δοσμένη στη διατύπωση μιας κοσμοθεωρίας που ο ίδιος
απ' τον "Ουρανό", προτού συσκοτισθεί ο νους ονομάζει "μεταφυσικό ιδεαλισμό", με συνειδη-
με τις εμπειρίες που δημιουργούν τις παρα- τή αντίθεση προς τη φυσιοκρατία* και τον ορ-
στάσεις της συνείδησης, τους εμπειρικούς της θολογισμό*. Το πιο γνωστό φιλοσοφικό έργο
προσδιορισμούς και τις επιθυμίες. Στόχος του του είναι η Ιστορία της φιλοσοφίας, σε δύο τό-
φιλοσόφου είναι να μπορέσει ο άνθρωπος να μους (1933).
διατηρεί τη φύση του αμόλυντη και στο πνεύ- Γ. Βασιλείου
μα του να κυριαρχεί η απόλυτη ηρεμία. Σ' αυτό
μεγάλης σημασίας αποβαίνει το βίωμα και όχι "Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της

211
Λούθηρος

κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας" ("Ludwig πραγματικότητας από την οπτική της ανάπτυ-
Feuerbach und der Ausgang der Klassischen ξης, της καθολικής σύνδεσης των φαινομένων
Deutschen Philosophie"). Έργο που συνέγραψε και των μεταβολών (στη φύση, στην κοινωνία
ο Φ. Ένγκελς (αρχές του 1886) αναφορικά με και στη νόηση). Εκθέτει την αντίθεση μεταξύ
τη σχέση και τη στάση της μαρξιστικής φιλο- διαλεκτικής* και μεταφυσικής*, τους ιστορι-
σοφίας έναντι της κλασικής γερμανικής φιλο- κούς προσδιορισμούς τους και τον ρόλο που
σοφίας (με ιδιαίτερη έμφαση στην αποτίμηση διαδραμάτισαν τρεις μεγάλες ανακαλύψεις
του έργου των Χέγκελ* και Φόυερμπαχ"), με α- των φυσικών επιστημών του 19ου αι. για τη συ-
φορμή το βιβλίο του Δανού φιλοσόφου C. Ν. νειδητοποίηση της συνάφειας των φυσικών
Starcke: Ludwig Feuerbach (Stuttgardt, 1885). διαδικασιών (η ανακάλυψη του κυττάρου, η με-
Αναφέρεται στη φιλοσοφική επανάσταση που τατροπή των μορφών της ενέργειας και η εξε-
συντελείται με τη γερμανική κλασική φιλοσο- λικτική θεωρία του Δαρβίνου*). Στη συνέχεια
φία (κορύφωση της οποίας συνιστά η χεγκε- αναλύει την ιστορική νομοτέλεια*, ορίζοντας
λιανή φιλοσοφία) ως βασική θεωρητική πηγή παραστατικά την κατεύθυνση της ως συνιστα-
του μαρξισμού*. Περιγράφει τη διαδικασία διά- μένη των θελήσεων και της δράσης των αν-
λυσης της σχολής των νεαρών χεγκελιανών, θρώπων, η οποία τελικά είναι συνήθως διαφο-
στη βάση της αντίφασης μεταξύ επαναστατι- ρετική είτε και ευθέως αντίστροφη των επιμέ-
κής και συντηρητικής πλευράς της χεγκελια- ρους θελήσεων και κινήτρων. Αναφέρεται επί-
νής φιλοσοφίας, μεταξύ διαλεκτικής μεθόδου* σης στις κοινωνικές τάξεις*, στην ταξική πάλη,
και δογματικού συστήματος*. Η τελευταία στη συσχέτιση οικονομίας και πολιτικής*,
πλευρά της αντίφασης, αν και υφίσταται, δεν "βάσης και εποικοδομήματος"*, στο κράτος",
είναι απόλυτου χαρακτήρα: μέθοδος και σύ- στο δίκαιο*, στη φιλοσοφία και στη θρησκεία*.
στημα στην ιδεοκρατική σύνθεση του Χέγκελ Καταδεικνύει το τέλος της φυσικής φιλοσο-
συνιστούν οργανική ενότητα εφ' όσον αποτε- φίας διακρίνοντας ως μοναδικό εναπομείναν
λούν πλευρές μιας ενιαίας αντίληψης. Ωστόσο αντικείμενο της φιλοσοφίας το βασίλειο της
οι απλουστευτικές διατυπώσεις του Ένγκελς "καθαρής σκέψης". Ορίζει μάλιστα τη φιλοσο-
συντέλεσαν στην ανάπτυξη τάσεων, οι οποίες φία ως "διδασκαλία περί των νόμων της ίδιας
θεωρούσαν αποσπασματικά τη σχέση μεταξύ της διαδικασίας της νόησης, λογική* και διαλε-
χεγκελιανής (αλλά και μαρξικής) μεθόδου και κτική*". Το έργο αυτό του Ένγκελς, που άσκη-
συστήματος, και εν πολλοίς μηχανιστικά τα σε σημαντική επίδραση στη μετέπειτα ανάπτυ-
περί "αντιστροφής" της χεγκελιανής μεθόδου ξη του μαρξισμού*, δημοσιεύθηκε αρχικά στο
(Μαρξ). Εκθέτοντας το "βασικό πρόβλημα της περιοδικό "Die Neue Zeit", αρ. 4, 5 και σε ξεχω-
φιλοσοφίας"* ως πρόβλημα της σχέσης μετα- ριστή έκδοση στη Στουτγάρδη το 1888.
ξύ Είναι* και νόησης*, ο Ένγκελς διακρίνει δύο Δ. π.
μεγάλα στρατόπεδα στην ιστορία της φιλοσο-
φίας: τον υλισμό* και τον ιδεαλισμό*. Παράλ- Λούθηρος Μαρτίνος (Martin Luther). Ο πρωτο-
ληλα συναρτά την ανάπτυξη της φιλοσοφίας κορυφαίος θεολόγος της Γερμανίας, ηγήτορας
με την ανάπτυξη της κοινωνικής πρακτικής* της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης στον 16ο
και της γνώσης', της υλικής παραγωγής* και αιώνα, Μαρτίνος Λούθηρος γεννήθηκε στις 10
των επιστημών. Χαρακτηρίζει τον γαλλικό υλι- Νοεμβρίου 1483 στο Eisleben, σπούδασε νομι-
σμό του 18ου αι. ως μηχανιστικό, μεταφυσικό κά και φιλοσοφία από το 1501 στην Ερφούρτη
και ιδεαλιστικό στην περί ιστορίας αντίληψή και μεταστρέφεται στην πίστη μετά από ένα
του. Παρόμοιο ιδεαλισμό εκδηλώνει και ο υλι- προσωπικό επεισόδιο διάσωσης της ζωής του
στής Φόυερμπαχ στη φιλοσοφία της θρησκεί- μέσα στους κεραυνούς μιας θερινής καταιγί-
ας και στην ηθική του, έναν ιδεαλισμό συνδεό- δας, το 1505, οπότε αφιερώνεται στο αυστηρό
μενο με τον αφηρημένο και εξωιστορικό αν- τάγμα των αυγουστινείων ερημιτών αδελφών,
θρωπισμό του. χειροτονείται ιερέας το 1507 αρχίζοντας
Στη συνέχεια ο Ενγκελς αναφέρεται σε βασι- σπουδές θεολογίας, για να αναδειχθεί σε κα-
κές θέσεις του διαλεκτικού υλισμού* και της υ- θηγητή της βιβλικής θεολογίας το 1512 στο
λιστικής αντίληψης της ιστορίας. Ορίζει τη δια- Wittenberg. Η ρήξη του με τον ρωμαιοκαθολικι-
λεκτική ως "επιστήμη των γενικών νόμων κίνη- σμό δρομολογείται με την ανάρτηση των περί-
σης, τόσο του εξωτερικού κόσμου, όσο και της φημων 95 θέσεών του δια των οποίων αμφι-
ανθρώπινης νόησης", ως προσέγγιση της σβητούσε και κατήγγελλε την πρακτική της

212
 Λουκασέβιτς

χρηματικής εξαγοράς των αμαρτιών ("συγχω- ρακτηριστικό γνώρισμα του προτεσταντισμού

ροχάρτια", indulgentia), την 31η Οκτωβρίου και επέσυρε τη φιλοσοφική μήνη στοχαστών
1517 στον καθεδρικό ναό της πόλεώς του. Το της περιωπής ενός Μαξ Σέλερ*, Ερνστ Μπλοχ*
επόμενο έτος, 1518, βιώνει μια ακόμα ισχυρή και Χέρμπερτ Μαρκούζε*. Η κοινωνία, η φύση
εμπειρία παρουσίας του Θεού στη ζωή του με και η ιστορία παύουν να έχουν πια σημασία για
την ανακάλυψη του παροιμιώδους τριπτύχου τον πιστό, ο οποίος αυτοπεριορίζεται στην ά-
της Μεταρρύθμισης: "sola fide, sola gratia, sola σκηση της ιδιωτικής θρησκείας (privatreligion)
scriptura" (μόνο με την πίστη, τη χάρη, την αγία και στην επίτευξη της ατομικής σωτηρίας. Η
γραφή). Η αντιδικία του με τη ρωμαιοκαθολική ηθική* χάνει τον κοινωνικό της ρόλο και εκκο-
εξουσία και οι διωγμοί του από τους παπικούς σμικεύεται στον πρώιμο καπιταλισμό, τον
απεσταλμένους καταλήγουν στην τελική οποίο ευοδώνει ο καλβινιστικός προτεσταντι-
θριαμβευτική επικράτηση του χάρη στην εύ- σμός σύμφωνα με τις αναλύσεις του Μαξ Βέ-
νοια των Γερμανών ηγεμόνων, και μάλιστα του μπερ* κ.ά. ερευνητών. Ο ατομικισμός απέβη α-
αυτοκράτορα Καρόλου Ε', το 1521 στο Worms. κρογωνιαίος λίθος και αχίλλειος πτέρνα του
Ακολούθησε η μετάφραση της Βίβλου στη γερ- προτεσταντισμού με πρωτεργάτη τον ηγήτορά
μανική γλώσσα, ο γάμος του με την αυτοαπο- του Μαρτίνο Λούθηρο, στον οποίο αποδίδο-
σχηματισμένη μοναχή Κατερίνα φον Μπόρα, η νται χάριτες για την απελευθέρωση από τον
αντιδικία του με τους αναβαπτιστές εξεγερμέ- ρωμαιοκαθολικό αυταρχισμό αλλά και ευθύνες
νους χωρικούς του Μύντσερ", η πολεμική του για τον εγκλωβισμό του χριστιανισμού στον α-
κατά των ανθρωπιστών με επικεφαλής τον Με- τομικισμό.
λάγχθωνα* και η διάδοση όπως και εδραίωση Βιβλιογρ.: Ν. Ματσούκας, Οικουμενική κίνηση, θεσσαλο-
της Μεταρρύθμισης σε όλο τον γερμανόφωνο νίκη, 1986.- Μ. Μπέγζος, Ελευθερία ή θρησκεία: Αθήνα,
ευρωπαϊκό χώρο. Ο Λούθηρος τελείωσε τη 1991.- του ίδιου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία της θρησκεί-
ας, Αθήνα, 1994.- Μ. Φαρόντος. Το περί θεού ερώτημα,
ζωή του σε ηλικία 63 ετών, την 18η Φεβρουα-
Αθήναι. 1977.- Γ. Φλωρόφσκυ, Έργα", τόμος 4, θεσσα-
ρίου 1546, ταξιδεύοντας στην ιδιαίτερη πατρί- λονίκη, 1979.
δα του. Μάριος Π. Μπέγζος
Η φιλοσοφική σημασία του Λουθήρου εντοπί-
ζεται στην ιδιοποίηση του ανατέλλοντος ατο- Λουκασέβιτς (Lukasiewicz) Γιαν (21/12/1878,
μικισμού εντός της θρησκεύουσας αυτοσυνει- Λβοφ -13/11/1956, Δουβλίνο). Πολωνός φιλό-
δησίας του ευρωπαίου ανθρώπου των Νέων σοφος και θεωρητικός της λογικής (λογικός).
Χρόνων. Ήδη ο υστερομεσαιωνικός νομιναλι- Υπήρξε ένας από τους βασικούς ηγέτες της
σμός* δρομολόγησε τον ατομικισμό στον ευ- σχολής Λβοφ - Βαρσοβίας* η οποία ήκμασε
ρωπαϊκό πολιτισμό για πρώτη φορά και ο αν- κατά τον Μεσοπόλεμο. Υπήρξε μαζί με τον
θρωπισμός εγκολπώθηκε τα νέα ιδεώδη στα ΤάρσκΓ ο πρωτεργάτης των ερευνών στη μα-
γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες. Ο προ- θηματική λογική στην Πολωνία. Εγραψε σημα-
τεσταντισμός ακολουθεί ανάλογη πορεία στο ντικές εργασίες στην πλειότιμη λογική*, στην
πεδίο της θρησκείας. Ο ατομικισμός του νομι- κατασκευή και αξιωματικοποίηση της προτα-
ναλισμού καθιερώνεται θρησκευτικά χάρη στη σιακής λογικής* και της τροπικής λογικής*.
Μεταρρύθμιση. Ο προτεσταντισμός είναι ο θε- Διεμόρφωσε τον συμβολισμό των τύπων της
ολογικός νομιναλισμός και ο θρησκευτικός α- λογικής χωρίς τη χρήση παρενθέσεων (πολω-
τομικισμός. Ο ίδιος ο Λούθηρος μαθήτευσε νικός τρόπος γραφής ή συμβολισμού). Επίσης
στη νομιναλιστική φιλοσοφία, προτού μετα- εργάστηκε στην ιστορία της λογικής και ιδιαί-
στραφεί στην εκκλησία, όπου θήτευσε στον τερα στη λογική (συλλογιστική) του Αριστοτέ-
αυγουστινισμό θεολογικά. Ετσι φιλοσοφικά λη*, την οποία και τυποποίησε, και στη λογική
αρχίζει ως νομιναλιστής και θεολογικά τελειώ- των πρώιμων Στωικών*. Φιλοσοφικά ο Λουκα-
νει ως αυγουστινιστής (βλ. λ. αυγουστινι- σέβιτς χρησιμοποίησε τα αποτελέσματά του
σμός). Από τη φιλοσοφία διδάσκεται τον ατο- στη λογική για να υποστηρίξει και να θεμελιώ-
σει τον ορθολογισμό* σε αντιστάθμισμα του α-
μικισμό και από τη θεολογία υιοθετεί τον αν-
νορθολογισμού. Αυτό το επιχείρησε και στη
θρωπομονισμό της αυγουστίνειας κληρονο-
φιλοσοφία και στην επιστήμη, παρ" ότι οι φιλο-
μιάς. Με αυτόν τον τρόπο συρρικνώνεται η
σοφικές αυτές απόψεις του δεν συστηματο-
θρησκεύουσα αυτοσυνειδησία του νεότερου
ποιήθηκαν ποτέ πλήρως. Αυτό οφείλεται στο
δυτικοευρωπαίου ανθρώπου στην "εσωτερικό-
γεγονός ότι επηρεασμένος από τον λογικό ε-
τητα" (Innerlichkeit), η οποία απέβη το κύριο χα-

213
Λούκατς

μπειρισμό* και τον καθολικισμό διατηρούσε oder Parteilichkeit? (1932), Reportage oder
ένα κράμα απόψεων, που άφηνε περιθώρια για Gestaltung? Kritische Bemerkungen anläßlich
αποδοχή ορίων της νόησης πέραν των οποίων des Romans von Ottwald (1932), Aus der Not
βρισκόταν, κατ' αυτόν, η περιοχή της πίστης eine Tugend (1932) κ.λπ., ενεπλάκη δε στην
και της θρησκευτικά βιωμένης θέασης. πολύ γνωστή διαμάχη σχετικά με τον Εξπρεσ-
Διον. Αναπολιτάνος σιονισμό*, στην οποία συμμετείχαν πολλοί ο-
νομαστοί λογοτέχνες, κριτικοί και φιλόσοφοι.
Λούκατς Γκέοργκ (Lukacs Georg). Ο ούγγρος Στο ίδιο διάστημα συνέχισε τις φιλοσοφικές
φιλόσοφος, αισθητικός και κριτικός της λογο- του έρευνες, από τις οποίες προέκυψαν τα
τεχνίας γεννήθηκε στις 13.4.1885 στη Βουδα- έργα Der junge Hegel (1947), και αργότερα το
πέστη, όπου και πέθανε στις 4.6.1971. Ο πατέ- Die Zerstörung der Vernunft (1954). To 1945 ε-
ρας του ήταν διευθυντής Τράπεζας και μεγά- πέστρεψε στην Ουγγαρία όπου συνέχισε την
λωσε σε μεγαλοαστικό και γερμανόφωνο περι- έρευνα και έτσι πολύ σύντομα δημοσίευσε στα
βάλλον. Εγινε δόκτωρ Φιλοσοφίας το 1909 με γερμανικά τον πρώτο από τους σχεδιασμέ-
μία διατριβή για το σύγχρονο δράμα. Σπούδα- νους τόμους της ύστερης Αισθητικής του, που
σε στη συνέχεια στο Βερολίνο υπό τον G. φέρει τον τίτλο Die Eigenart des Ästhetischen.
Simmel* και κατόπιν στη Χαϊδελβέργη, όπου Στο έργο αυτό παρουσιάζει το αισθητικό φαι-
μαθήτευσε πλάι σε ονομαστούς φιλοσόφους νόμενο από τις απαρχές του μέχρι σήμερα, α-
της εποχής εκείνης και συνήψε στενή φιλία με ναπτύσσοντας τη θεωρία της Μιμήσεως και
τον ονομαστό Ernst Bloch*. Δημοσίευσε το της Καθάρσεως. Η Αισθητική του τον οδήγησε
1911 τη συλλογή δοκιμίων Die Seele und die σε βαθύτερες αναλύσεις, που εκφράσθηκαν
Formen και το 1916 τη μελέτη Die Theorie des και στο επόμενο δίτομο έργο Zur Ontologie des
Romans. Εκείνη την εποχή συνέλαβε την ιδέα gesellschaftlichen Seins, που μπορεί να θεωρη-
μιας συστηματικής Αισθητικής, που όμως δεν θεί ως αποτυχία.
πραγματοποιήθηκε ούτε επέτυχε, παρ' όλο Το έργο του Lukacs, πολλές φορές αμφισβη-
που μετά τον θάνατό του δημοσιεύτηκαν τα τούμενο, έχει κι αυτό τις ατυχείς του στιγμές ή
χειρόγραφα της εποχής της Χαϊδελβέργης, ορισμένα δογματικά στοιχεία. Θα ήταν όμως
των οποίων οι τίτλοι είναι: Die Heidelberger άδικο για την πνευματική του ακεραιότητα και
Philosophie der Kunst (1912-14) και Die συνέπεια να χαρακτηρισθεί συνολικά δογματι-
Heidelberger Ästhetik (1916-1918). To φιλοσο- κό ή σταλινικό, όπως γίνεται μερικές φορές με
φικό πλαίσιο όλων των έργων μέχρι εδώ είναι απίστευτη ευκολία. Μαζί με τον ιταλό φιλόσο-
η φιλοσοφία της ζωής*, ο υπαρξισμός*, ο πλα- φο Gramsci* ο Lukacs αποτελεί το δίδυμο των
τωνισμός, η φιλοσοφία του Fichte*, ο Νεοκα- στοχαστών εκείνων που ενταγμένοι στο μαρ-
ντιανισμός* και αργότερα ο Νεοεγελιανισμός*. ξιστικό κίνημα της εποχής τους μάς πρόσφε-
Το 1918 έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμ- ραν πρωτότυπες ιδέες και έργα που άντεξαν
ματος Ουγγαρίας και ακολούθως κομισάριος τον χρόνο. Εχουν μεταφραστεί στα ελληνικά:
για την παιδεία της Ουγγρικής Δημοκρατίας Τακτική και Ηθική, Αθήνα, 1982.- Μαρξισμός
των συμβουλίων. Μετά τη νίκη των αντίθετων και Σταλινισμός, Πολιτικά κείμενα, Αθήνα,
στην μπολσεβικική κυβέρνηση δεξιών δυνάμε- 1978.- Αστική και σοσιαλιστική δημοκρατία,
ων, ζούσε παράνομα στη Βιέννη. Το 1923 δη- μτφρ. Α. Λίποβατς, Αθήνα, 1987.
Βιβλιογρ.: G. Η. R. Parkinson, Georg Lukacs, London.
μοσίευσε τη συλλογή δοκιμίων Geschichte und
1977.- Χάρης Κράλλης, Ο ηθικός ουτοπιομός του G.
Klassenbewußtsein, που αποτελεί το πρώτο
Lukacs και ο Ντοστογιέφσκη, περ. Ουτοπία 4/1992, σελ.
του μαρξιστικό έργο, σταθμό στην ανάπτυξη
97-104 - Μ. Μητσού - Παππά, Ο ρεαλισμός στον G.
του δυτικού μαρξισμού και περίφημο για την α-
Lukacs ως γνωσιολογικό πρόβλημα. Κεφάλαιο Φιλοσο-
νάλυση της πραγμοποίησης*. Στην περίοδο
φίας, Αθήνα, 1979, σελ. 53-99.
του μεσοπολέμου ταξίδευε ο Lukacs μεταξύ Χάρης Κράλλης
Βιέννης, Βερολίνου και Μόσχας, όπου διάβασε
και τα "Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγρα- Λουκιανός από τα Σαμόσατα της Συρίας (περ.
φα του 1844" τ ου Karl Marx*, που μόλις τότε 120-180 μ.Χ.). Σοφιστής, ρητοροδιδάσκαλος
είχαν ανακαλυφθεί. και συγγραφέας. Εγραψε πολλά έργα (82), κυ-
Στη διάρκεια του μεσοπολέμου ανέπτυξε έντο- ρίως σατιρικούς διαλόγους, οι οποίοι τον έκα-
να τις ικανότητές του στη λογοτεχνική κριτική, μαν διάσημο. Στη φιλοσοφία μυήθηκε από τον
γράφοντας ονομαστές κριτικές, όπως Tendenz Νιγρίνο, χωρίς όμως να ενταχθεί σε καμιά φι-

214
 Λουκρήτιος

λοσοφική σχολή. Υπερασπίστηκε με θέρμη και αποσπάσματα σώζονται (εκτός από τρεις επι-
πίστη την αλήθεια, αλλά δεν προσπάθησε να στολές του). Κυρίως όμως στο ποίημά του εν-
εμβαθύνει σε μελέτες για την ανεύρεσή της. σωματώνει και αφομοιώνει την ηθική του Επί-
Στις ηθικές αντιλήψεις ακολούθησε τον Επί- κουρου και την παράδοση της ατομικής φυσι-
κουρο* και τους Στωικούς*, γΓ αυτό και έζησε κής φιλοσοφίας (Λεύκιππο* και Δημόκριτο*).
με σύνεση, δεν προσηλώθηκε σε τίποτε ούτε Χάρη στο ποίημα του Λουκρήτιου ξέρουμε σή-
υποδουλώθηκε σε κανέναν. Αντίθετα, ο ορθο- μερα την ατομική θεωρία του Δημόκριτου και
λογισμός και ο σκεπτικισμός του τον έκαμαν κερδίζουμε μια ολοκληρωμένη άποψη για τη
να αμφισβητήσει και να σατιρίσει τους πάντες φιλοσοφία του Επίκουρου. Αλλά και από καθα-
και τα πάντα. Χλευάζει τις θρησκευτικές πε- ρά λογοτεχνική πλευρά το ποίημα του Λουκρή-
ποιθήσεις της εποχής του (Ικαρομένιππος, τιου είναι ένα σπάνιο κείμενο ύψιστης ποιητι-
Θεών εκκλησία), ειρωνεύεται την ανοησία των κής αξίας, πρότυπο διδακτικού ποιήματος, μο-
ανθρώπινων επιθυμιών (Πλοίον ή Ευχαί), σκώ- λονότι ο ίδιος δεν πρόφθασε να του δώσει την
πτει τους φιλοσόφους (εκτός από τον δάσκα- τελική μορφή, όπως ήθελε. Την έκδοση του
λό του τον Νιγρίνο) για την υπεροψία, τη φιλο- έργου έκανε ο γνωστός ρήτορας και πολιτικός
χρηματία και την άγονη ηθικολογία τους (Λαπί- Μ. Τ. Κικέρων (λίγο μετά τον θάνατο του ποιη-
θαι, Βίων πράσις), αποκρούει τη δογματική φι- τή/φιλόσοφου). Ο Κικέρων είχε το χειρόγραφο
λοσοφία (Ερμότιμος) και καταδικάζει τη δεισι- στην κατοχή του και διέκρινε σ' αυτό, όπως
δαιμονία και τον χριστιανισμό*, τον οποίο θεω- λέει σ' ένα γράμμα στον αδελφό του, "σπινθη-
ροβολήματα μεγαλοφυίας" (lumina ingenii) και
ρεί δεισιδαιμονία. Δεν είναι όμως πάντοτε
άρτια τεχνική (ars). Πράγματι, εκτός από την ε-
χλευαστικός και επικριτικός. Συχνά η στάση
πικούρεια ηθική φιλοσοφία, ο Λουκρήτιος ανα-
του απέναντι στη ζωή γίνεται θετική, όπως
δεικνύεται με τη σπάνια παρατηρητικότητά του
όταν εξυμνεί την αρχαία ελληνική σωματική
και την πλούσια φαντασία του σε έναν έξοχο
αγωγή (Ανάχαρσις ή περί γυμνασίωή, την
μέντορα της ζωής για τον κλονιζόμενο ηθικά
άδολη και ειλικρινή φιλία ( Τόξαρις ή Φιλία). (και θρησκευτικά) άνθρωπο της εποχής του.
Απ. Τζαφερόπουλος
Κατόρθωσε δηλαδή να υπερβεί τον φόβο του
θανάτου και να καταπολεμήσει τη δεισιδαιμο-
Λουκρήτιος Κάρος, Τίτος (Titus Lucretius νία, να βοηθήσει σε τελευταία ανάλυση και να
Carus, περ. 99-55 π.Χ.). Λατίνος ποιητής και στηρίξει τον άνθρωπο της εποχής του με τις
φιλόσοφος, διάσημος κυρίως στους νεότε- ιδέες και τις φιλοσοφικές παραινέσεις του.
ρους χρόνους χάρη στο μοναδικό του ποίημα Επηρεασμένος προφανώς από τον Επίκουρο
De rerum natura (Περί φύσεως). Για τη ζωή του υποστηρίζει ότι το ύψιστο αγαθό για τον άν-
οι πληροφορίες είναι ελάχιστες και πολλές θρωπο είναι η ηδονή, με την έννοια βέβαια της
φορές αντιφατικές. Όσες έχουν ως πηγή τους ευχάριστης διάθεσης της ψυχής και της μακα-
τον λατίνο ποιητή Σουητώνιο αμφισβητούνται ριότητας του πνεύματος, όπως και στον Επί-
σήμερα από την έρευνα, και εκείνες που προ- κουρο. Αυτή την ηδονή, την ευχάριστη κατά-
έρχονται από τους εκκλησιαστικούς πατέρες σταση, θα την επιτύχει ο άνθρωπος μόνο όταν
Αγιο Ιερώνυμο και Δονάτο είναι αντιφατικές ή απαλλαγεί από τον φόβο του θανάτου.
ελλιπείς. Αμφιβολίες έχουμε ακόμη τόσο για Το φιλοσοφικό/διδακτικό ποίημα του Λουκρή-
τον τόπο καταγωγής του (δεν δεχόμαστε ότι τιου (από 7.413 εξάμετρους στίχους) έχει και
καταγόταν από την Καμπανία), όσο και για την άξια λόγου λογοτεχνικά προτερήματα: λεκτικό
οικογένειά του (ίσως, υπάρχει κι αυτή η θεω- πλούτο,σύνθετα επίθετα δικής του έμπνευσης
ρία, προερχόταν από απελεύθερους). Βέβαιο και τύπους αρχαϊκούς, που προσδίδουν στο
είναι μόνο ότι έζησε σε μια εποχή που σπα- έργο επικό χαρακτήρα και ύφος. Αποτελείται
ρασσόταν από τις εμφύλιες έριδες / πολέμους από έξι (6) βιβλία- σε κάθε βιβλίο προτάσσει
(Σύλλας και Μάριος). Ήταν σύγχρονος και λίγο μια σύντομη αναφορά/εγκώμιο στον Επίκουρο
μεγαλύτερος από τον Κικέρωνα* και άσκησε ή στη φιλοσοφία: (1) Στο πρώτο βιβλίο επικα-
μεγάλη επίδραση με το ύφος και τη δύναμη λείται τη θεά Αφροδίτη, ως θεά της δημιουρ-
του ποιητικού του λόγου στη μετέπειτα λατινι- γίας, να μεσιτεύσει στον θεό του πολέμου, τον
κή γραμματεία. Αρη, ώστε να σταματήσει τους πολέμους, για
Ο Λουκρήτιος εμπνέεται από τις φιλοσοφικές να μπορέσει ο ίδιος να συνθέσει το ποίημά
θεωρίες του Επίκουρου*, του οποίου βέβαια του. Στη συνέχεια αντιμετωπίζει κριτικά τις θε-
ήξερε όλα τα έργα, που για μας σήμερα μόνο

215
 Λούλλος

ωρίες των προσωκρατικών* φιλοσόφων (Ηρά- Literature and its Influence: Lucretius, 1965.- G. D.
κλειτου*, Εμπεδοκλή* και Αναξαγόρα") και των Hadzits, Lucretius and his Influence. 1935.
Στωικών* και τέλος αναπτύσσει (με συνεχή α- βαο. Κύρκος
ναφορά στον Επίκουρο) τη βασική αρχή της
φιλοσοφίας του: "τίποτε δεν μπορεί να προκύ- Λούλλος Ραϋμόνδος (Raimundus Lullus). Ισπα-
ψει από το μηδέν ή να καταλήξει στο μηδέν". Η νός μεσαιωνικός θεολόγος και φιλόσοφος που
θεωρία του για την ύλη είναι βασισμένη στον γεννήθηκε το 1232 στην Πάλμα της Μαγιόρκα
Επίκουρο επίσης. (2) Στο δεύτερο βιβλίο επαι- και πέθανε το 1315/1316 στην Τύνιδα. Ασκησε
νεί τη φιλοσοφία (θεωρούσε τον εαυτό του φι- ιεραποστολή στους μουσουλμάνους και στους
λόσοφο βέβαια παρά ποιητή) και εκθέτει τις α- ιουδαίους της πατρίδας του, δίδαξε ως καθη-
πόψεις του για την κίνηση των ατόμων και την γητής στο παρισινό πανεπιστήμιο, διακρίθηκε
απόκλισή τους. Περιγράφει τα σχήματα, τη ως ποιητής και μυστικός συγγραφέας, ιεραπό-
σύνθεση και τις ιδιότητες των ατόμων που τα στολος και ανατολιστής. Φιλοσοφικά αντιπα-
χαρακτηρίζει ως άχρωμα, άοσμα και αόρατα. ρατάχθηκε στον αβερροϊσμό* και έμεινε πασί-
Οι κόσμοι είναι πολυάριθμοι. (3) Στο τρίτο βι- γνωστος με το έργο του Ars generalis magna
βλίο αναπτύσσει τη θεωρία του για τη φύση (Μεγάλη Καθολική Τέχνη), που δημιούργησε
της ψυχής. Υποστηρίζει ότι η ψυχή αποτελεί- "σχολή", τους Λουλλιστές, από το όνομά του
ται από δύο μέρη: την anima, που διαχέεται σ" "Λούλλος", που ασκούσαν τη "Μεγάλη Τέχνη"
όλο το ανθρώπινο σώμα, και τον animus ή ή τη "Λουλλική Τέχνη", η οποία συνίστατο
mens (= νους), που έχει την έδρα του στο στή- στον συνδυασμό των εννοιών από τις γενικές
θος του ανθρώπου (μ' αυτόν ο άνθρωπος σκέ- στις ειδικές, έτσι ώστε να συμπεριληφθεί όλο
φτεται και αισθάνεται). Η ψυχή αποτελείται το ανθρώπινο επιστητό σε ένα σαφές και α-
από σύνθεση λεπτών ατόμων. Το βιβλίο κλεί- διαμφισβήτητο πλέγμα εννοιολογικών κατηγο-
νει με την προτροπή προς τον άνθρωπο να μη ριών. Με αυτό το έργο του ο Λούλλος θεωρή-
φοβάται τον θάνατο. (4) Το τέταρτο βιβλίο θηκε πρόδρομος της κλασικής λογιστικής φι-
πραγματεύεται θέματα ψυχολογίας και αναλύ- λοσοφίας και πρότυπο σχολαστικού διανοου-
ει/εξηγεί το πάθος του έρωτα. (5) Στο πέμπτο μένου. Τα έργα του: "Opera omnia", εκδ. I.
βιβλίο αναπτύσσει ο Λουκρήτιος τις θεωρίες Salzinger, 8 τόμοι, 1721/1742, και σε ανατύπω-
του για τον άνθρωπο και τον κόσμο- σύμφωνα ση: Frankfurt, 1964.
μ' αυτές, ο κόσμος δεν είναι ούτε τέλειος ούτε
Βιβλιογρ.: Ε. Gilson, La philosophie au moyen ige, Paris,
αιώνιος, ούτε τον κυβερνούν αμέριμνοι θεοί. Ο
1944 (19860 - A- Martinez, Thomas, Raimundo Lullo,
άνθρωπος γεννήθηκε από τη γη και βαθμιαία ε- Barcelona, 1925.- E. - W. Platzeck, Raimund Lull. 2 τόμοι,
ξελίχθηκε από την πρωτόγονη κατάσταση Düsseldorf. 1962.
προς τον πολιτισμό. (6) Στο έκτο και τελευταίο Μάριος Π. Μηέγζος
βιβλίο ο φιλόσοφος/ποιητής εξηγεί τα διάφο-
ρα φυσικά/μετεωρολογικά φαινόμενα, τις α- Λούντμπεργκ Τζωρτζ Αντριου (George Andrew
στραπές, τους σεισμούς, τις πλημμύρες του Lundberg) (1895-1966). Αμερικανός κοινωνιο-
Νείλου κ.λπ. και κλείνει με εκτενή περιγραφή λόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ουά-
του λοιμού της Αθήνας κατά τον 5 αι. π.Χ. (Πε- σιγκτον και πρόεδρος της Αμερικανικής Κοινω-
λοποννησιακός πόλεμος). Το έργο του Λου- νιολογικής Εταιρείας το 1943. θεωρώντας τον
κρητίου "Περί φύσεως" (De rerum natura) είναι εαυτό του "φυσικό επιστήμονα", υπήρξε ο ση-
η πλέον αξιόπιστη πηγή μας για τη φυσική φι- μαντικότερος εκφραστής του νεοθετικισμού"
λοσοφία του Επίκουρου και κατ" επέκταση του στην κοινωνιολογία. Προσπάθησε να επανε-
Δημόκριτου, δηλαδή των ατομικών φιλοσό- ντάξει τις αρχές των φυσικών επιστημών στην
φων. Ασκησε μεγάλη επίδραση στη νεότερη κοινωνιολογική έρευνα ώστε να τεθεί ένα πρό-
φυσική επιστήμη, κυρίως στην επιστημονική γραμμα με ακριβείς κανόνες εργασίας. Ως α-
προβληματική και την αντίληψη της γνώσης ναγκαία προϋπόθεση της επιστημονικής περι-
(αιτιοκρατική αντίληψη της επιστημονικής γραφής των φαινομένων θεώρησε την εμπειρι-
γνώσης). κή-ποσοτική τους επαλήθευση. Προώθησε την
ιδέα των "εγχειρηματικών ορισμών" (opera-
Βιβλιογρ.: Ο. Regenbogen, Lukrez: seine Gestalt in tional definitions) για τις αφηρημένες έννοιες,
seinem Gedicht, 1932.- N. W. de Witt, Epicunjs and his υποστηρίζοντας ότι οι εκ των προτέρων ορι-
Philosophy, 1954.- C. Bailey, Lucretius, Text, translation σμοί δεν έχουν καμία θέση στην επιστήμη
and Commentary, τομ. 3, 1947.- P. Boyancé, Lucrèce et παρά μόνον όταν προκύπτουν από εμπειρικές
Epicurèisme, 1963.- D. R. Dudley (εκδ.), Studies in Latin

216
 Λύκειο

παρατηρήσεις και διατυπώνονται ποσοτικά. ΓΓ των ΗΠΑ, της Αμερικανικής Ακαδημίας Επι-
αυτές όμως τις μεθοδολογικές θέσεις και για στημών και Τεχνών. Από κοινού με τον Λ. Σ.
τον ακραίο τρόπο που υποστήριξε τον εγχειρη- Βιγκότσκι* και τον Α. Μ. Λεόντιεφ*, επεξεργά-
ματισμό ως νομοκατασκευαστικό εργαλείο ε- στηκε τη θεωρία της πολιτισμικής και ιστορι-
παλήθευσης γνωστών και αυτονόητων πραγ- κής ανάπτυξης και λειτουργίας του ανθρώπι-
μάτων, επικρίθηκε έντονα -όπως και ο Π. Λά- νου ψυχισμού. Για την ουσία της θεωρίας
ζαρσφελντ*- από τον Τσ. Ρ. Μιλς" για "αφηρη- αυτής ο Λούρια έγραφε: "Στην κλασική ψυχο-
μένο εμπειρισμό". Έργα του: Social Research, λογία επί αιώνες επικρατούσε η άποψη ότι οι
1929.- Foundations of Sociology, 1939.- Can βασικοί νόμοι της συνείδησης του ανθρώπου
Science Save Us?, 1947 κ.ά. παραμένουν για πάντα αναλλοίωτοι" {Η ψυχο-
Βιβλιογρ.: N. Timaschefl & G. Theodorson. Ιστορία Κοινω-
λογία ως ιστορική επιστήμη, "Ιστορία και ψυχο-
νιολογικών θεωριών, μτφρ. Δ. Τσαούσης. Gutenberg,
λογία", Μόσχα, 1971, σ. 36). "Στην πραγματι-
Αθήνα. 1980 - Τσ. Ρ. Μιλς, Η Κοινωνιολογική Φαντασία.
μτφρ. Ν. Μακρυνικόλα και Σ. Τσακνιάς, εκδ. Παπαζήση.
κότητα όμως", συνεχίζει ο Λούρια," ... η δομή
Αθήνα, 1985.
της συνείδησης μεταβάλλεται με την πάροδο
θαν Α. Βασιλείου
της ιστορίας", και ιδιαίτερα, "κατά τη μετάβαση
από τον ένα κοινωνικοιστορικό σχηματισμό
στον άλλο αλλάζει όχι μόνο το περιεχόμενο
Λούξεμπουργκ (Luxemburg), Ρόζα (1871-
της συνείδησης, αλλά και η δομή της" (στο
1919). Προσωπικότητα του γερμανικού και του
ίδιο). Σε μια σειρά εργασιών του ο Λούρια ε-
πολωνικού εργατικού κινήματος, από τα ιδρυ-
ρεύνησε τα γενικά μεθοδολογικά προβλήματα
τικά στελέχη των κομμουνιστικών κομμάτων
της ψυχολογίας, ιδιαίτερα το πρόβλημα του
της Γερμανίας και της Πολωνίας. Επαιξε σημα-
ρόλου του βιολογικού και του κοινωνικού στοι-
ντικό ρόλο στην οργάνωση της επαναστατικής
χείου στον καθορισμό του ψυχισμού του αν-
δράσης του γερμανικού προλεταριάτου τον
θρώπου, την αλληλοσχέση εγκέφαλου και ψυ-
Νοέμβριο του 1918. Αγωνίστηκε με συνέπεια
χισμού, ψυχολογίας και φυσιολογίας και άλλα.
ενάντια στην προετοιμασία και στην έκρηξη
Βασικά έργα: Ο εγκέφαλος του ανθρώπου και
του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου. Δολοφονήθη-
οι ψυχικές διαδικασίες, τ. 1-2, Μόσχα, 1970.-
κε, μαζί με τον Καρλ Λήμπκνεχτ, στις 15 Ια-
Βασικά προβλήματα της νευροψυχολογίας,
νουαρίου του 1919, από αντεπαναστάτες. Η
Μόσχα, 1973 ("Βαπρόσι φιλοσόφιι", αρ. 9,
πρακτική πολιτική, οργανωτική δράση της
1970).- Η θέση της ψυχολογίας στις κοινωνι-
Λούξεμπουργκ διαπλέκεται αρμονικά με τον
κές και βιολογικές επιστήμες, (στο ίδιο, 1977,
θεωρητικό προβληματισμό, που εκφράζεται ι-
αρ. 9).
διαίτερα στην πολεμική της κατά του "αναθεω-
θεοχ. Κεσσίδης
ρητισμού"* και του "νεοκαντιανισμού"*. Εργα
της: Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις ή επανάστα-
ση; (Sozial-reformen oder Revolution?, 1899).- Λύκειο. Τοποθεσία και περιοχή, νοτιοανατολι-
κά της αρχαίας Αθήνας, ανάμεσα στον Λυκα-
Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας (Die Krise der
βηττό και στον Ιλυσσό ποταμό, κοντά στον
Socialdemo-cratie, 1916).- Η ρωσική επανάστα-
λόφο του Αρδηττού. Εκεί υπήρχε ιερό (ναός
ση (Die rus-sische Revolution, 1918).- Η συσ- και βωμός) του θεού Απόλλωνα. Την περιγρα-
σώρευση του κεφαλαίου, 1913.- Εισαγωγή φή της τοποθεσίας μας δίνει ο γεωγράφος
στην πολιτική οικονομία κ.λπ. Στράβων στα Γεωγραφικά του (IX 397). Πολλοί
Βιβλιογρ.: Α. Warski. Rosa Luxemburgs Stellung zu den αρχαίοι συγγραφείς διασώζουν πληροφορίες
taktischen Problemen der Revolution (1922).- D. Desanti, για το αρχαίο Λύκειο, ως τόπου ιερού και ση-
Visages des temmes (1955).- B. Kautsky, Rosa μαντικού για την άμυνα των Αθηνών (στρατη-
Luxemburg. Eine biographische Skizze, στο βιβλίο: R. γική θέση). Στο Λύκειο, εκτός από τις ασκήσεις
Luxemburg. Briete an Freunde (1950).
των ιππέων και τα αγωνίσματα του γυμναστη-
Γιάν. Κρητικός
ρίου, δίδασκαν και διάφοροι σοφιστές κ.ά.,
ιδίως κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. Εκεί, α'
Λούρια Αλεξάντρ Ρομάνοβιτς (1902-1977). Σο- αυτό τον χώρο αποφάσισε ο Αριστοτέλης να ι-
βιετικός ψυχολόγος- καθηγητής του Πανεπι- δρύσει τη φιλοσοφική σχολή του,όταν επέ-
στημίου της Μόσχας, μέλος της Ακαδημίας στρεψε στην Αθήνα το 335 π.Χ., έπειτα από
Παιδαγωγικών Επιστημών της ΕΣΣΔ, αντιπρό- μακροχρόνια αποδημία δώδεκα (12) ετών μα-
εδρος της Διεθνούς Ενωσης επιστημονικής κριά από την Αθήνα και την Πλατωνική Ακαδη-
ψυχολογίας, μέλος της Εθνικής Ακαδημίας

217
Λυκούργος ο Νομοθέτης

μία, που διευθυντή είχε τότε τον συμμαθητή νεότερος από το παραπάνω θεσμικό πλαί-
του Ξενοκράτη* (Διογ. Λ. 5, 2: "ελέσθαι περί- σιο.
πατον τον εν Λυκείω"). Στην πραγματικότητα ο Βιβλιογρ.: W. G. Forrest, The Date of the Lycourgan
Αριστοτέλης ως μέτοικος δεν είχε δικαίωμα Reforms in Sparta, "Phoenix" 17 (1963).
έγγειας ιδιοκτησίας στην Αθήνα, σύμφωνα με Ε. Ν. Ρούσσος
τους νόμους της πόλεως. ΓΓ αυτό μάλλον του
παραχώρησαν προσωρινά το δικαίωμα να διδά- Λυκόφρων (ακμή περ. 300 π.Χ.). Ποιητής τρα-
σκει στο Λύκειο. Μόνο μετά τον θάνατο του, γωδιών και σατυρικών δραμάτων και φιλόλο-
όταν σχολάρχης στο Λύκειο ήταν ο μαθητής γος της αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Καταγό-
και φίλος του Θεόφραστος*, τότε με παρέμβα- ταν από τη Χαλκίδα και μαθήτευσε κοντά στον
ση του Δημητρίου του Φαληρέα* (μαθητή του
συμπατριώτη του (Ευβοέα επίσης, από την
Θεόφραστου) το Λύκειο έγινε νόμιμο κτήμα
Ερέτρια) τον Μενέδημο*, του οποίου υπήρξε
της Σχολής και πήρε το όνομα "Περίπατος".
και φίλος. Ο Λυκόφρων ανήκει στην "Πλειάδα"
Για το όνομα αυτό (Περίπατος) οι αρχαίες πλη-
ροφορίες είναι αντιφατικές. Βέβαιο είναι ότι των τραγικών ποιητών της Αλεξάνδρειας, δη-
μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη η Σχολή του λαδή των εφτά σημαντικότερων ποιητών της
είναι γνωστή κυρίως ως Περίπατος και οι αρι- εποχής του. Εγραψε τραγωδίες (σώζονται
στοτελικοί φιλόσοφοι ως "Περιπατητικοί", αν μόνο τίτλοι και ελάχιστοι στίχοι) με θέματα μά-
και αναφέρονται μερικές φορές ως "οι από του λιστα και από τη σύγχρονη εποχή του. Σημα-
Λυκείου". Στο Λύκειο ο Αριστοτέλης δίδαξε ντικότερη θεωρείται η συμβολή του στην ανα-
δεκατρία χρόνια, ως το 323 π.Χ. βίωση του σατυρικού δράματος και κυρίως στη
Βιβλιογρ.: Άρθρο, Lykeion. στην RE. του W. Kroll.- I. σάτιρα του Μενέδημου, όπως είδαμε. Ιδιαίτερο
During, Αριστοτέλης, τόμ. 1. μτφρ. Π. Κοτζιά - Παντελή, ενδιαφέρον για τη Φιλοσοφία έχουν οι από-
Αθήνα. 1991 (εκδ. MIET).- Ε. Zeller. Die Philosophie der ψεις που αναπτύσσει στο έργο του Αλεξάνδρα
Griechen, II 2, Darmstadt, 1964'.- W. K. C. Guthrie, A (σώζονται 1474 στίχοι), όπου αναβιώνει και ε-
History ol Greek Philosophy, τόμ. 6, Cambridge, 1979.- Κ. παναλαμβάνει την ιδέα του ανταγωνισμού της
Δ. Γεωργούλης, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Ευρώπης και της Ασίας, ο οποίος ξεκινούσε
Αθήνα. 1994. από τον Τρωικό πόλεμο, συνεχιζόταν στους
Βασ. Κύρκος Μηδικούς πολέμους και έφθανε ως τον Μ.
Αλέξανδρο. Επιπλέον "προφήτευσε" τις συ-
Λυκούργος ο Νομοθέτης (9ος/8ος αι. π.Χ.;). γκρούσεις Ελλήνων και Ρωμαίων, ίσως προ-
Θεμελιωτής του πολιτεύματος της Σπάρτης, βλέποντας επέκταση των πρώτων ήδη πολέ-
του οποίου η προσωπική ύπαρξη αμφισβη- μων της Ρώμης με τους γείτονές της. Το ποίη-
τείται από πολλούς ιστορικούς. Με βάση τα μα, γραμμένο σε σκοτεινό και αινιγματικό
δεδομένα της αρχαιότερης πολιτειακής ι- ύφος και πολύ δυσνόητο λεξιλόγιο, διαβάστη-
στορίας της Σπάρτης και με προϋπόθεση την κε στην εποχή του παρά ταύτα και γνώρισε
ιστορικότητα του Λυκούργου, ο νομοθέτης σχετική διάδοση στους κύκλους των τότε λο-
πραγματοποίησε τη μεταρρύθμισή του γύρω γίων.
από τρεις βασικούς θεσμούς: 1. Χώρισε Βιβλιογρ.: Α. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Λο-
τους πολίτες όχι μόνο, όπως ως τότε, κατά γοτεχνίας, μτφρ. Αγαπ. Τσοπανάκης, θεσσαλονίκη.
1972' (σ. 1013-14).- Ρ. Ε. Easterling - Β. Μ. W. Knox, Ιστο-
φυλές αλλά και κατά κώμες, δηλαδή διάρ-
ρία της αρχαίας ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Ν. Κονο-
θρωσε τον πληθυσμό πάνω σε γεωγραφική, μής - Χρ. Γρίμπα - Μ. Κονομή. Αθήνα, 1994' (σ. 720-21).-
και όχι σε φυλετική βάση. 2. Συγκρότησε Γε- K. Ziegler, Lykophron, όρθρο στην R. Ε. Suppl. XI, στο 888
ρουσία από τριάντα μέλη, τους δύο βασιλείς κ.έ.
και άλλους είκοσι οκτώ πολίτες, με αποστο- Βασ. Κύρκος
λή να διατυπώνει τους νόμους και να τους
υποβάλλει στην Εκκλησία του δήμου για έ- Λύκων ο Περιπατητικός (περ. 300-228/25
γκριση (όχι όμως και για συζήτηση). 3. Επέ- π.Χ.). Καταγόταν από την πόλη Αλεξάνδρεια
βαλε τη σύγκληση της Εκκλησίας του δήμου της Τρωάδας και παρακολούθησε μαθήματα
σε ορισμένο χώρο και σε τακτές ημερομη- στη Σχολή του Αριστοτέλη*, τον Περίπατο,
νίες (σε κάθε πανσέληνο). Ο θεσμός των πε- όταν στη διεύθυνσή της ήταν ο διάσημος φυσι-
ρίφημων Εφόρων της Σπάρτης, τον οποίο ο- κός Στράτων. Διάδοχος του Στράτωνα του
ρισμένες πηγές συνδέουν επίσης με το Λαμψακηνού* στη διεύθυνση του αριστοτελι-
όνομα του Λυκούργου, είναι οπωσδήποτε κού Περιπάτου. Ο Λύκων δεν ανήκει στους ά-

218
 λύτρωση

μέσους μαθητές του Αριστοτέλη, είχε όμως Χρυσά έπη (μάλλον κείμενα των νεοπυθαγο-
την τύχη να παραμείνει στη διεύθυνση της ρείων στους μεταχριστιανικούς αιώνες, 2ο ή
Σχολής (Περιπάτου) σαράντα τέσσερα ολό- 3ο).
κληρα χρόνια, όπως μας πληροφορεί ο Διογέ- Βιβλιογρ.: W. Κ. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy.
νης Λαέρτιος (5,68). Ο Αντίγονος Καρύστιος*, τόμ. I, Cambridge, 1967.- Ε. Zeller, Die Philosophie der
σύμφωνα με την παράδοση, έγραψε τη βιογρα- Griechen, τόμ. 11, Darmstadt. 1963*, (κυρίως 420-421).-
φία του Λύκωνα. •R. Ε.· (Der Kleine Pauly 3).
Βαο. Κύρκος
Από τα λιγοστά αποσπάσματα των έργων του,
που διέσωσε η παράδοση, μαθαίνουμε ότι ο
"Λύσις" του Πλάτωνα. Στον πλατωνικό αυτό
Λύκων ενδιαφερόταν κυρίως για θέματα παι-
διάλογο, ο Σωκράτης* διηγείται τη συζήτηση
δείας ("το περί παιδείαν" Διογ. Λαέρτ. 5, 74)
που είχε με τον Ιπποθάλη, τον Κτήσιππο και
και ηθικής, ειδικά με το πρόβλημα της ευδαιμο-
μια συντροφιά από νεαρά αγόρια, ανάμεσα
νίας. Για τα παιδευτικά του ενδιαφέροντα έ-
στα οποία δεσπόζει ο όμορφος αγαπημένος
χουμε ακόμα μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία του
του Ιπποθάλη Λύσις. Θέμα του διαλόγου είναι
Ιω. Δαμοκλή, που την διασώζει ο Στοβαίος στο
η έννοια της φιλίας. Ανήκει στους πρώιμους
Ανθολόγιό του (2, 140), ότι δηλαδή "ο Λύκων
πλατωνικούς διαλόγους, και σε πολλά σημεία
την παιδείαν έλεγεν είναι ιερόν άσυλον".
προαναγγέλλει ένα ωριμότερο και διασημότε-
Τέλος, τα αποσπάσματά του συγκέντρωσε ο F.
ρο έργο του Πλάτωνα, το Συμπόσιο.
Wehrli.
Επιχειρούνται διάφορες ερμηνείες της ομοφυ-
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller. Die Philosophie der Griechen, τόμ. II λοφιλικής φιλίας, όπως ότι είναι έλξη ομοίων ή
2. Darmstadt, 1963', σ. 121 κ.έ.- F. Wehrli, Die Schule des
έλξη ανομοίων ή, τέλος, σχέση που βασίζεται
Aristoteles, τόμ. 6, Zurich, 1952.- Α. Lesky. Ιστορία της
αρχαίας ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπ. Τσοπανά-
στην κοινή επιδίωξη κάποιου καλού ή συμφέ-
κης, Θεσσαλονίκη, 1972'. ροντος για τους δύο φίλους σκοπού (βλ. λ.
Βαο. Κύρκος Πλάτων).
Γραμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
Λύσις ο πυθαγόρειος. Καταγόταν από τον Τά-
ραντα (Κ. Ιταλία) και ανήκε στον κύκλο των ά- λύτρωση. Ο σκοπός της θρησκείας* παραμένει
μεσων μαθητών των αρχαίων Πυθαγορείων* η λύτρωση, συνώνυμο της σωτηρίας του αν-
(Φιλολάου* και Αρχύτα*). Μαζί με τον συμπολί- θρώπου και αντίθετο της αμαρτίας* και της κό-
τη του Αρχιππο*, ο Λύσις είναι ίσως οι μοναδι- λασης*. Κάθε θρησκεία δίνει νόημα στη ζωή
κοί Πυθαγόρειοι που διασώθηκαν από την κα- του ανθρώπου που συνοψίζεται στην εξασφά-
ταστροφή του τελευταίου πυθαγορικού ομίλου λιση της σωτηρίας του. Το απολυτρωτικό στοι-
(θιάσου) περί το 450 π.Χ. στον Κρότωνα. Κατέ- χείο είναι πρωταρχικής σημασίας για την ύ-
φυγε στη Θήβα και εκεί ανέπτυξε διδακτική παρξη και τη λειτουργία του θρησκευτικού φαι-
δραστηριότητα. Ανάμεσα στους μαθητές του νομένου. Ανάλογα με τη διάκριση των θρη-
ήταν και ο μεγάλος στρατηγός των Θηβαίων ο σκειών σε πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές,
Επαμεινώνδας ("Λύσιδός εστι του Ταραντίνου που εδράζονται αντίστοιχα στη φύση (κόσμος,
Πυθαγορικού, φυγόντος εις Θήβας και Επαμει- σύμπαν, φυσικό περιβάλλον) ή στην ιστορία
νώνδου καθηγησαμένου", Διογ. Λαέρτ. 8,6). Η (χρόνος, εσχατολογία), διακλαδίζεται η σωτη-
λεπτομερής εξέταση των πηγών και η διασταύ- ριολογία σε κοσμολογική και σε εσχατολογι-
ρωση των πληροφοριών μάς επιτρέπει βάσιμα κή. Η φυσιοκρατική, νατουραλιστική λύτρωση
να υποθέσουμε ότι ο Λύσις πρέπει να γεννή- του κοσμολογικού πολυθεϊσμού συνίσταται
θηκε περί το 470/465 και πέθανε (στη Θήβα) στην ένωση του ανθρώπου με το σύμπαν, στην
κατά την πρώτη ή τη δεύτερη δεκαετία του 4ου εξομοίωση του με αυτό, δηλαδή στη "φυσικο-
αι. π.Χ. Εφόσον βέβαια δεχθούμε τα χρονικά ποίηση" του ανθρώπου. Η εσχατολογική, ιστο-
αυτά όρια, είναι εύκολο να δικαιολογήσουμε ριοκρατική λύτρωση του μονοθεϊσμού στοχεύ-
τη μαθητεία του Επαμεινώνδα κοντά του (περ. ει στη "θέωση" του χριστιανού, δηλαδή στην ο-
420/15-362 π.Χ.). Αν και η παράδοση αυτή έχει μοίωση του ανθρώπου προς τον Θεό κατά τις
έναν μυθιστορηματικό τόνο, θεωρείται τελικώς ενέργειες (όχι κατά τη φύση ή την ουσία του
ορθή από την έρευνα σήμερα. Στον Λύση η δο- Θεού) ή στην ανταμοιβή του ιουδαίου και του
ξογραφία αποδίδει μια επιστολή του Πυθαγό- μουσουλμάνου με την αιώνια βιοτή στον παρά-
ρα (Διογ. Λαέρτ., 8, 6). Επίσης άλλη δοξογρα- δεισο της τρυφής απολαύοντας τις δωρεές
φική παράδοση του προσγράφει τα λεγόμενα του Θεού προς τους δικαίους ανθρώπους.

219
λύτρωση

Στον πολυθεϊσμό η λύτρωση σημαίνεται με την σοφίας της θρησκείας, Αθήνα, 1988 (1991').- του ίδιου,
αναγωγή του ανθρώπου στη φύση, ενώ στον Φαινομενολογία της θρησκείας, Αθήνα, 1995.- Σ. Παπα-
μονοθεϊσμό με την αναγωγή του στον Θεό. λεξανδρόπουλος, Δοκίμια ιστορίας των θρησκειών,
Βιβλιογρ.: Ν. Ματσούκας, Δογματική και συμβολική θεο- Αθήνα, 1994.
λογία, θεσσαλονίκη, 1985.- Μ. Μπέγζος, Δοκίμια φιλο- Μάριος Π. Μπέγζος

220
 M
μαγεία. H αντίληψη ότι ο άνθρωπος με τελε- νω. Αρχικά σήμαινε τη δύναμη που έχει κάποι-
τουργικές πράξεις και τρόπους συμπεριφοράς ος θεός, ώστε να παίρνει διάφορες μορφές και
μπορεί να επηρεάσει γεγονότα και αντικείμε- να εξαπατά τους ανθρώπους. Στη βεδαντική
να, τα οποία φυσιολογικά δεν μπορεί να κα- φιλοσοφία maya σημαίνει την ψευδαίσθηση, η
τευθύνει. Η μαγεία υπήρξε από πολύ παλιά α- οποία υπερκαλύπτει την πραγματικότητα και
ντικείμενο στοχασμού. Όλες οι θεωρήσεις των είναι αποτέλεσμα της άγνοιας. Η άγνοια για
αρχαίων φιλοσόφων, των αλχημιστών και των την ουσία κάποιου αντικειμένου μας δημιουρ-
θεολόγων έχουν καθαρά πρακτικό χαρακτήρα γεί την απατηλή εικόνα, ώστε να νομίζουμε ότι
και ανήκουν στην ιστορία της μαγείας. Η μα- πρόκειται για κάτι άλλο απ" αυτό που είναι
γεία θεωρείται σήμερα ότι αποτελεί ένα είδος πραγματικά. Ο Σάνκαρα* (8ος αι. μ.Χ.) ορίζει ο-
προεπιστήμης. Ο άνθρωπος προσπάθησε μέσω λόκληρο τον ορατό κόσμο ως μάγια, δηλαδή
αυτής να κατανοήσει τι κρύβεται πίσω από τον ως μια ψευδαίσθηση ή απατηλή εικόνα του αν-
ορατό κόσμο και να ελέγξει δυνάμεις που θρώπου, με την οποία καλύπτει η απατηλή αί-
τυχόν κρύβονταν πίσω από συγκεκριμένα γε- σθησή του και το σκοτισμένο του πνεύμα το
γονότα. Για τον λόγο αυτό ο πρωτόγονος "όντως ον". Τούτο σημαίνει αυτόματα ότι ο αι-
μάγος είχε τη θέση του γιατρού της φυλής. σθητός κόσμος ως πολλαπλότητα ή ως ενότη-
Κατά τον Frazer* μαγικές είναι οι ενέργειες τα έχει ένα περιορισμένο ορθολογικό κύρος.
που αποβλέπουν σε ειδικά αποτελέσματα με Κατά την άποψη του Eliade* οι νεοπλατωνικοί*
την εφαρμογή των δυο νόμων της ομοιοπάθει-
χρησιμοποιούσαν την αρνητική αντίληψη της
ας -του νόμου της ομοιότητας και του νόμου
γοητείας, που μοιάζει με τη μάγια στον βαθμό
της συνάφειας. Σε αντίθεση με τη θρησκευτική
που στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για τη δη-
σκέψη, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος ε-
μιουργία ψευδαισθητικών οικοδομημάτων. Η
ξαρτάται από υπερφυσικές δυνάμεις, ο μάγος
μάγια στην ινδουϊστική παράδοση προσωπο-
πιστεύει ότι μπορεί να κατευθύνει αυτές τις
ποιήθηκε ως θεά "μητέρα των κόσμων" (Shakti
δυνάμεις με συγκεκριμένες ενέργειες. Από
τον Μεσαίωνα και πέρα η μαγεία συνδέθηκε με - Maya - Devi), προς την οποία έχουν γραφεί
τη θρησκεία στο μέτρο που οι μάγοι προσπά- ύμνοι από τους ωραιότερους της ινδικής θρη-
θησαν να ελέγξουν δυνάμεις του κακού, με σκευτικής ποίησης.
σκοπό να ιεροποιήσουν τις δαιμονικές δυνά- Βιβλιογρ.: Heinrich Zimmer, Maya, Zurich. 1952.- του
μεις και να προξενήσουν κακό στη ζωή συγκε- ίδιου, Mythen und Symbole in indischer Kunst und Kultur.
κριμένων ανθρώπων (μαύρη μαγεία) ή να επη- Zurich, 1951.
ρεάσουν τη συμπεριφορά τους (λευκή μαγεία). Αλέξ. Καριώτογλου
Σήμερα η μαγεία δεν έχει φιλοσοφικά ερεί-
σματα, αλλά εξελίχτηκε σε μια παραθρησκευ- Μάγιο (Mayo) Τζωρτζ Ελτον (Αδελαίδα, Αυ-
τική ενασχόληση ανθρώπων με ιδιαίτερη ψυ- στραλία, 1880 - Σέρυ, Αγγλία, 1949). Αμερικα-
χολογική φόρτιση. νός ψυχολόγος αυστραλιανής καταγωγής.
Υπήρξε πρωτοπόρος στον τομέα της βιομηχα-
Βιβλιογρ.: Marcel Mauss, Σχεδίασμα μιας γενικής θεω- νικής ψυχολογίας στις ΗΠΑ και τόνισε από
ρίας για τη μαγεία, εκδ. Praxis, Αθήνα, 1990. τους πρώτους τη σημασία των μικρών ομάδων
Αλέξ. Καριώτογλου στην παραγωγική διαδικασία. Κατά τον Μάγιο
δεν υπάρχουν ταξικές αντιθέσεις μεταξύ επι-
μάγια (Mâyâ). Ορος της ινδουϊστικής θρησκεί- χειρηματιών και μισθωτών οι εργατικές συ-
ας και φιλοσοφίας. Προέρχεται από τη ρίζα γκρούσεις, οι οποίες δεν έχουν ταξικό αλλά
ma- που σημαίνει μετρώ, μορφώνω, διαμορφώ- ψυχολογικό υπόβαθρο, μπορούν να αποφευ-

221
Μαγιόροφ

χθούν με κοινωνιολογική προσέγγιση των δύο Einstein* αναθεώρησε την έννοια της μάζας,
πλευρών. Η διαδικασία της επικοινωνίας ανά- που τώρα έχασε την αυτοδυναμία της και έγινε
μεσα στο εργατικό δυναμικό και αυτούς που ε- ισοδύναμη με μια ποσότητα ενέργειας, γεγο-
λέγχουν τα μέσα παραγωγής πρέπει να περι- νός που εκφράστηκε από την περίφημη εξίσω-
λαμβάνει, εκτός των οικονομικών, και κίνητρα ση: ενέργεια = μάζα Χ ταχύτητα φωτός2. Από
μη οικονομικά για τη βελτίωση της απόδοσης την άλλη το φαινόμενο του ελλείμματος της
των εργατών. Μια τέτοια προοπτική, γνωστή μάζας (η μάζα του πυρήνα ενός ατόμου είναι
ως "θεωρία των ανθρωπίνων σχέσεων", προ- μικρότερη από το άθροισμα των μαζών των
βάλλεται σαν μια αντιπρόταση ενάντια σε τεϋ- πρωτονίων και νετρονίων που αποτελούν τον
λοριστικές πρακτικές, οι οποίες, κατά τον πυρήνα του ατόμου) έθεσε γενικότερα τις α-
Mayo, είναι κοινωνικά ανάρμοστες. Εργο του: ντιλήψεις για τη μάζα υπό συνεχή έλεγχο. Η
Τα ανθρώπινα προβλήματα ενός βιομηχανικού μάζα έχει πάψει να αποτελεί σταθερό και αμε-
πολιτισμού (1933). τάβλητο φυσικό μέγεθος και η εξάρτησή της
Παναγ. Πύκος από την ταχύτητα έχει καταστεί σήμερα πλέον
φανερή. Οσο η ταχύτητα ενός σώματος πλη-
Μαγιόροφ Γκενάντι Γκεοργκίγιεβιτς (1941). σιάζει την ταχύτητα του φωτός η μάζα του τεί-
Ειδικός στην ιστορία της φιλοσοφίας, καθηγη- νει να γίνει άπειρη.
τής, μέλος της Ακαδημίας Φυσικών Επιστημών Γίώργος Οικονόμου
της Ρωσίας. Ασχολείται με την έρευνα/ιστορία
της παγκόσμιας φιλοσοφίας, της αρχαίας, της μαζική επικοινωνία, βλ. επικοινωνία μαζική
μεσαιωνικής και της σύγχρονης φιλοσοφίας
(προσδιορισμός των βασικών στοιχείων αρ- μαζική κοινωνία. Ορος που συνδέεται με τη
χαιο-ρωμαικής νοοτροπίας, μεταφυσικές προ- σύγχρονη προηγμένη κοινωνία με χαρακτηρι-
ϋποθέσεις της κυριαρχίας του αριστοτελι- στικά γνωρίσματα την εκβιομηχάνιση, τον ανα-
σμού* στον μεσαιωνικό ισλαμικό κόσμο κ.ά.). πτυξιακό προγραμματισμό και την τυποποίηση
Εργα: Διαμόρφωση της μεσαιωνικής φιλοσο- της παραγωγής, τη μαζική κατανάλωση, τη
φίας (λατινική Πατρολογία), Μόσχα, 1979.- γραφειοκρατία και τον εξουσιαστικό ρόλο των
Αρχαίος πολιτισμός και σύγχρονη επιστήμη, Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Ήδη από τον
Μόσχα, 1985.- Κικέρων και αρχαία φιλοσοφία 19ο αιώνα διάφοροι θεωρητικοί τάχθηκαν ενα-
της θρησκείας, Μόσχα, 1989. ντίον της διάλυσης των συντεχνιακών κοινωνι-
Θεοχ. Κεσσίδης κών ομάδων προβλέποντας τη μετατροπή της
κοινωνίας σε μάζα απομονωμένων ατόμων. Ο
μάζα (mass). Φυσικό μέγεθος που ορίζεται ως Τοκβίλ χρησιμοποίησε τον όρο "μαζική κοινω-
το μέτρο της αδράνειας ενός σώματος και α- νία" για να χαρακτηρίσει την αστική κοινωνία,
ποτελεί χαρακτηριστική ιδιότητα της ύλης. Γε- υποστηρίζοντας πως ο συγκεντρωτισμός και η
νικότερα αντιπροσωπεύει την αντίσταση που γραφειοκρατία οδηγούν στην επιβολή ελέγ-
προβάλλει ένα σώμα όταν επιχειρείται σε αυτό χου του αστικού κράτους σε όλες τις σφαίρες
μεταβολή της κινητικής του κατάστασης μέσω της κοινωνικής ζωής. Στο πλαίσιο μιας κριτικής
της εφαρμογής μιας δύναμης πάνω σε αυτό. Η του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού δια-
μάζα και το βάρος, παρά το γεγονός ότι συν- τυπώθηκαν, μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο πό-
δέονται στενά, είναι δύο τελείως διαφορετικά λεμο, απόψεις όπως αυτές των Μιλς*, Φρομ*,
φυσικά μεγέθη. Το βάρος ενός σώματος πάνω Ρίσμαν*, Μαρκούζε* κ.ά., που επέκριναν τις
στη γη είναι η δύναμη με την οποία η μάζα της διάφορες πλευρές της αστικής κοινωνίας οι ο-
γης έλκει τη μάζα του σώματος. Κατά συνέ- ποίες οδηγούσαν στη μαζικοποίηση, την τυπο-
πεια το βάρος ενός σώματος μεταβάλλεται ποίηση των συμπεριφορών, στη γραφειοκρα-
από τόπο σε τόπο (αυξάνει όσο ανεβαίνουμε τία και τη ρομποτοποίηση των ατόμων, θεωρώ-
από τον Ισημερινό προς τους πόλους της γης) ντας όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά της κα-
και από ύψος σε ύψος (μειώνεται όσο απομα- ταπίεσης που ασκεί η προηγμένη μαζική κοινω-
κρυνόμαστε από την επιφάνεια της γης), ενώ η νία. Ο Ντέιβιντ Ρίσμαν* και η περιγραφή του
μάζα ενός σώματος υπό συνηθισμένες θερμο- του Μοναχικού Πλήθους (1950), ο Χουάιτ στον
κρασίες παραμένει πάντα σταθερή και ανεξάρ- Άνθρωπο της Οργάνωσης (1956), ο Βανς Πά-
τητη του τόπου και του ύψους όπου τοποθετεί- καρντ στο έργο του Η Παράνομη Πειθώ, όπου
ται. Η ειδική θεωρία της "σχετικότητας" του καταγγέλλει τις υπερβολές της διαφήμισης, α-

222
 μάθηση

ποτελούν συνοδοιπόρους του Χέρμπερτ Μαρ- οποίο ζουν. Το καλούμενο "κιτς" είναι μια έκ-
κούζε όταν αυτός περιγράφει στον Μονοδιά- φραση που υποδηλώνει αυτή την εξω-κατεύ-
στατο Ανθρωπο (1964) τη μαζική κοινωνία ως θυνση αποβλέποντας στην ικανοποίηση εμπο-
την κοινωνία της αλλοτρίωσης, της ενσωμάτω- ρικών/καταναλωτικών προτύπων. Ο έτοιμος
σης και του κονφορμισμού. Η αλλοτρίωση που τρόπος ζωής καταναλώνεται πειθήνια και μαζι-
επιβάλλει η σύγχρονη μαζική κοινωνία στα κά. Η μαζική κουλτούρα μελετήθηκε από τους
άτομα μέσω των μηχανισμών της διαφήμισης, Σπένγκλερ*, Ορτέγκα-ι-Γκασέτ*, Αντόρνο* αλ-
της μόδας κ.λπ., δημιουργώντας τους τεχνη- λά και τους Έρικ Φρομ*, Ρίομαν*, Μαρκούζε*,
τές ανάγκες, είναι για τον Μαρκούζε μια ιδιαί- Ε. Μορέν, οι οποίοι τόνισαν την αλλοτρίωση,
τερα ύπουλη μορφή αλλοτρίωσης, που επιφέ- καταπίεση και έλλειψη πνευματικής ελευθε-
ρει την απώλεια της αυθεντικής προσωπικότη- ρίας που αυτή επιφέρει. Αντίθετα, άλλοι θεω-
τας και αποξενώνει τον άνθρωπο από την ρητικοί, όπως ο Τ. Πόρσονς*, στέκονται απο-
πραγματική του φύση. Η δημιουργία τέτοιων λογητικοί του φαινομένου, βλέποντας τις θετι-
καταπιεστικών δομών, για τον ίδιο μελετητή, κές επιδράσεις της μαζικοποίησης (δυνατότη-
δεν διαφοροποιεί το σχίσμα καπιταλισμός - υ- τα πληροφόρησης και μετάδοσης σε ευρείες
παρκτός σοσιαλισμός, όπως πίστευαν οι σο- μάζες των έργων τέχνης και των ιδεών μέσω
βιετικοί μελετητές, αλλά είναι απόρροια της των MME κ.ά.) και υποστηρίζοντας ότι η μαζι-
τεχνολογικής κοινωνίας, η οποία λειτουργεί κή κουλτούρα ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις
παντού με τον ίδιο τρόπο. του σύγχρονου μαζικού καταναλωτή.
Δημ. Τοατσούλης Δημ. Τσατσούλης

μαζική κουλτούρα. Η έννοια αυτή εφράζει την μάθηση. Είναι το φαινόμενο της απόκτησης
κατάσταση της κουλτούρας που έχει επικρατή- πληροφοριών για το περιβάλλον και χαρακτη-
σει στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες που χα- ρίζει όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Η
ρακτηρίζονται "μαζικές". Η μαζική κουλτούρα μάθηση συνδέεται με τη διατήρηση και εξέλιξη
διαφέρει από τον πολιτισμό μιας κοινωνίας κυ- της ζωής και οδηγεί τους ζωντανούς οργανι-
ρίως ως προς τούτο: αποτελεί μια τεχνητή σμούς στην επιβίωση και την καλύτερη προ-
κουλτούρα, αποτέλεσμα της ανάπτυξης των σαρμογή τους. Το φαινόμενο της μάθησης ε-
Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και είναι προϊόν ξετάζεται από τη "γνωστική ψυχολογία". Επει-
παραγωγής και διάδοσης τυποποιημένων αγα- δή όμως οι εσωτερικοποιημένες λειτουργίες
θών. Αντιδιαστέλλεται προς τη γνήσια, την αυ- που οδηγούν στη μάθηση δεν είναι δυνατόν να
θεντική και συλλογική κουλτούρα, η οποία μελετηθούν, η γνωστική ψυχολογία επικε-
είναι ένα από κοινού προϊόν των επιτευγμάτων ντρώνεται στη μέλετη της ανθρώπινης συμπε-
και της εξέλιξης των μελών μιας κοινωνικής ο- ριφοράς. Η μάθηση αναφέρεται στην αλλαγή
μάδας. Η μαζική κουλτούρα δεν δημιουργείται της συμπεριφοράς που αποκτάται μέσα από
ούτε αφομοιώνεται δυναμικά από τα μέλη την άσκηση και την πείρα. Έτσι, αλλαγές που
αλλά αντίθετα κατασκευάζεται τεχνητά για να προκύπτουν από άλλους παράγοντες, όπως
καταναλωθεί από τις μάζες, που υπακούουν π.χ. την ωρίμαση ή μια αρρώστια, δεν θα πρέ-
στους μηχανισμούς αγοράς-πώλησης. Πρόκει- πει να θεωρούνται ως προϊόν μάθησης. Η από-
ται για μια μεταμόρφωση των πολιτισμικών α- κτηση πληροφοριών της μάθησης τοποθετείται
γαθών σε καθαρά οικονομικά αγαθά. Η μαζική σε δύο επίπεδα: ένα μακροπρόθεσμο και ένα
κουλτούρα, επιβάλλοντας ένα τυποποιημένο βραχυπρόθεσμο. Το μακροπρόθεσμο επίπεδο
και ενιαίο στυλ ζωής, από την κατασκευή και αφορά στις πληροφορίες που αποθηκεύονται
την επίπλωση της κατοικίας μέχρι τον τρόπο στον γενετικό κώδικα των ζωντανών οργανι-
διασκέδασης, ντυσίματος και κατανάλωσης σμών και αποτελούν τη βάση της ενστικτώ-
του ελεύθερου χρόνου, επεμβαίνει σε κάθε δους συμπεριφοράς. Στο βραχυπρόθεσμο επί-
τομέα υποχρεώνοντας τα άτομα να ακολου- πεδο εντάσσονται όλες οι πληροφορίες που οι
θούν μαζικά πρότυπα συμπεριφοράς και επιλο- οργανισμοί συγκεντρώνουν από το περιβάλ-
γών που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο πολιτι- λον, τις αποθηκεύουν και τις εκδηλώνουν στη
σμό. Πρόκειται, φυσικά, για μια "έξωθεν" επι- συμπεριφορά τους. Επίσης, η γνωστική ψυχο-
βολή, που δεν προκύπτει ούτε εναρμονίζεται λογία ενδιαφέρεται ιδιαίτερα και μελετά τα
με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων συμβολικά συστήματα μέσω των οποίων επι-
αλλά ούτε και με το φυσικό περιβάλλον στο τυγχάνεται η μάθηση και κυρίως τη γλώσσα.

223
μαθησιακή διαδικασία

Πριν από τη γνωστική ψυχολογία - η οποία εμ- ποτελεί επιστημονική αναγκαιότητα. Είναι αυ-
φανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του "60- τονόητο ότι στην πραγματικότητα η μάθηση α-
κυριαρχούσε ο συμπεριφορισμός*, ο οποίος ι- ποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα κι ένα περί-
σχυρίζεται ότι η μάθηση παίρνει δύο μορφές: πλοκο λειτουργικό σύστημα.
α) της κλασικής και β) της συντελεστικής ε- Βασιλική Παππά
ξαρτημένης αντίδρασης. Ο συμπεριφορισμός
παρουσίασε το άτομο ως έρμαιο των περιβαλ- μαιευτική τέχνη ή μέθοδος. Μαιευτική ονόμα-
λοντικών ερεθισμάτων. Η γνωστική ψυχολο- σαν οι ερευνητές την τεχνική της σωκρατικής
γία, αντίθετα, στηρίχτηκε στην αρχή ότι ο άν- τακτικής των ερωτήσεων προς τους συνομιλη-
θρωπος επεξεργάζεται τα ερεθίσματα και τις τές του, ώστε να τους βοηθήσει σε κάθε δεδο-
πληροφορίες που δέχεται από το περιβάλλον μένη περίπτωση, δηλαδή φιλοσοφικό πρόβλη-
και ασχολήθηκε με τους γνωστικούς μηχανι- μα, να αναζητήσουν και να "βγάλουν" από
σμούς με τους οποίους το άτομο επεξεργάζε- μέσα τους τη λύση. Αφορμή για τον χαρακτη-
ται και μαθαίνει τις πληροφορίες αυτές. ρισμό αυτό της σωκρατικής φιλοσοφικής μεθό-
Βιβλιογρ.: Κ. Δ. Πόρποδας, Η διαδικασία της μάθησης, δου έδωσαν τα λόγια του ίδιου του Σωκράτη*
Αθήνα, 1985.- Borger R. - Seaborne, Α.Ε.Μ., The στον διάλογο Θεαίτητος (150 C): εκεί ο Σω-
psychology ol learning, Middlesex, England, Penguin,
1966.
κράτης παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα* να
λέει ότι δεν κατέχει καμιά γνώση ("άγονος είμι
Βασιλική Παππά
σοφίας") και ότι αυτό που του κατελόγισαν
μαθησιακή διαδικασία. Είναι η διαδικασία από- πολλοί ως τώρα, ότι δηλαδή ρωτάει συνεχώς
κτησης της γνώσης, με την οποία ασχολείται η τους άλλους ενώ ο ίδιος δεν απαντά, οφείλε-
γνωστική ψυχολογία. Με τον όρο "μαθησιακή ται σε έναν συγκεκριμένο λόγο, έχει μια αιτία:
διαδικασία" εννοούμε τις γνωστικές λειτουρ- "μαιεύεσθαί με ο θεός αναγκάζει γεννάν δε α-
γίες που οδηγούν στην απόκτηση, οργάνωση πεκώλυσεν". Στην ίδια συνοχή εξάλλου κάνει
και χρησιμοποίηση της γνώσης. Τέτοιες νοητι- λόγο ο Σωκράτης για τη δική του μαιευτική
κές λειτουργίες που αποτελούν παράγοντες τέχνη ("η εμή τέχνη της μαιεύσεως") και εξη-
της μαθησιακής διαδικασίας είναι η αντίληψη, γεί τις διαφορές της από την κανονική, τη γνω-
η μνήμη, η σκέψη, η γλώσσα. Η γνώση της μα- στή τέχνη των μαιών να ξεγεννούν τις γυναί-
θησιακής διαδικασίας είναι πολύ σημαντική, κες: πρώτον ότι αυτός εφαρμόζει την τέχνη
διότι γνωρίζοντας "πώς μαθαίνουμε" θα μπορέ- του σε άνδρες και όχι σε γυναίκες και δεύτε-
σουμε να αξιοποιήσουμε όλους τους παράγο- ρον ότι η προσπάθειά του και η έρευνά του
ντες που οδηγούν στη μάθηση. Ετσι και η με- είχε σκοπό να βοηθήσει τις ψυχές και όχι τα
γαλύτερη δυνατή απόδοση θα επιτευχθεί και σώματα, θέλει δηλαδή να βοηθήσει τους άν-
λιγότερη νοητική ενέργεια θα δαπανηθεί. Στη δρες να "γεννήσουν" αυτό που κρύβουν μέσα
διερεύνηση της μαθησιακής διαδικασίας, οι στην ψυχή τους, χωρίς όμως να το ξέρουν
ψυχολόγοι βοηθήθηκαν σημαντικά από τη (ακόμα μια διαφορά που δεν επισημαίνει ο Σω-
γνώση του μοντέλου λειτουργίας του ηλε- κράτης!), κι αυτό είναι η γνώση. Η ομολογία
κτρονικού υπολογιστή, ο οποίος βρήκαν ότι του Σωκράτη άλλωστε στον ίδιο διάλογο
μοιάζει εκπληκτικά με τον ανθρώπινο νου (κω- (Θεαίτ. 149 α) ότι η τέχνη του αυτή έχει να
δικοποίηση των πληροφοριών, σύνδεση με τις κάνει και με το επάγγελμα της μητέρας του,
ήδη υπάρχουσες πληροφορίες, αποθήκευση), της Φαιναρέτης, που ήταν μαία ("εγώ ειμι υιός
καθώς και από τη θεωρία της πληροφορικής. μαίας... μόλα γενναίας και βλοσυρός Φαιναρέ-
Επίσης, η επιστήμη της γλωσσολογίας, με τη της"). Πιστεύει όμως πως οι άνδρες πονούν,
θεωρία της για τη δημιουργία της γλώσσας, δηλαδή κοιλοπονούν, περισσότερο από τις γυ-
συνέβαλε σημαντικά στη διερεύνηση της δια- ναίκες με το βάρος και τον πόνο που τους προ-
δικασίας της μάθησης. Βασική αρχή της γνω- καλούν τα αναπάντητα ερωτήματα που κρύ-
στικής ψυχολογίας είναι ότι το άτομο διαδρα- βουν στην ψυχή τους (ό.π. 151 C).
ματίζει ενεργό ρόλο στη διαδικασία της μάθη- Η μαιευτική τέχνη, η μέθοδος του Σωκράτη,
σης, οι δε γνωστικοί μηχανισμοί και οι γνωστι- συνδέεται, όπως ήδη επισήμανε η έρευνα, με
κές λειτουργίες της αντίληψης και της μνήμης τη σωκρατική παιδαγωγική και, όπως είπε ο
παίζουν σημαντικό ρόλο στη μαθησιακή διαδι- Kierkegaard*, είναι έργο αγάπης και σεβασμού
κασία. Η διαδικασία της μάθησης χωρίζεται σε προς τον συνομιλητή του. Επιπλέον η μαιευτι-
φάσεις και στάδια- και αυτό γιατί κάτι τέτοιο α-
κή μέθοδος συναρτάται με την πλατωνική θεω-

224
 Μαιστρ

ρΐα της "αναμνήσεως" και έμμεσα με τη "θεω- λησης και τη θεωρεί ως ουσία του Εγώ, αντι-
ρία των ιδεών" και την ερμηνεία της επιστήμης καθιστώντας κατά κάποιον τρόπο το "Cogito
(γνώσης). ergo sum" ("Σκέπτομαι άρα υπάρχω") του Καρ-
Βιβλιογρ.: W. Κ. C. Guthrie, Ο Σωκράτης, μτφ. Τ. Νικο- τέσιου* με το "Volo ergo sum" (θέλω, άρα υ-
λαίδης, έκδ. MIET, Αθήνα, 1990.- Βασ. Τατύκης, Ο Σω- πάρχω"). Οι βουλησιαρχικές του ιδέες άσκη-
κράτης Η ζωή του και η διδασκαλία του, Αθήνα, 1975'.- σαν σημαντική επίδραση στην εξέλιξη της ιδε-
Ε. Zeller - W. Nestle, (μτφ. Χαρ. Θεοδωρίδης), Ιστορία της αλιστικής φιλοσοφίας (Β. Κουζέν*, Λ. Μ. Λο-
ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, 1942.- J. L. Fischer. The
πάτιν* κ.ά.), καθώς και στον περσοναλισμό* και
Case ο! Socrates, Praha. 1969.- Gr. Vlastos. The
philosophy of Socrates, "A Collection ol Critical Essays', N. τον υπαρξισμό*. Τέλος, στράφηκε προς τη χρι-
York, 1971. στιανική μεταφυσική και επιδόθηκε σε θεοσο-
Βασ. Κύρκος φικές μελέτες. Στα Νέα δοκίμια ανθρωπολο-
γίας ( 1823-4), διακρίνει τρεις αλλεπάλληλες υ-
ΜαϊμονΙδης (εβρ.: Μωϋσής μπεν Μαϊμόν, Κόρ- ποστάσεις της ανθρώπινης ζωής: α) την αισθη-
δοβα, 1135 - Κάιρο, 1204). Εβραίος φιλόσο- σιακή, που είναι εντελώς παθητική και κατα-
φος. Ασκησε μεγάλη επίδραση στη σχολαστι- τάσσει τις εντυπώσεις των αισθήσεων (ζωώ-
κή φιλοσοφία της χριστιανικής Δύσης αλλά και δης), β) τη βουλητική, που διακρίνει τον άν-
στην αραβική σκέψη. Βοήθησε στην ανανέωση θρωπο από τα ζώα (ανθρώπινη) και γ) την ερω-
της Καββάλα* και στην εξάπλωσή της στην Ευ- τική, που ενώνει την ανθρώπινη ζωή με τη θεία
ρώπη. Σημαντικά είναι τα σχόλιά του στη (θεϊκή).
Μισνά, τα οποία διαφωτίζουν τους μελετητές Βιβλιογρ.: Κουντριάτοεφ Ν., Η φιλοσοφία του Μαιν ντε
του ιουδαϊκού (ταλμουδικού) δικαίου (Μισνά Μπιράν στο αρχικό στάδιο της ανάπτυξης της (1911).-
Τορά). Στο έργο του Οδηγός των αποπλανηθέ- Cresson D„ Maine de Biran, la vie et son oeuvre (1950).-
Lacroze R., Maine de Biran ( 1970).
ντων (Μορέχ Νεμπουκίμ), επιχειρεί την άρση
Απ. Τζ.
των αντιθέσεων μεταξύ φιλοσοφίας και ιου-
δαϊκής πίστης, όπως εκφράζεται μέσα από τον
Μάινογκ Αλέξιος φον (Λβοφ, 1853 - Γκρατς,
μωσαϊκό νόμο. Η αιφνίδια γνώση (επιφοίτηση)
1920). Αυστριακός ιδεαλιστής φιλόσοφος και
είναι βαθμός μεταφυσικής γνώσεως, και μάλι-
ψυχολόγος. Ο Μάινογκ, ξεκινώντας από τις
στα ο υψηλότερος- η φιλοσοφία επομένως ως
ιδέες του Χιουμ* και του δασκάλου του Μπρε-
μεταφυσική γνώση δεν είναι σε θέση να άρει ντάνο*, γίνεται ο θεμελιωτής της νέας γνωσιο-
τη σημασία του προφητικού λόγου, ο οποίος α- λογικής και μεταφυσικής "θεωρίας του αντικει-
ποτελεί αιφνίδια αποκάλυψη της αλήθειας μένου". Η θεωρία αυτή, έχοντας ως βάση την
μέσα στη σφαίρα της διάνοιας. αναφορικότητα της συνείδησης, ερευνά όχι
Παναγ. Πάκος μόνο τα υλικά αντικείμενα, αλλά και οτιδήποτε
μπορεί να γίνει αντικείμενο απριορικής γνώσε-
Μαιν ντε Μπιράν (Maine de Biran, 1766-1824). ως, δηλαδή τα πιθανά, τα φανταστικά, καθώς
Γάλλος ιδεαλιστής φιλόσοφος και ψυχολόγος. και τα αδύνατα ακόμη. Κατά τον Μάινογκ, ένα
Η φιλοσοφική του εξέλιξη εμφανίζει τρεις πε- δεδομένο γίνεται αντικείμενο μόνο στη γνω-
ριόδους. Αρχικά προσχώρησε στο ρεύμα των στική ενέργεια. Η θεωρία του επεκτάθηκε αρ-
"ιδεολόγων" (Α. Ντεστύτ ντε Τρασύ* κ.ά.), οι ο- γότερα και στη θεωρία του Χούσσερλ* και απέ-
ποίοι ανέπτυξαν την αισθησιοκρατική θεωρία κτησε αρκετούς οπαδούς, όπως τον Witrasek,
της γνώσης, ακολουθώντας το πνεύμα του R. Ameseder, Ν. Frank κ.ά. Εργα του: Ψυχολο-
Λοκ* και του Κοντιγιάκ*. Η προσπάθειά του κα- γικές και ηθικές έρευνες περί της θεωρίας των
τευθύνθηκε κυρίως στον καθορισμό της επί- αξιών (1894), Η θέση της θεωρίας του αντικει-
δρασης της έξης στη νόηση. Αργότερα επέκρι- μένου στο σύστημα των επιστημών (1907),
νε την αισθησιαρχία και ασχολήθηκε με τα ψυ- Περί δυνατότητας και πιθανότητας (1915) κ.ά.
χολογικά ζητήματα, υποστηρίζοντας την
Βιβλιογρ.: Tegen Ε., Α. von Meinong, Lund.. 1935.-
άποψη ότι το Εγώ δεν μπορεί να κατανοηθεί Meinong Geden - Kschrilt, Graz, 1952.- Lenoci M., La
με τον τρόπο που κατανοούνται τα όντα του ε- teoria délia conoscenza in Alexius Meinong, Mil., 1972.
ξωτερικού κόσμου. Τις εκδηλώσεις του Εγώ Απ. Τζ.
τις αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσω της αυτοπα-
ρατήρησης. Κατά τη δεύτερη αυτή περίοδο, Μαιστρ (Maistre) Ιωσήφ Μαρί (Σαμπερύ Σα-
βάση της συνείδησης θεωρεί ο Μπιράν τη βου- βοΐας, 1753 - Τορίνο, 1821). Γάλλος δημοσιο-
λητική ενέργεια - ερευνά την ένταση της βού- λόγος, πολιτικός και φιλόσοφος. Υπήρξε υπο-

Φ.Λ., Γ-15 225

Μακ Αιβερ

στηρικτής και ιδρυτής της πολιτικής ιδέας για ωρία του κράτους και τη δυνατότητα χρησιμο-
την εγκαθίδρυση μιας νέας παγκόσμιας τάξης ποίησής του για πραγμάτωση κοινωνικών σκο-
πραγμάτων, που θα στηρίζεται στη θρησκεία. πών. Προσδιόρισε την "κοινωνική ζωή" ως απο-
Πρότυπό του ήταν η μεσαιωνική Ευρώπη του τέλεσμα της αλληλεπίδρασης μιας πλειάδας
12ου και 13ου αι. Γι" αυτό πρότεινε την παλι- παραγόντων, γεγονός που αποκλείει το να θε-
νόρθωση των μοναρχικών κρατών κάτω από τη ωρηθεί μια "αιτία - κλειδί" ως μοναδικός καθο-
σκέπη του κύρους του Πάπα. Ήταν φυσικό λοι- ριστικός παράγοντας. Ολόκληρο το έργο του
πόν να ταχθεί κατά της Γαλλικής Επανάστα- είναι διαποτισμένο από τη σταθερή πεποίθηση
σης, την οποία θεωρούσε θεία τιμωρία για τις ότι ο άνθρωπος είναι ένα δημιουργικό ον, ταυ-
αμαρτίες της ανθρωπότητας, όσο και κατά των τόχρονα όμως και ένα κοινωνικά και πολιτιστι-
θέσεων του Ρουσσώ*, τις σχετικές με το Κοι- κά διαμορφωμένο ον. Έργα του: Η κοινότητα
νωνικό Συμβόλαιο* και τη φυσική αρετή, αλλά (Community), 1914· Στοιχεία κοινωνικών επι-
και κατά του βολταιρικού ορθολογισμού. Ως ο- στημών (The Elements of Social Sciences),
παδός της θρησκευτικής θεωρίας περί Θείας 1921' Η κοινωνία (Society), 1931" Κοινωνικήαι-
Πρόνοιας (Providealismus) υποστηρίζει ότι αυτή τιότητα (Social Causation), 1942° Δημοκρατία
είναι που ρυθμίζει την ιστορική εξέλιξη. Τέλος, και οικονομική πρόκληση (Democracy and the
ως εμπνευστής, μαζί με τον Λ. Μπόναλτ, του Economic Challenge), 1952' Η ακαδημαϊκή ε-
ευρωπαϊκού κινήματος των κληρικών και μοναρ- λευθερία στην εποχή μας (Academic Freedom
χικών, θεωρείται ως απολογητής της βίας και in Our Time), 1955' To σύγχρονο κράτος (The
του φανατισμού και εκπροσωπεί τις υπερσυντη-
Modern State), 1955' Ζωή, οι διαστάσεις και οι
ρητικές και αυταρχικές αντιλήψεις στην πολιτι-
περιορισμοί της (Life. Its Dimensions and its
κή. Εργα του: Στοχασμοί περί της Γαλλίας
Bounds), 1960.
(1795), Δοκίμιο περί της γενεσιουργού αρχής
Α. Ανδριανόπουλου
των πολιτικών θεσμών (1810), Περί του Πάπα
(1819), Περί της Γαλλικής Εκκλησίας (1821),
Εξέταση της φιλοσοφίας του Μπέικον (έκδ. Μακ' Λούαν (McLuhan) Χέρμπερτ Μάρσαλ
1836) κ.ά. (1911-1980). Καναδός ιστορικός, φιλόλογος,
φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, θεωρητικός
Βιβλιογρ.: Rohden P. R„ J. de Maistre als politischer της επικοινωνίας. Καθηγητής στο Πανεπιστή-
Theoretiker. Munch.. 1929.- Bayle F., Les idées Politiques μιο του Τορόντο από το 1946 ως τον θάνατό
de J. Maistre, P., 1945.- Dermenghen E„ J. de Maistre
του. Στις μελέτες του για την ιστορία του πολι-
Mystique. Munch., 1946.- Brunello B.. J. de Maistre politico
e tilosoto. Bologna. 1967.
τισμού, δεσπόζουσα θέση κατέχει η πολύ-
Απ. Τζ. πλευρη διερεύνηση του ρόλου των "μέσων μα-
ζικής επικοινωνίας" (MME, mass media), νοού-
Μακ Αιβερ (Maclver Robert Μ.) Ρόμπερτ M., μενων, με την πλατιά σημασία, ως προεκτάσε-
(1882, Στόρνγει, Σκωτία - 1970, Νέα Υόρκη). ων των αισθήσεων ή των λειτουργιών του αν-
Αμερικανός κοινωνιολόγος. Από το 1927 έως θρώπινου οργανισμού. Ο Μακλούαν διατύπω-
το 1950 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια σε την αρχή ότι "μήνυμα είναι το ίδιο το μέσο
της Νέας Υόρκης, στην έδρα της πολιτικής φι- ενημέρωσης", εφόσον ρόλος του τελευταίου
λοσοφίας και κοινωνιολογίας. Το 1963 διορί- είναι να διαμορφώνει το είδος και να προσδιο-
στηκε πρόεδρος και το 1965 πρύτανης της ρίζει την κλίμακα των ανθρώπινων δραστηριο-
"Νέας Σχολής Κοινωνικής Ερευνας" (New τήτων και σχέσεων. Απολυτοποιεί, έτσι, σύμ-
School of Social Research). Διετέλεσε πρόε- φωνα με τη δομιστική μεθοδολογία, τη μορφή
δρος της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Εται- της μεταβίβασης του μηνύματος σε βάρος του
ρείας. περιεχομένου του στη διαδικασία της επικοι-
Ο Μακ Αιβερ ανέπτυξε και ερεύνησε βασικές νωνίας. Η ιστορία της ανθρωπότητας, γράφει ο
κοινωνιολογικές έννοιες. Άσκησε κριτική στην Μακλούαν, γνώρισε χρονολογικά τρεις βασι-
αμερικανική κοινωνιολογία, απορρίπτοντας κούς τύπους "κουλτούρας" που προσδιορίζο-
κυρίως τον άκρατο εμπειρισμό* και θετικισμό* νται από ιδιαίτερα ποιοτικά γνωρίσματα: τον
με βάση τη θέση ότι δεν μπορεί να υπάρξει ε- προφορικό, τον οπτικό και τον προφορικό-ο-
πιστημονική μεθοδολογία χωρίς θεωρία. Απέ- πτικό, που έχουν ως κύριο και χαρακτηριστικό
δειξε ότι ο γραπτός κοινωνιολογικός λόγος μέσο επικοινωνίας, με τη σειρά, την ομιλία, τη
μπορεί να είναι ωραίος, εναργής, έντεχνος και γραφή και την τηλεόραση. Αντίστοιχα, η ιστο-
φιλοσοφικός. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη θε- ρία της κοινωνίας διανύει τρεις εποχές: τη χει-

226
 Μακένζι

ρωνακτική, τη μηχανική και την ηλεκτρονική. Η σταται, αλλά γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο η α-
θεωρία του Μακλούαν αποτελεί, μέσα σε ορι- τομική συνείδηση είναι ουσιώδης, αδημιούργη-
σμένα όρια, μια θετική συμβολή: τονίζει τον τη και ακατάλυτη. Απ' όπου, το συμπέρασμά
ρόλο κάποιων παραγόντων μη καθοριστικών του για την "αθανασία της ψυχής". Αλλοιώνο-
αλλά με επίδραση μακράς διάρκειας στη διά- ντας τη φιλοσοφία του Χέγκελ στο πνεύμα του
πλαση του πολιτισμικού φαινομένου. Κύρια περσοναλισμού*, ο Μακτάγκαρτ κατηγορεί τον
έργα: Ο γαλαξίας Γουτεμβέργιος (1962), Για γερμανό φιλόσοφο για "μεγαλοποίηση της α-
να καταλάβουμε τα media (1964), Το μέσο ε- ντικειμενικότητας της διαλεκτικής διαδικα-
νημέρωσης είναι το μήνυμα (1967), Πόλεμος σίας". Η διαλεκτική, κατά τον Μακτάγκαρτ,
και ειρήνη στο σφαιρικό χωριό (1968), Η κουλ- είναι απλώς και μόνο η λογική της απόδειξης
τούρα είναι δική μας υπόθεση (1976). στη σφαίρα της καθαρής νόησης, με τη βοή-
Γιόν. Κρητικός θεια της οποίας η ανθρώπινη συνείδηση μαθαί-
νει την απόλυτη αλήθεια. Ύλη, χώρος και χρό-
Μακ Ντούγκαλ (McDougall) Ουίλλιαμ (1871- νος εκτοπίζονται στην περιοχή της φαινομενι-
1938). Αγγλος ψυχολόγος, ο οποίος τόνισε κότητας. Ο Μακτάγκαρτ αρνήθηκε την ύπαρξη
την ιδιαίτερη σημασία των ορμών* και των εν- του θεού, με την παραδοσιακή έννοια, αλλά,
στίκτων* στην ανθρώπινη συμπεριφορά καθώς παρά την άποψή του για μη πραγματικότητα
και στη δημιουργία της προσωπικότητας* του του χρόνου, υποστήριξε μια θεωρία περί ατομι-
ατόμου. Ο McDougall εργάστηκε αρχικά στο κής αθανασίας. Κύρια έργα: Μελέτες στη χε-
Λονδίνο και αργότερα στην Οξφόρδη, ενώ το γκελιανή διαλεκτική (Studies in Hegelian
1920 μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες, Dialectic, 1896).- Μελέτες στη χεγκελιανή κο-
όπου δίδαξε σε πολλά Πανεπιστήμια. Ο σμολογία (Studies in Hegelian Cosmology,
Freud*, ο οποίος είχε επίσης μιλήσει για τη ση- 1901 ).- Σχόλιο πάνω στη Λογική του Χέγκελ (Α
μασία των ενστίκτων, πίστευε ότι υπάρχουν Commentary on Hegel's Logic, 1910).- Η φύση
δύο ένστικτα: ο έρωτας και ο θάνατος. Ο της ύπαρξης, 2 τόμοι (The Nature of Existence).
McDougall, αντίθετα, υποστήριζε ότι υπάρχουν Βιβλιογρ.: Ch. D. Broad, Examination ol McTaggart's
άπειρα ένστικτα που κατευθύνουν την ανθρώ- Philosophy, 2 τόμοι (1933-38).- M. Dummet, A defence ol
πινη συμπεριφορά. Ετσι σύμφωνα με τη θεω- McTaggart's prool on the unreality ol time, ("Phil. Rev.",
ρία του των ενστίκτων, για καθεμιά πράξη του 1960, Oct., vol. 69).
ανθρώπου ευθύνεται και κάποιο ανάλογο έν- Γιόν. Κρητικός
στικτο. Η θεωρία του McDougall προκάλεσε Μακένζι (Makenzie) Ρόντερικ Ντ. (1885-1940).
πάρα πολλές αντιδράσεις από πολλούς ψυχο- Αμερικανός κοινωνιολόγος. Εισήγαγε τον όρο
λόγους, διότι εξέταζε την ανθρώπινη συμπερι- "ανθρωποοικολογία" (human ecology) σε διά-
φορά αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα των κριση από τη βοτανολογική και βιολογική
ενστίκτων, απορρίπτοντας τον σημαντικότατο χρήση του όρου οικολογία. Με τον'όρο ανθρω-
ρόλο που παίζει η μάθηση* στη διαμόρφωση ποοικολογία εννοούσε την εξάρτηση των ατό-
της. Ο McDougall, με το γνωστό του σύγγραμ- μων, ομάδων και θεσμών από το γεωγραφικό
μα με τίτλο Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχο- τους περιβάλλον, το οποίο επηρεάζει τη δομή
λογία (1908), θεωρείται επίσης από πολλούς και συμπεριφορά τους. Υποστήριζε ότι με τον
ως ο θεμελιωτής της Κοινωνικής Ψυχολογίας. όρο οικολογία θα υπήρχε κίνδυνος να παραμε-
Βασιλική Παππά ληθούν πολιτικά και οικονομικά φαινόμενα θε-
ωρούμενα ως φυσικά. Δεν αμφισβήτησε τις
Μακ Τάγκαρτ (McTaggart) Τζων Έλλις (1866- βασικές θέσεις της κλασικής οικολογίας. Δε-
1925). Βρετανός φιλόσοφος, εκπρόσωπος του χόταν και αυτός την έννοια του ανταγωνισμού
"ριζοσπαστικού περσοναλισμού". Σπούδασε ως τη βασικότερη οικολογική διαδικασία και
και δίδαξε στο πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ. Με θεωρούσε ότι η οργάνωση της οικολογικής
βάση την ιδεαλιστική διαλεκτική του Χέγκελ*, κοινότητας στηρίζεται στην κυριαρχία της πε-
ο Μακτάγκαρτ ανέπτυξε έναν πρωτότυπο και ριοχής του εμπορικού κέντρου.
απλοϊκά επιχειρηματολογημένο ιδεαλισμό, Ο Μακένζι ήταν από τους πρώτους που συν-
όπου η πραγματικότητα παρουσιάζεται ως δύασε την εμπειρική με τη θεωρητική μελέτη.
πνευματική στην ουσία της, ως μια σφιχτοδε- Απομόνωσε και μελετούσε οικονομικά, κοινω-
μένη "πνευματική κοινότητα" (spiritual society) νικά και πολιτικά φαινόμενα, και τα πορίσματα
προσώπων, υπερατομική συνείδηση δεν υφί- της μελέτης του τα διασταύρωνε με πρακτικές

227
Μακιαβέλλι

παρατηρήσεις μιας συγκεκριμένης περιφέρει- στο δυνατόν πραγματιστική, εν αντιθέσει προς

ας. Έργα του: Η γειτονιά (The Neighbourhood), τους μύθους και τις ουτοπίες που χαρακτηρί-
1923.- Αναγνώσματα της ανθρωποοικολογίας ζουν τη θεολογική και φιλοσοφική παράδοση.
(Readings in Human Ecology), 1934.- Η μητρο- Η Ιστορία, δάσκαλος ζωής, αποδεικνύει ότι ο
πολιτική κοινότητα (The Metropolitan Commu- άνθρωπος παραμένει πάντοτε ο ίδιος στις διά-
nity), 1937. φορες εποχές και υπό διάφορα πολιτικά καθε-
Α. Ανδριανόπουλου στώτα, καθώς και ότι δεν υπάρχει τρόπος να α-
παλειφθούν σε αυτόν τα πάθη, όπως η απλη-
Μακιαβέλλι Νικολό (Φλωρεντία, 1469-1527). στία, η φιλοδοξία και η επιθυμία για εξουσία.
Ιταλός πολιτικός και συγγραφέας. Μετά από Ο όρος τύχη προσδιορίζει τις πραγματικές
συστηματικές ανθρωπιστικές σπουδές εισήλθε συνθήκες στα πλαίσια των οποίων καμία αξία
το 1498 στις υπηρεσίες της Φλωρεντινής Δη- δεν έχει η ανθρώπινη βούληση και εκλογή. Αν
μοκρατίας ως γραμματέας καγγελλαρίας. Η ωστόσο υπάρχει μια υποχρέωση που ο Μακια-
άμεση εμπειρία που απέκτησε κατ' αυτόν τον βέλλι θεωρεί ανθρώπινη, είναι αυτή του να μην
τρόπο θα αποτελέσει τη βάση του θεωρητικού περιμένει κανείς τίποτε από το τυχαίο, αλλά
και ιστορικού στοχασμού του, όταν, με την να επεμβαίνει ευθέως στα γεγονότα για να τα
πτώση το 1512 της δημοκρατίας, θα αποκλει- καθοδηγήσει και να κυριαρχήσει σε αυτά όσο
στεί από τη δημόσια ζωή. Απομονωμένος στην γίνεται περισσότερο.
εξοχή, συνέγραψε από το 1513 έως το 1520 τα Βιβλιογρ.: Chabod F., Scritti su Machiavelli, Einaudi.
έργα Ο Ηγεμόνας (II Principe), Λόγοι περί της Torino, 1964.- Sasso G., Studi su Machiavelli. Morano.
Napoli, 1967.- Villari P., Niccolo Machiavelli ed i suoi tempi.
πρώτης δεκάδος του Τίτου Λιβίου (Discorsi Hoepli, Milano, 1912.
sopra la prima deca di Tito Livio), Περί της πο- Μαριάντζελα Ιέλο
λεμικής τέχνης (Dell' arte della guerra) και την
κωμωδία Μανδραγόρας (La Mandragola). Από Μακοβέλσκι Αλεξάντρ Οσίποβιτς (1884-1969).
το 1520 βρέθηκε στις υπηρεσίες της αυλής Ιστορικός της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας"
των Μεδίκων μέχρι και τον θάνατό του. και της φιλοσοφίας των λαών της Εγγύς Ανα-
Στο κέντρο των ενδιαφερόντων του Μακιαβέλ- τολής, ιστορικός της λογικής" και της ψυχολο-
λι τίθεται το πολιτικό πρόβλημα: πώς μπορεί γίας*. Μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του
δηλαδή να συσταθεί και να διατηρηθεί μια νέα Αζερμπαϊτζάν. Μετέφρασε στη ρωσική μια από
πολιτεία. Για τη διατήρηση μιας πολιτείας ο τις πρώτες εκδόσεις της συλλογής του Γκέρ-
Μακιαβέλλι θεωρεί απαραίτητη προϋπόθεση μαν Ντιλς: Die Fragmente der Vorsokratiker
τις αρετές (virtus) του λαού, ενώ για την εγκα- (Αποσπάσματα Προσωκρατικών), προτάσσο-
θίδρυση της τις αρετές του ενός. Η έννοια της ντας, σε διάκριση από τον Ντιλς, σε κάθε από-
αρετής, κατά τον Μακιαβέλλι, ωστόσο, δεν σπασμα δικά του εισαγωγικά σημειώματα και
συλλαμβάνεται μέσα σε χριστιανικά πλαίσια, σχόλια (Προσωκρατικοί, μέρη 1-3, Καζάν,
αλλά σε πολιτικά: αυτή αφορά στον πολίτη και 1914-1919).
όχι στην ψυχή του, έχει ως στόχο της την επί- Το έργο αυτό του Μακοβέλσκι βοήθησε εξαι-
γεια ζωή μάλλον παρά την ουράνια, νοείται ως ρετικά στη μελέτη της αρχαιοελληνικής φιλο-
ικανότητα και δύναμη. Για να έχει επιτυχία, ο σοφίας στην πρώην ΕΣΣΔ επί μισό και πλέον
κυβερνών οφείλει να χρησιμοποιήσει δύναμη αιώνα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τα
και ικανότητα χωρίς να ενδίδει σε ηθικούς εν- έργα του: Σοφιστές (Συλλογή 1-2, Μπακού,
δοιασμούς. Μπορεί να μετέλθει ακόμη και την 1940-1941) και Αρχαιοέλληνες ατομικοί (Μπα-
απάτη και τη βία για να εξουδετερώσει αντιπά- κού, 1946). Δραστήριος επιστήμονας, έπαιξε
λους του, αφού κάθε μέσον για την επίτευξη σημαντικό ρόλο στη μελέτη και τη διάδοση της
των στόχων του νοείται ως θεμιτό ("μακιαβελ- φιλοσοφίας στο Αζερμπαϊτζάν.
λισμός"). Η θρησκεία θεωρείται από τον Μακια- θεοχ. Κεσσίδης
βέλλι ως όργανο ενισχύσεως της διακυβερνή-
σεως: αυτή ευνοεί πράγματι την τήρηση υπο- Μακράκης Απόστολος (Σίφνος, 1831-1905).
σχέσεων και όρκων από πλευράς του λαού α- Έλληνας θεολόγος, φιλόσοφος και μαχητικός
παλείφοντας τις αντιθέσεις μεταξύ των πολι- ιεροκήρυκας με έντονη θρησκευτική και κοινω-
τών. Στη βάση αυτής της έννοιας ανιχνεύεται νική δράση. Το φιλοσοφικό του σύστημα το θε-
η μεθοδολογία του Μακιαβέλλι: μια αντίληψη μελίωσε επάνω στις αρχές της χριστιανικής δι-
για τον άνθρωπο και την πολιτική κατά το μέγι- δασκαλίας και το διατύπωσε κυρίως στο έργο

228
 μαλθουσιανισμός

του Το ξύλον της ζωής και το ξύλον της γνώ- ενν. ο Πλωτίνος). Ακόμη αναφέρει τον νεο-
σεως, ήτοι η χριστιανική νεωτέρα φιλοσοφία πλατωνικό φιλόσοφο Πορφύριο* και ξέρει το
(1864), όπου επικρίνει τη βάση της νεότερης υπόμνημά του στον Τίμαιο'τ ου Πλάτωνα. Δεν
φιλοσοφίας και ιδίως την καρτεσιανή. Με τη μνημονεύει όμως τον Ιάμβλιχο* και τους όψι-
Γοαμματομάθειά του διακήρυξε τις αρχές του μους νεοπλατωνικούς, πράγμα που μας οδηγεί
εκπαιδευτικού του συστήματος, όπου τη διά- στο συμπέρασμα ότι ήξερε τα έργα των αρχαι-
πλαση των παιδιών "κατ" εικόνα και ομοίωσιν ότερων νεοπλατωνικών που έζησαν στη Ρώμη
του θεού" την προβάλλει ως σκοπό της διδα- (όπως και ο Αυγουστίνος*). Νεοπλατωνικές ε-
σκαλίας. Με τη θεωρία του για το τρισύνθετο πιδράσεις στο έργο του (π.χ. Somn. 12,13 κ.έ.)
του ανθρώπου, δηλαδή τη συγκρότηση του αν- αναγνωρίζουμε στις απόψεις του ότι οι φιλό-
θρώπου από τρία στοιχεία: σώμα, ψυχή και σοφοι δεν βρίσκουν τις μυθικές διηγήσεις α-
πνεύμα άυλο, καθώς και με τις καινοτομίες του ξιόπιστες για όλα τα πράγματα. Μερικές εκ-
σχετικά με τις θρησκευτικές τελετές, και ιδίως φράσεις του για το "αγαθόν" ή το "πρώτον αί-
με το Μυστήριο της Ευχαριστίας, που δίδασκε τιον" (και τον "νου") φανερώνουν τις φιλοσοφι-
στη "Σχολή Λόγου", την οποία ίδρυσε το 1877, κές αναγνώσεις του. Οι απόψεις του άλλωστε
ήρθε σε σύγκρουση με την επίσημη Εκκλησία. για την αιωνιότητα του κόσμου ή την αλληγο-
Κατηγορήθηκε για ανορθόδοξες θεωρίες, διώ- ρική ερμηνεία των μύθων δείχνουν επιδράσεις
χθηκε, φυλακίστηκε και η Σχολή του έκλεισε του Αριστοτέλη* και των Στωικών*. Τέλος, ως
με βίαιο τρόπο. Αλλα έργα του: Η φιλοσοφία τρίτο (3) έργο του αναφέρεται ένα φιλολογικό
και αι φιλοσοφικάi επιστήμαι, Περί αναιρέσεως
μάλλον: De differentiis et societatibus Graeci
του σκεπτικισμού, Περί επιστήμης του θεού και
Latinique verbi.
εμαυτού, Φιλοσοφικόν σύστημα κ.ά. Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, τόμ. III
Βιβλιογρ.: Μπαλόνου Δ. Σ.. Απόστολος Μακράκης. 2, Darmstadt, 1963* (σ. 921).- Αρθρο στο "Oxlord Classical
Απ. Τζαφερόπουλος Dictronary" σ. 635 και στη R.E.
Βασ. Κύρκος

Μακρόβιος (το πλήρες όνομά του: Macrobius μακρόκοσμος, βλ. μικρόκοσμος και μακρόκο-
Ambrosius Theodosius). Λατίνος πλατωνικός σμος
φιλόσοφος (περί το 400 μ.Χ.), που γεννήθηκε
πιθανόν στην Αφρική και έζησε στη Ρώμη. Είχε μαλθουσιανισμός, θεωρία που διατυπώθηκε
καταλάβει μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά α- στα τέλη του 18ου αιώνα από τον Αγγλο ιερέα
ξιώματα, αν κρίνουμε από την παράδοση, όπου και οικονομολόγο Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους
αναφέρεται ως vir clarissimus et illustris (άν- (Malthus, 1766-1834). Πρόκειται για μια δημο-
δρας ονομαστός και επιφανής). Ανέπτυξε συγ- γραφική θεωρία σύμφωνα με την οποία ο πλη-
γραφική δραστηριότητα, παράλληλα προς την θυσμός αυξάνεται με δυσανάλογα ταχύτερο
πολιτική, και δεν ήταν χριστιανός. Από το συγ- ρυθμό (με γεωμετρική πρόοδο) σε σχέση με τα
γραφικό του έργο διασώθηκε (1) ένα υπόμνη- μέσα συντήρησης, τα οποία αυξάνονται με α-
μα στο έργο του Κικέρωνα* Somnium Scipionis. ριθμητική πρόοδο. Αυτό οδηγεί στην εμφάνιση
(2) Ενα άλλο με τον τίτλο Saturnalia, από επτά της πείνας η οποία, μαζί με τις αρρώστιες, α-
βιβλία, που δεν σώθηκαν όλα. Μιμείται ή καλύ- ποτελούν παράγοντες που επιτρέπουν την α-
τερα ακολουθεί στο έργο αυτό τον Αθήναιο* ποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ πληθυ-
και τον Γέλλιο* και είναι πλούσιο σε φιλολογι- σμού και των μέσων της επιβίωσης. Ο Μάλ-
κές, ιστορικές και άλλες αναφορές στα έργα θους, καθηγητής πολιτικής οικονομίας στο Κολ-
της ελληνικής και λατινικής κλασικής γραμμα- λέγιο της Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών,
τείας. Σ' αυτό άλλωστε έγκειται και η αξία προσπάθησε με τη θεωρία του αυτή να δώσει α-
αυτού του έργου, στις πληροφορίες που παρέ- πάντηση στα προβλήματα που ανεφύοντο από
χει για τους παλαιότερους. Οι φιλοσοφικές την εξαθλίωση των μαζών στη χώρα του, οι ο-
προτιμήσεις του Μακρόβιου συγκεντρώνονται ποίες μαστίζονταν από τις επιδημίες, τους λι-
στην πλατωνική φιλοσοφία, αλλά στα αποσπα- μούς και τη φτώχεια. Βλέποντας όλα αυτά ως
σμάτα των έργων του συχνά αναφέρει όχι φυσικούς μηχανισμούς άμυνας στη δημογρα-
μόνο τον Πλάτωνα* αλλά και τον Πλωτίνο*, φική αύξηση, πρότεινε, επιπλέον, με το δοκί-
που τον θεωρεί inter philosophiae professores μιό του Essay on the Principle of Population,
cum Piatone princeps (μεταξύ των καθηγητών 1798 (ελλ. μεφρ. Θεωρία περί πληθυσμού, εκδ.
της φιλοσοφίας πλάι στον Πλάτωνα ηγεμόνας, Παπαζήση, 1940) τον συνειδητό έλεγχο των

229
Μαλινόφσκι

γεννήσεων, ώστε να διατηρείται το μέγεθος ληφθούν υπόψη, ενώ θα πρέπει να γίνει συνεί-
σε όρια ισορροπίας με τα μέσα συντήρησης. δηση πως η πείνα και η φτώχεια που μαστίζουν
Πρόβλεψε, μάλιστα, ότι αν οι ρυθμοί γεννητι- τις χώρες της Αφρικής και της Ασίας δεν οφεί-
κότητας διατηρηθούν στον ίδιο βαθμό πολύ λονται στην υπεργεννητικότητα αλλά στην
γρήγορα οι φυσικοί πόροι θα εξαντληθούν. άνιση κατανομή, σε διεθνές επίπεδο, των φυ-
Ο μαλθουσιανισμός, όπως σημειώνει ο Δ. Τσα- σικών πόρων.
ούσης, υπήρξε η δημογραφική λύση του πλη- Δημ. Τσατσούλης
θυσμιακού προβλήματος, στην οποία οι σοσια-
λιστές και ιδιαίτερα ο Μαρξ* αντέταξαν τη λε- Μαλινόφσκι Βασίλι Φιοντόροβιτς (Μόσχα,
γόμενη οικονομική λύση του πληθυσμιακού 1765 - Πετρούπολη, 1814). Ρώσος διαφωτι-
προβλήματος: στην προσπάθεια περιορισμού στής και ουτοπικός σοσιαλιστής. Με τα έργα
του πληθυσμού στα περιθώρια που επιτρέπει η του και την εφημερίδα που εξέδιδε ("Φθινοπω-
οικονομία αντιτάσσεται η προσπάθεια επέκτα- ρινές βραδιές") ζητεί κατάργηση της δουλοπα-
σης της οικονομίας ώστε να ανταποκριθεί αυτή ροικίας (Σημείωμα για την απελευθέρωση των
στις ανάγκες του πληθυσμού. Στην ουσία, το δούλων, 1802) και συνταγματικό καθεστώς για
πρόβλημα που έθεσε ο Μάλθους, μιλώντας για τη Ρωσία. Επίσης, αναγνωρίζει το δικαίωμα
τη χώρα του και κατ' επέκταση για τον προηγ-
αυτοδιάθεσης των λαών και διακηρύσσει την
μένο κόσμο, αποδείχτηκε ψευδοπρόβλημα,
ανάγκη για μια ομοσπονδιακή ένωση των ευ-
αφού οι προβλέψεις του δεν επαληθεύτηκαν.
ρωπαϊκών κρατών στο τρίτο μέρος της σχετι-
Αντίθετα, μάλιστα, η γηραιά Ευρώπη, αντιμε-
κής πραγματείας (Σκέψεις για την ειρήνη και
τωπίζει πρόβλημα υπογεννητικότητας και το
τον πόλεμο) διατυπώνει ενδιαφέρουσες, και α-
συνακόλουθο πρόβλημα της γήρανσης του
πληθυσμού της. Το πρόβλημα, όμως, ανεφάνη πραγματοποίητες τότε, σοσιαλιστικές ιδέες:
έντονα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και τις κατάργηση της ατομικής έγγειας ιδιοκτησίας,
τελευταίες δεκαετίες οι θιασώτες του Μάλ- δικαίωμα όλων για την παιδεία κ.ά.
θους ανέσυραν τη θεωρία του, γνωστή τώρα Ε. χ.
ως νεομαλθουσιανισμό. Κυριότεροι εκπρόσω-
ποι οι Αμερικανοί, οι οποίοι ανεφάνησαν στα Μαλινόφσκι Μπρονισλάβ. Εθνολόγος - ανθρω-
Διεθνή Βήματα των Ηνωμένων Εθνών και στις πολόγος, πολωνικής καταγωγής και υπήκοος
σχετικές συνδιασκέψεις που οργανώθηκαν της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, γεννή-
από αυτά πάνω στο δημογραφικό πρόβλημα θηκε το 1884 και πέθανε το 1942. Σπούδασε
ήδη από το 1974 (Συνδιάσκεψη του Βουκουρε- μαθηματικά, φυσική και πολιτικές επιστήμες,
στίου) ένθερμοι οπαδοί του ελέγχου της γεν- ασχολήθηκε όμως ιδιαίτερα με την εθνολογία
νητικότητας στις υπανάπτυκτες χώρες, ως μο- και την ανθρωπολογία, επιστήμες που τον οδή-
ναδικής λύσης του προβλήματος της καλπά- γησαν σε σημαντικές επιτόπιες έρευνες στα
ζουσας αύξησης του πληθυσμού τους. Προχώ- νησιά της Πολυνησίας, για τις οποίες έγινε ιδι-
ρησαν, μάλιστα, μονομερώς σε αποστολή βοή- αίτερα γνωστός. Χαρακτηριστική και ιδιαίτερα
θειας τέτοιου τύπου και είναι γνωστά τα σκάν- ενδιαφέρουσα είναι η επιτόπια έρευνα που α-
δαλα που προέκυψαν επί παραδείγματι στις ναφέρεται στα Τροβριανά νησιά. Στη μελέτη
Ινδίες. Το παράδειγμα της Ινδίας έδωσε τη δυ- αυτή, ο Μαλινόφσκι με εργαλείο την ψυχανα-
νατότητα στις άλλες χώρες να αντιπαρατά- λυτική μέθοδο προσπαθεί να απαντήσει στο ε-
ξουν σε μια τέτοια μονομερή βοήθεια, διεπό- ρώτημα αναφορικά με τον οικουμενικό χαρα-
μενη από μαλθουσιανικές ιδεολογίες, την προ-
κτήρα του οιδιπόδειου συμπλέγματος, όπως
σπάθεια ανάπτυξης του γενικού επιπέδου των
αυτό διατυπώθηκε από τον Φρόυντ*. Το συ-
λαών αυτών, ώστε η μείωση της γεννητικότη-
τας να επέλθει ως φυσικό επακόλουθο της α- μπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι πως σε
νόδου του μορφωτικού τους επιπέδου. Έτσι, η μητρογραμμικές κοινωνίες, όπως αυτές των
πληθυσμιακή έκρηξη των τελευταίων δεκαε- Τροβριανών, δεν απαντάται το οιδιπόδειο σύ-
τιών στον Τρίτο Κόσμο επανεπικαιροποίησε μπλεγμα στην κλασική του μορφή, αλλά η δια-
μεν τη μαλθουσιανή θεωρία, απέδειξε όμως φορετική οικογενειακή οργάνωση και οι σχέ-
ταυτόχρονα ότι η λύση δεν βρίσκεται σε υπο- σεις που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών
χρεωτικές επιβολές ελέγχου: θρησκευτικοί, δημιουργεί διαφορετικά ψυχοσυμπλέγματα:
πολιτιστικοί και άλλοι παράγοντες πρέπει να το αγόρι νιώθει έλξη για την αδελφή και επιθε-
τικότητα για τον μητρικό θείο. Αντίθετα, οι
σχέσεις με τον πατέρα - ο οποίος, όπως και ο-

230
 Μαμπλύ

λόκληρη η κοινωνία, αγνοεί την έννοια της φυ- -1990). Γεωργιανός-οοβιετικός φιλόσοφος και
σικής πατρότητας- είναι φιλικές και με τη μη- ιστορικός της φιλοσοφίας και της επιστήμης,
τέρα οικείες, χωρίς ερωτική διάσταση. με έντονες επιδράσεις από τη φαινομενολο-
Χρ. Νόβα - Καλτοούνη γία* και τον δομισμό*. Κεντρικό θέμα του έργου
του είναι η διερεύνηση του φαινομένου της συ-
Μάλκεϊ (Mulkay) Μάικλ (γεν. 1936). Βρετανός νείδησης μέσω της ανάδειξης της εξωϋποκει-
κοινωνιολόγος και φιλόσοφος της επιστήμης. μενικής και υποστασιοποιημένης οντότητας
Επικεντρώνει την προσοχή του στη μεθοδολο- των δομών της πνευματικής παραγωγής. Έργα:
γία της κοινωνικής ανάλυσης της επιστήμης ε- Η ανάλυση της συνείδησης στα έργα του
πικρίνοντας τον νεοθετικισμό* και την "κανονι- Μαρξ, "Βαπρόσι φιλοσόφιι", 1968, No 6.- Μορ-
στική αντίληψη" της επιστήμης (Μανχάιμ*, φές και περιεχόμενο της νόησης, Μόσχα,
Μέρτον* κ.ά.). Έργα: The Social Process of 1968.- Κλασικό και μη κλασικό ιδεώδες ορθο-
Innovation, London, 1972.- Science and the λογικότητας, Τιφλίς, 1984.- Πώς εννοώ τη φι-
Sociology of Knowledge, London, 1979. λοσοφία, Μόσχα, 1990.- Φιλοσοφία και συνεί-
Δ.Π. δηση, Εξάντας, Αθήνα, μετ. Δ. Πατέλης.
Δ. π.
Μαλμπράνς (Malebranche) Νικολά (1638-
1715). Φιλόσοφος, θεολόγος και κύριος εκ- Μαμπλύ (Mably) Γκαμπριέλ Μπανό ντε. Γάλλος
πρόσωπος του καρτεσιανισμού*. Στο έργο του πολιτικός στοχαστής (Γκρενόμπλ, 1709 - Παρί-
Περί αναζητήσεως της αλήθειας (De la σι, 1785). Γόνος αριστοκρατών, ο Μαμπλύ ε-
recherche de la vérité) (1674/5) επιχείρησε, από γκατέλειψε τις ιερατικές σπουδές του για να α-
ιδεαλιστικές θέσεις, να ξεπεράσει τον δυϊσμό σχοληθεί με τη διπλωματία, στην οποία θήτευ-
του συστήματος του Ντεκάρτ*, προτείνοντας σε ως το 1746. Κατόπιν, και για το υπόλοιπο
μια θεωρία για τη σχέση μεταξύ πνεύματος και του βίου του, ασχολήθηκε με την επιστημονική
σώματος, γνωστή ως "οκκαζιοναλισμός" (βλ. έρευνα, την πολιτειολογία και τη συγγραφή.
λ.). Σε ό,τι αφορά στην αιτιακή αλληλεπίδραση Ο Μαμπλύ θέτει ως κέντρο του πολιτικού στο-
μεταξύ φυσικών αντικειμένων, ο Μαλμπράνς ι- χασμού του την ιδέα του "Κοινωνικού Συμβο-
σχυρίζεται πως όταν δυο σώματα συγκρούο- λαίου"*, παράλληλα με το Φυσικό Δίκαιο" σύγ-
νται, η κίνηση του ενός δεν έχει ενέργεια για χρονος του Μορελλύ*, αντιμετωπίζει κι αυτός
να επηρεάσει την κίνηση του άλλου, εφόσον την ιδιωτική περιουσία ως αιτία δυστυχιών, θε-
δεν υπάρχει αναγκαία σύνδεση ανάμεσα στα ωρώντας την φυσικώς και λογικώς ανεπίτρε-
δύο (σύγκρ. με Χιουμ*). Ένα συμπέρασμα που πτη. Υπήρξε, ωστόσο, ρεαλιστής, όταν διεκή-
βγαίνει από την άποψη του Μαλμπράνς για την ρυξε πως η κομμουνιστική αρχή της κοινής ι-
αιτία είναι η περίφημη θέση του ότι "βλέπουμε διοκτησίας, ένα καθ' όλα λογικό σύστημα, συ-
όλα τα πράγματα μέσα στον Θεό" και, εφόσον ναντά την αντίδραση τόσο των πλουσίων, όσο
μια ιδέα δεν μπορεί να παραχθεί από εξωτερι- και του λαού, ο οποίος δεν έχει συνειδητοποι-
κά αντικείμενα, έπεται ότι "όλες οι ιδέες μας ήσει την αρχή της ισότητας, παρά ζητά απλώς
βρίσκονται στην τελεσφόρα ουσία της θεότη- να οικειοποιηθεί τον πλούτο των ολίγων. Μόνο
τας". Την περίεργη αυτή θεωρία υποστήριξε ο
η άμβλυνση -όχι η εξάλειψη- της οικονομικής
Μαλμπράνς για να εξηγήσει τις εκλαμβανόμε-
ανισότητας μπορεί να επιτυχθεί, με την απομά-
νες από τον ίδιο αιώνιες και αναγκαίες αλήθει-
κρυνση της πολυτέλειας και τον περιορισμό
ες (σύγκρ. με Μπέρκλεϋ'). Κριτική στις αντιλή-
της αυξητικής τάσης των βασικών αναγκών.
ψεις του Μαλμπράνς έκαναν ο Λοκ* και οι γάλ-
Οπαδός ενός ασκητικού κομμουνισμού, ο Μα-
λοι διαφωτιστές του 18ου αι. από τις θέσεις
του υλισμού* και της αισθησιοκρατίας*. Έργα: μπλύ δικαιολογεί την επανάσταση, όταν αυτή
Oeuvres complètes, vol. 1-20 (1958-1968). στρέφεται κατά της ασυδοσίας, του δεσποτι-
Βιβλιογρ.: Α. Cuvillier. Essai sur la mystique de
σμού και της επίσημης βίας" στο σημείο αυτό
Malebranche (1954).- A. Robinet. Malebranche et Leibniz
προηγείται του Rousseau*, τον οποίο επηρέα-
(1955).- E. Callot, Problèmes du cartésianisme... (1956).-
σε, όπως επίσης και τους Babeuf* και Buona-
Daisie Radner. Malebranche. A Study ol a Cartesian System rotti. Έργα του: Αιτίες ευημερίας και δυστυχίας
(1978). των Ελλήνων (1773). Περί νομοθεσίας (1776),
Γιάν. Κρητικός Περί του τρόπου συγγραφής της Ιστορίας
(1783).
ΜαμαρντασβΙλι Μεράμπ Κονσταντίνοβιτς (1930 Βιβλιογρ.: J. L. Ledere, Utopie et réalisme politique chez

231
Μάμφορντ
Mably. (συλλογή: "Μελέτες για τον ΒολταΙρο και τον 18ο φίας, ιδιαίτερα της φιλοσοφικής μεθόδου της
αιώνα", τ. 26, Γενεύη, 1963). Σάνκυα*, μιας από τις έξι μεγάλες φιλοσοφι-
Παναγ. Πόκος κές μεθόδους του ινδουισμού*. Θα μπορούσε,
ανάλογα με τη χρήση του, να αποδοθεί ως συ-
Μάμφορντ (Mumford), Λιούις (1895-). Αμερικα- νείδηση, σκέψη, κατά κύριο λόγο όμως ικανό-
νός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος. Συγγραφέ- τητα γνώσεως και πράξεως ή ικανότητα σκέ-
ας πολλών βιβλίων με θέματα αρχιτεκτονικής ψεως. Κατά τη Σάνκυα, βασικός θεμελιωτής
και πολεοδομίας, όπου οι τεχνικές γνώσεις της οποίας υπήρξε ο Καπίλα", υπάρχουν εικο-
συνδυάζονταν με κοινωνικούς προβληματι- σιπέντε στοιχεία (τάτβας) ή αρχές ή αληθινά
σμούς και αναφορές στην ιστορία και στις πολι- στοιχεία, που αντιστοιχούν σε ιεραρχικά κλι-
μακούμενες βαθμίδες, οι οποίες συνιστούν τη
τισμικές ιδιαιτερότητες των πόλεων. Στα έργα
φύση.
του Τεχνική και υλικοτεχνικός πολιτισμός
(Technics and Civilisation, 1934), Πολιτισμός Πρώτη τάτβα είναι η Πράκριτι*, δηλαδή η αδια-
των πόλεων (Culture of Cities, 1938) και, αργό- φοροποίητη και μη εκδηλωμένη υπόσταση της
τερα, στα βιβλία του Τέχνη και τεχνική (Art and παγκοσμιότητας, από την οποία προέρχονται
Technics, 1952), Ο μύθος της μηχανής (The όλα τα πράγματα με μετάπλαση. Οι άλλες τάτ-
Myth of the Machine, 2 τόμοι, 1967-70), ο Μάμ- βας παριστάνουν τις μεταπλάσεις αυτής σε
φορντ επισημαίνει ως κύρια αιτία των δεινών διάφορες βαθμίδες. Στην πρώτη βαθμίδα είναι
της σύγχρονης κοινωνίας το σταθερά διευρυνό- η Buddi ή Mahat, η μεγάλη αρχή, ο καθαρός
μενο ρήγμα ανάμεσα στο επίπεδο της τεχνολο- νους. Σε άλλη βαθμίδα είναι η Ahankara, η συ-
γίας και σ" εκείνο του ηθικού βίου, ρήγμα που α- νείδηση της ατομικότητας, η οποία παρέχει τα
πειλεί την ανθρωπότητα με υποδούλωση στην επόμενα στοιχεία, τα πέντε "τανμάντρας", δη-
απρόσωπη Μεγάλη Μηχανή, δηλαδή στην α- λαδή στοιχειώδεις ασώματους προσδιορι-
κραία ορθολογική τεχνοκρατική οργάνωση της σμούς. Αυτά αποτελούν τις αρχές των πέντε
κοινωνίας. Ο Μάμφορντ χαρακτηρίζει την επι- "βχούτας" δηλαδή των ενσώματων στοιχείων.
στημονική και τεχνολογική πρόοδο από την Στη συνέχεια ακολουθούν ατομικές ικανότη-
εποχή του Φ. Μπέικον* και του Γαλιλαίου* ως τες που παράγονται από τη διαφοροποίηση
"διανοητικό ιμπεριαλισμό" με θύματα τον ουμα- της συνείδησης και είναι ένδεκα. Οι δέκα είναι
νισμό* και την κοινωνική δικαιοσύνη. Η επιστή- εξωτερικές και η μία εσωτερική. Η εσωτερική ι-
μη* υποκατάστησε τη θρησκεία* και δημιούργη- κανότητα είναι το "μάνας", το οποίο είναι ταυ-
σε μια νέα κάστα ιερέων, τους επιστήμονες. Για τόχρονα ικανότητα γνώσεως και ικανότητα
να σωθεί η ανθρωπότητα από τούτο τον "δαίμο- πράξεως και είναι απ' ευθείας ενωμένο με την
να" της τεχνικής και της επιστήμης, ο Μάμφορ- ατομική συνείδηση.
ντ κάνει έκκληση για σταμάτημα της ετηστημο-
Βιβλιογρ.: Zimmer Η., Philosophie vnd Religion Indiens.
νικο-τεχνικής προόδου και επιστροφή στον
Frankfurt am Main, 1973.
"χρυσούν αιώνα" της ανθρωπότητας, τον Με- Αλέξ. Καριώτογλου
σαίωνα (παρόμοιες αντιλήψεις εκφράστηκαν
και στον παρθενικό λόγο του Παν. Κανελλόπου- Μανθαντάρα, βλ. Κόλπα
λου στην Ακαδημία, 1958, και στο βιβλίο του
Γεννήθηκα το 1402). Αλλα έργα του: Η πόλη Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος,
στην ιστορία (The C\ty in History, 1961), Τοέργο βλ. Κομμουνιστικό μανιφέστο
μου και η ζωή μου: ένα προσωπικό χρονικό (My
Work and Days: A Personal Chronicle, 1979). Μανιχαϊσμός. Θρησκεία του μεσανατολικού
Γιάν. Κρητικός
χώρου στον 3ο μ.Χ. αι. με ηγήτορα τον Μόνη
(215-275), θρησκευτικό μεταρρυθμιστή από
Μαν (Man) Πολ-ντε (1919-1983). Αμερικανός την Περσία. Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματά
κριτικός της τέχνης και φιλόσοφος. Εργα: του ήταν ο δυαλισμός και ο γνωστικισμός',
Blindness and Insight, Minneapolis, 1983.- The όπως και ο πεσιμισμός*. Στη νεότερη ευρωπαϊ-
Rhetoric of Romantism, New York, 1984.- κή φιλοσοφία ο όρος "μανιχαίος" έγινε συνώ-
Aesthetic Ideology, Minneapolis, 1987. νυμο του "δύίστής" και απέβη υποτιμητική
Δ. n. λέξη. Ο Πασκάλ* μεμφόταν τους λουθηρανούς
ως μανιχαίους, ο Λάιμπνιτς* κατηγορούσε τον
μάνας. Θεμελιώδης όρος της ινδικής φιλοσο- Μπέυλ* για τη διαρχία του και ο Χέγκελ' στιγ-

232
 Μάντβα

μάτιζε καθετί δυαλιστικό στη φιλοσοφία ως Μανούτιος (Manutius ή Manuzio) Άλδος

μανιχαϊκό. Αληθεύει πάντως ότι σπονδυλική (Ρώμη, 1449 - Βενετία, 1515). Ονομαστός τυ-
στήλη του μανιχαϊσμού παραμένει η διαρχία: η πογράφος και ουμανιστής της ιταλικής ανα-
πραγματικότητα σύγκειται από το "καλό" και γέννησης, γόνος οικογένειας καταξιωμένων
το "κακό", που ενσαρκώνονται αντίστοιχα σε Ιταλών φιλολόγων και εκδοτών. Σπούδασε λα-
δυο θεούς, τον δημιουργό και τον σωτήρα, που τινικά στη Ρώμη και ελληνικά στη Φερράρα και
διαρκώς αντιμάχονται. Σε αυτή τη φιλοσοφική στη συνέχεια εγκαταστάθηκε αρχικά στη Μι-
βάση επιπροστίθεται το θρησκευτικό ένδυμα ράντολα και ακολούθως στο Κάρπι, όπου και
του γνωστικισμού, όπου μόνο η γνώση σώζει, διετέλεσε παιδαγωγός των γιων του τοπικού
ούτε η πίστη ούτε η ηθική ούτε η λατρεία. Με ηγεμόνα. Ήρθε σε επαφή με δύο από τις πιο
τη γνώση ανάγεται ο πιστός στον υπέρτατο γοητευτικές φυσιογνωμίες των Ιταλών ηγεμό-
νου, δηλαδή στον Θεό*, κι έτσι σώζεται δια της νων, τους ουμανιστές Τζιοβάννι Πίκο ντέλλα
αυτογνωσίας. Η βιοθεωρία του μανιχαϊσμού Μιράντολα και Αλμπέρτο Πίο του Κάρπι, την υ-
ήταν πεσιμιστική, αφού δεχόταν τον άνθρωπο ποστήριξη των οποίων εξασφάλισε προκειμέ-
"ερριμμένον" μέσα στον κόσμο του κακού υπό νου να υλοποιήσει τα τολμηρά για την εποχή
τη σκέπη ενός θείου ανωτάτου νοός, όπου α- σχέδιά του. Στόχος του ήταν να συλλέξει και
νάγεται κάποιος μόνο μέσα από τη γνώση του να αντιπαραβάλει χειρόγραφα, να προβεί στις
εαυτού του. Αξιοπρόσεκτη είναι η διάδοση του απαραίτητες διορθώσεις και τελικά να αποκα-
μανιχαϊσμού, παρά τους πολλούς διωγμούς ταστήσει και να τυπώσει το σύνολο των σπου-
που υπέστη από τον Διοκλητιανό, τον Αυγου- δαιότερων διασωθέντων γραπτών μνημείων,
στίνο* και τον Ιουστινιανό όπως και από το
πρώτιστα της κλασικής ελληνικής και κατά
Ισλάμ*. Η εξάπλωση των μανιχαϊκών δοξασιών
δεύτερο λόγο της λατινικής γραμματείας.
αρχίζει από την ιβηρική χερσόνησο και κατα-
Ορμητήριο των τυπογραφικών του επιχειρήσε-
λήγει στη σινική θάλασσα, όταν στον 9ο αι. α-
ων έγινε από το 1490 η Βενετία. Ενας μεγάλος
πόλαυε την κρατική αναγνώριση στην Κίνα για
αριθμός Ελλήνων και Ιταλών λογίων συνέδρα-
να απαγορευθεί κατόπιν. Χριστιανοί μανιχαίοι
μαν στην ευόδωση του μεγαλόπνοου οράμα-
του Μεσαίωνα ήταν οι Παυλικιανοί* στην
τος του Μανούτιου, μολονότι το ποσοστό συμ-
Αρμενία, οι Βογόμιλοι* στη Βουλγαρία και οι
Καθαροί* στη Γαλλία. μετοχής που αντιστοιχεί στον καθένα δεν μπο-
ρεί -λόγω έλλειψης πηγών- να εκτιμηθεί με α-
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος, Φαινομενολογία της θρησκείας. κρίβεια. Το πιο σίγουρο είναι πως γύρω στο
Αθήνα. 1995.- S. Runciman, The Medieval Manichee. 1502 συστήθηκε, με σημείο αναφοράς τον Μα-
Cambridge. 1947.- G. Widengren, Mani und der Mani-
νούτιο και με σκοπό την προώθηση των ελλη-
chaismus. Stuttgart. 1961.
Μάριος Μπέγζος νικών γραμμάτων, ένας κύκλος διανοούμενων
που συναποτέλεσαν την "Νεα Ακαδημία" (Nea-
Μανκόφσκι Λεβ Αλεξάντροβιτς (1900-1964). cademia). Από τα μέλη της τελευταίας μπορού-
Σοβιετικός φιλόσοφος, ιστορικός της φιλοσο- με με αρκετή ασφάλεια να ονομάσουμε περί-
φίας με σημαντική συμβολή στη διερεύνηση που 40, μεταξύ των οποίων τους: Μάρκο Μου-
της "διαλεκτικής λογικής"* και της μεθοδολο- σούρο, Ιανό Λάσκαρη", Δημήτριο Δούκα, Πιέ-
γίας του Κεφαλαίου. Παρά τις διώξεις που είχε τρο Μπέμπο και Ερασμο*.
υποστεί από το επίσημο καθεστώς (1938- Το πλήθος των πρώτων εκδόσεων (editiones
1944), ανέπτυξε πλούσιο μαρξιστικό παιδαγω- principes, γνωστές αλλιώς ως Αλδίνες), που τυ-
γικό και ερευνητικό έργο. Εργα: Ο Σπινόζα και πώθηκαν στον εκδοτικό οίκο του Μανούτιου
ο υλισμός, Μόσχα - Λένινγκραντ, 1930.- Οι λο- από το 1494 έως το 1515, αποτελεί θαυμαστό ε-
γικές κατηγορίες στο "Κεφάλαιο" του Κ. Μαρξ, πίτευγμα. Ανάμεσα σ" αυτές ανήκει το έργο του
Μόσχα, 1962.- Οι κατηγορίες "πράγμα" και Μουσαίου (1494), του Θεόκριτου*, του Ησίο-
"σχέση" στο "Κεφάλαιο" του Κ. Μαρξ, "Voprosi δου*, οι πρώτες εκδόσεις του Αριστοτέλη*
Filosofii" No 5,1956.- Ο γνωσεοθεωρητικός χα- (1495-1498), του Αριστοφάνη (1498), τα έργα
ρακτήρας της ερευνητικής μεθόδου στο "Κε- του Θουκυδίδη*, του Σοφοκλή, του Ξενοφώντα",
φάλαιο" του Κ. Μαρξ, στο: "Διαλεκτική - θεω- του Ευριπίδη και του Δημοσθένη (1502-1504),
ρία της γνώσης", Μόσχα, 1964.- Για το ζήτημα κείμενα του Κικέρωνα', του Οράτιου κ.λπ.
της ψυχολογίας της λατρείας του Στάλιν, Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
"Vopr. Filos.", No 1, 1989.
Δ. π. Μάντβα (1199-1278). Ινδός φιλόσοφος θεμε-

233
Μάντεθιλ

λιωτής της κινήσεως των Μάντβας, η οποία υ- church and national happiness, 1723).- Μια έ-
πάρχει μέχρι σήμερα. Ήταν βραχμάνος δια- ρευνα για την καταγωγή της τιμής και για τη
νοητής και φανατικός στη διάδοση των ηθικών χρησιμότητα του χριστιανισμού στον πόλεμο
ιδεωδών του. Από τον βιογράφο του Ναραγιά- (An enquiry into the origin of honour and the
να θεωρήθηκε ως ενσάρκωση του Βάγιου, usefulness of Christianity in war, 1732).
θεού του ανέμου, γιου του θεού Βισνού. Είχε Βιβλιογρ.: J. M. Robertson, Pioneer Humanists ( 1907).- R.
επηρεαστεί από το φιλοσοφικό σύστημα Νυά- Stammler, Mandevilles Bienenlabel (1918).- P. Munster-
για*. Κατά τον Μάντβα ο Βισνού είναι η ανώτε- mann. Mandevilles Bienenfabel (1960).
ρη προσωπική αρχή. Ο κόσμος είναι πραγματι- Γιάν. Κρητικός
κός. Η διαφορά μεταξύ Θεού και ψυχής είναι
πραγματική. Όλα τα όντα (jivas) υπόκεινται μαντεία. Η μαντεία είναι άμεσα συνδεδεμένη
στον Βισνού και ανήκουν σε ανώτερες και κα- με την πορεία του ανθρώπου σε όλες τις επο-
τώτερες τάξεις. Στο σύστημά του βασίζεται η χές και σε όλες τις κοινωνίες. Οπως έχει γρά-
πενταπλή διαφορά των όντων και του θείου, ψει ο Ρεϋμόν Μπλοχ*, η μαντεία ανταποκρίνε-
την οποία οφείλουν να κατανοήσουν όσοι επι- ται στην τάση εκείνη που μοιάζει να είναι έμ-
θυμούν να σωθούν. Αυτή η πενταπλή διαφορά φυτη στο ανθρώπινο πνεύμα, όποιος κι αν
είναι μεταξύ: α. θεού και ατομικής ψυχής (jiva) είναι ο βαθμός εξέλιξής του, να μάθει με όλα
β. θεού και αψύχων (jada) γ. Διαφόρων ατομι- τα μέσα το παρελθόν, το παρόν και κυρίως το
κών ψυχών (jivas) δ. Των jivas και των αψύχων μέλλον του. Η μαντεία συμβαδίζει συχνά τόσο
(jada) και ε. Των διαφόρων αψύχων πραγμά- με τη θρησκεία όσο και με τη μαγεία. Με τη
των. θρησκεία, όπως και με τη μαντεία, βρισκόμα-
Βιβλιογρ.: J. Gonda. Les religions de I' Inde, II. L'
στε στον χώρο του υπερφυσικού και η θρη-
hindouisme récent. Payot, Paris, 1965.
σκεία συχνά καταφεύγει στη μαντεία για εξυ-
Αλέξ. Καριώτογλου πηρέτηση δικών της σκοπών. Οι μαντευτικές
πρακτικές χρησιμοποιούν μεθόδους που προ-
Μάντεθιλ (Mandeville) Μπέρναρντ (1676- έρχονται από τη μαγεία. Διακρίνονται δύο είδη
1733). Αγγλος φιλόσοφος και ηθογράφος, για- μαντείας: η εμπνευσμένη μαντεία και η επαγω-
τρός, Γάλλος στην καταγωγή. Οι υλιστικές φι- γική μαντεία. Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε
λοσοφικές του αντιλήψεις διαμορφώθηκαν μια ιδιάζουσα σχέση μεταξύ του μάντη και των
υπό την επίδραση των θεωριών του Χομπς* και θείων δυνάμεων: μετά από κατάλληλη προε-
του Λοκ*. Υπήρξε φίλος του Φράνκλιν*. Έγρα- τοιμασία, ο μάντης δέχεται την είσοδο του
ψε πολλά έργα ηθικής, σε μερικά από τα οποία θείου μέσα του και ο θεός μιλάει με το στόμα
σε ύφος λιβέλου και σάτιρας ειρωνεύεται και του. Εδώ εντάσσονται οι διάφορες μορφές κα-
σαρκάζει την πλαστή αισιοδοξία της πριν από ταληψίας και συνήθως τα λόγια που εκφέρο-
τον Διαφωτισμό* εποχής, που υποστήριζαν νται δεν είναι σαφή, γι' αυτό και χρειάζονται
(στις αρχές του 18ου αι.) φιλόσοφοι μεγάλου περαιτέρω ερμηνεία. Στη δεύτερη περίπτωση,
κύρους, όπως ο Λάιμπνιτς' και ο Σάφτσμπερυ*. η μαντεία γίνεται μέσω σημείων. Εδώ συνα-
Κεντρική ιδέα του είναι το ασυμβίβαστο ανά- ντάμε μια μεγάλη ποικιλία, τόσο των θεωρού-
μεσα σε μιαν υποθετική απόλυτα άψογη ηθική μενων ως σημείων όσο και των ερμηνευτικών
συμπεριφορά των ανθρώπων και στην πρόοδο* διαδικασιών που αυτά επιδέχονται. Υπάρχει
του υλικοτεχνικού πολιτισμού. Αυτό που κάνει μια ολόκληρη συμβολική των σημείων, την
τον υλικοτεχνικό πολιτισμό να προοδεύει προς οποία ο μάντης είναι ο μόνος που κατέχει. Το
όφελος όλων είναι τα εγωιστικά συμφέροντα* όνειρο και η αστρολογία είναι προνομιούχοι
των ανθρώπων, οι φιλοδοξίες και οι πόθοι τομείς για την άσκηση της μαντικής τέχνης.
τους, η φιληδονία και η επιθυμία τους για πο- Δημ. Τσατσούλης
λυτέλεια, που σπρώχνουν στη δράση, στη δη-
μιουργία και, συνακόλουθα, στη δόμηση του υ- ΜαντυαμΙκα. Από τις σημαντικότερες φιλοσο-
λικοτεχνικού πολιτισμού. Κυριότερα έργα: Ο φικές σχολές του Μαχαγιάνα Βουδισμού, την
μύθος των μελισσών: ή ατομικά βίτσια, δημό- οποία θεμελίωσε ο σχεδόν μυθικός Ναγκαρ-
σια οφέλη (The Fable of the Bees: or, Private ζούνα (περ. 150 μ.Χ.). Το φιλοσοφικό σύστημα
vices, Public benefits, 1705).- Ελεύθερες σκέ- Μαντυαμίκα ή "σύστημα του μέσου" αρνείται
ψεις για τη θρησκεία, την εκκλησία και την ευ- τη βραχμανικής προελεύσεως έννοια της ου-
τυχία του έθνους (Free thoughts on religion, the σίας και διακηρύσσει ότι όλα τα πράγματα στε-

234
 Μάξιμος

ρούνται μιας ξεχωριστής ουσίας. Κατά συνέ- φτάνοντας μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση,
πεια μόνο το "κενό" (shunyata) υπάρχει. Αυτή η τον 19ο αιώνα. Από τα βιβλία του κυκλοφόρη-
υπέρτατη αλήθεια εμπλέκει την ταυτότητα της σε στα ελληνικά από το ΕΚΚΕ το 1973 το Στοι-
φαινομενικής ύπαρξης μέσα στα πλαίσια του χεία Κοινωνιολογίας I, όπου αναλύονται βασι-
κενού της "νιρβάνα" και της "σαμσάρα". Πρό- κές κοινωνιολογικές έννοιες.
κειται για μια αλήθεια που είναι αντίθετη στην Δημ. Τσατοούλης
καθημερινή λογικοφανή αλήθεια. Το κενό
όμως θεωρείται θετική αρχή" γι' αυτό και χρη- Μανχάιμ (Mannheim) Καρλ (1893-1947). Γερ-
σιμοποιείται ως μονοδικό, ενεργό μέσον πνευ- μανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος. Διετέλε-
ματικής πορείας. "Φιλοσοφικά", γράφει ο σε καθηγητής της κοινωνιολογίας στη Φρανκ-
Zimmer, "ως μεταφυσική διδασκαλία, οδηγεί η φούρτη και στο Λονδίνο. Υπήρξε μαθητής του
διατύπωση αυτή σ' έναν Δοκητισμό. Ο κόσμος, Μαξ Βέμπερ*, αλλά οφείλει τη θεωρητική-γνω-
ο Βούδας και η Νιρβάνα δεν είναι τίποτε άλλο σιολογική του συγκρότηση στη σχολή του Ρίκ-
από φιγούρες ενός εντελώς κενού ονείρου". κερτ* και του Χούσσερλ*. Κύριο τομέα έρευ-
Αυτή όμως η βουδιστική φιλοσοφία δεν επιζη- νάς του αποτέλεσε η κοινωνιολογία της γνώ-
τεί να γίνει ένα εργαλείο του νου, αλλά να με- σης*, την οποία και ίδρυσε επιχειρώντας μιαν ι-
ταμορφώσει τον νου σε εμπειρία. διότυπη συσσωμάτωση των πορισμάτων της
Βιβλιογρ.: Η. Zimmer, Philosophie und Religion Indiens, γερμανικής θεωρητικής κοινωνιολογίας με την
Frankfurt am Main, 1973. υλιστική αντίληψη της ιστορίας, αλλά παραμέ-
Αλέξ. Καριώτογλου νοντας στον χώρο του ιδεαλισμού.
Ο Μανχάιμ επιδίωξε να μελετήσει συστηματι-
Μαντράς (Mendras) Ανρί (γεν. 1927). Γάλλος κά τους παράγοντες* που διέπουν τη σκέψη
κοινωνιολόγος. Σπούδασε στη Σορβόννη και των κοινωνικών ομάδων, θεωρώντας την κοι-
από το 1953 εργάσθηκε ως ερευνητής του νωνιολογία της γνώσης ως μιαν "εμπειρική ε-
Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της πιστήμη των γεγονότων", που έχει ως θέμα με-
Γαλλίας. Ειδικεύθηκε στην Αγροτική Κοινωνιο- λέτης την "υπαρκτή σκέψη" των ανθρώπινων
λογία, την οποία δίδαξε στο Ινστιτούτο Πολιτι- ομάδων. Ξεκινώντας από τον ιστορισμό του
κών Σπουδών του Παρισιού. Ως εμπειρογνώ- Τρελτς* (Troeltsch), αλλά και από τον Μαρξ*
μων της ΟΥΝΕΣΚΟ ανέλαβε την οργάνωση και τον Φρόυντ*, θεωρούσε την ιδεολογία* ως
στην Ελλάδα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνι- ψευδή συνείδηση*, ως αυθόρμητα ή ενσυνεί-
κών Ερευνών (ΕΚΚΕ), ενώ, τη δεκαετία του '60 δητα παραμορφωμένη ερμηνεία της πραγματι-
ήλθε μαζί με τον Μπερνάρ Κεζέρ στην Ελλάδα κότητας, ερμηνεία που καθορίζεται από τις
και επισκέφθηκαν χωριά της Ηπείρου, επικε- διαφορετικές κοινωνικές θέσεις των ανθρώ-
φαλής ερευνητικής ομάδας κοινωνιολόγων. πων. Αρνιόταν, έτσι, την πραγματική γνωστική
Καρπός αυτής της επίσκεψης το βιβλίο του Six αξία της ιδεολογίας. Ο Μανχάιμ φαντάστηκε κι
villages d'Epire (1960). H μέλετη του Sociétés έναν νέου τύπου άνθρωπο του μέλλοντος, η
paysannes (1976) παραμένει βασικό εγχειρίδιο διάπλαση του οποίου πρέπει να βασίζεται σε
για την προσέγγιση της Αγροτικής Κοινωνίας "θρησκευτικά πρότυπα". Κυριότερα έργα: Ιδεο-
στο σύνολό της. Εδώ διακρίνει τρεις ευρύτε- λογία και ουτοπία (1929).- Το πρόβλημα μιας
ρες περιόδους ως απόρροια των τριών σημα- κοινωνιολογίας της γνώσης (1925).- Δοκίμια
ντικότερων επαναστάσεων που γνώρισε η αν- κοινωνιολογίας και κοινωνικής ψυχολογίας
θρωπότητα: την αγροτική επανάσταση, την α- (1953).- Δοκίμια κοινωνιολογίας της κουλτού-
στεακή (των πόλεων) και τη βιομηχανική. Στην ρας (1956) κ.ά.
κάθε περίοδο που ακολουθεί εντοπίζει σημα- Βιβλιογρ.: Η. J. Lieber, Sein und Erkennen. Zur philo-
ντικές διαφοροποιήσεις στην εν γένει οργάνω- sophischen Problematik der Wissensoziologie bei K.
ση της αγροτικής κοινωνίας διακρίνοντας τους Mannheim ("Z. philos. Forschung". 1949, Bd 3. H. 2).
αντίστοιχους τύπους αγροτών: τους πρωτόγο- Γιόν. Κρητικός
νους, τους χωρικούς και τους γεωργούς. Εξε-
τάζει αναλυτικά τη δεύτερη περίοδο, εκείνη Μάξιμος ο Γραικός (το πραγματικό του όνομα
των χωρικών, που ακολουθεί την αστεακή επα- Μιχαήλ Τρεβώλης, Αρτα, περ. 1475 - Μονή Αγ.
νάσταση, η οποία και επεκτείνεται στη μεγα- Σεργίου Μόσχας, 1556). Θεολόγος, φιλόσο-
λύτερη περίοδο των ιστορικών χρόνων, αρχί- φος, φιλόλογος. Ήταν μοναχός στον Αθω
ζοντας από το 5000 με 4000 π.Χ. περίπου και όταν το 1518 κλήθηκε στη Ρωσία από τον Βα-

235
Μάξιμος ο Εφέσιος

σίλειο Γ, για να μεταφράσει αρχαίους Ελλη- χαρακτήρα, καθώς και διάφορα κείμενα κατά
νες συγγραφείς. Διεφώνησε με την επίσημη της αστρολογίας και της δεισιδαιμονίας.
Εκκλησία και οι Σύνοδοι του 1525 και του 1531 Βιβλιογρ.: Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ο Γοαικός, ο πρώτος
τον καταδίκασαν για τις απόψεις του και πέρα- φωτιστής των Ρώσων, Αθήνα. 1950 - Μ. Ν. Γκρόμοφ. Μά-
σε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στη φυ- ξιμος ο Γοαικός, Μόσχα. 1983.
λακή. θεοχ. ΚεσσΙδης
Χαρακτηριστικό της κοσμοθεωρίας του Μάξι-
μου ήταν η οντολογικοποίηση της ηθικής, η ε- Μάξιμος ο Εφέσιος (Εφεσος, ; - Κωνσταντι-
πέκταση της πάλης του καλού και του κακού σ' νούπολη, 372 μ.Χ.). Νεοπλατωνικός φιλόσο-
όλο το Σύμπαν. ΓΓ αυτό και θεωρούσε ότι το φος, δάσκαλος και σύμβουλος του βυζαντινού
πρακτικό μέρος της φιλοσοφίας είναι πρωτεύ- αυτοκράτορα Ιουλιανού* του Παραβάτη. Σπού-
ον έναντι του θεωρητικού, ότι η τάση για πάλη δασε στην Πέργαμο κοντά στον Αιδέσιο* που,
είναι προτιμητέα έναντι της τάσης για την κα- ως μαθητής του Ιάμβλιχου*, ανήκε στον λεγό-
τάκτηση της αλήθειας, ενώ την Ιστορία την εν- μενο "ανατολικό" Νεοπλατωνισμό*, δηλαδή
νοούσε ως στίβο πάλης του καλού και του τον Νεοπλατωνισμό ανακατεμένο με δεισιδαι-
κακού. Την κατάρρευση των αυτοκρατοριών μονίες και μαγικές πράξεις. Με αυτό τον χαρα-
της Αθήνας, της Ρώμης και του Βυζαντίου την κτήρα της φιλοσοφίας ο Μάξιμος επηρέασε
ερμήνευε ως αποτέλεσμα του εκφυλισμού και τον Ιουλιανό και συντέλεσε σε μεγάλο βαθμό
της παραβίασης των κανόνων της ηθικής. Την ώστε ο αυτοκράτορας να επιστρέψει στην αρ-
αιτία των κοινωνικών δεινών την έβλεπε στην χαία εθνική θρησκεία. Στη γραμμή του ερμη-
αχαλίνωτη δίψα του πλουτισμού. ΓΓ αυτό και νευτικού έργου των νεοπλατωνικών φιλοσό-
κήρυττε την άρνηση των εγκόσμιων αγαθών εν φων ο Μάξιμος αναφέρεται και ως συντάκτης
ονόματι των πνευματικών, την κατάργηση της ενός υπομνήματος στο αριστοτελικό έργο Κα-
μοναστηριακής ιδιοκτησίας, στηλίτευε τη τηγορίαι. Η βιογραφία του Μάξιμου από τον
μέθη, την αρπαγή, τη δωροληψία και τα άλλα Ευνάπιο* περιέχει πολλά μυθιστορηματικά
αρνητικά φαινόμενα της ρωσικής ζωής της ε- στοιχεία.
ποχής του. "Πίστη χωρίς αγαθά έργα, είναι Ε. Ν. Ρούσσος
πίστη νεκρή", έλεγε.
Τέκνο του ελληνικού λαού και της εποχής της Μάξιμος ο Ομολογητής (580-655). Ανήκει στις
πρώιμης Αναγέννησης, ο Μάξιμος επεδίωξε να κορυφαίες θεολογικές μορφές του Βυζαντίου.
συνενώσει την κληρονομιά της κλασικής Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ο στοχα-
Ελλάδας (ιδιαίτερα τη φιλοσοφία του Σωκρά- στής που επιτελεί μια καίριας σημασίας θεολο-
τη*, του Πλάτωνα* και του Αριστοτέλη*), την γική σύνθεση, υπό την έννοια ότι συνέλαβε τις
κοσμική εκπαίδευση, με τα δόγματα της χρι- διήκουσες δογματικές και μεθοδολογικές στα-
στιανικής πίστης. Εθετε τη θρησκεία υπεράνω θερές του Χριστιανισμού* και τις παρουσίασε
της φιλοσοφίας, ωστόσο αναγνώριζε την αξία με ενάργεια τόσο κατά την ιδιαίτερη σημασία
της φιλοσοφίας ως όπλου για τη σωστή επιλο- τους όσο και κατά την αμοιβαία διαπλοκή τους.
γή του καλού και την εδραίωσή του. Ο μονα- Υπό μια κατ' οικονομίαν διάκριση, τα έργα του
χός του Αθω οραματιζόταν την πολιτική ανα- μπορούν να καταταγούν σε τρεις κατηγορίες:
γέννηση του Βυζαντίου υπό την ηγεσία ενός σε ηθικά, σε δογματικά και σε εκκλησιολογικά,
ορθόδοξου τσάρου από τη δυναστεία των ηγε- που εμφανίζουν όμως μεταξύ τους άρρηκτη ε-
μόνων της Μόσχας. σωτερική συνοχή.
Ο Μάξιμος Γραικός ήταν ένας από τους Δια- Το πιο συστηματικό από τα ηθικά είναι το: Κε-
φωτιστές της Ρωσίας. Ο ρόλος του στην ανά- φάλαια περί Αγάπης. Εδώ ως κύριο στόχο ο
πτυξη της ρωσικής φιλολογίας, ιδιαίτερα της Μάξιμος έχει να καταγράψει τους όρους εκεί-
γραμματικής, της φιλοσοφίας και κυρίως της νους που συνθέτουν το ασκητικό ιδεώδες. Το-
ρωσικής θρησκευτικής σκέψης είναι ισάξιος με νίζει ότι η φιλαυτία αποτελεί την αφετηρία για
τον ρόλο του Θεοφάνη του Γραικού στην ιστο- την ανάπτυξη εμπαθών διαθέσεων, οι οποίες,
ρία της ρωσικής ζωγραφικής. Στην πλούσια κατά το ότι καταργούν την επικοινωνιακότητα,
γραμματολογική κληρονομιά του περιλαμβά- οδηγούν σε μια συνολική υπαρξιακή εκτροπή.
νονται επίσης εργασίες για τη διόρθωση των Ως αντίδοτο της φιλαυτίας προβάλλει την
λαθών στις μεταφράσεις θεολογικών και εκ- αγάπη, στην οποία αποδίδει απόλυτο χαρακτή-
κλησιαστικών βιβλίων, έργα λεξικογραφικού ρα, εκλαμβάνοντάς την ως καθολική αναφορι-

236
 Μάξιμος Πλανούδης

κότητα προς το σύνολο των δημιουργημάτων θίδρυμα αναλαμβάνει, σε κλίμακα ιστορικής α-

και προς τον θεό*, θεωρεί την αγάπη ως κρι- νάπτυξης, να φέρει σε άμεση συνάφεια με την
τήριο της αλήθειας και υποστηρίζει ότι αυξάνε- Αγία Τριάδα το σύνολο του παραχθέντος κό-
ται όσο ο άνθρωπος απεγκλωβίζεται από τα ε- σμου. ΓΓ αυτό ουσιαστικά πρέπει να εκλαμβά-
γωιστικά πάθη και κατακτά την ελευθερία της νεται ως πηγή του κοσμικού πληρώματος.
συνείδησής του. Ιστορική έμεινε, τόσο για την αγωνιστικότητά
Πλήρης από δογματικές θεμελιώσεις είναι η της όσο και για τη θεωρητική τεκμηρίωσή της,
πραγματεία του Περί διαφόρων αποριών, όπου η στάση του Μάξιμου απέναντι στον μονοθε-
ως γενικός στόχος προβάλλεται η αναίρεση λητισμό*-μονοενεργητισμό. Υποστηρίζει ότι
του Ωριγένη* στο ζήτημα της δημιουργίας*. Με στον ενσαρκωθέντα θείο Λόγο συνυπάρχουν
σπάνια για τις επιλογές της επιχειρηματολο- ασυγχύτως το θείο και το ανθρώπινο στοιχείο.
γία, ανατρέπει τις ωριγενικές απόψεις, ότι υ- Ανάμεσά τους, ωστόσο, δεν υπάρχει καμιά πο-
πήρχε μια αρχική ενότητα λογικών ψυχών και σοτική αναλογία, αλλά η συνάφειά τους αντα-
Θεού, ότι αυτή η ενότητα διεσπάσθη λόγω της νακλά μια ελεύθερη πράξη του Λόγου να προ-
εκτροπής των ψυχών, ότι ο θεός τις ενέταξε σλάβει πλήρως την ανθρωπινότητα. Στο πρό-
σε σώματα για να τις τιμωρήσει και ότι η επι- σωπο του Ιησού Χριστού το ανθρώπινο στοι-
στροφή τους στην περιοχή του προϋποθέτει χείο διατηρεί την καθαρότητά του και ελεύθε-
την εγκατάλειψη των σωμάτων. Υποστηρίζει ρα οικειοποιείται το θείο. Ετσι, συνυπάρχουν
ότι οι ψυχές δεν προϋπάρχουν των σωμάτων δύο θελήσεις και δύο ενέργειες, μ' έναν τρόπο
και ότι δημιουργήθηκαν μαζί ως θετική πράξη που οριοθετεί την αγάπη και τον σεβασμό του
του θεού. Η δημιουργική κίνηση του θεού θεού απέναντι στον άνθρωπο και συγχρόνως
είναι συνολικά καλή και έτσι ανατιμάται στην προβάλλει εναργέστατα τον βαθμό και τη δυ-
κλίμακα των αξιών ο κόσμος της εμπειρίας*. Ο νατότητα θέωσης της ανθρώπινης φύσης.
θεός δεν δημιουργεί τον υλικό κόσμο για να Συνολικά εκτιμώμενο το έργο του Μαξίμου
τιμωρήσει, αλλά για να εκφράσει, μέσα σ" ένα μπορεί να θεωρηθεί ως μια απειροδύναμη σύν-
πλαίσιο απόλυτης ελευθερίας του, την χωρίς θεση του Χριστιανισμού της Ανατολής. ΓΓ
όρια αγαπητική διάθεσή του. Ως εκ τούτου, η αυτό και η επίδρασή του συνεχίζεται με αμείω-
αναγωγή του ανθρώπου προ τον θεό δεν κα- το τρόπο έως και σήμερα.
ταργεί τα σώματα. Φυσικά μια τέτοια κίνηση α- Βιβλιογρ.: Ν. Ματσούκα, Κόομος. άνθρωπος και κοινωνία
παιτεί να αποκοπεί ο άνθρωπος από την επιφα- κατά τον Μάξιμο Ομολογητή.- Η. U. von Balthasar,
νειακή προσέγγιση των πραγμάτων και από Kosmische Liturgie.
τον ευδαιμονισμό των αισθήσεων. Στην ίδια Xp. Τερέζης
πραγματεία γίνεται λόγος και για τις ενέργειες
του θεού, οι οποίες κατά το ότι είναι άκτιστες Μάξιμος ο Τύριος (Τύρος, περ. 125-185 μ.Χ.).
διατηρούν την υπερβατικότητά τους απέναντι Ρήτορας με φιλοσοφική μόρφωση, αυτοαπο-
στα όντα, ενώ κατά το ότι είναι δημιουργικές καλούμενος πλατωνικός φιλόσοφος. Δίδαξε
βρίσκονται σε σχέση μαζί τους. στην Αθήνα και στη Ρώμη, αλλά δεν φαίνεται
Παρά το γεγονός ότι στην πραγματεία του Μυ- να εκπροσωπούσε καμιά φιλοσοφική σχολή.
σταγωγία ο Μάξιμος επεξεργάζεται ποικίλα Από το συγγραφικό έργο του έχουν σωθεί 41
θέματα, μπορούμε βάσιμα να υποστηρίξουμε λόγοι ή "διαλέξεις", όπου πραγματεύεται φιλο-
ότι κυρίως στρέφεται στη θεμελίωση της σοφικά θέματα.
Εκκλησιολογίας του. Εκκινεί από τη βασική Ε. Ν. Ρούσσος
θέση ότι στόχος του ανθρώπου και του σύμπα-
ντος κόσμου είναι να ανυψωθούν προς τον Μάξιμος Πλανούδης (1260-1310). Ενας από
Θεό. Η άνοδος αυτή αποτελεί μια δυναμική και τους κύριους εκφραστές της φιλολογικής ανα-
προοδευτικώς αύξουσα κίνηση, διερχόμενη γέννησης του Βυζαντίου κατά την παλαιολό-
από διάφορα στάδια. Ο κατεξοχήν χώρος γεια περίοδο. Πρόκειται για προσωπικότητα με
εντός του οποίου πραγματώνεται η πορεία ευρύτητα γνώσεων, τόσο στον επιστημονικό
προς το θείο είναι η Εκκλησία. Πρόκειται για όσο και στον φιλοσοφικό τομέα. Ήταν ένας
έναν χώρο που δεν προσδιορίζεται, τουλάχι- από τους ελάχιστους βυζαντινούς στοχαστές
στον στην αφετηρία του,ανθρωποκεντρικά, που μελέτησαν συστηματικά τη λατινική φιλο-
αλλά που είναι εξαρχής ενταγμένος στο σχέ- λογία και τη θεολογία της Δυτικής Εκκλησίας.
διο της θείας οικονομίας. Ως θείο, λοιπόν, κα- Μετέφρασε, μάλιστα, πολλά λατινικά κείμενα,

237
Μσρβούργου

ανάμεσα στα οποία και το De Trinitate του Αυ- Με το σύνθημα "Επιστροφή στον Kant" και με
γουστίνου*. Ιδιαιτέρως ασχολήθηκε με τα Μα- δηλωμένη την αντίρρηση της στον ρομαντικό
θηματικά, τόσο ως σχολιαστής όσο και ως ιδεαλισμό που επικρατούσε στη Γερμανία του
πρωτότυπος ερευνητής. Συγκεκριμένα, σχο- 1850, η Σχολή του Μαρβούργου στράφηκε
λίασε επιστημονικές πραγματείες του αλεξαν- σχεδόν ολοκληρωτικά στη μελέτη της επιστη-
δρινού μαθηματικού Διόφαντου, επεξεργάσθη- μονικής γνώσης, απορρίπτοντας παράλληλα
κε τον αριθμό μηδέν με βάση τις μελέτες του τη μεταφυσική*. Ωστόσο, η εμπιστοσύνη στην
στα Μαθηματικά των Ινδών και εισηγήθη προ- επιστημονική γνώση δεν στηρίζεται στο γεγο-
τάσεις για την τετραγωνική ρίζα. Τη φήμη του νός ότι η επιστήμη αφορά αντικείμενα της ε-
επίσης οφείλει και στις εξαιρετικές για τα επι- μπειρίας (εν αντιθέσει προς τη μεταφυσική)· ο
στημονικά κριτήρια της εποχής του αστρονομι- λογικός χαρακτήρας της επιστήμης, καθώς και
κές γνώσεις. Ο χώρος όμως στον οποίο κατε- η μέθοδός της είναι που της δίνουν τα πρωτεία
ξοχήν ανεδείχθη ως στοχαστής ευρύτατου βε- και δικαιολογούν την αξία της, όχι το περιεχό-
ληνεκούς ήταν ο φιλολογικός. Στην επιτυχία μενο των εννοιών της. Η φιλοσοφία, με τη
του αυτή βοηθήθηκε ιδιαιτέρως από την εκτε- σειρά της, δεν γίνεται θεραπαινίς της επιστή-
νέστατη γνώση που διέθετε της αρχαίας ελλη- μης ούτε αποτελεί ειδική μορφή επιστημονικής
νικής γραμματείας και από τη γόνιμη αφομοίω- γνώσης, αλλά συστηματικός έλεγχος και στο-
σή της. Συνέταξε έξοχα σχόλια σε ευάριθμα χασμός πάνω στις μεθόδους και στα πορίσμα-
κείμενά της, ενώ παράλληλα εντυπωσιάζει σε τα της επιστήμης.
όλες τις σχετικές πραγματείες του για την επι- Τόσο ο Cohen, όσο και ο Natorp ταύτισαν το
στημονική και κριτική ευαισθησία με την οποία Denken (Νοείν) με το Sein (Είναι), μάλιστα το
αξιοποιεί την αρχαιογνωσία του. Η ικανότητά Είναι προκύπτει μέσα από αυστηρά λογικές
του αυτή ιδιαιτέρως παρουσιάζεται τόσο στη διαδικασίες, ως αντικείμενο μιας συνειδήσεως
μορφή διατύπωσης όσο και στο περιεχόμενο η οποία προχωρεί βάσει αντικειμενικών μεθό-
της θεματολογίας του. Από αυτά θα μπορού- δων. Το "καθ' αυτό πράγμα" (Ding an sich) δεν
σαμε να υποστηρίξουμε ότι υφολογικά, γλωσ- είναι τίποτε, εάν δεν είναι στο βάθος του λογι-
σικά και δομικά είναι ένας αξιόλογος συνεχι- κό, προερχόμενο από τη διάνοια, της οποίας οι
στής του κλασικού στοχασμού. Επιστημονικώς κατηγορίες αποτελούν στον υπερβατικό ιδεα-
αξιόλογα είναι και τα κείμενά του Περί Γοαμ- λισμό τις βασικές κατηγορίες του Είναι. Η
ματικής και Περί Συντάξεως. Ως βυζαντινός η- Νόηση (Vernunft) και η εν τη νοήσει δημιουρ-
σχολήθη επίσης και με θεολογικά ζητήματα. γημένη γνώση δημιουργούν το αντικείμενο
Συνέταξε, μάλιστα, και ένα κείμενο, στο οποίο των επιστημών.
διατυπώνει τις αντιρρήσεις του απέναντι στις Για τη σχολή του Μαρβούργου, η Ηθική* απο-
θεολογικές αντιλήψεις των Δυτικών για την εί- τελεί προϊόν της Καθαρής Βούλησης, ενώ η
σοδο του Filioque στο "Σύμβολο της πίστεως". Τέχνη* στηρίζεται στο Καθαρό Συναίσθημα.
Εκτός από το συγγραφικό έργο του, ασχολή- Τόσο η Ηθική, όμως, όσο και η Τέχνη ανήκουν
θηκε και με την εκπαίδευση, διδάσκοντας στην στη σφαίρα του Πρακτικού Λόγου, προς τον
Κωνσταντινούπολη βασικές εγκύκλιες σπου- οποίο η Σχολή του Μαρβούργου αντιπαραθέτει
δές. Η εν γένει, πάντως, παρουσία του ήταν τον Καθαρό Λόγο, στον οποίο βασίζεται η Επι-
τέτοια, που αιτιολογούσε το γιατί η επίδρασή στήμη. Η απόρριψη του Ding an sich, καθ' όσον
του δεν διήρκεσε μόνον όσο η ζωή του Βυζα- αυτό δεν προέρχεται από τη σφαίρα του
ντίου, αλλά συνεχίστηκε και κατά την περίοδο λόγου, και η άρνηση της συμβολής της αισθη-
της Τουρκοκρατίας. τικότητας (Sittlichkeit) οδηγούν τον λογικό Νε-
Χρ. Τερέζης οκαντιανισμό του Μαρβούργου σε άκρατο ιδε-
αλισμό, που συχνά άπτεται του εγελιανισμού*.
Μαρβούργου, σχολή του. Μαζί με τη Σχολή Παναγ. Πάκος
της Βάδης*, η Σχολή του Μαρβούργου υπήρξε
η έδρα του Νεοκαντιανισμού*. Ιδρύθηκε ως κύ- Μαργκόλις (Margolis) Τζόζεφ (γεν. 1924).
κλος διανόησης και στοχασμού στα θέματα Αμερικανός φιλόσοφος, εκπρόσωπος του "επι-
της γνώσης από τον Herman Cohen*, ο οποίος στημονικού υλισμού". Υποστηρίζει πρόγραμμα
δίδαξε στο Μαρβούργο μετά το 1870. Στον ενότητας της επιστήμης βάσει της άμβλυνσης
κύκλο αυτό σύντομα προσχώρησαν οι Ρ. των αντιθέσεων και της προσέγγισης φιλοσο-
Natorp', Ε. Cassirer*, Α. Görland και W. Kinkel. φικών παραδόσεων, ανθρωπιστικών και φυσι-

238
 Μάρκοθιτς

κών επιστημών, μεθοδολογίας και ιστορίας της Γάλλος νεοθωμιστής φιλόσοφος, προσήλυτος
επιστήμης. Εργα: Persons and Minds. The Ιουδαίος, που μεταστράφηκε στον ρωμαιοκα-
Prospects of Nonreductive Materialism, Dordre- θολικισμό και επιχείρησε να επαναθεμελιώσει
cht - Boston, 1978.- Culture and Cultural Entitiet, τον σχολαστικισμό*. Γεννήθηκε 18 Φεβρουαρί-
Dordrecht - Boston, 1984. ου 1882 στο Παρίσι και πέθανε 28 Απριλίου
Δ. n. 1973 στην Τουλούζη. Δίδαξε ως πανεπιστημια-
κός καθηγητής στο Καθολικό Ινστιτούτο των
Μαρίνος ο Νεαπολίτης (Νεόπολις, σημ. Nablus Παρισίων (1913-1940), στο Ινστιτούτο Μεσαι-
Παλαιστίνης, 5ος αι. μ.Χ.). Νεοπλατωνικός φι- ωνικών Σπουδών στο Τορόντο του Καναδά
λόσοφος, μαθητής και διόδοχος του Πρόκλου* (1940-1944) και στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον
στη διεύθυνση της πλατωνικής Ακαδημίας* των ΗΠΑ (1948-). Αφετηρία του παραμένει η
στην Αθήνα (485). Απαρνήθηκε τη θρησκεία κρίση του μοντέρνου κόσμου με την τεχνολο-
της χώρας του, γιατί "τα των Ελλήνων ηγάπη- γία και την ιδεολογία, τον ατομικισμό και τον
σεν". Αλλά και απέναντι στον θρησκευτικό εν- ολοκληρωτισμό, που μπορεί να αντιμετωπι-
θουσιασμό του δασκάλου του τήρησε νηφάλια σθούν με τη στροφή στην παράδοση των
στάση, και είναι γνωστή σχετικά η χαρακτηρι- Μέσων Χρόνων, όπως αυτή εκπροσωπείται
στική φράση του "Μακάρι να ήταν όλα μαθημα- στον ρωμαιοκαθολικισμό και πιο συγκεκριμένα
τικά!". Το μόνο σωζόμενο έργο του, και μάλι- στον θωμισμό* με την προσπάθεια της ανανέ-
στα αποσπασματικά, είναι ο Πρόκλος ή Περί ωσης του (νεοσχολαστικισμός) για την ανα-
ευδαιμονίας, γραμμένο αμέσως μετά τον θά- βίωση του Ακινάτη* (νεοθωμισμός*), με τα
νατο του δασκάλου του (485) και αναφερόμε- οποία θα επιτευχθεί η αναπαλαίωση του παρα-
νο σ' αυτόν. παίοντος πολιτισμού μας σήμερα. Παρά τον
Ε. Ν. Ρούσσος δυναμισμό του στοχασμού του, ο Μαριταίν δεν
αποστασιοποιήθηκε από τις εξουσιαστικές δο-
Μάριος ΒικτωρΙνος Αφερ (Marius Victorinus μές του βατικανού αυταρχισμού, τον όποιο δεν
Afer, περίπου 275-362). Ρωμαίος ρητοροδιδά- κατήγγειλε, αλλά αποσιωπούσε, ακόμα κι όταν
σκαλος, φιλόσοφος και θεολόγος. Μετέφρασε καταφερόταν κατά των πρωτοποριακών θεο-
στη λατινική τις πραγματείες του Αριστοτέλη*: λόγων της λεγόμενης "Νέας Θεολογίας" (Τε-
Κατηγορίες, Περί ερμηνείας, έργα του Πλωτί- γιάρ ντε Σαρντέν*, Ανρί ντε Λυμπά κ.ά.). Με
νου*, του Πορφύριου*: Εισαγωγή εις τας Αρι- αυτή την έννοια εντάσσεται στους νεοσυντη-
στοτέλους κατηγορίας, και του Ιάμβλιχου*: ρητικούς στοχαστές του αιώνα μας, που απο-
Περί θεών. Σώζονται επίσης μνείες για πολλά πειράθηκαν χωρίς αποτέλεσμα να αναβιώσουν
άλλα έργα φιλοσοφικού περιεχομένου που ο κλειστά κοσμοθεωρητικά συστήματα του πα-
Βικτωρίνος μετέφρασε από τα ελληνικά. ρελθόντος.
Εγραψε ακόμη σχόλια στο De inventione (Περί Βιβλιογρ.: Η. Bars, Maritain en notre temps, Paris, 1959.
ευρέσεως) του Κικέρωνα* και έργα: De defini- Μάριος Μπέγζος
tionibus (Περί ορισμών) και De syllogismis
hypotheticis (Περί υποθετικών συλλογισμών). Μάρκοβιτς (Markovic) Σβέτοζαρ (1846-1875).
Μεταξύ 353-357 προσχώρησε στον Χριστιανι- Σέρβος επαναστάτης-δημοκράτης, υλιστής φι-
σμό* και έγραψε καθαρά θεολογικά έργα, α- λόσοφος και ουτοπικός σοσιαλιστής. Οι ιδέες
ντιρρητικά (Κατά του αρειανού Κανδίλιου, Κατά του ήταν έντονα επηρεασμένες από τις ιδέες
του Αρείου), σχόλια (σε επιστολές του Απ. των ρώσων επαναστατών-δημοκρατών. Είχε
Παύλου) και δογματικά (Η έννοια του ομοουσί- γνωρίσει τον Μαρξ* και προσχώρησε στην 1η
ου). Είναι ο πρώτος στους κόλπους της Δυτικής Διεθνή (1866) ως αντιπρόσωπός της για τη
Εκκλησίας που χρησιμοποίησε τα νεοπλατωνι- Σερβία, χωρίς ωστόσο να ξεπεράσει τα όρια
κά δόγματα κατά την επεξεργασία του τριαδι- του προμαρξικού υλισμού και του ουτοπικού
κού δόγματος. Το έργο του άσκησε σημαντική σοσιαλισμού*. Ο Μάρκοβιτς πίστευε πως η
επίδραση στην πνευματική διαμόρφωση πολ- Σερβία θα μπορούσε, στηριζόμενη στη "ζα-
λών θεολόγων, όπως ο Αυγουστίνος* κ.ά. ντρούγκα" (τη μεγάλη πατριαρχική οικογένεια)
Βιβλιογρ.: Hadot P., Porphyre et Victorinos. Paris, 1968. και την αγροτική κοινότητα, μετά τη νίκη της
Απ. Τζ. λαϊκής επανάστασης, να περάσει κατευθείαν
στον σοσιαλισμό αποφεύγοντας το καπιταλι-
ΜαριταΙν Ζακ (Maritain Jacques). Επιφανής στικό στάδιο. Θεωρητική βάση των επαναστα-

239
Μάρκος Αυρήλιος

τικών απόψεων του ήταν η υλιστική φιλοσοφία η εξής: Η επίγνωση της αδιάκοπης μεταβολής
που εξέθεσε στο έργο του Η πραγματική κα- των πραγμάτων μάς οδηγεί στο να μην επιθυ-
τεύθυνση στην επιστήμη και τη ζωή ( 1871-72). μούμε και να μη φοβόμαστε τίποτα το εξωτερι-
Οι αρχές της πίστης και της επιστήμης είναι α- κό, να υποτασσόμαστε στη φυσική πορεία των
συμβίβαστες. Το έργο του Σοσιαλισμός ή το πραγμάτων και να καλλιεργούμε την εσωτερι-
κοινωνικό πρόβλημα δείχνει την επίδραση των κή ελευθερία, που είναι σύμφωνη με τη λογική
ιδεών του μαρξισμού', αλλά ο Μάρκοβιτς υ- φύση μας.
περτιμά τον ρόλο των διανοουμένων στην ι- Βιβλιογρ.: Marc Aurel, Hrsg. v. R.Klein, Darmstadt. I979
στορική εξέλιξη. Οι εργασίες του Ποίηση και (περιέχει μελετήματα ειδικών και διεξοδική βιβλιογρα-
Σκέψη, Ρεαλισμός και ποίηση, Λαός και συγ- φία για ια θέματα τα αναφερόμενα στην πολιτική και τη
γραφείς κ.ά. έβαλαν τις βάσεις του κριτικού στρατιωτική δράση του. καθώς και στην πνευματική κα-
τάσταση της εποχής του και στη φιλοσοφία του).
ρεαλισμού στη σερβική λογοτεχνία. Για την ε-
Ε. Ν. Ρούσσος
παναστατική του δράση, ο Μάρκοβιτς φυλακί-
στηκε. Πέθανε στην Τεργέστη σε ηλικία 29
Μάρκος Ευγενικός (1391-1443). Θεολόγος, ε-
ετών.
πίσκοπος Εφέσου και συγγραφέας θρησκευτι-
Βιβλιογρ.: Ιστορία ιης φιλοσοφίας, τ. 2 (ρωσ. έκδοση,
κών και φιλοσοφικών έργων. Μαθητής του
1957).
Ιωσήφ Βρυεννίου', του Πλήθωνα" κ.ά., εξελί-
Γιο ν- Κρητικός
χθηκε σε έναν από τους πιο φανατικούς πρω-
ταγωνιστές της ανθενωτικής κίνησης κατά τις
Μάρκος Αυρήλιος (Marcus Aurelius Antoninus
παραμονές της άλωσης της Κωνσταντινούπο-
Augustus, 121-180 μ.Χ.). Ρωμαίος αυτοκράτο-
λης. Την απαλλαγή από τον τουρκικό κίνδυνο,
ρας (161-180 μ.Χ) και νεοστωικός φιλόσοφος.
την οποία υπόσχονταν οι Δυτικοί στο ελληνικό
Διδάχτηκε τη λατινική και την ελληνική γλώσ-
έθνος, τη θεωρούσε εθνική καταστροφή, διότι
σα, φιλολογία και φιλοσοφία, ενδιαφέρθηκε
σε αντάλλαγμα θα ζητούσαν από τους Βυζα-
για τη ζωγραφική και τη ρητορική και είχε δα-
ντινούς να απαρνηθούν την Ορθόδοξη πίστη
σκάλους τον ρωμαίο νομομαθή και ρήτορα
τους. Το έθνος, κατά τον Μάρκο, θα έπρεπε να
Φρόντωνα, τον Αθηναίο σοφιστή Ηρώδη τον
περιμένει τη σωτηρία του από την ηθική του α-
Αττικό και τον στωικό φιλόσοφο Ιούνιο Ρού-
ναγέννηση, καθότι η υποδούλωση στους Τούρ-
στικο.
κους θα ήταν πρόσκαιρη. Ως φιλόσοφος υπήρ-
Ο Μάρκος Αυρήλιος είναι ο τελευταίος αξιόλο-
ξε οπαδός της βουλησιαρχίας*. Ηταν αντίθε-
γος εκπρόσωπος της Στωικής* φιλοσοφίας, και
τος σε οποιαδήποτε απόλυτη αιτιοκρατία, θρη-
μάλιστα μόνο για το ηθικό μέρος της. Η σκέψη
σκευτική ή φιλοσοφική, και υιοθετούσε τη
του, διατυπωμένη κυρίως στη μορφή του αφο-
δράση των φυσικών νόμων. Πραγματικά ελεύ-
ρισμού, συμπυκνώνει και έτσι διασώζει βασι-
θερο θεωρούσε τον δίκαιο και αγαθό άνθρωπο,
κές θέσεις της παλαιότερης στωικής διδασκα-
αφού η θέλησή του ταυτίζεται με τη θέληση
λίας. ενώ παρουσιάζει ιδιαίτερες επιδράσεις
του Θεού και ο Θεός είναι το ίδιο το αγαθό.
και από νεότερους εκπροσώπους της, όπως ο
Εργα του: Περί όρων ζωής και διάφορα θεολο-
Ποσειδώνιος", ο Σενέκας' και ο Επίκτητος*. Ο
γικά και ηθικά - φιλοσοφικά συγγράμματα, δη-
Μάρκος έμεινε σταθερά αμέτοχος σε όλα τα
μοσιευμένα από τον Migne στην Patrologia
ξένα προς τη στωική διδασκαλία ρεύματα της
Graeca 161, 170, 727 κ.λπ., καθώς και στα
εποχής του. όπως ο Πλατωνισμός*. ο Χριστια-
"Fragmenta Boissonade, Anecdota nova", 349-
νισμός*, ο Γνωστικισμός*. ο Ερμητισμός*, η
362.
Αστρολογία κ.λπ. Ετσι. δεν δεχόταν δημιουρ-
γό του κόσμου, δεν είδε θρησκευτικά το πρό- Βιβλιογρ.: Καλογεράς Ν.. Μάρκος Ευγενικός και Βηοοα-
ρίων ο Καρδινάλιος. Αθήνα, 1893.- Μαμώνης Κ.. Μάρκος
βλημα της καταγωγής του κακού, αρνήθηκε
ο Ευγενικός. Αθήνα. 1954 - Καρμίρης I.. "Εκκλησία" (πε
την αθανασία της ψυχής και δεν δεχόταν ριοδ.) ΛΒ. 1955.- Ταιάκης Β. Ν.. Η Βυζαντινή φιλοσο-
καμιά εσχατολογική τελείωση. Στην τελευταία φία. Αθήνα. 1977 (σελ. 275-277).
κυρίως δεκαετία της ζωής του, σε ώρες αυτο- Απ. Τζαφερόπουλος
συγκέντρωσης κατά την παραμονή του στα
στρατόπεδα, έγραψε απευθείας στην ελληνική Μαρκούζε Χέρμπερτ (Marcuse Herbert). Κοι-
γλώσσα το έργο του Τα εις εαυτόν σε δώδεκα νωνιολογικά προσανατολισμένος φιλόσοφος.
βιβλία (από τα οποία το καθένα δεν ξεπερνά Γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1898. Σπούδασε
τις 5-6 σελ.). Η βασική θέση του είναι περίπου φιλοσοφία στο Βερολίνο αρχικώς, στο Φράι-

240
 Μαρκούζε

μπουργκ της Γερμανίας στη συνέχεια. Τη γορεί για αθέτηση της υπόσχεσής του να απε-
μύηση τσυ στο φιλοσοφείν οφείλει στους λευθερώσει τον άνθρωπο από τις συνθήκες
Χούσσερλ* και Χάιντεγκερ*. Υπό την καθοδή- δουλείας. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, αντί να
γηση του τελευταίου εξεπόνησε την επί υφη- πραγματώσει την υπόσχεσή του, συνήργησε
γεσία διατριβή του. Θέμα της: Η οντολογία του στη δημιουργία μιας "μονοδιάστατης κοινω-
Χέγκελ και τα θεμέλια μιας θεωρίας της ιστο- νίας". Η κοινωνία αυτή είναι θεμελιωμένη στην
ρικότητας. Καθοριστική για τη φιλοσοφική του ανελευθερία και την εκμετάλλευση. Παρά
πορεία υπήρξε η γνωριμία του με τον Χόρκχαϊ- ταύτα αποτρέπει κάθε αλλαγή, επειδή περιά-
μερ*, Διευθυντή ήδη του Ινστιτούτου Κοινωνι- γει τα μέλη της στην αποξένωση και την αλλο-
κών Ερευνών της Φραγκφούρτης. Γίνεται τρίωση*.
μέλος του Ινστιτούτου και συμμετέχει σε ε- Η μονοδιάστατη κοινωνία δημιούργησε και α-
ρευνητικά προγράμματά του. ναπαράγει τον μονοδιάστατο άνθρωπο. Ο
Λίγο πριν από την κατάληψη της εξουσίας από Μαρκούζε ανατέμνει τον άνθρωπο αυτόν, με
τον Χίτλερ, ο Μαρκούζε καταφεύγει στις Ηνω- σκοπό την ανεύρεση τρόπων ανατροπής της
μένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου στη συνέ- κοινωνίας που τον γενεσιουργεί. Προς τούτο
χεια καταφεύγουν και άλλα μέλη του Ινστιτού- εστιάζει την προσοχή του στις έννοιες: δεσπο-
του Κοινωνικών Ερευνών, μεταξύ των οποίων τεία, ορθολογικότητα, διαμαρτυρία. Τις έννοι-
και οι Χόρκχαϊμερ και Αντόρνο*. Συνεργάζεται ες αυτές καθιστά άξονες των διανοημάτων του
και πάλι με το μεταστεγασμένο πλέον στις και αρθρωτικούς όρους της εν γένει φιλοσο-
Ηνωμένες Πολιτείες Ινστιτούτο και μετασχη- φίας του.
ματισμένο σε Σχολή, τη γνωστή με την ονομα- Ο Μαρκούζε χαρακτηρίζει ανορθολογική τη
σία "Σχολή της Φραγκφούρτης". Η συνεργασία σύγχρονη κοινωνία, επειδή αυτή χρησιμοποιεί
του διαρκεί μέχρι το 1948, οπότε οι Χόρκχαϊ- τις ικανότητες των μελών της όχι για τη δημι-
μερ και Αντόρνο επιστρέφουν στη Γερμανία, ουργία όρων πρόσφορων προς απόκτηση της
με σκοπό την επαναλειτουργία του Ινστιτού- ευδαιμονίας*, της ελευθερίας* και της ειρή-
του στην πόλη ιδρύσεώς του. Ο Μαρκούζε πα- νης*, αλλά για τη δημιουργία συνθηκών που να
ρέμεινε στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν διέκοψε παγιώνουν την ανελευθερία και την καταπίε-
όμως την επαφή του με το Ινστιτούτο. Στις ση. Τη δυνατότητα ανατροπής της καταστάσε-
Ηνωμενες Πολιτείες ανέπτυξε πλούσια συγ- ως αυτής ανευρίσκει στην επανάσταση. Παρα-
γραφική και διδακτική δραστηριότητα, ανεδεί- τηρεί ωστόσο ότι η εργατική τάξη*, που κατά
χθη δε σε ιδεολογικό εκπρόσωπο της "Νέας παράδοσιν αποτελούσε το επαναστατικό υπο-
Αριστεράς"*. κείμενο, δεν είναι πρόθυμη να προχωρήσει σε
0 Μαρκούζε έγινε ευρύτατα γνωστός στην Ευ- επανάσταση. Διαβρωμένη από την ανορθολο-
ρώπη περί το τέλος σχεδόν της ακαδημαϊκής γικότητα της κοινωνίας, δέχεται παθητικά τις
του δραστηριότητας. Απέβη ο Μέντωρ των επιπτώσεις της συμβιώσεως με αυτήν. Το γε-
φοιτητικών κινημάτων που ανεφάνησαν στη γονός τούτο δεν αποθαρρύνει τον Μαρκούζε.
Γερμανία και τη Γαλλία κατά τη δεκαετία του Τον οδηγεί όμως σε θέσεις που δημιουργούν
1960. Απέθανε (1979) στη Γερμανία κατά τη έντονο σκεπτικισμό. Πεπεισμένος αυτός ότι
διάρκεια επιστημονικού ταξιδιού. όπου υπάρχει καταπίεση κυοφορείται η επανά-
0 Μαρκούζε χειραγωγείται στις ζητήσεις του σταση*, τοποθετεί την ανατροπή της κρατού-
από τους Χέγκελ*, Μαρξ*, Νίτσε* και Φρόυντ*. σας καταστάσεως στις ομάδες και τις μειονό-
Στόχος του είναι η καταλυτική κριτική του "κα- τητες που έχουν καταδικασθεί να ζουν στο
τεστημένου", ο όρος θεωρείται δικός του κοινωνικό περιθώριο.
(Establishment), εκείνης δηλαδή της παγιωμέ- Η αλλαγή που οραματίζεται ο Μαρκούζε προϋ-
νης μορφής του λόγου, κατ' επέκτασιν δε και ποθέτει τον ριζικό επαναπροσδιορισμό των
του κόσμου, που αποτελεί παραχάραξη της ου- σχέσεων ατόμου* και κοινωνίας*, ανθρώπου
σίας τους. Πρόκειται για παραχάραξη που άρ- και φύσεως*. Η απελευθέρωση του ανθρώπου
χισε με τον Φράνσις Μπέικον*, οδήγησε δε στη δεν είναι δυνατή χωρίς την απελευθέρωση της
δημιουργία κοινωνίας, η οποία, ενώ υπερηφα- φύσεως. Με τη θέση του αυτή ο Μαρκούζε δεν
νεύεται για την ορθολογική συγκρότησή της, εισηγείται την επιστροφή σε προτεχνολογικά
"υποτιμά την ιδέα του λόγου". Είναι εμφανές στάδια, αλλά την επανεύρεση των ζωτικών δυ-
ότι ο Μαρκούζε τηρεί περιοριστική στάση απέ- νάμεων της φύσεως και τη χρησιμοποίησή
ναντι του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τον κατη- τους για την επικράτηση της ελευθερίας. Η

•.Α., Γ-16 241

Μαρξ

φύση, υποστηρίζει ο Μαρκούζε, είναι κομμάτι της από αυτούς που δεν έχουν καμία ελπίδα.
της ιστορίας, πρέπει λοιπόν να παύσει να απο- Σημαντικότερα από τα έργα του Μαρκούζε θε-
τελεί μέσον προς εκμετάλλευση. Η αλλοίωση ωρούνται τα ακόλουθα: Λόγος και επανάστα-
της φύσεως συρρικνώνει τον ζωτικό χώρο του ση. Ο Χέγκελ και η γένεση της κοινωνικής θε-
ανθρώπου, ενώ συνάμα αδρανοποιεί ορμές και ωρίας, Νέα Υόρκη, 1941.- Έρως και πολιτι-
αναστέλλει επιθυμίες που συναποτελούν τον σμός, Βοστώνη, 1955.- Σοβιετικός μαρξισμός.
πυρήνα της ύπαρξής του. Κριτική ανάλυση, Νέα Υόρκη, 1958.- Ο μονο-
Η κεφαλαιοκρατική κοινωνία ειρωνεύεται και διάστατος άνθρωπος, Βοστώνη, 1964.- Το
απορρίπτει την ιδέα της απελευθέρωσης της τέλος της ουτοπίας, Βερολίνο, 1967.
φύσης, αποκαλώντας την "δημιούργημα ποιη- Αρκετά από τα παραπάνω έργα έχουν μετα-
τικής φαντασίας". Αντιμετωπίζει τη φύση ως φρασθεί στα ελληνικά. Μεταξύ αυτών, Ο μονο-
ύλη μόνο. Χρέος συνεπώς της επιστήμης* διάστατος άνθρωπος (μετάφρ. Κ. Λυκούδης),
είναι η επαναγωγή της φύσεως στην αρχέγονη Λόγος και επανάσταση (μετάφρ. Γ. Λυκιαρδό-
κατάσταση της. Η φύση δεν είναι μόνο παρα- πουλος).
γωγική δύναμη. Αποτελεί αξία* καθ' αυτή, συ- Νικόλαος Χρόνης
νάμα δε και αξία για τον άνθρωπο. Ο αγώνας
για την απελευθέρωση της φύσεως είναι αγώ- Μαρξ (Marx) Καρλ Χένριχ (5.5.1818, Τριρ -
νας για την απελευθέρωση του ίδιου του αν- 14.3.1883, Λονδίνο). Μεγαλοφυής θεωρητικός
θρώπου. Κατά τον αγώνα αυτόν ο άνθρωπος α- επαναστάτης, ιδρυτής του μαρξισμού* και των
ποκτά μια νέα αισθητικότητα. Την αισθητικότη- πρώτων διεθνών προλεταριακών οργανώσε-
τα που συναρμονίζει φαντασία και νόηση, για ων. Γιος δικηγόρου, φοίτησε αρχικά στη Νομι-
τούτο και συντελεί στη δημιουργία ενός κό- κή σχολή του Πανεπιστημίου της Βόννης
σμου στον οποίο τέχνη και πραγματικότητα (1835-1836) και στη συνέχεια στο Βερολίνο
συναντώνται, με αποτέλεσμα οι ποιότητες της (1836-41), όπου επιδόθηκε ιδιαίτερα στις φιλο-
πρώτης να αποτελούν προσδιοριστικούς ό- σοφικές και ιστορικές σπουδές. Από τα γυμνα-
ρους της δεύτερης. σιακά του χρόνια είχε έναν βαθύ ανθρωπιστικό
Η φιλοσοφία του Μαρκούζε, αρθρωμένη με τη και αλτρουιστικό προσανατολισμό. Το 1837
θέση ότι "ο ιστός της κυριαρχίας καθίσταται προσχώρησε στην αριστερή πτέρυγα των
ιστός του λόγου", συνάμα δε ενοφθαλμισμένη νέων χεγκελιανών (οι οποίοι επιχειρούσαν τη
με την πίστη ότι η ευτυχία, η ελευθερία και η θεμελίωση αθείστικών και δημοκρατικών θέσε-
ειρήνη θα αποκτηθούν με την επανάσταση των ων μέσω της φιλοσοφίας του Χέγκελ*) μέσα
παντός είδους μειονοτήτων, συνάντησε τον από τις έρευνές του στη φιλοσοφία του δικαί-
σκεπτικισμό και την έντονη κριτική. Ωστόσο ου*. Στη διδακτορική διατριβή του (Διαφορά
δεν αποτελεί επανάσταση με τις λέξεις. Το ου- της Δημοκρίτειας και Επικούρειας Φυσικής Φι-
τοπικό άλλωστε στοιχείο που εμπεριέχει δεν λοσοφίας, εκδ. Γνώση), εξετάζει την ιστορία
πρέπει να υπερτονίζεται ούτε να ανάγεται σε της φιλοσοφίας (αρχαίας και Νέων Χρόνων)
αποκλειστικό γνώμονα αποτιμήσεώς της. Ορι- από την άποψη των εγχειρημάτων κριτικής της
σμένως αρκετοί είναι οι μελετητές που υπο- πραγματικότητας και πρακτικών συστημάτων
στηρίζουν ότι στις απόψεις του Μαρκούζε, α- (Αριστοτέλης*, Χέγκελ κ.ά.). Ο εκ των πραγμά-
πόψεις που συνιστούν την "Κριτική Θεωρία" των αποκλεισμός του νεαρού επαναστάτη από
του, διαχέεται η αθλιότητα της μονοδιάστατης την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία τον αναγκά-
κοινωνίας, ο παγιδευμένος δε σ' αυτήν άνθρω- ζει να στραφεί στη μαχόμενη δημοσιογραφία
πος δεν ευρίσκει οδό διαφυγής. Ομολογουμέ- από τις σελίδες της αστικοδημοκρατικής
νως, και ο ίδιος ο Μαρκούζε παραδέχθηκε ότι "Rheinische Zeitung", την αρχισυνταξία της ο-
οδηγήθηκε σε αδιέξοδα, δεν τα εθεώρησε ποίας αναλαμβάνει από τον Οκτώβριο του
όμως οριστικά. Πράγματι, η φιλοσοφία του, α- 1842. Η ενασχόλησή του με τα ζητήματα της
τενιζόμενη ως ολότητα, δεν οδηγεί μόνον σε λογοκρισίας, της κοινωνικής διαστρωμάτω-
αδιέξοδα. Υποδεικνύει και διεξόδους, αδιάφο- σης, της κατάστασης των εργαζομένων, της
ρο αν αυτές ευρίσκονται πέρα από την οριακή γραφειοκρατίας* κ.ά. τον οδηγεί σε περαιτέρω
ακρότητα. Ο Μαρκούζε απευθύνεται προς ε- κριτική επανεπεξεργασία της φιλοσοφίας του
κείνους που πιστεύουν ότι η κοινωνία στην πα- Χέγκελ και του Φόυερμπαχ* μέσω της εμβά-
ρούσα μορφή της δεν αποτελεί μη ανατρέψιμο θυνσης, από την κριτική της θρησκείας', στην
δεδομένο, αντλεί δε την ελπίδα ανατροπής κριτική της πολιτικής και της "κοινωνίας των ι-

242
 Μαρξ

διωτών", ενώ του κινούν το ενδιαφέρον οι κομ- χει με την πολιτικοοικονομική εξέταση της
μουνιστικές ιδέες. Μετά την παραίτηαή του σχέσης μεταξύ των τάξεων. Με τη συνάντηση
από τη θέση του αρχισυντάκτη (που τελικά δεν του Μαρξ με τον Ενγκελς* στο Παρίσι (Αύγου-
απέτρεψε την απαγόρευση της εφημερίδας, στος 1844) όπου διαπιστώθηκε ταύτιση από-
19.1.1843), επιδίδεται στη θεωρητική μελέτη ψεων (στις οποίες ο καθένας τους κατέληξε α-
των ζητημάτων που ανέδειξε η εμπειρική δη- νεξάρτητα και με διαφορετικό τρόπο), άρχισε
μοσιογραφική του έρευνα. Επεκτείνοντας και η στενή φιλία και συνεργασία τους, πρώτος
εμβαθύνοντας την έρευνά του στα ζητήματα καρπός της οποίας ήταν η από κοινού συγγρα-
της γραφειοκρατίας, της κρατικής ιεραρχίας*, φή της Αγίας Οικογένειας (1844, ελλ. εκδ.
της εξουσίας* και της διοίκησης*, χρησιμοποι- Αναγνωστίδη, χ.χ.). Εδώ ασκείται κριτική
ώντας και ξεπερνώντας ουσιαστικά την κριτική στους νέους χεγκελιανούς, αναδεικνύονται οι
του Ψόυερμπαχ, καταλήγει στο συμπέρασμα πηγές του υποκειμενικού* ιδεαλισμού τους και
ότι (σε αντιδιαστολή με τις χεγκελιανές από- προωθούνται οι απόψεις που θα οδηγήσουν
ψεις) το κράτος καθορίζεται από την οικογέ- στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
νεια και την "κοινωνία των ιδιωτών" (Κριτική Η πρωσική κυβέρνηση απαιτεί από τη Γαλλία
της Εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και την απέλαση του Μαρξ (λόγω της συμμετοχής
του δικαίου, 1843, ελλην. εκδ. Παπαζήση, του στη γερμανόφωνη εφημερίδα "Vorwärts"),
Αθήνα, 1978). Μελετά την ιστορία υπό το πρί- ο οποίος μετοικεί στις Βρυξέλλες (Φεβρ.
σμα της συσχέτισης κράτους - "κοινωνίας των 1845). Στις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ (Απρ.
ιδιωτών" [Κρόιτσναχ, καλοκαίρι 1843, όπου και 1845) διατυπώνεται συμπυκνωμένα και αφορι-
παντρεύεται την αγαπημένη του, συνοδοιπόρο στικά το περίγραμμα της τότε φιλοσοφίας του
και βοηθό του Ζέννυ Φον Βεστφάλεν (1814- Μαρξ και η σχέση του με την προγενέστερη
81)]. Μετοικεί στο Παρίσι (Οκτώβριος 1843). φιλοσοφία. Εδώ προσεγγίζεται η ουσία του
Εκεί μελετά τη σοσιαλιστική και κομμουνιστική ανθρώπου* ως το διατεταγμένο σύνολο των
βιβλιογραφία και την πολιτική οικονομία. Εκδί- κοινωνικών σχέσεων και αναδεικνύεται ο κα-
δει μαζί με τον Α. Ρούγκε το μοναδικό τεύχος θοριστικός ρόλος της πρακτικής*. Μαζί με τον
της "Γερμανογαλλικής Επετηρίδας" ("Deutsch Ενγκελς γράφει τη Γερμανική ιδεολογία (1845
- Französische Jahrbücher", Φεβρ. 1844), στα -1846, δεν δημοσιεύθηκε όσο ζούσε, ελλην.
δημοσιεύματα του οποίου οριστικοποιείται εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1979), όπου διατυπώ-
σχετικά η αντιφατική και δημιουργική μετάβα- νεται με τη μορφή επιστημονικής υπόθεσης "η
ση του Μαρξ από τον (αντικειμενικό) ιδεαλι- πρώτη μεγάλη ανακάλυψη του Μαρξ", η υλιστι-
σμό* στον υλισμό* και από τον επαναστατικό κή αντίληψη της ιστορίας* (ιστορικός υλισμός),
(αστικο-δημοκρατικό) ριζοσπαστισμό στον η αντίληψη για τη δομή της κοινωνίας και την ι-
κομμουνισμό*. Εδώ αναδεικνύει την αλλοτρίω- στορία της (βλ. κοινωνικο-οικονομικός σχημα-
ση' ως κοινωνική πηγή της θρησκείας και συν- τισμός). Εδώ μεταξύ άλλων αναδεικνύει ως "α-
δέει την ανθρώπινη χειραφέτηση με την επα- πόλυτα αναγκαία πραγματική προϋπόθεση"
ναστατική ιστορική αποστολή του προλεταριά- της άρσης της αλλοτρίωσης τον υψηλό βαθμό
του, στο οποίο η φιλοσοφία βρίσκει "τα υλικά ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων*,
της όπλα", ενώ το προλεταριάτο βρίσκει στη χωρίς τον οποίο το κομμουνιστικό εγχείρημα
φιλοσοφία "τα πνευματικά του όπλα". είναι ανέφικτο, δεδομένου ότι θα κατέληγε σε
Στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα γενίκευση της φτώχειας και της στέρησης "και
(καλοκαίρι 1844, ελλ. εκδ. Γλάρος, Αθήνα, θα αναπαράγονταν αναγκαστικά όλες οι πα-
1975) ο Μαρξ μέσω της κριτικής της πολιτικής λιές βρωμιές". Στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας
οικονομίας εκθέτει σφαιρικά τις τότε απόψεις (1847, ελλ. εκδ. Αναγνωστίδη, χ.χ.) επικρίνο-
του για τη φιλοσοφία και τον κομμουνισμό*, α- νται οι μικροαστικές απόψεις του Προυντόν'
ναδεικνύοντας το φαινόμενο της αλλοτρίω- και η μεθοδολογία του, ιδιαίτερα στα ζητήματα
σης*-αποξένωσης, της αλλοτριωμένης εργα- της πολιτικής οικονομίας*.
σίας* ως πηγής της ιδιωτικής ιδιοκτησίας* και Παράλληλα με τη "ριζική κριτική του συνόλου
του κεφαλαίου*. Οι απόψεις αυτές αντανα- της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων" και τη δια-
κλούν την αντιφατικότητα του γίγνεσθαι της μόρφωση της επιστημονικής του μεθόδου και
μαρξικής θεωρίας, όπου η περί αυτοαλλοτρίω- του θεωρητικού του συστήματος, ο Μαρξ ανέ-
οης του ανθρώπου αντίληψη (με τις ανθρωπο- πτυσσε έντονη και πολύπλευρη πολιτική-οργα-
λογικές επιδράσεις του Φόυερμπαχ) συνυπάρ- νωτική δραστηριότητα στο διεθνές επαναστα-

243
Μαρξ

τικό εργατικό κίνημα. Η "Ένωση των Κομμουνι- αντίληψη της ιστορίας μετατρέπεται από υπό-
στών", που είχε υιοθετήσει το μαρξικό σύνθη- θεση σε επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία. Το
μα "Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!", Κεφάλαιο συνιστά την κορύφωση της μαρξι-
ανέθεσε στους Μαρξ και Ένγκελς τη συγγρα- κής θεωρίας (κοινωνικής φιλοσοφίας, πολιτι-
φή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, του πρώ- κής οικονομίας της κεφαλαιοκρατίας, διαλεκτι-
του προγραμματικού κειμένου του διεθνούς κής λογικής* και μεθοδολογίας καθώς και επι-
κομμουνιστικού κινήματος. Ο Μαρξ έλαβε ε- στημονικής πρόγνωσης για την αταξική κοινω-
νεργό μέρος στα επαναστατικά γεγονότα του νία του μέλλοντος). Τα αποτελέσματα της έ-
1848-49 και μέσω της εφημερίδας "Neu ρευνας του Μαρξ εκτίθενται εδώ με τη μέθοδο
Rheinische Zeitung", μετά το κλείσιμο της οποί- της "ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκε-
ας φεύγει αρχικά στο Παρίσι και τελικά στο κριμένο"* και ως ενότητα "ιστορικού και λογι-
Λονδίνο. Στα έργα που αφιέρωσε στη γενίκευ- κού"*.
ση της εμπειρίας της επανάστασης ( Ταξικοί α- Ιδιαίτερα στο οικονομικό έργο του Μαρξ ανα-
γώνες στη Γαλλία, 1850.- Η 18η Μπρυμαίρ του πτύσσεται η επιστημονική αντίληψη για την
Λουδοβίκου Βοναπάρτη, 1852 κ.ά.) ο Μαρξ συ- φυσικο-ιστορικού χαρακτήρα νομοτέλεια* που
γκροτεί μια θεωρία της νικηφόρας επανάστα- διέπει την ανάπτυξη* της κοινωνίας*. Εδώ δεν
σης*, εκτιμά τους συσχετισμούς των ταξικών πρόκειται βέβαια για κάποιους φυσικούς νό-
δυνάμεων και τις αυταπάτες των τάξεων, κα- μους, αλλά για νόμους της δραστηριότητας
ταλήγει στην έννοια της "δικτατορίας του προ- των ανθρώπων, νόμους ιδιότυπους κοινωνι-
λεταριάτου"* και της διαρκούς επανάστασης. κούς, οι οποίοι δρουν σε μιαν ενότητα με τους
Ωστόσο υπερεκτιμά τον βαθμό ωριμότητας της φυσικούς. Πρόκειται για νόμους-τάσεις, οι ο-
εργατικής τάξης και των σχέσεων παραγωγής. ποίοι εκδηλώνονται ως επιλογή και υλοποίηση,
Κεντρική θέση στην κοινωνική θεωρία του μέσω της δραστηριότητας των ανθρώπων,
Μαρξ κατέχει το ζήτημα των τάξεων και της μιας από τις κατευθύνσεις που εμπεριέχει το
ταξικής πάλης. Ο ίδιος επισημαίνει πως απέ- φάσμα δυνατοτήτων της εκάστοτε ιστορικής
δειξε τα εξής: "1) ότι η ύπαρξη των τάξεων συγκυρίας. Η επιστημονική γνώση της νομοτέ-
συνδέεται μόνο με ορισμένες ιστορικές φά- λειας αποτελεί αναγκαίο όρο της αποτελεσμα-
σεις ανάπτυξης της παραγωγής, 2) ότι η ταξική τικής πρακτικής παρέμβασης των ανθρώπων
πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του στην ιστορική ανάπτυξη της κοινωνίας.
προλεταριάτου, 3) ότι η δικτατορία αυτή απο- Στο έργο του Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία
τελεί η ίδια μόνο τη ματάβαση προς την εξά- (1871, ελλ. εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 1976), ο
λειψη όλων των τάξεων και την αταξική κοινω- Μαρξ αναλύει τον ρόλο της πρώτης απόπειρας
εγκαθίδρυσης της δικτατορίας του προλετα-
νία" (επιστολή προς I. Βαϊντεμάγιερ, από
ριάτου (της Παρισινής Κομμούνας). Ιδιαίτερη
5.3.1853).
σημασία από την άποψη της θεωρίας για την α-
Από τη δεκαετία του 1850 ο Μαρξ στρέφεται ταξική κοινωνία έχει η Κριτική του προγράμμα-
στη συστηματική οικονομική έρευνα (πάντοτε τος της Γκότα'. Στον βαθμό που ολοκλήρωνε
σε συνδυασμό με τις φιλοσοφικές, κοινωνιο- την έρευνα των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων
λογικές και πολιτειολογικές αναζητήσεις του): παραγωγής, ο Μαρξ προχωρούσε στη διερεύ-
Grundrisse... (πρώτη εκδοχή του Κεφαλαίου) νηση της ιστορίας της κοινωνίας (όπως μαρτυ-
1857-1858 (ελλ. εκδ. Στοχαστής, τ. Α-Γ, ρούν οι χρονολογικές σημειώσεις του), διότι
Αθήνα, 1989).- Συμβολή στην κριτική της πολι- μόνο κατ' αυτό τον τρόπο -αντίστροφα με την
τικής οικονομίας, 1858-59 (ελλ. εκδ. Θεμέλιο, "αναγωγή" στην οικονομική ζωή- μπορούν να
Αθήνα, 1978), δεύτερη εκδοχή του Κεφαλαίου συναχθούν οι άλλες σφαίρες της κοινωνικής
(1861-63), τρίτη εκδοχή του Κεφαλαίου (1863- ζωής ως ολότητας από την οικονομική ζωή. Σ'
1865). Επιστέγασμα των τεράστιας έκτασης α- αυτά τα πλαίσια εντάσσεται και η μελέτη του
δημοσίευτων (εκτός της Συμβολής...) μελετών έργου του Λ. Μόργκαν Η αρχαία κοινωνία, που
του ήταν ο πρώτος τόμος του θεωρητικού μέ- εμπλούτιζε με εμπειρικό υλικό την κοινωνική
ρους του Κεφαλαίου, την τελική μορφή του ο- θεωρία του Μαρξ. Στον ευρύ κύκλο των ιεραρ-
ποίου επεξεργάσθηκε στα 1866-67 (έκδ. χημένων ερευνητικών προγραμμάτων του
Αμβούργο, 1967" ελλ. εκδ. Σ.Ε.). Εδώ εκτίθεται Μαρξ περιλαμβάνεται και η φιλοσοφική θεμε-
συστηματικά "η δεύτερη μεγάλη ανακάλυψη λίωση του διαφορικού λογισμού.
του Μαρξ: η θεωρία της υπεραξίας". Πρόκειται Η υπερβολικά εντατική εργασία, οι μόνιμες
παράλληλα για ένα έργο στο οποίο η υλιστική

244
 μαρξισμός

διώξεις και στερήσεις (παρά τη βοήθεια του της μετάβασης της κοινωνίας από την κεφα-
Ένγκελς) και ο θάνατος της γυναίκας του κα- λαιοκρατία* στον σοσιαλισμό*. Ιδρυτές του
τέβαλαν την υγεία του Μαρξ, ο οποίος -κατά μαρξισμού είναι οι Κ. Μαρξ* και Φ. Ενγκελς*.
τον Λαφάργκ*- "θυσίασε όλο τον οργανισμό Εμφανίσθηκε στο στάδιο της ωριμότητας της
του για το μυαλό του". Στο Βιβλίο των εκμυ- κεφαλαιοκρατίας* κατά το οποίο ωρίμασαν
στηρεύσεων της κόρης του Τζένης βλέπουμε ταυτόχρονα και οι ιστορικοί όροι της κατάργη-
το περίγραμμα της προσωπικότητας αυτού του σής της, που αποτελούν και τις ιστορικές προ-
μοναδικού επαναστάτη της θεωρίας και της ϋποθέσεις μετάβασης στην πλέον ανεπτυγμέ-
πρακτικής, που σημάδεψε με την παρουσία του νη κοινωνία (αποφασιστικός ρόλος της μηχα-
τη Νεότερη ιστορία. Ο βαθύς ανθρωπισμός, η νοποιημένης παραγωγής*, έναρξη της παρα-
επαναστατική συνέπεια και αγωνιστικότητα, η γωγής μηχανών από μηχανές, δυνατότητα δια-
αυτοθυσία και η αυταπάρνησή του συνδέονται σφάλισης μιας σταθερής αφθονίας υλικών α-
οργανικά με την επαναστατική διαλεκτική λο- γαθών, καθοριζόμενος από την υφή των πα-
γική και τη μεθοδολογία της έρευνάς του. Το ρηγμένων πλέον μέσων εργασίας κοινωνικός
έργο του, ως μοναδικό εγχείρημα επαναστατι- χαρακτήρας της εργασίας* - κοινωνικοποίηση
κοποίησης της επιστήμης και της πρακτικής, α- της παραγωγής, και κυρίως: η διαμόρφωση της
ποτέλεσε αντικείμενο αδυσώπητων επιθέσε- αντίστοιχα με τα παραπάνω διαπαιδαγωγημέ-
ων, στρεβλώσεων και κατασυκοφάντησης από νης και συλλογικά συγκροτημένης εργατικής
πληθώρα ταξικών εχθρών και "μαρξιστών" επι- τάξης*). Ο μαρξισμός συνιστά την επιστημονι-
γόνων (βλ. δογματισμός και αναθεωρητισμός). κή ιδεολογία της εργατικής τάξης, του υποκει-
Αποτελεί όμως ορόσημο στην ιστορία της φι- μένου της παγκόσμιας επαναστατικής διαδικα-
λοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών, ένα σίας μετάβασης από την κεφαλαιοκρατία στον
ορόσημο που, όπως ομολογούν και μη μαρξι- σοσιαλισμό*.
στές, εν πολλοίς καθιστά τα "αντιμαρξιστικά"
εγχειρήματα και τις απόπειρες "υπέρβασης" Ιστορικά ανέκυψε μέσα από μια περίπλοκη και
του μαρξισμού φαινομενικές αναβιώσεις προ- αντιφατική δημιουργική διαδικασία κριτικής -
μαρξικών ιδεών είτε επαναδιατυπώσεις μαρξι- επιστημονικής εμβάθυνσης - διερεύνησης του
κών ιδέων (Ζ. Π. Σαρτρ, Το πρόβλημα της με- κοινωνικού γίγνεσθαι (της φιλοσοφίας, της
θόδου, Αθήνα, 1975, σε. 56). Η διακρίβωση της θρησκείας, της πολιτικής, της "κοινωνίας των ι-
εμβέλειας και του πεδίου εφαρμοσιμότητας διωτών", των σχέσεων παραγωγής κ.λπ.), πα-
των μαρξικών θεωρητικών κατακτήσεων και η ράλληλα με την κριτική αφομοίωση και τη δια-
ανάπτυξη της βασικής κατεύθυνσης των ερευ- λεκτική άρση* των ανώτερων κατακτήσεων
νών του σύμφωνα με τις βαθύτερες ανάγκες του προμαρξικού στοχασμού, που αποτέλεσαν
της κοινωνίας και τη νομοτέλεια που διέπει τη και τις "πηγές" (Λένιν) του μαρξισμού: της γερ-
θεωρία είναι ο αυθεντικά μαρξιστικός τρόπος μανικής κλασικής φιλοσοφίας*, και ιδιαίτερα
προσέγγισης του Μαρξ (βλ. επίσης: Ένγκελς, της ιδεοκρατικής διαλεκτικής* (βλ. Καντ*,
Λένιν, Μαρξισμός, Διεθνισμός). Εργα του: Φίχτε*, Σέλινγκ*, Χέγκελ* και Φόυερμπαχ*),
Marx - Engels, "Gesamtausgabe" (MEGA - 1), της κλασικής αστικής πολιτικής οικονομίας
50 τόμοι - 54 βιβλία' πλήρεις εκδόσεις στη ρω- (φυσιοκράτες, Α. Σμιθ*, Ντ. Ρικάρντο* κ.ά.) και
σική και στην αγγλική. Συνεχίζεται επίσης η των ουτοπιστικών σοσιαλιστικών - κομμουνι-
πολύτομη έκδοση των Απάντων των Μαρξ - στικών ιδεών (C. Η. Saint-Simon*, F. M. Ch.
Ενγκελς στις γλώσσες του πρωτότυπου (περί- Fourier*, R. Owen, Ε. Cabel, Th. Dôzamy κ.ά.).
που 180 τόμοι). H εμφάνιση, διαμόρφωση και ανάπτυξη του
μαρξισμού συνδέεται οργανικά με τη συνειδη-
Βιβλιογρ.: Ντ. Ριαζόνοφ, Μαρξ και Ενγκελς, Μόσχα τή υιοθέτηση της ταξικής σκοπιάς του προλε-
1928' (ελλ. εκδ. "γράμματα", Αθήνα, χ.χ.).- Μπ. Νικο- ταριάτου.
λάιεβσκι, Οτ. Μαίνχεν-Χέλφεν, Καρλ Μαρξ, εκδ. Ρόππα,
Αθήνα, 1979.- Α. Κουτσούκαλη, Οι θεμελιωτές του μαρ-
Από την εμφάνισή του ο μαρξισμός επικέντρω-
ξισμού, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1981. νε την προσοχή του κατ' εξοχήν στην έρευνα
Δ. Πατέλης τριών εσωτερικά αλληλένδετων, πλην όμως
σχετικά αυτοτελών γνωστικών αντικειμένων:
μαρξισμός. Ανοικτό και αναπτυσσόμενο σύ- 1. της ανθρώπινης κοινωνίας και της ιστορίας
στημα φιλοσοφικών, οικονομικών και κοινωνι- της· 2. των σχέσεων παραγωγής του κεφαλαι-
κοπολιτικών αντιλήψεων, βασικό περιεχόμε- οκρατικού "κοινωνικο-οικονομικού σχηματι-
νο του οποίου είναι η θεωρητική θεμελίωση σμού"* και 3. των προϋποθέσεων της νέας

245
μαρξισμός

(κομμουνιστικής) κοινωνίας. Φυσικά οι ιδρυτές κατά τον Μαρξ, ενώ η κλασική αστική κοινωνι-
του μαρξισμού δεν περιορίσθηκαν αποκλειστι- κή φιλοσοφία έχει ήδη επιχειρήσει τη συστη-
κά στα παραπάνω αντικείμενα (πρβλ. τα εγκυ- ματική εξέταση της κοινωνίας στη βάση της ι-
κλοπαιδικά ενδιαφέροντά τους, τη φιλοσοφική δεοκρατικά υποστασιοποιημένης αφηρημένης
- μεθοδολογική θεμελίωση της ιστορίας των πνευματικής δραστηριότητας και του κράτους
φυσικών επιστημών και των μαθηματικών, τη ως ενσάρκωσης της "γενολογικής ουσίας του
θρησκειολογία κ.ά.). Ωστόσο βάσει αυτών των ανθρώπου" (Χέγκελ*), δηλαδή, από μεθοδολο-
γνωστικών αντικειμένων, που αποτέλεσαν τον γικής πλευράς, η προμαρξική κοινωνική θεω-
πυρήνα του έργου τους, συγκροτούνται τρία ρία βρίσκεται σε κατώτερη βαθμίδα της δια-
αλληλένδετα ερευνητικά πεδία - επιστήμες: 1. μόρφωσής της από αυτή της σύγχρονής της α-
ο ιστορικός υλισμός (βλ. υλιστική αντίληψη στικής πολιτικής οικονομίας. Αυτή η γνωσιοθε-
της ιστορίας), 2. η πολιτική οικονομία της κε- ωρητική συγκυρία επέτρεψε στους Μαρξ και
φαλαιοκρατίας και 3. ο επιστημονικός σοσιαλι- Ένγκελς τη συγκρότηση της υλιστικής αντίλη-
σμός (κομμουνισμός*). Το καθένα από τα πα- ψης της ιστορίας (πρώτη επιστημονική ανακά-
ραπάνω γνωστικά αντικείμενα συνιστά ένα ορ- λυψη του Μαρξ), αρχικά ως υπόθεσης (Γερμα-
γανικό όλο (που χαρακτηρίζεται από την εσω- νική Ιδεολογία) και στη συνέχεια ως αποδε-
τερική αμοιβαία συνάφεια και αλληλεπίδραση δειγμένης θεωρίας (Κεφάλαιο). Βασικά στοι-
των πλευρών του), το οποίο βρίσκεται στα χεία αυτής της θεωρίας είναι η υλιστική διαμε-
μέσα του 19ου αι. σε ορισμένο στάδιο της α- σολαβημένη "αναγωγή" όλων των σφαιρών
νάπτυξης του, παρέχοντας αντίστοιχες δυνα- της κοινωνικής ζωής στην οικονομία (βλ. κοι-
τότητες διερεύνησής του (βλ. σχετικά: ιστορι- νωνικό είναι", κοινωνική συνείδηση', βάση και
κό και λογικό) και ορίζοντας τελικά το στάδιο εποικοδόμημα' κ.λπ.) και η αντίστοιχη αντίλη-
θεωρητικής αντίληψής του. ψη για τη δομή της κοινωνίας: ανάγκες* - πα-
Κατά τις δεκαετίες του 1850 και 1860 η κεφα- ραγωγικές δυνάμεις' - σχέσεις παραγωγής* -
λαιοκρατία βρίσκεται ήδη στο στάδιο της ωρι- διανομής - ανταλλαγής - κατανάλωσης* - μορ-
μότητάς της (Αγγλία), ενώ η αστική πολιτική οι- φές κοινωνικής συνείδησης (ηθική*, πολιτική*,
κονομία είχε ήδη εν πολλοίς ολοκληρώσει την δίκαιο*, αισθητική*, θρησκεία*, φιλοσοφία*) - ε-
ανάβαση* από το αισθητηριακό συγκεκριμένο ποικοδόμημα. Βάσει αυτής της αντίληψης για
στο αφηρημένο. Τα παραπάνω επέτρεψαν τη δομή της κοινωνίας συγκροτείται η θεωρία
στον Μαρξ, βάσει της θεωρίας της υπεραξίας των "κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών"'
(της δεύτερης επιστημονικής ανακάλυψης του και η αντίστοιχη περιοδολόγηση της ιστορίας
Μαρξ), να συγκροτήσει με τη μέθοδο της "ανά- κατά σχηματισμούς (πρωτόγονος κοινοτικός,
βασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο"* δουλοκτητικός, φεουδαρχικός, κεφαλαιοκρα-
τη νοητή αναπαράσταση των κεφαλαιοκρατι- τικός, κομμουνιστικός), η οποία συνυπάρχει με
κών σχέσεων παραγωγής, του κεφαλαιοκρατι- την τριαδική περιοδολόγηση (προταξική - ταξι-
κού τρόπου εκμετάλλευσης ανθρώπου από άν- κές - αταξική κοινωνία). Η υλιστική αντίληψη
θρωπο, αίροντας την πολιτική οικονομία της κε- της ιστορίας συνιστά τη μέγιστη δυνατή θεω-
φαλαιοκρατίας στο στάδιο της ωριμότητάς της, ρητική αφομοίωση της κοινωνίας όσο αυτή βρί-
καθιστώντας την την "πλέον ανεπτυγμένη από σκεται στην τελευταία φάση της διαμόρφωσης
την άποψη της «διαλεκτικής λογικής»* και με- της, η οποία, από μεθοδολογικής πλευράς, ο-
θοδολογίας επιστήμη του μαρξισμού". Αυτό βέ- λοκληρώνει το στάδιο της διαμόρφωσης της
βαια δεν σημαίνει ότι έχουν εξαντληθεί τα πε- κοινωνικής θεωρίας (φιλοσοφίας) και ταυτό-
ριθώρια περαιτέρω ανάπτυξής της στους το- χρονα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την
μείς της οικονομικής ιστορίας, της σύγχρονης ώριμη κοινωνική θεωρία (και τη συγκρότηση
βαθμίδας της κεφαλαιοκρατίας, του παγκόσμι- της με τη μέθοδο της "ανάβασης από το αφη-
ου κεφαλαιοκρατικού συστήματος κ.λπ. (Ο ρημένο στο συγκεκριμένο"). Αυτό βέβαια δεν
Μαρξ δεν ολοκλήρωσε ούτε το 1/6 του αρχικού σημαίνει ότι εξαντλούνται οι δυνατότητες πε-
οικονομικού ερευνητικού του προγράμματος, ραιτέρω ανάπτυξης επιμέρους ζητημάτων του
το οποίο βέβαια τροποποίησε μετά τον 1 ο τόμο ιστορικού υλισμού στα πλαίσια που έθεσαν οι
του Κεφαλαίοιι). ιδρυτές του. Ο ιστορικός υλισμός ανέκυψε και
Οσον αφορά στην ανθρώπινη κοινωνία, η κε- αναπτύχθηκε ως θεωρία στα πλαίσια της κεφα-
φαλαιοκρατία συνιστά την τελευταία βαθμίδα λαιοκρατίας* και τα επιστημονικά κεκτημένα
της διαμόρφωσής της, της "προϊστορίας" της, του ισχύουν και θα ισχύουν όσο βασικό περιε-

246
 μαρξισμός

χόμενο της εποχής μας παραμένει η επανα- πιστημονικός σοσιαλισμός από την άποψη της
στατική μετάβαση από την κεφαλαιοκρατία θεωρητικής θεμελίωσης των νικηφόρων επα-
στον σοσιαλισμό*, η οποία αρχικά προβάλλει ναστατικών αγώνων της εργατικής τάξης (βλ.
ως εναλλαγή σχηματισμών, ως άρνηση της κε- επανάσταση κοινωνική, επαναστατική κατά-
φαλαιοκρατίας από τον σοσιαλισμό. Η περαι- σταση, δικτατορία του προλεταριάτου).
τέρω ανάπτυξη της υλιστικής αντίληψης της ι- Η μετά τους ιδρυτές του μαρξισμού πορεία
στορίας συνδέεται: 1. με την απόπειρα θεωρη- αυτής της παράδοσης συνδέεται εν πολλοίς
τικής γενίκευσης των νέων δεδομένων των ι- με ποικίλες ερμηνείες (βλ. επιγονισμάς) δογ-
στορικών επιστημών της εποχής -L. Η. ματικού ή αναθεωρητικού χαρακτήρα (βλ. δογ-
Morgan, M. Kovalevsky, Ε. Β. Tylor κ.ά-, η ματισμός και αναθεωρητισμός) αλλά και με ε-
οποία οδηγεί μεν στην επισήμανση των προϋ- πιδράσεις διαφόρων ρευμάτων της αστικής φι-
ποθέσεων της κοινωνίας και της αφετηριακής λοσοφίας (βλ. οικονομικός ντετερμινισμός, η-
σχέσης της κοινωνίας, χωρίς ωστόσο η τελευ- θικός σοσιαλισμός, αυστρομαρξισμός, Κάου-
ταία να διακρίνεται ρητά από την ουσία της τσκι κ.λπ.). Εξαιρετικά γόνιμη, δημιουργική και
κοινωνίας [πρβλ. την επισήμανση της ύπαρξης θεμελιώδους θεωρητικής και πρακτικής σημα-
δύο ειδών "παραγωγής" -αναγκαίων βιοτικών σίας είναι η επαναστατική - κριτική προσέγγι-
αγαθών και ανθρώπων (συνέχισης του γέ- ση του μαρξισμού από τον Β. I. Λένιν*, ο οποί-
νους)- χωρίς να αναδεικνύεται η μεταξύ τους ος αντιλαμβάνεται ότι η ανάπτυξη του μαρξι-
ιστορική και λογική συνάφεια, στο Η καταγωγή σμού στις νέες ιστορικές συνθήκες είναι ο μο-
της οικογένειας... του Ενγκελς]' 2. με την εμ- ναδικός τρόπος ύπαρξης αυτού του συστήμα-
βάθυνση των σχετικών με το Κεφάλαιο ερευ- τος (βλ. ιμπεριαλισμός, διαλεκτική κ.λπ.). Η ε-
νών του Μαρξ, οι οποίες τον οδήγησαν στη συ- πίσημη σοβιετική ιδεολογία υπό τον όρο "μαρ-
νειδητοποίηση: α) του γεγονότος ότι ο κομ- ξισμός - λενινισμός" εννοούσε ένα άμορφο, ε-
μουνισμός είναι το προϊόν ανάπτυξης της πα- σωτερικά μη διαφοροποιημένο και ιστορικά α-
γκόσμιας ιστορίας, η "άρση"* αταξικής και ταξι- προσδιόριστο συνονθύλευμα εργαλειακά χρη-
κής κοινωνίας (η "καθαυτό ανθρώπινη κοινω- σιμοποιούμενων θέσεων και "τσιτάτων", χωρίς
νία" που ξεπερνά την "προϊστορία" της ανθρω- να λαμβάνει υπόψη το επίπεδο θεωρητικής α-
πότητας) και β) της αναγκαιότητας - αντίστρο- νάπτυξης, το μεθοδολογικό βάθος, την ιδιοτυ-
φης προς αυτήν της "αναγωγής"-"εξαγωγής" πία και τις διαφορές προσέγγισης θεωρητικών
(συναγωγής) από την οικονομική ζωή της κοι- και πρακτικών ζητημάτων στον καθένα από
νωνίας των υπολοίπων σφαιρών και επιπέδων τους κλασικούς του μαρξισμού, καθώς και την
της κοινωνίας. Ωστόσο η υλιστική αντίληψη ιδιομορφία των ζητημάτων που διευθετούσε ο
της ιστορίας φέρει ανεξίτηλη τη σφραγίδα της καθένας τους σε διάφορα στάδια ιστορικής α-
θεωρητικής αντίληψης για την κεφαλαιοκρατι- νάπτυξης του μαρξισμού. Από την άλλη πλευ-
κή κοινωνία και της συγκριτικής αντιπαραβο- ρά οι συνδεόμενες με τα ρεύματα του λεγόμε-
λής (προεκβολής) της με την προγενέστερη ι- νου "δυτικού μαρξισμού" (βλ. νεομαρξισμός) α-
στορία. πόπειρες αντιπαράθεσης των κλασικών (στους
Η πλέον δυσμενής γνωσιοθεωρητική συγκυρία οποίους οπωσδήποτε συμπεριλαμβάνεται και
χαρακτηρίζει τον επιστημονικό σοσιαλισμό δε- ο Λένιν) ανάγουν ουσιαστικά τον λενινισμό σε
δομένης της απουσίας εμπειρικά υπαρκτού μια από τις πολλές (ιστορικά και γεωγραφικά
γνωστικού αντικειμένου και του εικοτολογικού περιορισμένες) ερμηνείες του μαρξισμού, γε-
- ουτοπιστικού χαρακτήρα των σχετικών προ- γονός που οδηγεί ουσιαστικά στην απόσπαση
μαρξικών και σύγχρονων του Μαρξ αντιλήψε- της θεωρίας από την επαναστατική πολιτική
ων. Οι σχετικέ^ θεωρητικές θέσεις των Μαρξ πρακτική, στον εκφυλισμό του μαρξισμού σε α-
και Ένγκελς συνιστούν πρωτοφανή και ιδιο- καδημαϊκή, "καθηγητική" (Μαρξ), "νόμιμη" και
φυή επιστημονική πρόβλεψη τεράστιας θεω- ανώδυνη για τις εκμεταλλευτικές τάξεις ενα-
ρητικής και πρακτικής (επαναστατικής) σημα- σχόληση. Η σοβιετική φιλοσοφική παράδοση,
σίας, μέσω της διερεύνησης των σχετικών τά- πέρα από τα κυρίαρχα δογματικά και απολογη-
σεων, νομοτελειών, αντιφάσεων και των "εμ- τικά ιδεολογήματα -και συχνά σε αντιπαράθε-
βρύων" της νέας (ώριμης, αταξικής) κοινωνίας ση με αυτά-, προώθησε σημαντικές πλευρές
στα πλαίσια της παλαιάς, δηλαδή αποκλειστι- της θεωρίας του μαρξισμού και ιδιαίτερα της
κά στη βάση των ιστορικών προϋποθέσεων της διαλεκτικής λογικής* και μεθοδολογίας του
νέας κοινωνίας. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά ο ε- (βλ. Ε. Β. Ιλιένκοφ*, Β. Α. Βαζιούλιν* κ.ά.).

247
Μαρσέλ

Η μοναδική στην ιστορία εμπειρία μακροχρό- την υποκειμενικότητα της ανθρώπινης ύπαρ-
νιας σοσιαλιστικής οικοδόμησης (ιδιαίτερα ξης και αναγνωρίζει τα πρωτεία της "ύπαρξης"
στην τέως ΕΣΣΔ), η συσχέτιση επανάστασης σε βάρος της "νόησης". Παραδέχεται συνεπώς
και αντεπανάστασης*, η εδραίωση της τελευ- την προτεραιότητα της εσωτερικής βίωσης και
ταίας σε χώρες του πρώτου ρεύματος σοσιαλι- της εμπειρίας, που είναι σε θέση να εγγυηθούν
στικών επαναστάσεων (κεφαλαιοκρατική παλι- το μυστήριο και τη γνησιότητα της ύπαρξης, έ-
νόρθωση) και η συνακόλουθη κρίση του μαρξι- ναντι της αφηρημένης διάνοιας και του λογι-
σμού, καθιστούν ζωτικής σημασίας ζητούμενο σμού, που νοθεύουν την υπαρξιακή αμεσότη-
της εποχής μας τη διαλεκτική ανάπτυξη - άρση τα. Η έννοια της εμπειρίας, ωστόσο, εντοπίζε-
του μαρξισμού, που δεν θα συνιστά πλέον ται αυστηρά μέσα στα πλαίσια της διυποκειμε-
απλώς θεωρία της άρνησης του παρελθόντος νικότητας, που προϋποθέτει αφενός την ενερ-
(αρνητικά προσδιοριζόμενη από αυτό το πα- γητική συμμετοχή του "εγώ" στον κόσμο μέσω
ρελθόν) αλλά θα εξετάζει την ανθρωπότητα της "ενσαρκώσεώς" του (incarnation) και αφε-
από τη σκοπιά του κομμουνισμού. Η πρώτη ε- τέρου το υπαρξιακό του άνοιγμα προς το
πιστημονική θεμελίωση αυτής της άρσης συν- "εσύ".
δέεται με το εγχείρημα της "Λογικής της Ιστο- Προοδευτικά, η αρχική αντιδιαστολή της ύπαρ-
ρίας"'. ξης προς την αντικειμενικότητα εξελίχθηκε σε
Βιβλιογρ.: Φ. Ηνγκελς. Ουτοπιστικός και επιστημονικός ρητή διάκριση ανάμεσα στο "Είναι" (Etre) και
σοσιαλισμός, θεμέλιο. Αθήνα, 1980.- του ίδιου, Ανπ- στο "Εχειν" (Avoir), ανάμεσα δηλαδή στην
Ντύρινγκ, Αναγνωστίδης, (χ.χ.).- Β. I. Λένιν, Οι τρεις πραγματική ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης και
πηγές και τα τρία συστατικά του μαρξισμού. "Απαντα", στα αντικείμενα της κτήσης -υλικά και πνευ-
τόμ. 2 3 - του Ιδιου, Οι ιστορικές τύχες της διδασκαλίας
ματικά· που απειλούν την ύπαρξη με έκπτωση
του Κ. Μαρξ, "Απαντα", τ. 23.- Β. Α. Βαζιούλιν, Το γίγνε-
σθαι της μεθόδου επιστημονικής έρευνας του Μαρξ,
στον κόσμο της υποδούλωσης και της "αγω-
Μόσχα. 1975.- Π. Βρανίτσκι, Ιστορία του μαρξισμού, τόμ. νίας".
1-2, Οδυσσέας, Αθήνα, 1976.- Δ. Πατέλης, Φιλοσοφική Η τελευταία, όμως, συνιστά αφετηρία πνευμα-
και μεθοδολογική ανάλυση του γίγνεσθαι της οικονομι- τικής διέγερσης και εσωτερικής μεταστροφής,
κής επιστήμης, Μόσχα, 1991.
που ενδυναμώνει την "ελπίδα" και την πίστη
Δ. Πατέλης
προς το Υπέρτατο Ον, για να οδηγήσει μέσω
μιας διττής υπέρβασης, τόσο "κάθετης" (σε
Μαρσέλ (Marcel) Γκαμπριέλ - Ονορέ (Παρίσι,
ό,τι αφορά στη σχέση με τον Θεό) όσο και "ο-
7/12/1889 - Παρίσι, 8/10/1973). Επιφανής Γάλ-
ριζόντιας" (σε ό,τι αφορά στη σχέση με τους
λος διανοητής, θεμελιωτής της υπαρξιακής φι-
άλλους), στη λύτρωση και ενδυνάμωση των α-
λοσοφίας στη Γαλλία, με πλούσια φιλοσοφική,
πελπισμένων υπάρξεων, στην άρση της αν-
θεατρική και κριτική παραγωγή. Σπούδασε στη
θρώπινης τραγικότητας. Εργα του: Journal
Σορβόννη και διετέλεσε καθηγητής στα Λύ-
Métaphysique, Paris, Gallimard, 1927.- Etre et
κεια του Vendôme, Sens και Montpellier έως το
Avoir, Paris, Aubier, 1934.- La mystère de l'être,
1923 που αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη σύ-
Paris, Aubier, 1951, vol, 1-2.- Les hommes
νταξη των συγγραμμάτων του.
contre /' humain, Paris, La Colombe, 1951.- L'
Στις πρωταρχές της φιλοσοφικής του παραγω-
Homme Problématique, Paris, Aubier, 1955.
γής είναι εμφανής ο ιδεαλιστικός προσανατο-
λισμός που επέβαλαν στη σκέψη του οι θεωρη- Βιβλιογρ.: Bernard Michel, La Philosophie religieuse de
τικές αναζητήσεις των Hegel", Schölling", Gabriel Marcel, 1952.- Gallagher Kenneth T., The
Royce* και Hocking. Καθοριστικότερη όμως α- Philosophy ol Gabriel Marcel, New York, 1962.- Miceli
Vincent P., Ascent ol Being. Gabriel's Philosophy ol
ποδείχθηκε η επίδραση του Bergson*, καθώς
Communion, New York, 1965.
και η προσχώρηση του Marcel στον Καθολικι- Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
σμό (1929), που σηματοδότησε τη θεωρητική
του αναδίπλωση και μεταστροφή από τον ιδε- Μαρσίλιος ΦικΙνος (Marcilio Ficino). Ιταλός α-
αλισμό* σε μια κατεύθυνση της φιλοσοφίας υ- ναγεννησιακός φιλόσοφος, πρωτεργάτης του
παρξιακή με σαφείς χριστιανικές αποκλίσεις, νεοπλατωνισμού* στο ανθρωπιστικό κίνημα,
την οποία ο ίδιος ονόμασε "νεοσωκρατική". γεννήθηκε 19 Οκτωβρίου 1433 και πέθανε 1
Σε μια εποχή όπου στη Γαλλία η σκέψη των Οκτωβρίου 1499 στη Φλωρεντία, όπου έδρασε
Kierkegaard* και Jaspers* ήταν ακόμη άγνω- σε όλη τη ζωή του μέσα στην αυλή των Μεδί-
στη, πρώτος ο Marcel αντιπαραθέτει στην αντι- κων ηγεμόνων. Μεταφραστής του Πλάτωνα*
κειμενικότητα της διασκεπτικής λειτουργίας και του Πλωτίνου*, διηύθηνε τη Φλωρεντινή

248
 Μαυροκορδάτος

Ακαδημία και κατηύθυνε τον ανθρωπισμό φι- πνοή), οι οποίες χρήζουν άμεσης ικανοποίη-
λοσοφικά στοχεύοντας στην άρθρωση μιας σης και βρίσκονται σε προτεραιότητα. Στη δεύ-
νέας βιοθεωρίας που θα υποκαθιστούσε τη χρι- τερη βαθμίδα, ο Maslow τοποθετεί τις ανάγκες
στιανική μεσαιωνική θρησκευτικότητα και θα για ασφάλεια και προστασία, στην τρίτη τις α-
αναβίωνε το προχριστιανικό κοσμοείδωλο νάγκες για αγάπη και κοινωνική επαφή, ενώ α-
θρησκειοφιλοσοφικά με επίκεντρο την εκκο- κολουθούν οι ανάγκες για κοινωνική αποδοχή
σμικευμένη θεώρηση του ανθρώπου. και αναγνώριση. Στην κορυφή της πυραμίδας
Βιβλιογρ.: V. Conanl, The Philosophy ol M. Ficino, New βρίσκονται οι ανάγκες για αυτοπραγμάτωση
York, 1943.- G. Saitta, M. Ficino e la lilosolia dell' Uma- και αυτοπροσδιορισμό, η εκπλήρωση των οποί-
nesimo, Bologna, 1954'. ων εξασφαλίζει ευτυχισμένη ζωή στον άνθρω-
Μάριος Μπέγζος πο. Ο Maslow ασχολήθηκε περισσότερο με το
ώριμο και "υγιές" άτομο, καθώς και με το πώς
Μασδαϊσμός. Πρωταρχική ονομασία της περ- αυτό θα κατορθώσει να φτάσει στην αυτο-
σικής θρησκείας με βάση την πίστη στον θεό πραγμάτωση, να γίνει δηλαδή δημιουργικό, α-
Αχούρα Μάσδα ή Ωρομάσδη, τον "Υπέρτατο ξιοποιώντας όλες τις δυνατότητες και τις ικα-
Κύριο" ή κατά λέξη: "Σοφό Κύριο". Πρόκειται νότητές του. Κύριο έργο του: Motivation and
για το αρχαιότερο υπόστρωμα της ιρανικής personality. New York, Hasper & Row, 1970.
θρησκευτικότητας, το οποίο μεταρρυθμίζεται Βασιλική Παππά
από τον ζωροαστρισμό* περί τις αρχές της
πρώτης προχριστιανικής χιλιετίας. Με την κά-
μστεριαλισμός, βλ. υλισμός
θοδο των ινδοευρωπαϊκών φύλων από τον
ψυχρό βορρά στον θερμό νότο σημειώνεται
μια σειρά ανακατατάξεων στον ιρανικό γεωπο- Μαυροκορδάτος Νικόλαος. Έλληνας λόγιος
λιτιστικό χώρο. Η παραδοσιακή μασδαϊκή φυ- και πολιτικός. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινού-
σιολατρία μετατοπίζεται στον προφητικό ζω- πολη το 1680 και πέθανε στο Βουκουρέστι το
ροαστρισμό με την έντονη ιστοριοκρατία του, 1730. ΤΗταν γιος του Αλέξανδρου Μαυροκορ-
ο νομαδικός βίος μετασχηματίζεται σε αγροτι- δάτου του "εξ απορρήτων", γνωστού από το
κό, η οικονομία μεταστρέφεται από κυνηγετική έργο του Φροντίσματα. Υπήρξε συνεχιστής
- κτηνοτροφική σε γεωργική - οικιακή με έμφα- τόσο του πνευματικού όσο και του πολιτικού
ση στη ζωολατρία (π.χ. λατρεία της αγελάδας έργου του πατέρα του. Αναδείχθηκε ηγεμόνας
ως ιερού ζώου). Θεμελιώδης δοξασία του μασ- της Μολδαβίας το 1709 και αργότερα της Βλα-
δαισμού είναι ο δυαλισμός, η πίστη στην χίας το 1716. Τα έτη 1716-1718 παρέμεινε φυ-
αέναη αντιπαλότητα δυο εναντίων αρχών, του λακισμένος από τους Αυστριακούς στο Karl-
"καλού" και του "κακού", προσωποποιημένων sburg κι εκεί έγραψε τα δύο σημαντικότερα
αντίστοιχα στις ύπατες θεότητες του Αχούρα έργα του, το Περί των καθηκόντων (1719) και
Μάσδα και του Αριμάν. Η τελική κατίσχυση του τα Φιλοθέου Πάρεργα (1800). Χαρακτηριστι-
"καλού" θεού επί του "κακού" είναι ο πυρήνας κός εκπρόσωπος του κινήματος των Φαναριω-
γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται το τελε- τών, προσέφερε πολλά στην πνευματική ανα-
τουργικό, λειτουργεί το ιερατείο και δομείται η γέννηση του νεοελληνικού στοχασμού και θε-
σωτηριολογία του μασδαϊσμού. ωρείται πρόδρομος των Νεοελλήνων Διαφωτι-
στών. Η προσφορά του συνίσταται στη διεύ-
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος, Φαινομενολογία της θρησκείας,
Αθήνα, 1995.- G. Widengren, Die Religionen
ρυνση των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων της
Irans, Stuttgart, 1965. εποχής του, μιας και -συνεχίζοντας το έργο
Μάριος Μπέγζος του πατέρα του- στρέφεται προς την ηθική*
και πολιτική φιλοσοφία", αμφισβητώντας τα
Μάσλοου (Maslow) Αβραάμ (1908-1970). Αμε- πρωτεία της μεταφυσικής*. Κατά δεύτερο
ρικανός ψυχολόγος της ουμανιστικής κατεύ- λόγο ήταν από τους πρώτους που επισήμαναν
θυνσης, ιδιαίτερα γνωστός για τη θεωρία που την ανάγκη της αναγνώρισης της προσφοράς
διατύπωσε σχετικά με τις ανάγκες και τα κίνη- και της ανωτερότητας της νεότερης ευρωπαϊ-
τρα του ανθρώπου, τα οποία ενέταξε σ' ένα ιε- κής σκέψης και την άρση της εμπιστοσύνης
ραρχημένο σύστημα. Σύμφωνα με τον Maslow, στα αριστοτελικά "δόγματα", που υπό τη
στη βάση της πυραμίδας των αναγκών του αν- μορφή του κορυδαλισμού κυριαρχούσαν στην
θρώπου βρίσκονται οι βιολογικές ανάγκες εποχή του. Επίσης επισημαίνει την παιδευτική
(πείνα, δίψα, ύπνος, γενετήσιο ένστικτο, ανα- αξία του πλατωνισμού* κι επανεκτιμά το πλα-

249
Μαυρόπους

τωνικό έργο που ήταν εντελώς παραμελημένο φυσικός και φιλόσοφος, ένθερμος οπαδός του
στην εποχή του λόγω της ταύτισής του από την εμπειριοκριτικισμού*. Ο Μαχ απέρριπτε τις νε-
Εκκλησία, τον κύριο φορέα παιδείας, με την ει- ότερες κατακτήσεις των θετικών επιστημών,
δωλολατρία*. Η επανεκτίμηση του πλατωνι- μολονότι αναγνώριζε τις μεγάλες προόδους
σμού* και η ανάγκη να ανοιχτούν νέοι ορίζο- της νεότερης φυσικής. Αρνιόταν την ύπαρξη ε-
ντες στη νεοελληνική σκέψη με τη βοήθεια του ξωτερικού κόσμου ανεξάρτητου από τη συνεί-
ευρωπαϊκού "νεωτερικού" στοχασμού αποτε- δηση του ανθρώπου και δίδασκε ότι η ουσία,
λούν τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του. από την οποία συγκροτείται και ο εξωτερικός
Βιβλιογρ.: Α. Αγγέλου, Πλάτωνος τύχαι, Ερμής, Αθήνα,
και ο εσωτερικός κόσμος, είναι τα αισθήματα ή
1985.- Κ. Θ. Δημαράς. Νεοελληνικός Διαφωτισμός,
οι παραστάσεις μας, δηλαδή τα χρώματα, οι
ήχοι, οι οσμές, ο χώρος, ο χρόνος κ.λπ., πέρα
Ερμής. Αθήνα. 1985.
από τα οποία δεν μπορούμε να προχωρήσου-
Αθαν. Κοκολόγος
με, και ότι συμπλέγματα των στοιχείων της ε-
μπειρίας* είναι τα πράγματα. Ουσιαστικά ο Μα-
Μαυρόπους Ιωάννης ο Ευχαΐτης (11ος αιώ-
χισμός αποτελεί ανανέωση των αντιλήψεων
νας). Βυζαντινός στοχαστής, εισηγητής μιας
του Μπέρκλεϋ* (υποκειμενικός ιδεαλισμός*),
ρεαλιστικής και μετριοπαθούς στάσης για τη του Χιουμ* (ψυχολογισμός) και του Λάιμπνιτς*
σχέση του Χριστιανισμού* με τον Ελληνισμό. (φαινομενολογική φυσική). Η ακτινοβολία του
Στις προτάσεις του ανήκει η εκτίμηση ότι η παρ' όλα ταύτα υπήρξε έντονη και η επιρροή
Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία αποτελεί απαραί- του ευρύτατη. Ο Μαχισμός απέκτησε πλήθος
τητο στοιχείο για τη βελτίωση της παιδείας. οπαδών, όπως οι Αντλερ*, Μπάουερ*, Μπο-
Και ο ίδιος ήταν βαθύς γνώστης των κλασικών γκτάνοφ*, Μπαζάροφ, Βαλεντίνοφ κ.ά., και
γραμμάτων και δίδαξε φιλοσοφία στην Κων- είχε μεγάλη διάδοση μεταξύ των φυσικών επι-
σταντινούπολη. Η ευρυμάθειά του υπήρξε ε- στημόνων του σύγχρονου "φυσικού ιδεαλι-
ντυπωσιακή. Εκτός από φιλοσοφία, είχε σπου- σμού". Ήταν όμως και φυσικό να έλθει σε αντί-
δάσει μαθηματικά, φυσικές επιστήμες και νομι- θεση με τον φιλοσοφικό υλισμό* γενικά και με
κά. Οι σπουδές του αυτές του έδωσαν τη δυ- τον ιστορικό υλισμό* ειδικά, και για τον λόγο
νατότητα να διαγνώσει νηφάλια το μέγεθος αυτό να δεχθεί σκληρή κριτική από τους εκ-
των Ελλήνων στοχαστών. Και όχι μόνον αυτό, φραστές των αντίπαλων αυτών φιλοσοφικών
αλλά συνέταξε και επίκληση στον Θεό για τη συστημάτων, και ιδίως τον Λένιν*, ο οποίος
σωτηρία του Πλάτωνα* και του Πλούταρχου*, στο βιβλίο του Υλισμός και εμπειριοκριτικι-
επειδή πίστευε ότι οι θεωρίες τους παρουσία- σμός, μεταξύ άλλων, τον κατηγορεί ότι παρα-
ζαν ευρύτατη θεματική συγγένεια με τη χρι- δίδει τις επιστήμες στη θεοκρατία. Εργα του:
στιανική διδασκαλία. Στους δύο αυτούς φιλο- Οι κατευθύνσεις της γνωσιολογίας μου στις
σόφους, μάλιστα, αφιέρωσε και επιγράμματα. φυσικές επιστήμες και οι σύγχρονοι μου (Λι-
ψία, 1919), Ανάλυση των αισθημάτων ( 1885),
Η φήμη του επίσης ενισχύθηκε και από τους
Γνώση και πλάνη (1905) κ.ά., καθώς και πολλά
περίφημους ύμνους που συνέθεσε. Η δράση
συγγράμματα φυσικής.
του υπήρξε ανάλογη. Οπαδός της μετριοπά-
θειας εισηγήθη τον εορτασμό των τριών Ιεραρ-
χών, επιχειρώντας έτσι να ανακόψει τις διαμά- Βιβλιογρ.: Henning Η., Ε. Mach als Philosoph, Physiker
χες ανάμεσα στους οπαδούς τους. Συγχρόνως und Psychologe (1915).- Heller K. D.. E. Mach (1964).-
Thirring H., Ernst Mach als Physiker (1966).
η εισήγησή του αυτή αντανακλούσε τις από-
Απ. Τζαφερόπουλος
ψεις του και ευρύτερα το πνευματικό κλίμα της
εποχής του για την αναζήτηση των κοινών Μαχαγιάνα. Μία από τις τρεις μεγάλες σχολές
στοιχείων της χριστιανικής με την ελληνική του βουδιστικού συστήματος (οι άλλες δύο
σκέψη. Από τα ανωτέρω καθίσταται σαφές είναι η Χιναγιάνα* ή Τεραβάντα και η Βατζρα-
γιατί επηρέασε ευρύτατα την αναγέννηση των γιάνα). Η εμφάνιση του Μαχαγιάνα Βουδισμού
κλασικών γραμμάτων στο Βυζάντιο. Σημειωτέ- ανάγεται μεταξύ του 1ου αι. π.Χ. και του 1ου
ον ότι μαθητής του υπήρξε ο I. Φελλός*, ένας αι. μ.Χ. Ο όρος σημαίνει "μεγάλο όχημα" και
από τους κατεξοχήν ελληνιστές της ύστερης θέλει να τονίσει τον ευρύτερο και ανώτερο χα-
βυζαντινής περιόδου. ρακτήρα της διδασκαλίας αυτής.
Χρ. Τερέζης
Το φιλοσοφικό σύστημα της Μαχαγιάνα στηρί-
ζεται στην τεράστια συλλογή κειμένων με τον
Μαχ Ερνστ (Mach, 1838-1916). Αυστριακός τίτλο Prajnaparamita Sutra (=Το πλήρωμα της

250
 Μεγαρικοί φιλόσοφοι (Μεγαρική σχολή)

σοφίας), που σηματοδότησαν το πέρασμα σε ζοσπάστες του νεοπλατωνισμού*. Στην Ανατο-

ένα ιδανικό τελείωσης διαφορετικό από αυτό λή, όπως και στη Δύση, το πρόβλημα είναι να
του Χιναγιάνα Βουδισμού. Ενώ ο βουδιστής κατορθώσουμε να "κάψουμε" δίχως ίχνη αυτή
του Χιναγιάνα συστήματος φιλοδοξεί να γίνει τη σκουριά που μας κρατά στον κόσμο. Ο Μα-
ένας "αρχάτ", δηλαδή ένα ον στην κατάσταση χαγιάνα Βουδισμός γνωρίζει πολλές εκφρά-
του φωτισμού, από την οποία ποτέ δεν θα ε- σεις στον χώρο της βόρειας Ασίας.
ξέλθει για να επιστρέψει στη "σαμσάρα", τον Βιβλιογρ.: J. Takakusu, The Essentials ot Buddhist
κύκλο των μετενσαρκώσεων, ο βουδιστής του Philosophy, Honolulu, University ol Hawaii, 1956.
Μαχαγιάνα συστήματος επιθυμεί να γίνει ένας Αλέξ. Καριώτογλου
Μποντισάτβα. Αυτό σημαίνει ένα ον που, αν
έχει φτάσει στη φώτιση, θυσιάζει την αγαθή μαχισμός, βλ. Μαχ Ερνστ
του ύπαρξη προς όφελος ολόκληρης της αν-
θρωπότητας, προτιμώντας να παρουσιάζεται μεγαλοκρατικός σωβινισμός, βλ. σωβινισμός
μέσα στον κόσμο παρά να αναπαύεται στο
"νιρβάνα". Είναι ένας Βούδας σιωπηλός, φωτι- μεγαλοφυία. Όρος που αποδίδεται σε άτομα
σμένος, που πράττει και έρχεται να βοηθήσει τα οποία διακρίνονται για τις εξαιρετικές δια-
τους δυστυχισμένους. νοητικές και δημιουργικές τους ικανότητες. Ο
Από φιλοσοφική άποψη μπορούμε να πούμε L. Terman, ο οποίος πρώτος και επί πολλά έτη
ότι ο Μαχαγιάνα Βουδισμός μπορεί να θεωρη- επιδόθηκε στη μελέτη των ευφυών ατόμων,
θεί ότι παρουσιάζει πραγματικά πλήρη γνωσια- κατέταξε τα μεγαλοφυή άτομα στην ανώτατη
κή διδασκαλία, που περιέχει και το μεταφυσικό βαθμίδα των ευφυών (αυτός όρισε τρεις βαθμί-
στοιχείο, το οποίο αποτελεί το ανώτερο και κε- δες ευφυών: τους απλώς ευφυείς, τους εξαι-
ντρικό μέρος του. Κεντρικό στοιχείο του Μα- ρετικώς ευφυείς και τους μεγαλοφυείς, με
χαγιάνα συστήματος παραμένει η περί "κενό- νοητικό πηλίκο μεγαλύτερο του 145). Στην κα-
τητας" (sunyata) διδασκαλία, την οποία επε- τηγορία αυτή είπε ότι ανήκει το 0,01% του γε-
ξεργάστηκε θεωρητικά ο φιλόσοφος Ναγκαρ- νικού πληθυσμού. Σήμερα, όμως, με τις νέες
τζούνα προς το τέλος του 2ου μ.Χ. αι. και τη θεωρήσεις για τη δομή της νοημοσύνης
συστηματοποίησε η σχολή Madhyamika (Μέση (Guilford), πιστεύεται ότι ο καθορισμός μιας με-
οδός). Ο Ναγκαρτζούνα αντιμετώπισε με σκε- γαλοφυίας με μόνο κριτήριο το νοητικό πηλίκο
πτικισμό όλες τις παραδοσιακές φιλοσοφικές είναι ελλιπής. Το νοητικό πηλίκο αποτελεί α-
ναγκαία, όχι όμως και επαρκή συνθήκη. Ετσι,
απόψεις (ντρστι), ασκώντας μια κριτική του πα-
ως μεγαλοφυία θεωρείται όχι μόνο το άτομο
ραλόγου (πρασάγκα). Αρνήθηκε τη βραχμανι-
που έχει εξαιρετικές διανοητικές ικανότητες
κής καταγωγής έννοια της ουσίας, διακηρύσ-
αλλά και εκείνο που διακρίνεται από ιδιαίτερες
σοντας ότι όλα τα πράγματα στερούνται μιας
δημιουργικές ικανότητες (π.χ. στον καλλιτε-
ξεχωριστής ουσίας και κατά συνέπεια υπάρχει
χνικό τομέα κ.α.), οι οποίες αντικατοπτρίζο-
μόνο η "κενότητα". Η ύπαρξη είναι φαινομενι-
νται σε αντίστοιχες μορφές συμπεριφοράς.
κή, δεμένη στους καρμικούς κύκλους και στη
Ωστόσο, στη διαμόρφωση αυτών των συμπερι-
διακοπή τους. φορών επιδρούν μια σειρά παραγόντων τόσο
Στη μεγάλη σχολή του Μαχαγιάνα, τη Γιογκα- ενδογενών (π.χ. τα κίνητρα του ατόμου, η ιδιο-
τσάρα*, υποστηρίζεται ότι το σύμπαν είναι μια συγκρασία του) όσο και εξωγενών, δηλαδή οι
νοητική κατασκευή και δεν διαθέτει επομένως περιβαλλοντικές συνθήκες κάτω από τις οποί-
καμιά "πραγματικότητα" αλλά είναι απλά μια ες ενεργοποιείται η εκάστοτε συμπεριφορά
παραίσθηση. Υπάρχει μια "αιθεριακή συνείδη- μιας μεγαλοφυίας. Ετσι, άλλες συνθήκες μπο-
ση", όπου συσσωρεύονται όλες οι εμπειρίες με ρεί να ευνοούν στην εκδήλωση μιας τέτοιας
τη μορφή καρμικής σκουριάς και καθορίζουν συμπεριφοράς και άλλες όχι.
τις διαδοχικές υπάρξεις. Ο M. Eliade ονομάζει
τη μαχαγιανική λογική "αποφατική λογική", Βιβλιογρ.: Terman L„ Genetic studies o( genius, Stanford
University Press, Stanford, California, 1925-1959.- I. N.
στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια Παρασκευόπουλου, Ψυχολογία ατομικών διαφορών
μη αριστοτελική λογική, που, χωρίς ν' αναγνω- Αθήνα. 1982.
ρίζει το αξίωμα του αποκλεισμού του τρίτου Βασιλική Παππά
δρόμου, υπερβαίνει ταυτόχρονα και την κατά-
φαση και την άρνηση. Ανάλογες απόψεις Μεγαρικοί φιλόσοφοι (Μεγαρική σχολή). Οι ο-
είχαν διατυπώσει οι αρχικοί γνωστικιστές, ρι- παδοί του ιδρυτή της μεγαρικής φιλοσοφικής

251
Μεγιερσόν

σχολής Ευκλείδη* (450-380 περ. π.Χ.) και συγ- Philosophy, vol. 3. Cambridge. 1969.- N. Hartmann. Der
χρόνως εκπρόσωποι της σχολής αυτής. Ο Ευ- megarische und der aristotelische Moglichkeits begriff. Ein
Beitrag zur Geschichte des ontoiogischen Modalitats
κλείδης ήταν μαθητής του Σωκράτη* και κάτο-
problem (1937).- Βαο. Α. Κύρκος, Ο Αριστοτέλης και οι
χος της φιλοσοφίας των Ελεατών*. ΓΓ αυτό η Μεγαρικοί, "Φιλοσοφία", 10/11 (1980-81), σ. 346-362 - Κ.
φιλοσοφία του ήταν κράμα ελεατικών απόψε- Δ. Γεωργούλης. Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Α',
ων και σωκρατικής διδασκαλίας. Βασική αρχή Αθήνα, 1975, σ. 149-154.
π.χ. της σκέψης του ήταν η ενότητα των όντων Βασ. Κύρκος
("εν το αγαθόν")· εταύτιζε το αγαθό με τη φρό-
νηση, τον θεό ή με τον νου. Με τη διδασκαλία Μεγιερσόν (Meyerson), Εμίλ (1859-1933). Γάλ-
του μετέβαλε τη σωκρατική ηθική εξέταση σε λος φιλόσοφος πολωνικής καταγωγής. Το έργο
διαλεκτικό έλεγχο. του είναι αφιερωμένο στη θεωρία της γνώσης.
Μαθητής του υπήρξε ο ΕυβουλΙδης* ο Μιλή- Ασκησε συστηματική κριτική στον θετικισμό*
σιος, πολέμιος του Αριστοτέλη*, γνωστός για του Μαχ*, του Κοντ* και του Πέτσολντ και στη
τα περίφημα σοφίσματα. Τα σημαντικότερα συναφή μ" αυτόν σχετικοκρατία*. Η θεωρία του
είναι: "ο ψευδόμενος", "Ηλέκτρα ή εγκεκαλυμ- μπορεί να οριστεί ως ένας "επιστημοκός ρεαλι-
μένος", "ο φαλακρός" και "ο κεράτινης" (κατ' σμός". που ασχολείται ιδιαίτερα με επιστημολο-
άλλους και ο "σωρείτης" (συλλογισμός του γικά προβλήματα. Κεντρική έννοια της επιστη-
σωρού, για να αναιρέσει την πολλότητα των μολογίας του Μεγιερσόν είναι η έννοια της "ε-
όντων). Στους οπαδούς της μεγαρικής σχολής ξήγησης" που, κατά την άποψή του, έχει χαρα-
συγκαταλέγεται επίσης ο Διόδωρος Κρόνος* κτήρα "λογικής αναγκαιότητας", ενώ οι νόμοι
από την Ιασο της Καρίας (πέθανε περ. το 307), των φαινομένων έχουν καθαρά εμπειρικό χαρα-
επίσης σφοδρός αντίπαλος του Αριστοτέλη κτήρα. Το ιδεώδες κάθε εξήγησης είναι, κατ1
και ειδικά πολέμιος της αριστοτελικής θεωρίας αυτόν, η συνθετική "ταυτότητα" (όχι η ταυτολο-
για το "ενεργεία και δυνάμει ον". Το βασικό ε- γία), επομένως η διατύπωση που δεν εξαλείφει
πιχείρημά του είναι γνωστό με την επωνυμία τη "διαφορότητα". Η ανακάλυψη της ταυτότη-
"κυριεύων" (δηλαδή λόγος): ακαταμάχητο επι- τας συμπίπτει με την ανακάλυψη της αιτιότη-
χείρημα. Μάλλον όμως η πολεμική εναντίον τας*, και η ανακάλυψη της "αιτιότητας" είναι βα-
της αριστοτελικής θεωρίας του "δυνάμει σική λειτουργία της επιστήμης. Ανάμεσα στην
όντος" ήταν προγενέστερη του Διοδώρου' ο επιστήμη και τη φιλοσοφία δεν υπάρχουν, κατά
ίδιος την έκανε οξύτερη και διατύπωσε το α- τον Μεγιερσόν σχέσεις αποκλεισμού, αφού η
ξίωμα: "δυνατόν είναι μόνον το πραγματικό". μεταφυσική* (με την έννοια της φιλοσοφίας)
Μερικοί ανάγουν την περίφημη απόφανση του είναι μια αναγκαιότητα του πνεύματος. Για τον
Hegel* "παν το πραγματικόν είναι και λογικόν" Μεγιερσόν η πράξη της εξήγησης είναι πάντοτε
σε παρόμοιες αντιλήψεις των αρχαίων Ελλή- περιορισμένη από την ύπαρξη του "ανορθολογι-
νων. σμού". Η πρόοδος της εξήγησης ισοδυναμεί με
την άνοδο σε "εκλογίκευση", αλλά θα υπάρχουν
Μετά τον θάνατο του Διοδώρου Κρόνου αρχη- αιώνια άλογοι παράγοντες (που δεν μπορούν
γός της μεγαρικής σχολής έγινε ο Στίλπων* να εξηγηθούν με τα υπάρχοντα μέσα και εργα-
από τα Μέγαρα (περ. 380-300), διάσημος σ' λεία). Ο οντολογικής υφής ορθολογισμός του
όλο τον ελληνικό κόσμο για τη σοφιστική του Μεγιερσόν προβάλλει την ιδέα της ασυνέχειας
και τη διαλεκτική του ικανότητα (εριστική δύ- της προόδου της επιστημονικής γνώσης, χωρίς
ναμη). Με τη διδασκαλία του αναίρεσε τις πλα- ωστόσο να φτάνει σε μιαν ολοκληρωτικά επι-
τωνικές ιδέες ("ανήρει τα είδη"). Είναι γνω- στημονική αντίληψη για τη γνώση. Κύρια έργα:
στός κυρίως από τη σημασιολογική ερμηνεία Ταυτότητα και πραγματικότητα (Identité et
των λέξεων. Με τη διδασκαλία του επηρέασε réalité, 1908).- Περί εξήγησης στις επιστήμες
τους στωικούς φιλοσόφους (τον Ζήνωνα*, ι- (De Γ explication dans les sciences, 2 τόμοι,
δρυτή της Στοάς). Τέλος, μαθητής του Στίλπω- 1921).- Πραγματικότητα και ντετερμινισμός
να ήταν ο Αλεξίνος*, γνωστός εριστικός φιλό- στην κβαντική φυσική (Réel et déterminisme
σοφος, που τον ονόμασαν "Ελεγξίνο". dans la physique quantique, 1933).
Βιβλιογρ.: Ed. Zeller, Die Philosophie der Griechen,
Darmstadt. 1964', III,σελ. 246 κέ.- W. Nestle. Die Βιβλιογρ.: A. Einstein, A propos de 'La déduction
Sokratiker, Berlin, 1922.- Kl. Döring, Die Megariker. relativiste" de M. E. Meyerson, "Rev. Philos, de la France
Kommertierte Sammlung der Testimonien, Amsterdam, et de I' Étranger", 1928, t. 105 No 3-4.- G. Mourelos, £.'
1972.- P. - M. Schuhl, Le dominateur et les possibles, épistémologie positive et la critique meyersonienne ( 1962).
Paris, 1960.- W. K. C. Guthrie. A History of Greek Γιόν. Κρητικός

252
 Μεθόδιος Ανθρακίτης

ΜεγκρελΙτζε Κ. Ρ. Γεωργιανός φιλόσοφος, 1978.- W. J. Prior, Unity and Development in Plato's

από τους πρωτοπόρους στην μαρξιστική κοι- Metaphysics, La Salle, Illinois, 1985.- W. D. Ross, Plato's
Theory ot Ideas, Oxlord, 1951.- A. E. Taylor, Plato. The
νωνιολογική διερεύνηση της γνώσης (δεκαε- Man and his Work, Cleveland, 1956 (1952'). Ελλην. μτφρ.
τίες 1920-1930). Κύριο έργο του: Τα βασικά Ιορδ. Αρζόγλου, Πλάτων ο άνθρωπος και το έργο του,
προβλήματα της κοινωνιολογίας της γνώσης, έκδ. MIET, Αθήνα, 1990.- Ρ. Natorp, Piatons Ideen lehre.
Τιφλίς, 1973'. Eine Einführung in den Idealismus, Hamburg, 1961'.
Ελλην. μτφρ. Μιχ. Τσαμαδός. Αθήνα, 1929.- Ε. Patig,
Δ. π. Piatons Ideen lehre, Kritisch betrachtet, στο: "Antike und
Abendland' 16 (1970).
μέθεξις. Κυριολεκτικό "μέθεξις" σημαίνει κοι- Βαο. Κύρκος
νωνία, μετοχή, συμμετοχή σε κάτι (από το με-
τέχειν). Το φιλοσοφικό της νόημα όμως γίνε- Μεθόδιος Ανθρακίτης. Λόγιος κληρικός της
ται κατανοητό μόνο στα πλαίσια της θεωρίας πρώιμης περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτι-
των ιδεών του Πλάτωνα*, διότι πρώτος ο Πλά- σμού*, εισηγητής και σημαντικός διδάσκαλος
των μίλησε για μέθεξη και στη δική του φιλο- της νεότερης φιλοσοφίας και των θετικών επι-
σοφική θεωρία των ιδεών ο όρος αυτός απέ- στημών στον ελληνικό χώρο κατά τον 18ο
κτησε φιλοσοφικό περιεχόμενο (είναι άλλω- αιώνα. Ο Ανθρακίτης γεννήθηκε στην Καμινιά
στε δικό του γλωσσικό δημιούργημα). Σύμφω- Ζαγορίου το 1660 και πέθανε στα Γιάννενα το
να, λοιπόν, με την πλατωνική θεωρία των 1749 περίπου. Στα Γιάννενα έλαβε και τα
ιδεών, ο κόσμος των αισθητών πραγμάτων, πρώτα εγκύκλια μαθήματα, ενώ το 1697 μετα-
των όντων, είναι αντανάκλαση, απείκασμα και βαίνει για σπουδές στη Βενετία. Εκεί σπουδά-
είδωλα των ιδεών, δηλαδή των νοητών αντι- ζει μαθηματικά, γεωγραφία, αστρονομία, φυσι-
κειμενικών οντοτήτων, που συνιστούν τον κή και φιλοσοφία κι έρχεται σε επαφή με τη
κόσμο των ιδεών. Αυτός είναι σε αδρές γραμ- σύγχρονή του ευρωπαϊκή φιλοσοφία και τα ε-
μές ο πλατωνικός δυϊσμός. Οι ιδέες ευρίσκο- πιτεύγματα των θετικών επιστημών. Το 1708
νται εις τον "υπερουράνιον τόπον" (Φαίδρ. επιστρέφει στην Ελλάδα και διδάσκει φιλοσο-
247c). Οι ιδέες εν σχέσει με τα όντα είναι οι α- φικά μαθήματα στην Καστοριά, στη Σιάτιστα
ποκορυφώσεις τελειότητας, ως ιδανικά έσχα- και τα Γιάννενα.
τα, στα οποία δεν μπορούν ποτέ να φθάσουν
τα συγκεκριμένα αισθητά όντα. Η ύπαρξη των Κατά μία πληροφορία μεταφράζει Male-
ιδεών όμως επηρεάζει και την ύπαρξη των (αι- branche* και Descartes*, τους οποίους χρησι-
σθητών) όντων, γιατί αυτά αντλούν τη μορφή μοποιεί και στις παραδόσεις του. Η μη τήρηση
τους από τις ιδέες, αφού είναι απεικάσματά εκ μέρους του του παραδοσιακού προγράμμα-
τους, όπως είπαμε. Τα όντα δηλαδή είναι αυτά τος σπουδών, που επιβάλλει τη διδασκαλία της
που είναι (και όπως είναι) είτε διότι μέσα σ' αριστοτελικής αυθεντίας, και η αμφισβήτηση
αυτά υπάρχει, είναι παρούσα ("παρουσία", της αυθεντίας αυτής εγείρουν εναντίον του
είναι ο πλατωνικός όρος, Φαίδρ. 100d) μια ιδέα την αντίδραση των συντηρητικών κύκλων και
είτε διότι αυτά παίρνουν μέρος, συμμετέχουν υφίσταται διώξεις.
στις ιδέες ("μετοχή", "κοινωνία" και "μέθεξις", Αυτές οι περιπέτειες του Ανθρακίτη αποτε-
είναι οι όροι της πλατωνικής φιλοσοφίας). λούν το πρώτο παράδειγμα της σύγκρουσης
Αυτή είναι η οντολογική σημασία των ιδεών της νεωτεριστικής φιλοσοφίας του πρώιμου
στην πλατωνική φιλοσοφία. Τα όντα αντλούν νεοελληνικού διαφωτισμού και της αριστοτελι-
τη μορφή τους από τις ιδέες, αφού μετέχουν σ' κής/κορυδαλικής αυθεντίας. Οι ειδικότερες κα-
αυτές· συγχρόνως όμως χωρίζονται απ' αυτές τηγορίες είναι: α) ο Μεθόδιος και οι μαθητές
λόγω της ατέλειάς τους, (άλλοι όροι: μετάλη- του νομίζουν ότι τα ζώα στερούνται αισθήσε-
ψις, μεταλαμβάνειν, μετέχειν, κοινωνία των ως και ότι ο νους μόνον "ορά και ακούει" και
ιδεών). Ετσι ο κόσμος των αισθητών μετέχει αυτός μόνον "αισθάνεται γλυκύτητα και πικρό-
στον κόσμο των νοητών και οι ιδέες ως κάτι ε- τητα" αλλά και "αντιλαμβάνεται"· β) ισχυρίζε-
νιαίο συνιστούν τον αντίποδα στην πολλότητα ται ότι τα πάντα είναι "ουσία Θεού" και ότι "ο
των αισθητών και ως αμετάβλητες οντότητες Θεός ουσιωδώς ενυπάρχει εκάστω ως μη δε-
την αντίθεση προς τη μεταβλητότητα των χόμενος θείαν ενέργειαν"· γ) ο κυρ-Μεθόδιος
όντων. "τρίγωνα και τετράγωνα διδάσκει τους μαθη-
τάς του και την άλλην πολυάσχολον ματαιοπο-
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller. Die Philosophie der Griechen, τόμ. 111, νίαν της μαθηματικής, - της γραμματικής το
Darmstadt, 1963', ο. 643 κ.έ.- W. Κ. C. Guthrie, A History
of Greek Philosophy, τόμ. IV και V, Cambridge. 1975 και
ουδέν". Οι κατηγορίες αυτές, μαζί με τις υπό-

253
μέθοδοι συγκεκριμένης κοινωνιολογικής έρευνας

νοιες για εισαγωγή του καρτεσιανισμού και τις στάδια της έρευνας, η συλλογή και η επεξερ-
υποψίες για πανθείσμό*, αντικαθρεφτίζουν τη γασία του υλικού, η εξαγωγή συμπερασμάτων
γενικότερη σύγκρουση νεωτερισμού και συ- κ.λπ. Η συγκριτική μέθοδος στηρίζεται στη σύ-
ντήρησης και προφητεύουν ανάλογες περι- γκριση του αντικειμένου της έρευνας όπως
πτώσεις που θα ακολουθήσουν σε όλον τον αυτό εκδηλώνεται από τόπο σε τόπο, από κοι-
18ο αι. νωνία σε κοινωνία, αλλά και διαχρονικά. Η πει-
Το έργο του Ανθρακίτη (τουλάχιστον αυτό που ραματική μέθοδος χαρακτηρίζεται από τις αυ-
έχει σωθεί) δεν φαίνεται ιδιαίτερα ριζοσπαστι- στηρά επιλεγμένες και "κατασκευασμένες"
κό' όμως πρέπει να φανταστούμε ότι κυρίως ε- συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξάγεται η έ-
νόχλησαν οι διδασκαλίες του και οι προσωπι- ρευνα, προκειμένου να μελετηθούν οι αιτιώ-
κές διαφορές που υπήρχαν με άλλους δάσκα- δεις σχέσεις και οι επιδράσεις ορισμένων πα-
λους ή ιερωμένους. Η εκπαιδευτική "ανταρσία" ραγόντων που αποτελούν και το αντικείμενο
του Ανθρακίτη γρήγορα και εύκολα θα κατα- της έρευνας. Τα τεστ, οι συνεντεύξεις, τα ε-
σταλεί από την Εκκλησία. Όμως η πυρά που ρωτηματολόγια -ειδικότερα δε ο τύπος και ο
έκαψε τα έργα του γρήγορα θα αποτελέσει τη σχεδιασμός των συνεντεύξεων και των ερωτη-
σπίθα για νέες εστίες συγκρούσεων και την ει- ματολογίων και οι ψυχολογικές τεχνικές που
σαγωγή της νέας φιλοσοφίας, που θα εμφανι- χρησιμοποιούνται στη σύνταξη και διατύπωση
στούν λίγα χρόνια αργότερα με τον Νεοελλη- των ερωτήσεων- αποτελούν θεμελιώδη "εργα-
νικό Διαφωτισμό*. λεία" διεξαγωγής των ειδικών κοινωνιολογι-
Με το όνομα του Ανθρακίτη έχουν σωθεί τα κών ερευνών, δεδομένου ότι επιτρέπουν την
εξής συγγράμματα: 1 ) Οδός Μαθηματικής, εκ- ποσοτική και ποιοτική αποτίμηση των στοιχεί-
δόθηκε το 1749 από τον μαθητή του Μπαλάνο ων και των αποτελεσμάτων της έρευνας, όπως
Βασιλόπουλο. 2) Λογική ελάττων Μεθοδίου, αυτά προκύπτουν από την περιγραφή, την πα-
χειρόγραφη λογική. 3) Εισαγωγή εις την Λογι- ρατήρηση, τη συμμετοχή, τη σύγκριση και το
κήν. 4) Βοσκός λογικών προβάτων. πείραμα.
Αθαν. Κοκολόγος
Βιβλιογρ.: M. Duverger, Μέθοδοι κοινωνικών επιστημών,
μέθοδοι συγκεκριμένης κοινωνιολογικής έ- μτφρ. Ν. Παπαδάδημα, εκδ. ΕΚΚΕ, Αθήνα, 1976.- Σπου-
ρευνας. Οι συγκεκριμένες ή ειδικές μέθοδοι ε- δαστήριο Κοινωνιολογίας ΠΑΣΠΕ/ΕΚΚΕ, Εισαγωγή στη
μεθοδολογία και τις τεχνικές των κοινωνικών ερευνών,
ξυπηρετούν τη μελέτη ενός ιδιαίτερου αντικει-
εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1977.- Ιωάννα Λαμπίρη - Δημάκη,
μένου της κοινωνικής επιστήμης, σε αντίθεση Η κοινωνιολογία και η μεθοδολογία της, εκδ. Σάκκουλα,
με τις γενικές λογικές διαδικασίες της επαγω- Αθήνα. 1990.
γής*, της απαγωγής* και των υποθετικών με- θαν. Βασιλείου
θόδων. Στην κατηγορία των συγκεκριμένων
κοινωνιολογικών ερευνών ανήκει κάθε μέθο- Μεθοδολογία (Methodology). Ο όρος μεθοδο-
δος που υποδεικνύει στον ερευνητή έναν συ- λογία στην αρχική και ακριβολογική του χρήση
γκεκριμένο και συστηματικό τρόπο επιστημο- σήμαινε μια υποδιαίρεση της λογικής και είχε
νικής έρευνας*, που χαρακτηριστικό της είναι ως αντικείμενο την εξέταση των μεθόδων σύμ-
ο περιορισμός σ' ένα συγκεκριμένο θέμα ή α- φωνα με τις οποίες αποκτάται, καθορίζεται και
ντικείμενο. Οι έρευνες διακρίνονται σε άμεσες ταξινομείται η επιστημονική γνώση με την
και έμμεσες. Στις άμεσες, η παρατήρηση γίνε- οποία συγκροτούνται οι διάφορες επιστήμες.
ται με τη φυσική παρουσία του ερευνητή στον Παρά το γεγονός ότι ο όρος συναντάται συχνά
χώρο που διεξάγεται η έρευνα. Η διαδικασία στον χώρο της φιλοσοφίας της επιστήμης, ω-
της άμεσης έρευνας μπορεί να στηρίζεται στη στόσο, σύμφωνα με την ειδική βιβλιογραφία,
φανερή συμμετοχή του ερευνητή στη ζωή και δεν είναι καθιερωμένη με ακρίβεια η χρήση
τη δράση των ατόμων και των ομάδων, μπορεί του. Ο όρος υποδηλώνει σκέψεις (θεωρήσεις)
όμως να είναι φανερή μη-συμμετοχική. Και που συγγενεύουν περισσότερο με την πραγ-
στις δύο περιπτώσεις, η ιδιότητα του ερευνητή ματική πρακτική της επιστήμης, π.χ. αποτελέ-
άλλοτε είναι γνωστή στον χώρο όπου γίνεται η σματα που συνδέονται με τον στατιστικό έλεγ-
έρευνα και άλλοτε είναι μυστική ή παραπλανη- χο, παρά με μερικά από το πολύ γενικά προ-
τική. Στις έμμεσες έρευνες σημαντικά στοιχεία βλήματα της φιλοσοφίας της επιστήμης, όπως
είναι ο προβληματισμός, η επιλογή του θέμα- ρεαλισμός*, φορμαλισμός* κ.λπ. Συχνά με τον
τος, ο σχεδιασμός, η τεχνική ανάλυσης, τα όρο αυτό δηλώνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηρι-

254
 μέθοδος

στικά που κάνουν διαφορετική την περιοχή και στηρά ούτε επιστημονικός ούτε φιλοσοφικός
τη φύση μιας επιστήμης από μια άλλη, π.χ. η κλάδος. Ο Lakatos* αναφέρει πως οι στοχα-
μεθοδολογία της φυσικής, όταν συγκριθεί με στές του 17ου και 18ου αιώνα με τον όρο με-
τη μεθοδολογία της κοινωνιολογίας. Αντίθετα θοδολογία εννοούσαν ένα συνταγολόγιο μη-
προς τη "λογική της επιστήμης"*, η μεθοδολο- χανικής επίλυσης προβλημάτων, ενώ οι σύγ-
γία περιλαμβάνει ίσως ευρετικές σκέψεις ή χρονες μεθοδολογίες ή "λογικές της ανακάλυ-
άλλες θεωρήσεις του περιεχομένου μιας έρευ- ψης" αποτελούνται απλά από ένα σύνολο α-
νας ή μιας εφεύρεσης. Είναι κατά κάποιον ξιολόγησης των ήδη περατωμένων, διαρθρω-
τρόπο η μεθοδολογία η συστηματική και λογι- μένων θεωριών.
κή μελέτη των αρχών που διέπουν την επιστη- Βιβλιογρ.: Α. Companion to Epistemotogy, (eds) J. Dancy,
μονική διερεύνηση. Η μεθοδολογία δεν πρέπει Ε. Sosa, Blackwell, Oxf., 1994.- Γέμτου Π., Μεθοδολογία
να συγχέεται α) με την ουσιαστική θεωρία, η των κοινωνικών επιστημών, τ. 1-2, Αθήνα, 1987.- Lacey
Α. R., A Dictionary ol Philosophy, London, 1980.
οποία ενδιαφέρεται για τους λόγους ισχύος
I. Γ. Δελλής
θεωριών και όχι για το περιεχόμενο τους, β) με
αυτές καθεαυτές τις ερευνητικές διαδικασίες, μέθοδος. (A method, F. Méthode). Ετυμολογι-
δηλαδή τους γενικούς τρόπους διερεύνησης κά η λέξη είναι σύνθετη (μετά+οδός), παράγε-
και τις τεχνικές τους, επειδή ο μεθοδολόγος ται από το ρήμα "μετέρχομαι" και σημαίνει "κα-
κρίνει και αξιολογεί τις διαδικασίες και τις πρα- ταδίωξη"' επιδίωξη απόκτησης γνώσης' η ανα-
κτικές αναφορικά με τον βαθμό που κατορθώ- ζήτηση, εξέταση κάποιου επιστημονικού αντι-
νουν να παρέχουν βέβαιες γνώσεις. Στην αρχή κειμένου. Με τη σημασία της έρευνας ο όρος
η μεθοδολογία ήταν κλάδος της Λογικής*. εμφανίζεται τόσο στον Πλάτωνα* (Σοφιστής,
Επειδή όμως δεν μπόρεσε να δώσει απαντή- 218d) όσο και στον Αριστοτέλη* (Φυσικά, ΓΙ.
σεις σε σπουδαία πρακτικά προβλήματα στους 200b 13), ενώ και από τους δύο η λέξη χρησι-
κοινωνικούς επιστήμονες, οι τελευταίοι άρχι- μοποιείται και με τη σημασία της θεωρίας, της
σαν να δημιουργούν δική τους μεθοδολογία. διδασκαλίας, της εξηγητικής αρχής, ακόμα και
Ετσι στις κοινωνικές επιστήμες η μεθοδολογία της ίδιας της επιστήμης* (Πλάτ. Θεαίτ. 183c
γίνεται αντιληπτή περισσότερο ως "νοοτρο- Αριστοτ., Φυσ. ζ1. 251 α7). Ο Αριστοτέλης
πία" που συνδέεται περισσότερο με το "παρά- κάνει πολλές φορές λόγο περί μεθόδου (βλ. Η.
δειγμα" και λιγότερο ως ανεξάρτητος φιλοσο- Bonitz, Aristotelicus Index, 1955', σσ 449-50)
φικός κλάδος. Με τη διευρυμένη σημασία του και θεωρεί κυρίως τη μέθοδο ως "οδόν επί τι"
ο όρος κατέληξε να σημαίνει οτιδήποτε έχει και "τρόπον ζητήσεως", ενώ σε πολλά σημεία
κάποια σχέση με τις διαδικασίες ή τις τεχνικές των κειμένων του συνεκφέρει παράλληλα
της επιστημονικής διερεύνησης. τους όρους "μέθοδος και ζήτησις". Απλούστε-
Δια μέσου των Μ. Weber* και Τ. Parsons* ο ο- ρα μπορούμε να ορίσουμε τον όρο "μέθοδος"
ρισμός της μεθοδολογίας, όπως διαμορφώθη- με δύο τρόπους. Πρώτον, μέθοδος είναι ο τρό-
κε από τους μετακαντιανούς φιλοσόφους, ε- πος με τον οποίο φτάνουμε σ' ένα ορισμένο α-
πηρέασε τη σύγχρονη χρήση του. Ετσι έφθασε ποτέλεσμα κι όταν ακόμα αυτός ο τρόπος δεν
να νοείται ως μελέτη και έλεγχος της αποτε- είχε καθοριστεί από πριν μ' έναν εσκεμμένο
λεσματικότητας των διαφόρων μεθόδων για και εκούσιο τρόπο. Δεύτερο, ως μέθοδο ορί-
την απόκτηση της επιστημονικής γνώσης. Ετσι ζουμε ένα πρόγραμμα που καθορίζει μια σειρά
ο μεθοδολόγος εξετάζει συστηματικά κάθε ερ- ενεργειών που έχουμε να εκτελέσουμε και ε-
γαλείο έρευνας που χρησιμοποιείται από τις πισημαίνει ορισμένους τρόπους που πρέπει να
βασικές παραδοχές μέχρι τις ειδικές ερευνητι- αποφύγουμε με σκοπό να φθάσουμε ένα καθο-
κές τεχνικές. Ο Τ. Parsons δεν αποδέχεται ότι ρισμένο αποτέλεσμα. Με τον δεύτερο αυτό ο-
ο ρόλος της μεθοδολογίας είναι κυρίως η με- ρισμό φαίνεται πως συμφωνεί ο Descartes*
λέτη των ειδικών προβλημάτων της συγκεκρι- όταν γράφει "... οι απόψεις και τα γνωμικά με
μένης κάθε φορά διερεύνησης, όπως της στα- τα οποία σχημάτισα μια μέθοδο, με την οποία
τιστικής, της περιπτωσιολογικής μελέτης, της φαίνεται ότι απέκτησα το μέσο να αυξήσω
βαθμιαία τη γνώση μου και να την ανυψώσω
συνέντευξης και άλλων, αλλά ότι αποστολή
σιγά - σιγά στο πιο υψηλό σημείο, στο οποίο
της μεθοδολογίας είναι η θεώρηση των γενι-
θα μου επιτρέψουν να φθάσω η μετριότητα
κών λόγων για τους οποίους ισχύουν οι επι-
του πνεύματός μου και η σύντομη διάρκεια της
στημονικές διαδικασίες. ΓΓ αυτό ο Parsons υ-
ζωής μου" (Λόγος περί Μεθόδου, I, 3). Ο ίδιος
ποστηρίζει πως η μεθοδολογία δεν είναι αυ-

255
Μελάγχθων

ορίζοντας την επιστήμη ως "εναργή και βέβαιη σμα για τα επί μέρους. Ο Αριστοτέλης θεωρεί
γνώση" υποστηρίζει πως η μέθοδος "είναι ανα- ότι η παραγωγή και η επαγωγή είναι θεμελιώ-
γκαία για την ανεύρεση της αλήθειας". Η μέθο- δεις μέθοδοι που αλληλοσυμπληρώνονται:
δος αποτελεί για το λογικό "αίτημα", γιατί "μανθάνομεν ή επαγωγή ή αποδείξει- έστι δ" η
χωρίς μέθοδο ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατα- μεν απόδειξις εκ των καθόλου η δ' επαγωγή εκ
νοήσει και να λύσει προβλήματα ή να σκεφθεί. των κατά μέρος" (Αναλυτ. ύστ., Α18, 81, 40).
Η μέθοδος είναι conditio sine qua non δεν μπο- Στα νεότερα χρόνια στη φιλοσοφία όσο και
ρεί να συντελεστεί κάποια λογική διεργασία στις εφαρμοσμένες επιστήμες επινοήθηκαν ε-
και πνευματική δραστηριότητα. Η μέθοδος ξειδικευμένες μέθοδοι.
είναι το μέσο που οδηγεί το ανθρώπινο λογικό Βιβλιογρ.: Βορέα θ., Λογική. Αθήναι, 1972'.- Bunge,
από τη βασανιστική και συγχυτική αταξία στην Scientific Research, τ. 1-11. Ν. York, 1967.- Αυγελή Ν., Ει-
τάξη. ΓΓ αυτό σε κάθε περίπτωση ο άνθρωπος σαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, θεσ/νίκη, 1976.-
την αισθάνεται ως ανάγκη από τη μια μεριά για Descartes R., Λόγος περί της Μεθόδου, μτφρ. Χρ. Χρη-
στίδη, Αθήνα, 1976'.- Lalande Α., Λεξικό της Φιλοσοφίας,
την πνευματική του αυτοεπιβεβαίωση και από
(ελ. μτφρ.), Αθήνα, 1955.- Α. R. Lacey. A Dictionary of
την άλλη ως μέσο με το οποίο πραγματώνει Philosophy, London, 1980 - Μουρέλου Γ., Παραγωγή -
την έμφυτη ανάγκη του για γνώση. Επαγωγή, θεσ/νίκη, 1968.- Popper Κ., The Logic of
Θεμελειώδεις μέθοδοι έρευνας είναι: η Ανάλυ- Scientific Discovery, London. 1972".
ση, η Σύνθεση, η Επαγωγή, η Παραγωγή και η I. Γ. Δελλής
Αναλογία. Ανάλυση είναι η διαίρεση του όλου
στα μέρη του, ενώ Σύνθεση το αντίθετο. Δια- Μελάγχθων Φίλιππος (1497-1560). Γερμανός
κρίνουμε δύο μορφές Ανάλυσης και κατά συ- ουμανιστής και θεολόγος, οπαδός της Μεταρ-
νέπεια δύο αντίστοιχες μορφές Σύνθεσης: την ρύθμισης*. Καταγόταν από εύπορη και λόγια
πραγματική και τη λογική. Κατά την πραγματι- οικογένεια της Βάδης. Ως μαθητής γυμνασίου
κή ή στοιχειώδη ανάλυση, ένα όλο, που είναι εντυπωσίασε με την ευχέρειά του στα λατινικά
πραγματικό, το χωρίζουμε στα μέρη ή τα στοι- τον διάσημο ανθρωπιστή και συγγενή του I.
χεία του. Η περιγραφή των μερών με τη βοή- Ρόιχλιν* (J. Reuchlin), ο οποίος για τον λόγο
θεια επιστημονικών οργάνων είναι αναπόσπα- αυτό τού εξελλήνισε το επώνυμο από Sch-
στο μέρος αυτής της μεθόδου. Πραγματική warzerdt σε Μελάγχθονα. Ο Μελάγχθων σπού-
σύνθεση είναι η συνένωση πραγματικών καθο- δασε αρχαίους κλασικούς και θεολογία στα
ρισμένων μορφών. Κατά τη λογική ανάλυση πανεπιστήμια Χαϊδελβέργης και Τυβίγγης. Στο
διακρίνουμε έννοιες των αντικειμένων και των πνεύμα αυτό ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα συγ-
φαινομένων, εξετάζουμε τις αιτιώδεις σχέσεις γράμματα του Εράσμου* και την αρχαία ελλη-
τους και στη συνέχεια φθάνουμε σε έννοιες α- νική γλώσσα. Στο πανεπιστήμιο της Τυβίγγης
νώτερες με μια πορεία από τις μερικές στις γε- δίδαξε αργότερα ρητορική και στην ίδια πόλη
νικές και από τα αποτελέσματα στις αιτίες. δημοσίευσε ένα σημαντικό του έργο με ευρύ-
Κατά τη λογική σύνθεση έχουμε ως αφετηρία τατη απήχηση, την πρώτη γερμανόγλωσση
το όλο, στο οποίο υπάγουμε τις έννοιες των γραμματική της αρχαίας ελληνικής (Institu-
επί μέρους αντικειμένων, φαινομένων ή γεγο- Hones linguae graecae, 1518). Εδώ δίδασκε τη
νότων. Επαγωγική είναι η μέθοδος σύμφωνα νεοελληνική προφορά για τα φωνήεντα η, ι, υ
με την οποία από την εξέταση των επί μέρους και τις διφθόγγους ει, οι, υι της αρχαίας ελλη-
οδηγούμαστε στη συναγωγή προτάσεων καθο- νικής (=ι), με αποτέλεσμα να προκαλέσει τη
λικής ισχύος. Θεμέλιο της επαγωγικής μεθό- σφοδρή διαμαρτυρία του Εράσμου*. Αμέσως
δου είναι α) η ατομική πρόταση ή διαπίστωση, μετά (1518), ο Μελάγχθων ανέλαβε, με συνη-
β) περισσότερες διαπιστώσεις, γ) διατύπωση γορία του Ρόιχλιν, καθηγητής της αρχαίας ελ-
υποθέσεων, δ) διατύπωση νόμων, ε) διατύπω- ληνικής στο νεοσύστατο τότε πανεπιστήμιο
ση θεωρίας. Της αναλογικής μεθόδου λογική της Βιτεμβέργης, όπου δίδαξε και κείμενα της
αφετηρία είναι η διαπίστωση πως ό,τι ισχύει Βίβλου*. Εκεί γνώρισε τον Λούθηρο*, από τον
για κάτι (Α) ισχύει και για ένα άλλο (Β) που οποίο επηρεάσθηκε βαθύτατα, χωρίς όμως να
έχει τις ίδιες ιδιότητες. Αναλογία ισχύει ανά- απαρνηθεί τις ουμανιστικές του καταβολές. Ο
μεσα στις επί μέρους επαγωγές της επαγωγι- Μελάγχθων προσπάθησε να συμβιβάσει τη
κής μεθόδου. Υπάρχουν πολλές μορφές ανα- Μεταρρύθμιση με τις ιδέες του Εράσμου. Δε-
λογίας. Στην παραγωγική μέθοδο από μια πρό- χόταν δηλαδή ότι η πίστη ήταν ο μόνος δρό-
ταση καθολικής ισχύος συνάγουμε συμπέρα- μος για τη χριστιανική αλήθεια, την οποία έβρι-
σκε μόνο στη Βίβλο* (sola fides, sola scriptura),

256
 "Μελέτη για την ανθρώπινη νόηση"

παράλληλα όμως αναγνώριζε και την αξία της μέσα από τη συνολική του ζωή το γιγνώσκον υ-
αρχαίας παράδοσης και της φιλοσοφίας. Με το ποκείμενο. Ο δυϊσμός εμπειρία/ πνεύμα, που α-
έργο του Loci communes (=Οι κυριότερες έν- ποτελεί τη θεμελιακή δομή της σκέψης του
νοιες, τρίτη επεξεργασία 1559) έδωσε μια εύ- Λοκ, αν και από πρώτη ματιά φαίνεται εύλογος
χρηστη εισαγωγή στη θεολογία της Μεταρ- και θεμιτός, θέτει όμως ένα δυσεπίλυτο πρό-
ρύθμισης, βασισμένη στην ουμανιστική του βλημα, όταν τίθεται το ερώτημα σχετικά με το
παιδεία, και θεμελίωσε την προτεσταντική ερ- πώς το πνεύμα επικοινωνεί με την πραγματικό-
μηνευτική, η οποία αργότερα θα επιδρούσε και τητα. Η απάντηση που έδωσε ο Λοκ στο ερώτη-
στην ερμηνευτική της κλασικής φιλολογίας. μα αυτό είναι ότι το περιεχόμενο της συνείδη-
Στα μετέπειτα χρόνια ο Μελάγχθων συνέχισε σης του υποκειμένου διαμορφώνεται μέσα από
να διδάσκει στη Βιτεμβέργη. Παράλληλα συ- τον συνδυασμό της δράσης και της βούλησης.
νόδεψε τον Λούθηρο σε μετακινήσεις του και Θεωρεί τη βούληση ως ανεξάρτητη από τη
έγραψε διάφορα έργα, με τα οποία υπερασπί- νόηση αλλά υποκείμενη στη δυναμική της συ-
σθηκε τη Μεταρρύθμιση. Από τονΗρασμο απο- νείδησης, η οποία, ως ζώσα εσωτερικότητα,
κλήθηκε "πιο λουθηρανός από τον ίδιο τον είναι ακριβώς εκείνη που προσφέρει στο άτομο
Λούθηρο". Υπήρξε όμως και εμπνευσμένος πα- την ικανότητα της βούλησης, ορίζοντας συγ-
νεπιστημιακός δάσκαλος. Με την προσωπικό- χρόνως την ηθική ως το κατ' εξοχήν πεδίο δρά-
τητά του κατόρθωσε να θεμελιώσει τη σπουδή σης της. Το σκεπτόμενο άτομο υπερβαίνει έτσι
της αρχαίας ελληνικής στα γερμανικά πανεπι- τους καταναγκασμούς του αισθητού κόσμου
στήμια, απέκτησε πολλούς μαθητές και έλαβε
και μεταλλάσσεται σε ηθικό υποκείμενο που ε-
την επωνυμία praeceptor Germaniae. Από τον
πιλέγει με ευθύνη τις πράξεις του και δίνει πε-
Λούθηρο είχε ονομασθεί "ο μικρόσωμος Έλλη-
ριεχόμενο στην ελευθερία του. Μέσα από την
νας" (graeculus), για την εξαιρετική του οικείω-
ελευθερία της συνείδησής του, το υποκείμενο
ση με την αρχαία ελληνική. Ο Μελάγχθων ανή-
κατευθύνει τη βούλησή του, επιλέγοντας μετα-
κει και στους πρωτοπόρους για την εποχή του
ξύ των δυνατοτήτων που του προσφέρει η ζωή
ερμηνευτές του Αριστοτέλη*.
με γνώμονα τις ηθικές έννοιες του καλού και
Αλέξ. Κεσίσογλου
του κακού. Οι εμπειρικές ενδείξεις μπορεί να
το εγκλωβίζουν σε εσφαλμένες επιλογές και
Μελέαγρος από τα Γάδαρα της Κοίλης Συρίας να το εξωθούν στην παραίτηση ή ακόμα και
(1ος π.Χ. αι.). Ποιητής και κυνικός* φιλόσοφος. στην παρέκβαση από τον ηθικό σκοπό, αλλά
Ως ποιητής, εκτός από τα πρωτότυπα έργα χάρη στην ελευθερία του το δρων υποκείμενο
του, κατάρτισε την πρώτη στο είδος της ανθο- διαθέτει τη δυνατότητα της εξέτασης και το
λογία από στίχους διαφόρων ποιητών με τίτλο όπλο της κρίσης, που του επιτρέπουν να υπερ-
"Στέφανος", από την οποία κυρίως είναι και βεί την ουδετερότητα ή την παθητικότητα και
γνωστός. Ως φιλόσοφος ανέπτυξε σε ύφος να λάβει ενεργό μέρος στα δρώμενα. Συνεπώς,
παιγνιώδες τις φιλοσοφικές αρχές του συμπα- η εμπειρία, ως πραγματωμένη σχέση με τον αι-
τριώτη του κυνικού Μενίππου* (3ος π.Χ. αι.). σθητό κόσμο, προϋποθέτει και συγχρόνως συ-
Απ. Τζ. νυφαίνεται με τη δράση και κατ' επέκταση με τη
γνώση. Είναι, όμως, από την αρχή μέχρι το
"Μελέτη για την ανθρώπινη νόηση" (An essay τέλος της γνωστικής διαδικασίας, υπόλογος
concerning humain understating, 1690). Πρόκει- στην κρίση του ατόμου, επειδή ακριβώς η κρίση
ται για το κυριότερο φιλοσοφικό έργο του προσδίδει στην ελευθερία του τον σκοπό και τα
Τζων Λοκ*, όπου αναπτύσσει τη γνωσιολογική όριά της. Η ηθική συνείδηση αποτελεί προφα-
του θεωρία, σύμφωνα με την οποία η εμπειρία* νώς τον αποφασιστικό κρίκο που συνδέει τον
αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για τη γνώ- κόσμο της εμπειρίας με το πνεύμα και τη σκέψη
ση". Η αλήθεια εδράζεται στο πνεύμα, εφόσον σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του ατόμου,
αυτό αποκαθιστά τις σχέσεις μεταξύ των συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής. Για τον
πραγμάτων, αλλά η επαφή με τον πραγματικό λόγο αυτό, η φιλοσοφία του Λοκ δεν είναι
κόσμο είναι αναγκαία προκειμένου να συλλε- απλώς μια πρόταση για την ευκταία πολιτική
χθούν οι εντυπώσεις, τις οποίες στη συνέχεια οργάνωση, αλλά ένα σύστημα που συνδέει την
θα επεξεργαστεί και θα οργανώσει το πνεύμα. ελεύθερη πολιτική κοινότητα με έναν αντίστοι-
Η αλήθεια είναι το αποτέλεσμα της σκέψης χο ανθρώπινο τύπο, που μπορεί να την κατα-
πάνω στα δεδομένα της εμπειρίας που αποκτά στήσει εφικτή και λειτουργική. Η Μελέτη για

•.Α., Γ-17 257

Μελιέ

την ανθρώπινη νόηση είχε λοιπόν ευρύτερες commencement du XVIIIe siècle. J. Meslier (1908).- A.
κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις και, κυ- Morehouse, Voltaire and J. Meslier (1936).
ρίως, πρόβαλλε τη σημασία της χειραφέτησης Γιάν. Κρητικός
του ανθρώπινου πνεύματος από τον μεσαιωνικό
σχολαστικισμό*, η οποία υπήρξε μια από τις ση- Μελιούχιν Σεραφίμ Τιμοφέγιεβιτς (1927). Ακα-
μαντικότερες συμβολές του Λοκ στον ευρωπαϊ- δημαϊκός, ειδικός στα θέματα της οντολογίας*
κό Διαφωτισμό*. και της γενικής θωρίας της διαλεκτικής*.
Ασχολείται με τα προβλήματα της σύγχρονης
Βιβλιογρ.: J. R. Aaron, John Locke's Political Philosophy,
αντίληψης για την ύλη, τις διάφορες μορφές
Νέα Υόρκη, 1960.- R. Polin. La politique morale de J.
Locke. Παρίσι, 1960.
του ντετερμινισμού* (δομικού, συστημικού, γε-
Ευστάθ. Μπάλιας νετικού, λειτουργικού, πληροφορικού κ.ά.),
καθώς και με τα προβλήματα της διαμόρφωσης
Μελιέ (Meslier), Ζαν (1664-1729). Γάλλος υλι- της σύγχρονης επιστημονικής φιλοσοφίας και
στής φιλόσοφος, άθεος, πρωτοπόρος της επα- των σχέσεών της με τις συγκεκριμένες επιστή-
ναστατικής τάσης στον γαλλικό ουτοπικό* σο- μες. Έργα: Το πρόβλημα του πεπερασμένου
σιαλισμό, αγροτικός ιερέας από το 1669. Η και του άπειρου, Μόσχα, 1958.- Η υλική ενότη-
τραγωδία της ζωής του συνίστατο στο γεγονός τα του κόσμου στο φως της σύγχρονης επι-
στήμης, Μόσχα, 1967.- Οι φιλοσοφικές βάσεις
ότι, λόγω της θέσης του, υποχρεωνόταν να κη-
της φυσιογνωσιας, Μόσχα, 1977 κ.ά.
ρύττει ιδέες, για τις οποίες ήταν πεπεισμένος
θεοχ. Κεσσίδης
πως ήταν ψευδείς. Για να αποφύγει τον διωγ-
μό, ο Μελιέ αποφάσισε να εκθέσει τις απόψεις
του, λίγο πριν τον θάνατό του, στο μοναδικό Μέλισσος ο Σάμιος (Σάμος, ακμή περ. 440
έργο του Η Διαθήκη (Le Testament), όπου δια- π.Χ.). Προσωκρατικός* φιλόσοφος, ο τελευταί-
τυπώνει τη διδασκαλία του για την κοινωνία και ος από τους κύριους εκπροσώπους της λεγό-
την κοινωνική ζωή. Αναλύοντας το φαινόμενο μενης Ελεατικής* σχολής, πολιτικός ηγέτης
της θρησκείας και τον ρόλο της Εκκλησίας, κα- της ιδιαίτερης πατρίδας του και ναύαρχος του
ταλήγει σε συμπεράσματα καθαρά υλιστικά και σαμιακού στόλου κατά την αποστασία της
αθεϊστικά. Η κριτική του κατά της κοινωνικής α- Σάμου από την Αθηναϊκή συμμαχία (440). Ο
δικίας συνοδεύεται από μιαν έκκληση για συ- Μέλισσος είναι γνωστός ως συγγραφέας ενός
γκρότηση μιας κοινωνίας θεμελιωμένης στη έργου Περί φύσεως ή περί του όντος, το οποίο
συλλογική ιδιοκτησία. Η ένωση των εργαζομέ- πιστεύεται ότι προκάλεσε ιδιαίτερα την ειρωνι-
νων, η εξέγερσή τους εναντίον των καταπιε- κή και μηδενιστική αντίδραση του Γοργία*, που
στών είναι, κατ' αυτόν, υπόθεση του ίδιου του γι' αυτό ακριβώς έγραψε το έργο του Περί του
λαού και ο απαραίτητος όρος για τη μετάβαση μη όντος ή περί φύσεως.
σε μια νέα κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχουν Ο Μέλισσος, όπως και ο Ζήνων* ο Ελεάτης
πλούσιοι και φτωχοί, ούτε καταπιεστές και κα- πριν από αυτόν, υπερασπίστηκε την οντολογι-
ταπιεζόμενοι, ούτε ακαμάτηδες και άνθρωποι κή θεωρία του Παρμενίδη* στην επιμέρους
αποκαμωμένοι από μιαν εξαντλητική εργασία. προβληματική της, αναπτύσσοντας κυρίως την
Η πλήρης έκδοση της Διαθήκης έγινε το 1864, αρχέγονη συλλογιστική του, που επιχειρούσε
αλλά αντίγραφα των χειρογράφων της κυκλο- να καταδείξει λογικά αδύνατη την αρχή και το
φορούσαν ήδη στη Γαλλία τον 18ο αι. Στους α- τέλος, τη γένεση και τον θάνατο, την αύξηση
ναγνώστες και προπαγανδιστές των ιδεών του και τη φθορά, την κίνηση και τη μεταβολή, τη
Μελιέ συγκαταλέγονταν εκπρόσωποι των δια- διαιρετότητα και την ασυνέχεια του όντος.
φόρων ρευμάτων της γαλλικής σκέψης: από Ωστόσο, με αυτή την επεξεργασία του παρμε-
τους "ντείστές" του πρώτου μισού του 18ου αι. νίδειου προβληματισμού, ο Μέλισσος οδηγή-
και τον Βολταίρο* ως τους υλιστές-εγκυκλο- θηκε στην ανάγκη να τροποποιήσει ως ένα
παιδιστές και τους οπαδούς του ουτοπικού βαθμό την έννοια του όντος, όπως αυτή είχε
κομμουνιστή Μπαμπέφ* (1760-1795) που, ξε- διατυπωθεί από τον αρχηγό της Ελεατικής
περνώντας τον διαφωτιστικό χαρακτήρα των α- σχολής. Συγκεκριμένα ο Μέλισσος, αντίθετα
ντιλήψεων των προγενέστερων κομμουνιστών, από τον Παρμενίδη, ανακάλυψε επιχειρήματα
έβλεπε στη λαϊκή εξέγερση το μέσον για την ε- για το ότι το ον δεν μπορεί να έχει "σώμα" και
γκαθίδρυση μιας "κοινωνίας των ίσων". "πέρατα". Εγκαταλείποντας όμως την ιδέα του
"τετελεσμένου", ενός απαρτισμένου και συμ-
Βιβλιογρ.: Ε. Petitfils, Un socialiste-révolutionnaire au
μετρικού όγκου, και προσθέτοντας τα γνωρί-

258
 Μενγκ Τσε

σματα του "απείρου" και του "ασωμάτου", ο Conjecture (1964).- H. Kahn and A. J. Wiener, The Year
2000(1967).
Μέλισσος συνέβαλε στο να νοηθεί το ον πε-
ρισσότερο υπερβατικά από όσο το είχε φαντα- Γιόν. Κρητικός

στεί ο Παρμενίδης, και αυτό είχε τεράστια ση-

μασία για την εξέλιξη της Μεταφυσικής* στην Μενάγιας Ιωάννης (1800, Κεφαλσνιά - 1870,
αρχαία Ελλάδα. Κεφαλσνιά). Έκανε βασικές σπουδές στην
Ιόνιο Ακαδημία, νομικές σπουδές στην Πίζα
Βιβλιογρ.: Τα σωζόμενα αποσπάσματα του Μέλισσου, σε της Ιταλίας και φιλοσοφικές σπουδές στο Βε-
κριτική έκδοση και μετάφραση Ε. Ν. Ρούσσου, συνοδευ-
ρολίνο της Γερμανίας. Δεν πρόλαβε να ακού-
όμενα από ιστορική εισαγωγή και επιλογή βιβλιογρα-
φίας. έχουν δημοσιευτεί στο περιοδικό "Δευκαλίων" σει τον Χέγκελ* (Hegel), που είχε μόλις πεθά-
33/34 (1981). νει, αλλά έζησε και αγάπησε το φιλοσοφικό
κλίμα που αυτός είχε δημιουργήσει στο Βερο-
Ε. Ν. Ρούσσος
λίνο. Έτσι, έγινε βαθύς γνώστης και θαυμα-
στής της φιλοσοφίας του Χέγκελ. Γύρισε στο
μελλοντολογία. Τον όρο μελλοντολογία (Fu-
Αργοστόλι και δίδαξε με πολλή θέρμη τον χε-
turologie) πρότεινε, το 1943, ο γερμανός κοι-
γκελιανισμό* στο "Λύκειον" του Αργοστολιού
νωνιολόγος Οσιπ φλεχτχάιμ (Flechtheim), που (1850-1870). Αρνήθηκε την έδρα φιλοσοφίας
έβλεπε στη μελλοντολογία μια "φιλοσοφία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που του πρότεινε ο
μέλλοντος" υπερταξική, αντίθετη στην ιδεολο- φίλος και συμμαθητής του Παύλος Καλλιγάς.
γία* και στην ουτοπία*. Από τις αρχές της δε- Μαθητές του, χεγκελιανοί κι αυτοί, ο Θ. Κα-
καετίας του 1960 η έννοια αυτή διευρύνθηκε ρούσος και ο Π. Γρατσιάτος*. Γραπτά του δεν
στη Δύση για να γίνει τελικά μια "ιστορία του υπάρχουν.
μέλλοντος", μια "επιστήμη του μέλλοντος",
Βιβλιογρ.: Νεοελληνική Φιλοσοφία, Β", "Βασική Βιβλιοθή-
που σκοπός της ήταν να διερευνήσει τις μελ-
κη" 36, επιμέλεια Ε. Π. Παπανούτσου. Αθήνα, σελ. 11.
λοντικές λειτουργίες όλων των επιστημονικών
Γρ. θέμελη - Αλατζόγλου
κλάδων. Επειδή όμως η μελλοντική εξέλιξη
των κοινωνικών διαδικασιών θ' αποτελούσε α- Μενγκ Τσε (Μέγκιος, 372;-289; π.Χ.). Κινέζος
ντικείμενο μεγάλου αριθμού επιστημών, ο κομφουκιανός φιλόσοφος, μαθητής των μαθη-
όρος μελλοντολογία, όρος πολυσήμαντος και τών του Tze Ssu, εγγονού του Κομφούκιου*.
ασαφής, περί τα τέλη της δεκαετίας του '60 ε- Το ομώνυμο (Meng Tse) έργο του αποτελείται
κτοπίστηκε από την έννοια "διερεύνηση (inve- από επτά βιβλία, που το καθένα τους χωρίζεται
stigation) του μέλλοντος", που καλύπτει τη θε- σε δύο τμήματα. Ο Μενγκ-Τσε κατεπολέμησε
ωρία και την πρακτική της μελέτης των τεχνι- τις ιδέες του Γιανγκ Τσου και του Mo Τσε και
κών, επιστημονικών, οικονομικών και κοινωνι- εστήριξε τη διδασκαλία του Κομφούκιου, που
κών αιτίων που επιταχύνουν την εξέλιξη του χάρη σ' αυτόν κυρίως κατέκτησε την κεντρική
σύγχρονου κόσμου και της πρόβλεψης* των θέση στην κινεζική φιλοσοφία. Έτσι, και ως
καταστάσεων που θα μπορούσαν να προκύ- προς τον Mo Τσε, αντιτάσσει την "υιική" στορ-
ψουν από τις συνδυασμένες επιδράσεις τους γή στην "πανανθρώπινη αγάπη" και το κριτήριο
(prospective). Στη μελλοντολογία διακρίνονται της "αρετής" ο" αυτό της "ωφέλειας", ενώ κα-
διάφορα ρεύματα, το απολογητικό (του καπι- τακρίνει την εγωιστική απομόνωση του ατόμου
ταλιστικού συστήματος), το ρεφορμιστικό, το που δίδασκε ο Γιανγ Τσου. Ο Μέγκιος εμπνέε-
αριστερό ριζοσπαστικό κ.λπ. Το πρώτο, που ε- ται από το παρελθόν, δέχεται ότι ο άνθρωπος
πικράτησε στη δεκαετία του '60, πρόβαλε τη είναι φύσει καλός και ξαναβρίσκει την πραγμα-
"θεωρία της μεταβιομηχανικής κοινωνίας" (Ντ. τική φύση του με την καλλιέργεια και ότι το
Μπελ*, X. Καν*, Ρ. Αρόν*, Μπ. ντε Ζουβενέλ*). κακό οφείλεται στις εξωτερικές συνθήκες,
Οι ρεφορμιστές πρότειναν τη θεωρία της "σύ- στην ψυχή, δηλαδή το επίπλαστο πεδίο της
γκλισης" (Φ. Μπάαντερ*, Φ. Πόλακ). Οι αριστε- συνείδησης, ενώ οι τέσσερεις βασικές αρετές
ροί ριζοσπάστες πρόβλεψαν τον αναπόφευκτο (ανθρωπιάς, ορθότητας, σωστών τρόπων, σο-
ολικό αφανισμό του "δυτικού πολιτισμού" συ- φίας) είναι έμφυτες στη φύση του ανθρώπου,
νεπεία της "επιστημονικοτεχνικής επανάστα- η οποία βρίσκεται στα έγκατα του "είναι" του-
σης" (Α. Βασκόβ) (βλ. και μεταβιομηχανική κοι- και στη συνέχεια αναλύει αυτές τις τέσσερεις
νωνία, Λέσχη της Ρώμης). βασικές αρετές.
Βιβλιογρ.: Ο. Κ. Flechtheim, Futurologie • Möglichkeiten Ο Μενγκ Τσε διδάσκει ότι ο άρχοντας πρέπει
und Grenzen (1968).- Β. de Jouvenel. L' Art de la να έχει την αγάπη και την εμπιστοσύνη του

259
Μενέδημος ο Ερετριεύς

λαού, να διοικεί με την αρετή και όχι με τη βία, στην ηθική* εκπροσωπούσε τη θέση ότι κάθε
να μην επιβάλλει βαριά φορολογία στον λαό "αγαθόν" θεμελιώνεται στον "νουν", πράγμα
και να φροντίζει για τη μόρφωση του λαού του- που σημαίνει ότι η ηθική στάση μας απέναντι
ακόμη, δέχεται ότι το βασιλικό αξίωμα δεν στα πράγματα δεν είναι άλλο από μια λογική α-
πρέπει να είναι κληρονομικό αλλά να το κατέ- πόφασή μας. Ο ίδιος δεν άφησε γραπτή τη δι-
χει ο αξιότερος, ότι η "ουράνια εντολή" στον δασκαλία του, η οποία μας είναι γνωστή απο-
βασιλιά εξαρτάται από την ποιότητα του έργου σπασματικά μόνο από μεταγενέστερες δοξο-
του, ότι ο λαός έχει το δικαίωμα της επανά- γραφικές μαρτυρίες. Ο κύκλος των μαθητών
στασης εναντίον του κακού βασιλιά. Ο Μέ- του ήταν μεγάλος, ωστόσο δεν είναι τίποτα
γκιος διδάσκει ακόμη την ανισότητα των αν- γνωστό για την τύχη της σχολής του ύστερα
θρώπων και την αποφυγή του επιθετικού πολέ- από τον θάνατό του.
μου. Ως προς την καθαρή φιλοσοφική σκέψη,
Βιβλιογρ.: Β. Α. Κύρκος, Ο Μενέδημος και η Ερετρική
κατά τη διδαχή του, ο άνθρωπος πρέπει με την σχολή. Αθήνα, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, 1980, σελ.
καρδιά του -που είναι το κέντρο του ανθρώπι- 227.
νου όντος, πάνω από τον νου- να συλλάβει Ε. Ν. Ρούσσος
βιωματικά τον ρυθμό του σύμπαντος και του η-
θικού νόμου, να προτιμήσει το καθήκον (= Μενέδημος ο κυνικός (3ος αι. π.Χ.). Κυνικός
ηθικό νόμο) από τη ζωή (= ικανοποίηση σωμα- φιλόσοφος. Ξεκίνησε ως μαθητής του επικού-
τικών ορμών)" υπάρχει ενότητα ανθρώπου και ρειου Κολώτη* του Λαμψακηνού και είναι γνω-
σύμπαντος, Ουρανού, και ο άνθρωπος έχει το στός κυρίως από μιαν έντονη φιλονικία με τον
αιθέριο, άυλο στοιχείο στην καρδιά του: "ολό- δάσκαλό του. Μετά έγινε μαθητής του επίσης
κληρο το σύμπαν", θα πει ο Μέγκιος, "είναι Λαμψακηνού κυνικού Εχεκλή. Ιδιαίτερο χαρα-
πλήρες μέσα μου" (Mencius, 7Α4)· στην "αρχή" κτηριστικό του ήταν ο σκληρός και ανηλεής έ-
του σύμπαντος (Li), αντιστοιχεί η "αρχή" κάθε λεγχος των ανθρώπινων σφαλμάτων.
πράγματος (Li), κάτι το αντίστοιχο με την πλα-
Απ. Τζ.
τωνική "Ιδέα"- σκοπός του ανθρώπου είναι α-
κριβώς αυτή η ανακάλυψη και βίωση του μυστι-
"Μενέξενος" του Πλάτωνα. Ο διάλογος αυτός
κού του δεσμού με το σύμπαν.
αποτελεί στην πραγματικότητα έναν επιτάφιο
Βιβλιογρ.: Βελισσαρόπουλος Δ.. Ιστορία της κινεζικής λόγο, τον οποίον ο Σωκράτης* ισχυρίζεται ότι
φιλοσοφίας. Δωδώνη. Αθήνα - Γιάννινα. 1981. τόμ. Α', άκουσε από την Ασπασία, τη σύντροφο του
σα 211-245.
Περικλή, και τον οποίο διηγείται στον Μενέξε-
Ε. Χ.
νο. Αφορμή στάθηκε το γεγονός ότι η αθηναϊ-
Μενέδημος ο Ερετριεύς (Ερέτρια, περίπου κή βουλή θα διάλεγε ρήτορα για να εγκωμιάσει
340-265 π.Χ.). Ιδρυτής μιας από τις λεγόμενες του νεκρούς του Κορινθιακού πολέμου κατά
σωκρατικές σχολές, της Ερετρικής ή Ερετρια- την ταφή τους, ενώ, με την ευκαιρία αυτή, γί-
κής*. Ήταν μαθητής του μεγαρικού φιλόσοφου νονται αναφορές στη δύναμη που η ρητορική
Στίλπωνα* και ίσως δέχτηκε ορισμένα ερεθί- διαθέτει, όταν πρόκειται να επαινέσει ή να κα-
σματα από ακαδημαϊκούς και κυνικούς* φιλό- τηγορήσει κάποιον. Ο Σωκράτης, αν και ειρω-
σοφους. Εξεπροσώπησε τα συμφέροντα της ι- νεύεται όπως πάντα τους ρήτορες, δηλώνει
διαίτερης πατρίδας του στην ταραγμένη περίο- μαθητής της Ασπασίας στη Ρητορική (βλ. λ.
δο των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου και υπε- Πλάτων).
ρασπίστηκε τις δημοκρατικές ελευθερίες των Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
συμπολιτών του στον βαθμό που επέτρεπε η
μακεδονική πολιτική. Παραδίδεται ότι η τύχη Μένιππος ο Γαδαρηνός (Γάδαρα Α. Ιορδανίας,
της πατρίδας του τον οδήγησε σε εκούσιο θά- σημ. Umm ger, 3ος αι. π.Χ.). Κυνικός φιλόσο-
νατο. Η επαφή του με την πρακτική ζωή τον φος. Η παράδοση ότι ο Μένιππος έζησε σαν
προφύλαξε από τα αφηρημένα σχήματα σκέ- δούλος στη Σινώπη του Πόντου πλάστηκε από
ψης· έτσι η καταφατική και απλή εκφορά των την ανάγκη να συνδεθεί το πρόσωπό του με
προτάσεων κρίσης είναι χαρακτηριστικό γνώ- τον αρχηγό των κυνικών Διογένη τον Σινω-
ρισμα του πνεύματός του. Στον τομέα της λο- πέα*, ενώ η πληροφορία ότι τερμάτισε τη ζωή
γικής και της διαλεκτικής φαίνεται ότι κινήθηκε του με εκούσιο θάνατο δεν είναι αξιόπιστη. Ως
στο πλαίσιο της λεγόμενης "Εριστικής", που έργα του αναφέρονται αι Διαθήκω, αι Επιστο-
είχε αναπτυχθεί από τη Μεγαρική σχολή*, ενώ λαί και η Νέκυια, που περιγράφει ένα φαντα-

260
 Μένων ο περιπατητικός

στικό ταξίδι στον κάτω κόσμο. Ως εκφραστικό ριβάλλον του Γοργία, που για ένα διάστημα
του τρόπο μεταχειρίστηκε το λεγόμενο "ποικι- είχε την έδρα του στη Λάρισα. Από έμμεσες ει-
λόμετρον", δηλαδή πεζό λόγο ανάμεικτο με δήσεις, που περιέχονται κυρίως στον πλατωνι-
έμμετρο σε ποικίλα μέτρα. Πίσω από κάθε πε- κό διάλογο Μένων, εξάγεται ότι ο Μένων είχε
ριγραφή και κάθε θέση του κρύβεται η χαρα- διδαχτεί από τον Γοργία τη φυσική και την ψυ-
κτηριστική κυνική ειρωνεία. Η επίδραση της χολογία του Εμπεδοκλή*, φιλολογία και μαθη-
μορφής και του περιεχομένου του λόγου του ματικά, κυρίως όμως πολιτικές επιστήμες, που
ήταν πολύ μεγάλη στη συγγραφική παραγωγή ταίριαζαν περισσότερο στις φιλοδοξίες του
των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων. για πολιτική δράση. Αρχές του 401 επήρε
Ιδιαίτερα του οφείλουν πολλά ο Ουάρρων, ο μέρος στην "Κύρου ανάβασιν", οδηγώντας ένα
Σενέκας*, ο Λουκιανός* και ο Βοήθιος*. εκστρατευτικό σώμα από 1.500 Δόλοπες, Αι-
Ε. Ν. Ρούσσος νιάνες και Ολυνθίους. Ύστερα από την κακή
τροπή που πήραν τα πράγματα για τους Ελλη-
Μένκιος, βλ. Μενγκ - Τσε νες μετά τα Κούναξα, ο Μένων εγκατέλειψε το
ελληνικό στρατόπεδο και προσχώρησε στους
Μέντελσον Μωυσής (Ντεσσάου, 1729 - Βερο- αντίπαλους του Κύρου. Ισως να ενέχεται και
λίνο, 1786). Γερμανοεβραίος φιλόσοφος του στην επακολουθήσασα δολοφονία των ελλή-
Διαφωτισμού*. Σπούδασε γερμανική φιλολο- νων στρατηγών, αλλά και ο ίδιος αργότερα ο-
γία και λατινικά στο Βερολίνο. Κυριότερα έργα δηγήθηκε στην περσική πρωτεύουσα και εκεί
του είναι οι Φιλοσοφικές συζητήσεις ( 1755) και εκτελέστηκε από τον Αρταξέρξη σαν επικίνδυ-
οι Επιστολές για τις αισθήσεις (Π56). Ο Μέ- νος.
ντελσον επιχείρησε να συγκροτήσει ένα σύ- Στη συνομιλία του με τον Σωκράτη* ο Μένων
στημα σκέψης σύμφωνα με την παράδοση του παρουσιάζεται να περιγράφει το φαινόμενο
ορθολογισμού* της Aufklärung ^Διαφωτι- της αρετής όχι ως ενιαία ιδιότητα των ανθρώ-
σμού), θεμελιώνοντάς το στον συσχετισμό της πων, αλλά ως προσδιοριστική ικανότητα της
αλήθειας του ανθρώπινου λόγου με την αλή- συμπεριφοράς του καθενός ξεχωριστά, δηλα-
θεια της εμπειρίας που προσφέρουν οι αισθή- δή ως δεξιότητα που μπορεί να διαθέτει ο κα-
σεις. Έγινε γνωστός από την αντιπαράθεσή θένας για να συμπεριφέρεται ανάλογα με τις
του με τον J. Κ. Lavater, ο οποίος διατύπωσε απαιτήσεις του φύλου του, της ηλικίας του,
τη θεωρία της ανωτερότητας του χριστιανι- της κοινωνικής θέσης του, της οικογενειακής
σμού σε σχέση με τον ντεϊσμό* (deismus) που κατάστασής του και του έργου που αυτός έχει
προσιδιάζει στο πνεύμα του Διαφωτισμού*. Ως αναλάβει. Όλες οι σχετικές απόπειρες του Μέ-
εβραίος, αγωνίστηκε για την εμπέδωση καλών νωνα να ορίσει την αρετή (1. "Ευ διοικείν", 2.
σχέσεων μεταξύ της εβραϊκής κοινότητας και "Αρχειν οίον είναι των ανθρώπων", 3. "Επιθυ-
των αρχών, επιδιώκοντας παράλληλα την ανα- μούντα των καλών δυνατόν είναι πορίζεσθαι")
γνώριση της ιδιαιτερότητας της εβραϊκής πί- έχουν κοινό γνώρισμα την προσήλωση στην ε-
στης στους κόλπους ενός χριστιανικού κρά- μπειρική πραγματικότητα και απηχούν την κοι-
τους. Ασχολήθηκε επίσης με το ζήτημα της α- νωνική και πολιτική αντίληψη της αρετής, σε α-
θανασίας της ψυχής στο έργο του Φαίδων ντίθεση με το Σωκράτη*, που κινείται πάντα σε
(1767), καθώς και με τη σχέση του ιουδαϊσμού a priori δοσμένα νομοκρατικά σχήματα και ηθι-
με τον Διαφωτισμό. ΤΗταν από τους πρώτους, κολογικές πεποιθήσεις.
μαζί με τον Καντ*, που προσπάθησε να ορίσει
Βιβλιογρ.: Ε. Ν. Ρούσσος. Μένων, ο μαθητής του Γοργία,
το περιεχόμενο και τους στόχους του Διαφω- •Φιλοσοφία" I (1971) 229-251.- Ε. Ν. Ρούσσος, Η πολιτι-
τισμού. κή σκέψη στη Θεσσαλία τον 5ο αι. π.Χ., "Αρχείο θεσσα-
λικών Μελετών" I (1972) 1-22.
Βιβλιογρ.: Α. Altmann, Moses Mendelssohn. A Bio-
Ε. Ν. Ρούσσος
graphical Study. University Alabama, 1973.- Mendelssohn,
Kant, Hamann κ.ά. ΤΙ είναι διαφωτισμός, Κριτική, Αθήνα,
1989. Μένων ο περιπατητικός (4ος/3ος αι. π.Χ.). Μα-
Ευστάθ. Μπάλιας θητής του Αριστοτέλη*, κατά την παράδοση,
που αφετηρία της έχει μια πληροφορία του Γα-
Μένων ο θετταλός (Φάρσαλα Θεσσαλίας, περ. ληνού* (130-200 μ.Χ.). Γιατρός ο ίδιος έγραψε,
420 - Σούσα Περσίας, περ. 400 π.Χ.). Στρατιω- κατ' εντολή του Αριστοτέλη, μια ιστορία της
τικός και πολιτικός ηγέτης και σοφιστής, μαθη- Ιατρικής (Ιατρική συναγωγή) σε πολλά βιβλία.
τής του Γοργία*. Ο Μένων μορφώθηκε στο πε- Ο τίτλος του έργου μας παραπέμπει στην ια-

261
"Μένων"

τρική δοξογραφία της ελληνιστικής εποχής και Μέρινγκ Φραντς (Mehring, 1846-1919). Γερμα-
μάλιστα της όψιμης, όταν ο όρος "συναγωγή" νός φιλόσοφος, ιστορικός και κριτικός της λο-
δήλωνε την κωδικοποίηση και τη σύνοψη διά- γοτεχνίας. Εκπρόσωπος του διαλεκτικού και ι-
σπαρτων, εξειδικευμένων όμως, γνώσεων. Συ- στορικού υλισμού*, ένθερμος οπαδός της μαρ-
γκεκριμένα, βρέθηκε το 1892 ένας μεγάλος ξιστικής κοσμοθεωρίας και ένας από τους ι-
πάπυρος του 2ου αι. μ.Χ. (Anonymus Londo- δρυτές του κομμουνιστικού κόμματος της Γερ-
nensis, ο Ανώνυμος του Λονδίνου), που περιεί- μανίας. Μεγάλη προσοχή έδωσε στην κλασική
χε επιτομές (= περιλήψεις) από την ιστορία γερμανική φιλοσοφία, και ιδιαίτερα στον
της Ιατρικής του Μένωνα. Από τον πάπυρο Καντ*, αλλά πολέμησε τον νεοκαντιανισμό*,
αυτό αντλούμε την πληροφορία ότι ο Ιπποκρά- τις θεωρίες των Χάρτμαν*, Σοπενχάουερ*,
της* στήριζε την αιτιολογία μερικών ασθενει- Νίτσε* και τον μαχισμό*. Το συγγραφικό του
ών στους ατμούς που σχηματίζονται στο σώμα έργο αναφέρεται στις φυσικές επιστήμες, τον
καθώς χωνεύουμε. Ο ίδιος πάπυρος του Μένω- υλισμό*, τον δαρβινισμό* και τις σχέσεις μαρ-
να επίσης είναι για μας η καλύτερη πηγή πλη- ξισμού* - θρησκείας*. Σημαντική θεωρείται η
ροφοριών για τον Φιλιστίωνα από τους Λο- συμβολή του στην επεξεργασία των προβλη-
κρούς, έναν από τους σημαντικότερους για- μάτων της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας,
τρούς της σικελικής σχολής. Ο πάπυρος καθώς και στη διαμόρφωση της μαρξιστικής
αυτός, τέλος, συνιστά αναμφισβήτητα μια ση- θεωρίας και κριτικής της λογοτεχνίας και της
μαντική πηγή για την ιστορία της αρχαίας ελ- τέχνης γενικότερα και στον προσδιορισμό των
ληνικής Ιατρικής, αλλά η προσωπικότητα του γενικών αρχών της μαρξιστικής αισθητικής.
αριστοτελικού Μένωνα εξακολουθεί να αποτε- Εργα του: Gesammelte Schriften, 1972-73.-
λεί πρόβλημα για την έρευνα. Καρλ Μαρξ. Η ιστορία της ζωής του, 1957 κ.ά.
Βιβλιογρ.: Γκαγκάριν Α., Ο Φραντς Μέρινγκ και οι φιλο-
Βιβλιογρ.: Α. Lesky. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Λο-
γοτεχνίας, μτφρ. Αγαπ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη, σοφικές του απόψεις.- Σλούτσκι Α. Γκ., Φραντς Μέρινγκ,
1972^.- Ε. Zeller. Die Philosophie der Griechen, τόμ. II 2. ο επιστήμονας, ο επαναστάτης, ο δημοοιολόγος, 1979.
Darmstadl. 1963*, σ. 897 - R. E. Der kleine Peuly, τόμ. 3. Απ. Τζ.
Βασ. Κύρκος
μερισμός. Όρος που χρησιμοποιείται για να
"Μένων" του Πλάτωνα. Ο "Μένων" ως διάλο- σημαίνει τη διαδικασία και το αποτέλεσμα της
γος ανήκει στην περίοδο της ωριμότητας του διαίρεσης ή διάσπασης ενός όλου σε μέρη. Τα
Πλάτωνα*, την οποία και, κατά τη γνώμη πολ- μέρη αυτά συναποτελούν το όλον. Στα μαθη-
λών πλατωνιστών, εγκαινιάζει. ματικά αντί του όρου "μερισμός" χρησιμοποιεί-
Ο Σωκράτης* συνομιλεί με τον Άνυτο, τον Μέ- ται συχνότερα ο όρος "διαμέριση". Οι ιδιότητες
νωνα και με τον δούλο του Μένωνα, τον οποίο του μερισμού (ή της διαμέρισης), οι οποίες
λίγο πολύ οι συνομιλητές χρησιμοποιούν ως στην περίπτωση των μαθηματικών διατυπώνο-
πειραματόζωο, για να επαληθεύσουν τη "θεω- νται με ιδιαίτερη προσοχή και ακρίβεια, είναι οι
ρία της ανάμνησης". Κεντρικό θέμα του διαλό- εξής: (α) Τα μέρη του μεριζόμενου όλου συνε-
γου είναι ο ορισμός της αρετής. Επειδή όμως, νούμενα αποτελούν το όλον. Σε μαθηματική
όπως γίνεται σε πολλούς πλατωνικούς διαλό- γλώσσα αυτό εκφράζεται ως ακολούθως: Η
γους, οι ορισμοί που δίδονται αποδεικνύονται ένωση των μερών ενός όλου (τα οποία προκύ-
ανεπαρκείς, ο Σωκράτης εισάγει τη θεωρία της
πτουν από μια πράξη μερισμού ή διαμέρισης
ανάμνησης και θεμελιώνει μ" αυτήν τη γνώση
του όλου) είναι ίση με το όλον. (β) Τα μέρη
της αρετής. Ο διάλογος λοιπόν αυτός, αν και
ενός μεριζόμενου όλου είναι ξένα μεταξύ των.
τυπικά αναφέρεται στην αρετή και στο αν αυτή
Αυτό σημαίνει, σε αυστηρή μαθηματική γλώσ-
διδάσκεται ή είναι έμφυτη, ουσιαστικά ανήκει
σα, ότι η τομή, ανά δύο, των μερών ενός μερι-
στους διαλόγους -μαζί με τον Θεαίτητο' και
ζόμενου συνόλου ταυτίζεται με το κενό σύνο-
την Πολιτεία'- στους οποίους ο Πλάτων επε-
λο, δηλαδή με το σύνολο που δεν διαθέτει
ξεργάζεται και απαντά στο πρόβλημα "τι είναι
γνώση". Ετσι καταδεικνύεται και η στενή στοιχεία. Η ιδιότητα αυτή εκφράζει το γεγονός
-κατά τον Πλάτωνα- σχέση αρετής και γνώ- ότι τα παραγόμενα μέρη δεν έχουν κοινά στοι-
σης (βλ. και λ. Πλάτω\ή. χεία και ότι κατά την πράξη του μερισμού απο-
Γοαμμ. Αλατζόγλου - Θέμελη
φεύγονται οι αλληλοεπικαλύψεις. Η πρώτη ι-
διότητα εκφράζει το γεγονός ότι κατά την
πράξη του μερισμού δεν υπάρχουν στοιχεία
μέριμνα, βλ. Χάιντεγγερ του αρχικού όλου τα οποία να μην περιέχονται

262
 μέρος και όλο

σε κάποιο από τα προκύπτοντα μέρη του. Η έν- ment, 1967.- Le visible et l'invisible, 1971.
νοια του μερισμού είναι κεντρική στα μαθημα- Βιβλιογρ.: De Weihens P. Α., Une philosophie de /'
τικό και ιδιαίτερα στη θεωρία συνόλων. ambiguïté, Paris, 1968.- Kwant R. C., The phenomenolo-
Ενας μερισμός οδηγεί στην εισαγωγή μιας gical philosophy ol Merleau-Ponty, Pittsburg, 1963.
σχέσης ισοδυναμίας μεταξύ των στοιχείων An. Τζ.
ενός μεριζόμενου συνόλου και στην ταύτιση
των προκυπτόντων μερών με αντίστοιχες κλά- μέρος και όλο. Φιλοσοφικές κατηγορίες οι ο-
σεις ισοδυναμίας, ως εξής: Δύο στοιχεία που ποίες δηλώνουν τη σχέση μεταξύ ενός συνό-
λου αντικειμένων (είτε στοιχείων ορισμένου α-
ανήκουν στο αυτό μέρος (στο αυτό υποσύνο-
ντικειμένου) και της συνάφειας που ενώνει
λο) του αρχικού συνόλου λέγονται "ισοδύνα-
αυτά τα αντικείμενα. Η συνάφεια αυτή προσδί-
μα" και το αντίστοιχο μέρος ή υποσύνολο
δει στα εν λόγω αντικείμενα (μέρη) ιδιότητες*
"κλάση ισοδυναμίας" των αντίστοιχων στοιχεί-
και νομοτέλειες* μη προσιδιάζουσες στα
ων του. Μια σχέση ισοδυναμίας, από την άλλη
εκτός αυτής της συνάφειας μεμονωμένα αντι-
πλευρά, η οποία εισάγεται μεταξύ των στοιχεί-
κείμενα, και συγκροτεί ένα όλο απαρτιζόμενο
ων ενός συνόλου οδηγεί σε μια αντίστοιχη μο-
από επιμέρους αντικείμενα - συστατικά στοι-
ναδική διαμέριση του συνόλου αυτού. Μια χεία (μέρη). Ο τρόπος και το επίπεδο διάγνω-
σχέση Ρ ονομάζεται σχέση ισοδυναμίας αν ι- σης και αναπαράστασης της συσχέτισης μέ-
κανοποιούνται οι εξής τρεις ιδιότητες: (1) Ενα ρους και όλου εξαρτώνται: 1 ) από την υφή, τον
στοιχείο α είναι Ρ-ισοδύναμο με τον εαυτό χαρακτήρα και το επίπεδο ανάπτυξης του γνω-
του. (2) Αν ένα στοιχείο α είναι Ρ-ισοδύναμο στικού αντικειμένου*, και 2) από το επίπεδο α-
με ένα στοιχείο β, τότε και το β είναι Ρ-ισοδύ- νάπτυξης της γνωστικής διαδικασίας* του εν
ναμο με τα ο. (3) Αν ένα στοιχείο α είναι Ρ-ι- λόγω αντικειμένου. Τα μέρη και το όλο που συ-
σοδύναμο με ένα στοιχείο β και το στοιχείο β νιστούν γνωστικά αντικείμενα ποικίλλουν, α-
είναι Ρ-ισοδύναμο με ένα στοιχείο γ, τότε το νάλογα με τη μορφή κίνησης - συγκρότησης
στοιχείο α είναι Ρ-ισοδύναμο με το γ. Με τον της ύλης και το είδος της αλληλεπίδρασης:
συμβολισμό "Ρ-ισοδύναμο" εννοούμε ότι τα από τυχαίες, μηχανικές, εξωτερικές αλληλεπι-
συνδεόμενα στοιχεία είναι ισοδύναμα σύμφω- δράσεις μέχρι περίπλοκα ιεραρχημένα και δια-
να με τη σχέση Ρ. τεταγμένα αυτοαναπτυσσόμενα συστήματα με
Διον. Αναπολιτάνος κύριο γνώρισμα την εσωτερική αμοιβαία συνά-
φεια των μερών τους (οργανικό όλο). Σε κάθε
Μερλό-Ποντύ (Merleau-Ponty, Maurice, 1908- βαθμίδα της ανάπτυξης του οργανικού όλου
1961). Γάλλος φιλόσοφος, εκπρόσωπος της προσιδιάζει ορισμένος τύπος μερών, όλου και
φαινομενολογίας", η οποία ως πηγή της υπαρ- μεταξύ τους συνάφειας. Η αφετηρία της γνω-
ξιακής φιλοσοφίας τον έφερε κοντά στον υ- στικής διαδικασίας (κατ* αίσθηση αντίληψη,
παρξισμό" και σε μια παροδική σχέση προς τον ζωντανή εποπτεία) χαρακτηρίζεται από τη
Ζ. Π. Σαρτρ*. Ο Μερλό στην "προθετικότητα" χαώδη περί του όλου αντίληψη που αποτελεί
(αναφορικότητα), όπως την καθόρισε ο ιδρυ- και την αφετηρία της ανάβασης από το αισθη-
τής της φαινομενολογίας Χούσσερλ*, έδωσε τηριακό συγκεκριμένο στο νοητά αφηρημένο,
μιαν ευρύτητα που υπερβαίνει τα στενά όρια της βασικής κατεύθυνσης της διάνοιας (βλ.
του χαρακτηριστικού της συνείδησης και συ- διάνοια και λόγος). Στο επίπεδο της διάνοιας η
μπεριλαμβάνει όλη την ανθρώπινη σχέση προς γνωρίζουσα νόηση κινείται κατ' εξοχήν μέσω
τον κόσμο. Σ' αυτόν ανήκει η έννοια της "σω- της ανάλυσης*, επαγωγικά, διαμελίζοντας το
ματικής" (προσυνειδησιακής) ύπαρξης, που αντικείμενο, αποσπώμενη βαθμιαία από τη συ-
είναι ανοιχτή προς τον κόσμο και δεν κλείνεται νάφεια των μερών, γεγονός που έχει ως επα-
στον εαυτό της, όπως συμβαίνει με τα πράγμα- κόλουθο την απόσπαση από την ανάπτυξη, την
τα. Το υποκείμενο, κατά τον Μερλό, βρίσκεται εξέταση του αντικειμένου (μέρους και όλου)
σε έναν συνεχή και ατέλειωτο διάλογο με τον ως δεδομένου, έτοιμου, στατικού και αμετά-
βλητου. Η περί του όλου αντίληψη και η αντί-
κόσμο, δεδομένου ότι υποκείμενο και κόσμος
ληψη περί της σχέσης μέρους και όλου εξαρ-
αποτελούν δύο πόλους ενός ενιαίου "φαινομε-
τώνται από το είδος της σύνθεσης* που επιτε-
νικού πεδίου". Έργα του: Phénoménologie de la
λείται σε κάθε βαθμίδα της γνωστικής διαδικα-
perception, 1945.- Les aventures de la
σίας. Κατ' αυτό τον τρόπο η (καθοριζόμενη
dialectique, 1955.- Eloge de la philosophie et
από την ανάλυση) σύνθεση της διάνοιας προσ-
autres essais, 1965.- La structure du comporte-

263
Μερσέν

λαμβάνει ως όλο την εξωτερική συνάφεια (ο- Μερσέν Μαρέν (Mersenne Marin, 15Θ8-1648).
μοιότητα) ουσιωδώς διαμελισμένων μερών και Γάλλος κληρικός, φυσικός και φιλόσοφος. Ιη-
είτε προβαίνει σε άμεση ταύτιση (αναγωγή*) σουίτης, μέλος του τάγματος του Αγίου Φρα-
μέρους και όλου (βλέποντας τη συνάφεια ως γκίσκου, όπου δίδαξε φιλοσοφία και θεολογία.
άμεσα ενυπάρχουσα στα ίδια τα μεμονωμένα Ως φυσικός ασχολήθηκε με τη μουσική ακου-
μέρη, π.χ. θεωρώντας την αξία του εμπορεύ- στική και είναι ο πρώτος που προσδιόρισε την
ματος αποτέλεσμα των φυσικών του ιδιοτή- ταχύτητα του ήχου στην ατμόσφαιρα. Επίσης
των) είτε εξετάζοντας τις ικανότητες* της πρότεινε ένα σχέδιο για την κατασκευή ενός
προσωπικότητας ως αποκλειστικό αποτελέσμα κατοπτρικού τηλεσκοπίου. Ανέπτυξε στενή
της βιολογίας του ατόμου). Στη βαθμίδα του φιλία με τον Καρτέσιο*, με τον οποίο αλληλο-
λόγου μέσω της εσωτερικής ενότητας των γραφούσε συχνά, καθώς και με άλλους σημα-
πολλαπλών προσδιορισμών απεικονίζεται και ντικούς επιστήμονες, όπως ο Γαλιλαίος*, ο Πα-
η εσωτερική ενότητα της πολυμορφίας που σκάλ*, ο Γκασεντί* κ.ά.
χαρακτηρίζει τη σχέση μέρους και όλου, ως Απ. Τζ.
στιγμών της ενιαίας αναπτυξιακής διαδικα-
σίας, αμοιβαία διαμεσολαβούμενων και αλλη- Μέρτον Ρόμπερτ Κινγκ (Morton, Φιλαδέλφεια,
λοπροσδιοριζόμενων (π.χ. η συσχέτιση ατομι- 1910). Αμερικανός κοινωνιολόγος που αν και
κών κεφαλαίων και κοινωνικού κεφαλαίου επί
υπήρξε μαθητής του Τ. Πάρσονς* διαφοροποι-
κεφαλαιοκρατίας).
ήθηκε από αυτόν ως προς τη δημιουργία γενι-
Στην ιστορία της φιλοσοφίας αντανακλώνται κών θεωριών, αντιπροτείνοντας την ιδέα των
όλες οι βαθμίδες συνειδητοποίησης της εν "ενδιάμεσων θεωριών". Πρόκειται για θεωρίες
λόγω σχέσης. Στην αρχαιότητα η ενότητα των που βρίσκονται μεταξύ των ελασσόνων προτά-
μερών του κόσμου ως ολότητα του κόσμου θε- σεων εργασίας και των ευρύτερων καθολικών
ωρείται δεδομένη και αδιαμφισβήτητη. Ο Πλά- υποθέσεων, με βάση κάποιο εννοιολογικό
των* προτάσσει το όλο έναντι των μερών, ενώ σχήμα το οποίο θεωρείται ότι θα αποκαλύψει
ο Αριστοτέλης* συνδέει την υπαγωγή των έναν σημαντικό αριθμό σταθερών μορφών συ-
μερών στο όλο με την έννοια της εντελέχει- μπεριφοράς. Ο Μέρτον ακολούθησε στη θεω-
ας*. Το συνδεόμενο με την εμπειρική φυσιο- ρία του το μοντέλο του λειτουργισμού*, αν και
γνωσία και την πειραματική έρευνα αναλυτικό γνωρίζει πως υπάρχουν όρια στη θεωρία αυτή.
στάδιο της φιλοσοφίας προσκρούει στα προα- Αλλη σημαντική έννοια που οφείλεται στον
ναφερθέντα προβλήματα της διάνοιας, προ- Μέρτον και εντάσσεται στα πλαίσια της κριτι-
τάσσοντας μηχανιστικά τα μέρη και (είτε) μυ- κής που αυτός άσκησε στον λειτουργισμό
στικοποιώντας το όλο (βλ. εμπειρισμός, μηχα- είναι εκείνη της "δυσλειτουργίας". Η έννοια
νικισμός, αναγωγισμός). Η θέση: "το όλο είναι δηλώνει τις αρνητικές συνέπειες που υφίστα-
κάτι περισσότερο από άθροισμα μερών" είναι ται το ίδιο το σύστημα από τη συνύπαρξη μέσα
επίσης δέσμια της ποσοτικής, μηχανιστικής και του αντικρουόμενων αντιλήψεων και αξιών.
αθροιστικής περί του όλου αντίληψης. Οι πρώ- Ετσι, για παράδειγμα, υπάρχουσες εθνικές
τες απόπειρες διαλεκτικής διευθέτησης του διακρίσεις ανάγονται σε δυσλειτουργικές για
προβλήματος συνδέονται με τη γερμανική μια κοινωνία που τάσσεται υπέρ της ελευθε-
κλασική φιλοσοφία (Σέλινγκ*, Χέγκελ*), οι ιδε- ρίας και της ίσης ευκαιρίας. Σημαντική υπήρξε
οκρατικοί περιορισμοί της οποίας χαρακτηρί- η ανάλυση που έκανε στην έννοια της "ανο-
ζουν και πολλές μετέπειτα προσεγγίσεις (νεο- μίας", που πρώτος εισήγαγε ο Ντυρκαίμ*, προ-
βιταλισμός, ολισμός, ενορατισμός*, γκέσταλτ σθέτοντας σ" αυτήν και μια νέα διάσταση. Σύμ-
ψυχολογία* κ.ά.). Η μαρξική έρευνα του κεφα- φωνα με τον Μέρτον, ανομία είναι η ιδιαίτερη
λαιοκρατικού "κοινωνικοοικονομικού σχηματι- εκείνη κατάσταση της ατομικής και κοινωνικής
σμού"* διευθετεί το πρόβλημα σε υλιστική - συνείδησης που χαρακτηρίζεται από την απο-
διαλεκτική βάση. Η "λογική της ιστορίας"* διε- σύνθεση του συστήματος αξιών και το κενό ι-
ρευνά τη σχέση μέρους και όλου στην ανθρω- δανικών των ατόμων μελών ενός κοινωνικού
πότητα ως ολότητα. (Βλ. επίσης: διαλεκτική συνόλου. Ως αιτία της ανομίας ο Μέρτον θεω-
λογική, ανάβαση από το αφηρημένο στο συ- ρεί την αντίφαση που δημιουργείται μεταξύ
γκεκριμένο, διάνοια και λόγος, ιστορικό και των σκοπών που θέτει το άτομο, ωθούμενο
λογικό και τη σχετική βιβλιογραφία). από τις κοινωνικές επιταγές, και των μέσων
Δ. Πατέλης που αυτό διαθέτει προκειμένου να φθάσει

264
 μεσάτης

τους στόχους του. Έτσι, π.χ., η ανάγκη για επι- ρολογία χρησιμοποιεί τη μεσότητα στη Διαιτη-
τυχία και εξουσία, η οποία προβάλλεται ως δυ- τική και Θεραπευτική. Από τους Ιπποκρατικούς
νατή για όλους, τελικά αποδεικνύεται ότι επιρεάζονται βαθύτατα ο Δημόκριτος*, ο Πλά-
αφορά μόνο σε λίγους, με αποτέλεσμα τα των* και ο Αριστοτέλης*. Ήδη ο Δημόκριτος ο-
άτομα, στην προσπάθειά τους να επιτύχουν ρίζει την ευεξία του θυμικού ως μεσότητα ανά-
τους στόχους τους, να υιοθετούν μια "εγκλη- μεσα στην υπερβολή και την έλλειψη (Απόσπ.
ματική" συμπεριφορά ή να περιπίπτουν σε κα- 105 και 191). Ο Πλάτων όμως πρώτος μετέφε-
ταστάσεις απάθειας και απογοήτευσης. ρε ουσιαστικά την έννοια και την αντίληψη της
Δημ. Τοατσούλης μεσότητας στο πεδίο της ηθικής φιλοσοφίας,
ως βασική αρχή της ηθικής και της πολιτικής,
μεσαία στρώματα, βλ. κοινωνική στρωμάτωση αλλά και ως οντολογική και κοσμολογική αρχή
της φιλοσοφίας του. "Φυσική" και "ηθική αρετή",
μεσαίας και νέας μεσαίας τάξης θεωρίες, βλ. ηδονή και λύπη, τα υλικά αγαθά, το πολίτευμα
κοινωνική στρωμάτωση της πόλεως, όλες οι "τέχνες" και η ίδια η φύση
και ο κόσμος υπόκεινται στη θεμελιακή αρχή
του μέτρου ("μέσον"), που αντιβαίνει (εναντίον)
Μέσος πλατωνισμός. Ο Μέσος πλατωνισμός,
στις άκρατες θέσεις ("άκρα", "έσχατα").
όπως ο Νεοπυθαγορισμός*, χαρακτηρίζεται
Ο Αριστοτέλης καθιέρωσε τον όρο της μεσό-
για τον εκλεκτικισμό και για την προετοιμασία
τητας στη φιλοσοφία και κυρίως βέβαια στην
του Νεοπλατωνισμού*. Από τους Περιπατητι-
Ηθική* και ιδιαίτερα στη θεωρία του περί αρε-
κούς δανείζεται τη λογική· όμως τη χρησιμο-
τής. Είναι το τρίτο χαρακτηριστικό της αρετής
ποιεί για να πολεμήσει τους Περιπατητικούς*
σύμφωνα με τον περίφημο ορισμό της αρετής
και τους Στωικούς*, υπεραμυνόμενος του Πλά-
στο έργο του Ηθικά Νικομάχεια (Β6, 1106 b
τωνος' και κυρίως του Τιμαίου' και των υπο-
36): "έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν τη
μνηματιστών. Στην προσπάθειά του όμως
μεσότητι ούσα τη προς ημάς". Ο Αριστοτέλης
αυτήν ο Μέσος πλατωνισμός δεν απέφυγε την
αρθοίζει, κατά κάποιο τρόπο, τα βασικά χαρα-
επίδραση των θρησκευτικών τάσεων και απαι-
κτηριστικά των ηθικών (μόνο) αρετών: έξις,
τήσεων της εποχής, όπως ακριβώς συνέβη με
προαιρετική, μεσότης. Η θεωρία / άποψη, ω-
τους Νεοπυθαγορείους. Τούτο συνάγεται από
στόσο, ότι η αρετή είναι κάτι το ενδιάμεσο (όχι
την έμφαση που ο Μέσος πλατωνισμός έδωσε
το μέσο!) συνάπτεται με την ελληνική αντίλη-
στην υπερβατικότητα του θείου, στα ενδιάμε-
ψη γενικά του μέτρου (ή μέσου). Τη θεωρητική
σα όντα και στον μυστικισμό*. Απ' αυτήν την
θεμελίωση της έννοιας της μεσότητας και τον
άποψη ο Μέσος πλατωνισμός αποτελεί το δεύ-
προσδιορισμό της αρετής ως μεσότητας ανα-
τερο, μετά τους Νεοπυθαγορείους, στάδιο
πτύσσει ο φιλόσοφος στο 1ο, στο 2ο και ως το
προς τον Νεοπλατωνισμό.
6ο κεφ. του 2ου βιβλίου των "Ηθικών Νικομα-
Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι του Μέσου πλα-
χείων". Αργότερα ολοκληρώνει την εξέταση
τωνισμού είναι ο Εύδωρος* ο Αλεξανδρεύς
όλων των προσδιορισμών της αρετής (έξις,
(περ. το 25 π.Χ.), ο Πλούταρχος* από την Χαι-
προαιρετική, μεσότης) στο 3ο βιβλ. (κεφ. 9) και
ρώνεια (45-125), ο Αλβίνος* (δεύτερος μ.Χ. αι.)
στο 5ο βιβλίο (κεφ. 15). Κατ' αρχήν αναγνωρί-
και ο Αττικός* (περ. 176 μ.Χ.).
ζει ότι ο προσδιορισμός του "μέσου", την έν-
Βιβλιογρ.: Αλβίνου. Διδασκαλικός, έκδ. P. Louis, 1945.- νοιας του μέτρου, είναι εξαιρετικά δύσκολη υ-
του ίδιου, Επιτομή, έκδ. Κ. F. Hermann, τόμ. 6.- Πλου- πόθεση, ("του μέσου τυχείν άκρως χαλεπόν",
τάρχου, Παράλληλοι βίοι και Ηθικά.- Κ. Γεωργούλη, Ιστο- 1109α 34), τον βοηθεί όμως η μεγάλη φιλοσο-
ρία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, τόμ. Β.. Αθήνα. 1975.- Fr. φική παράδοση των Ελλήνων, ό,τι είχε προη-
Copliston, A history ol philosophy, N.Y., 1962.- A. H.
γηθεί και κυρίως βέβαια ο Πλάτων. Η έννοια
Armstrong, The Cambridge history: Later Greek and early
medieval philosophy, Cambridge University Press, 1970.
της μεσότητας ή του μέσου προσδιορίζεται
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης πάντοτε προς μία σταθερά: "προς ημάς" (1106
b 7). Κάθε γνώστης των πραγμάτων βέβαια α-
μεσότης. Την αφετηρία της μεσότητας επιση- ποφεύγει την υπέρβαση και την έλλειψη, επι-
μαίνουμε καταρχήν στους αρχαίους Πυθαγό- ζητών αντ' αυτού το μέτρο" και αυτό ασφαλώς
ρειους* ως κοσμική και μαθηματική αρχή ή προτιμά, όχι ίσως το μέσο σημείο ενός πράγ-
μέτρο. Η μεσότης έχει την εφαρμογή της στις ματος αλλά πάντοτε σε σχέση προς ημάς, σε
γεωμετρικές και αριθμητικές σχέσεις, κατά αναφορά δηλαδή προς τον συγκεκριμένο "άν-
τους Πυθαγορείους. Η ιπποκρατική ιατρική ο-

265
ΜεσσαλιανοΙ

θρωπο" (1106 b 5-7). Στα πράγματα το μέσο ΜεσσαλιανοΙ, βλ. Θεραπευτές

σημείο είναι αυτό που απέχει εξίσου από τα
δύο ακραία σημεία του, αυτό ισχύει για όλα τα "Μετά τα Φυσικά". Ο τίτλος αυτός του έργου
πράγματα ασφαλώς. Δεν συμβαίνει όμως το δεν ανήκει στον Αριστοτέλη*, είναι μεταγενέ-
ίδιο με τον άνθρωπο ("προς ημάς"): στην περί- στερος και τον συναντούμε πρώτη φορά στον
πτωση του ανθρώπου μέσον είναι αυτό που αριστοτελικό φιλόσοφο του 1ου αι. π.Χ. Νικό-
ούτε περισσεύει ούτε λείπει- αυτό όμως ούτε λαο Δαμασκηνό*. Η ονομασία του έργου, που
είναι κάτι σταθερό ούτε το ίδιο για όλους. Στην εμείς ξέρουμε ως "Μετά τα Φυσικά" οφείλεται
περίπτωση του ανθρώπου δηλαδή δεν ισχύει η στον πρώτο εκδότη των έργων του Αριστοτέ-
αριθμητική αναλογία. Η μεσότης (ή το μέσον) λη, τον Ανδρόνικο το Ρόδιο* (περί το 40 π.Χ.).
έχει την έννοια του ενδιάμεσου μεταξύ δύο α- Το έργο δεν υπήρχε καν ως ξεχωριστή πραγ-
κραίων θέσεων σε δεδομένη περίπτωση και όχι ματεία πριν από την έκδοση του Ανδρόνικου. Ο
του μέσου σημείου μεταξύ των (δύο) σταθε- Αριστοτέλης ονόμαζε, πιθανότατα, το σύνολο
ρών άκρων. Μ' αυτή την έννοια η αρετή ορίζε- των σχετικών με οντολογικά προβλήματα
ται τώρα ως μεσότης (Β 6,1106b27): "μεσότης έργων του "Πρώτη φιλοσοφία", ο μαθητής του
τις άρα εστίν η αρετή, στοχαστική γε ούσα του Θεόφραστος* "Περί πρώτης φιλοσοφίας" ή "Η
μέσου" (συνεπώς η αρετή είναι μια μορφή με- περί των πρώτων θεωρία". Υποθέτουμε και δε-
σότητος που αποβλέπει πάντοτε στην επίτευ- χόμαστε σήμερα, ότι ο Ανδρόνικος, κατά την
ξη του μέσου). Στην ίδια συνοχή, του 6ου κεφ. κατάταξη και την οριστική διάταξη των έργων
τώρα, ακολουθεί ο ορισμός της αρετής που α- του Αριστοτέλη πριν από την έκδοσή τους, πα-
ναφέρουμε πιο πάνω, με την προσθήκη ότι η ρατήρησε τη φανερή χαλαρότητα της συνοχής
μεσότης καθορίζεται σύμφωνα με την κοινή των σχετικών έργων και αποφάσισε να τα δια-
λογική και όπως θα την ορίζει ένας συνετός τάξει μετά τα φυσιογνωστικά συγγράμματα
άνθρωπος (1106b36). Προσθέτει, τέλος, ο Αρι- του φιλοσόφου (τα Φυσικά και όχι μετά την
στοτέλης λίγο πιο κάτω (1107α5 κ.έ.) ότι η Φυσικήν ακρόασι\ή. Έτσι πιθανώς, χωρίς να
αρετή πρέπει να θεωρείται και ως μεσότης έχει πλήρη συνείδηση του γεγονότος, έδωσε
αλλά και ως ακρότης, και επεξηγεί: από την έναν τίτλο και ονόμασε έναν από τους βασι-
άποψη της οντολογικής της ουσίας ("το τι ην κούς κλάδους της Φιλοσοφίας, διότι από τον
είναι") είναι βέβαια μεσότης, όπως είδαμε, από τίτλο αυτό προέκυψε βέβαια ο όρος "μεταφυ-
αξιολογική άποψη όμως, δηλαδή αξία ηθική, σική" (Metaphysik), όπως είναι γνωστό.
είναι ακρότητα- θέλει να πει, κάτι που δεν επι- Το έργο Μετά τα Φυσικά αποτελούν 13 βιβλία.
δέχεται περισσότερη ένταση, ανύψωση. Στο 1ο βιβλίο συναριθμούμε και το Αλφα έλατ-
Η έννοια της μεσότητος δεν βρήκε ανταπόκρι- τον, που αποδίδεται στην επέμβαση του
ση στη φιλοσοφική ηθική των Στωικών*, οι ο- Ανδρόνικου και είναι μάλλον συμπλήρωμα από
ποίοι μεταξύ των δύο ακραίων θέσεων προτι- "αδέσποτα" κομμάτια. Αμφισβητείται επίσης
μούν τα "αδιάφορα" ή "ουδέτερα" (Ζήνων, SF. και η γνησιότητα του 9ου βιβλίου (του Κ) που
II, απόσπ. 190 και 191). Αντίθετα φαίνεται να θεωρείται μεταγενέστερο συμπίλημα αριστο-
βρήκε κάποια αποδοχή στη σκέψη των Ρωμαί- τελιστών. Το αντικείμενο/περιεχόμενο των βι-
ων η μεσότης ως "medium" ή "mediocritas", βλίων, εν συντομία, είναι το ακόλουθο: 1. Στο
όπως θα τη συναντήσουμε στους Λατίνους Α' βιβλίο τίθεται το ερώτημα τι είναι φιλοσο-
Πατέρες. Η μεσότης επανέρχεται στη φιλοσο- φία, και δίνεται η απάντηση: η γνώση των πρώ-
φική ηθική με τον Αλβέρτο* τον Μέγα των αρχών και αιτιών των όντων (αρχή: πάντο-
(11ος/12ος αι.) και τον Θωμά Ακινάτη* (13ος τε αρχή τινός ή τίνων). Συζητεί το πρόβλημα
αι.), ο οποίος επεκτείνει το νόημά της και στις της μεθόδου, η οποία προδικάζει ως ένα βαθμό
"διανοητικές" αρετές. και το αποτέλεσμα της έρευνας. Στη συνέχεια
γίνεται κριτική επισκόπηση της σκέψης των
Βιβλιογρ.: Η. J. Kramer, Arete bei Platon und Aristoteles. προγενέστερων (των Προσωκρατικών* και του
Heidelberg. 1959.- H. Schilling, Das Ether der Mesotes.
Πλάτωνα*). Συνεχίζει τη συζήτηση για το πρό-
1930 - D. S. Hutchinson, The Virtues of Aristotle. London,
1986.- Κ. Μ. Καλλίας. H αριστοτελική ''μεσότης' και το
βλημα της μεθόδου. Στο Α" έλαττον: "αδύνα-
'κέντρο'. Αθήνα, 1987.- Γ. Κουσουλάκου, 'Μεσάτης'και τον εις άπειρον ιέναι". 2. Στο Β' βιβλίο, διατυ-
'μέτρον'εν τη ελληνική διανοήσει, στον τόμο III "Ξένιον* πώνει δέκα τέσσερεις απορίες, ενώ αρχίζει με
lur Zepos", Αθήνα, 1973.- Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέ- μια επισκόπηση των βασικών προβλημάτων
λης ο Σταγειρίτης. Θεσσαλονίκη, 1962.- Κ. Zeller. Die της φιλοσοφίας περί των πρώτων αρχών και
Philosphie der Griechen, Darmstadt. 1963*.
Βαο. Κύρκος

266
 μεταγλώσσα

αιτιών. 3. Στο Γ το θέμα επικεντρώνεται στο κατά τη γνώμη του, αναπτύσσονται στις βιομη-
πρόβλημα: "περί της ουσίας η πέφυκε" ή με χανικές κοινωνίες στα τέλη του 20ου αι. και
άλλη διατύπωση: "το ον η ον και τα τούτω υ- που δείχνουν, όπως πιστεύει, τον δρόμο προς
πάρχοντα καθ' αυτό", δηλαδή πώς εννοούσε την εμφάνιση μιας νέας μορφής κοινωνίας
την έννοια της ουσίας και του όντος καθ' αυτά, στις ΗΠΑ, στην (πρώην) ΕΣΣΔ, στην Ιαπωνία
τι είναι αυτό που όταν υπάρχει σ' ένα οποιοδή- και στη Δυτική Ευρώπη τον περασμένο αιώνα.
ποτε ον/πρόγμα του δίνει τη δυνατότητα να Αυτό που ο Μπελ ονομάζει "αξονική αρχή"
είναι πραγματικό. Επίσης συζητείται η αρχή (axial principle) της μεταβιομηχανικής κοινω-
της αντιφάσεως και οι δυσκολίες της, καθώς νίας είναι "η κεντρική θέση (centrality) της θεω-
και ο σχετικισμός των σοφιστών με ήπιους τό- ρητικής γνώσης ως πηγής των καινοτομιών και
νους. 4. Το Δ" βιβλίο είναι ουσιαστικό ένα λεξι- διαμόρφωσης της πολιτικής για την κοινωνία".
κό ή κατάλογος φιλοσοφικών όρων: "πολλα- Στον οικονομικό τομέα, αυτή την κοινωνία θα
χώς λεγόμενον". 5. Το Ε' είναι συρραφή δια- χαρακτηρίζουν η μετατόπιση του κέντρου βά-
φόρων, γνήσιων αποσπασμάτων αριστοτελι- ρους από μια παραγωγή αγαθών σε μιαν οικο-
κών κειμένων, ίσως προέκυψε από πρωτοβου- νομία υπηρεσιών (από τον δευτερογενή τομέα
λία του Ανδρόνικου. Στα βιβλία 6,7 και 8 (Ζ, Η, στον τριτογενή), η υπεροχή της "τάξης" των ει-
θ) γίνεται διεξοδική ανάλυση των προβλημά- δικών και τεχνικών στα κέντρα λήψης αποφά-
των που συνδέονται με το θέμα: "περί της κατά σεων με τη δημιουργία μιας νέας "διανοητικής
τον λόγον ουσίας", περί των αισθητών ουσιών: τεχνολογίας".
πώς εξηγεί κανείς την ευμετάβλητη ουσία. 9.
Τον ίδιο όρο χρησιμοποιούν άλλοι συγγραφείς,
Στο βιβλίο I (9ο βιβλίο) κεντρικό θέμα αποτελεί
που δίνουν διαφορετική έμφαση στα χαρακτηρι-
η διδασκαλία για το ον και κυρίως το εν ("πολ-
στικά της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, π.χ. η α-
λαχώς λέγεται"): "πάντων μέτρον το εν" (1053
ναζήτηση από τους νέους ενός κόσμου πέρα
α 18). 10. Το Κ (10ο βιβλίο) είναι μάλλον μια
από τον υποταγμένο στις υλικές απολαύσεις ση-
μετααριστοτελική σύνθεση, πιστεύει σήμερα η
μερινό κόσμο (Κέννεθ Κέννιτον, Πωλ Γκού-
έρευνα, με θέμα την "πρώτη φιλοσοφία". 11.
Στο Λ (11ο βιβλίο) το θέμα είναι: "περί της ου- ντμαν) ή η εκτόπιση (συνεπεία της τεχνολογικής
σίας η θεωρία" (1-5 κεφ.), και στη συνέχεια ε- αλλαγής) της εργατικής τάξης από τον ρόλο
ξετάζονται τα αισθητά (6-8 κεφ.), οι αρχές του που της αποδίδουν οι μαρξιστές ως τον ιστορικό
είναι και της κίνησης, η αντίθεσή του προς τον φορέα της κοινωνικής αλλαγής (διάφοροι "νεο-
Πλάτωνα (9-10). 12. Στο Μ (12ο βιβλίο) πρώτο μαρξιστές"). Αλλοι όροι που χρησιμοποιήθηκαν
το ερώτημα: υπάρχει ένα αμετάβλητο και αιώ- για να μεταδώσουν την ίδια ιδέα για μια νέα
νιο Είναι δίπλα στα αισθητά; Κριτική στη θεω- μορφή κοινωνίας είναι: "μετα-οικονομική", "με-
ρία για τον χωρισμό (Πλάτων) των ιδεών. 13. τακαπιταλιστική" (Ρ. Ντάρεντορφ), "μετα-ωριμό-
Στο Ν (βιβλίο 13ο), συνεχίζεται η κριτική της τητας" (Γ. Γ. Ρόστοου) και "τεχνητρονική" (Ζ.
θεωρίας ή διδασκαλίας (της Ακαδημίας) περί Μπρεζίνσκι). (Βλ. και Μελλοντολογία).
"αρχών", περί του ενός, περί ιδεατών αριθμών Βιβλιογρ.: Daniel Bell, The Coming of Post - Industrial
κ.λπ. Society (1974).
Γιόν. Κρητικός
Βιβλιογρ.: I During, Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερ-
μηνεία της σκέψης του. εκδ. MIET, Αθήνα, τόμ. Α' 1991, μεταγλώσσα. Είναι η γλώσσα που χρησιμοποι-
(μτφρ. Π. Κοτζιά - Παντελή), τόμ. Β' 1994 (μτφρ. Α. Γε- είται για να πραγματοποιηθεί η περιγραφή ή η
ωργίου - Κατσιβέλα).- του ίδιου. Notes on the History of
the Transmission ol Aristotle's Writings, στο "Ada Univ.
μελέτη μιας άλλης "γλώσσας". Στο κλασικό ε-
Goteborg" 56 (1950).· W. Jaeger, Studien zur Entstehungs πικοινωνιακό σχήμα του Γιάκομπσον* η μετα-
geschichte der Metaphysik des Aristoteles. Berlin, 1912.- γλωσσική λειτουργία είναι εκείνη που αναφέ-
H. Reiner, Die Entstehung und ursprungliche Bedeutung ρεται στον κώδικα μέσω του οποίου μεταφέρε-
des Namens Metaphysik, στο ZPh. F. 8 (1954). σ. 210- ται το μήνυμα από τον πομπό στον δέκτη. Με
237.- Ε. Merlan, Metaphysik: Name und Gegenstand, στο
JHS. 57 (1957). σ. 87-92.- Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέ-
αυτήν καθορίζεται η σημασία των σημείων,
λης ο Σταγιρίτης, Θεσσαλονίκη. 1962. ώστε να γίνουν αντιληπτά από τον δέκτη. Σε
Βασ. Κύρκος ένα λεξικό η εξήγηση που δίνεται της ξένης
λέξης από τη μητρική γλώσσα αποτελεί μια με-
"μεταβιομηχανική κοινωνία". Τον όρο επινόη- ταγλώσσα. Το ίδιο ισχύει και για ένα λεξικό,
σε ο αμερικανός κοινωνιολόγος Ντ. Μπελ* για π.χ., φυσικής, όπου εξηγούνται οι διάφορες ε-
να ονομάσει τις νέες κοινωνικές δομές που, πιστημονικές έννοιες: οι λέξεις με τις οποίες

267
μεταδομισμός

γίνεται η εξήγηση αποτελούν μια μεταγλώσ- τη μελέτη των δομικών στοιχείων και αρχών
σα. Η γλώσσα αποτελεί το τελειότερο σύστη- των διαφόρων λογικών θεωριών. Συνιστά τη
μα επικοινωνίας και γΓ αυτό λειτουργεί ως με- συνολική θεωρία της λογικής, δηλαδή μια "με-
ταγλώσσα πολλών άλλων σημειωτικών συστη- ταθεωρία", η οποία δεν εξετάζει το κύρος* και
μάτων, όπως της ζωγραφικής, της φωτογρα- τη δομή* μεμονωμένων, εξειδικευμένων προ-
φίας κ.λπ., ενώ μπορεί, ακόμη, να αποτελεί τη τάσεων, αλλά γενικευτικά σχήματα και όρους
μεταγλώσσα ενός κινησιακού ή μουσικού κώ- που εκφράζουν λογικές σχέσεις ("μεταγλώσ-
δικα τον οποίο προσπαθούμε να αποδώσουμε σα"). Η μεταλογική συναρτά δύο πεδία έρευ-
με λέξεις. Όμως και τα άλλα σημειωτικά συ- νας: το "πεδίο της σύνταξης", στο οποίο εξετά-
ζονται η παραγωγικότητα και η αποδεικτικότη-
στήματα μπορούν να λειτουργήσουν ως μετα-
τα (θεωρία τοπικών αποδείξεων - "μεταμαθη-
γλώσσα: μια χειρονομία, για παράδειγμα, μπο-
ματικά"), και το "πεδίο της σημαντικής", στο
ρεί να επεξηγεί ένα τεμάχιο λόγου.
οποίο υπάγονται οι έννοιες της συνέπειας και
Δημ. Τσατσούλης
της λογικής αλήθειας και στο οποίο εξετάζο-
νται οι θεωρίες του νοήματος* και της αναφο-
μεταδομισμός, βλ. ερμηνεία ράς. Εξέλιξη της μεταλογικής, στην ανάπτυξη
της οποίας συνέβαλε το έργο των νεότερων
μεταθεωρία. Ο όρος (metatheory) χρησιμοποι- λογικών (Frege*, Wittgenstain*, Tarski* κ.ά.),
είται για να δηλωθεί η διαδικασία κριτικής και είναι ο κλάδος της λεγόμενης "πραγματικής"*.
αξιολόγησης και γενικά ο λόγος που γίνεται Παναγ. Πάκος
πάνω σε διατυπωμένες ήδη θεωρίες για κά-
ποιο αντικείμενο, που εξετάζεται με επιστημο-
νική πρόθεση και προοπτική. Η μεταθεωρία δεν Μεταρρύθμιση. Το μεγαλύτερο σχίσμα του δυ-
έχει ως αντικείμενο την πραγματικότητα, αλλά τικοευρωπαϊκού χριστιανισμού σημειώνεται
τις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί γΓ αυτήν στον 16ο αι. επί του εδάφους του γερμανικού
από τις διάφορες επιστήμες. Ο Κ. Popper* υπο- γεωπολιτιστικού χώρου και ονομάζεται Με-
στηρίζει ότι η επιστημολογία* δεν είναι θεω- ταρρύθμιση (Reformation). Το τμήμα του χρι-
ρία* για την πραγματικότητα, αλλά μεταθεωρία στιανισμού που συστοιχεί στη Μεταρρύθμιση
της επιστήμης. Αν οι επιστήμες είναι θεωρίες τιτλοφορείται "προτεσταντισμός" (Protesta-
για τον κόσμο, τότε η επιστημολογία είναι θε- ntismus) και εμπερικλείει πλειάδα υποδιαιρέ-
ωρία των θεωριών. Μια μεταθεωρία της παιδεί- σεων, εκκλησιών, ομολογιών και θρησκευτι-
ας* εξετάζει τις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί κών ομάδων, που έχουν ως κοινό παρονομα-
για διάφορα προβλήματα της παιδείας από λο- στή τη διαμαρτυρία (γερμανικά Protest) κατά
γική και μεθοδολογική άποψη. Στην περίπτωση του ρωμαιοκαθολικισμού, το αίτημα για ριζική
αυτή ως μεταθεωρία νοείται η εφαρμογή της αλλαγή (γερμανικά Reform, Reformation) και
λογικής* στις εκπαιδευτικές θεωρίες. Μια με- την εμμονή στην ατομικιστική εκδοχή της χρι-
ταθεωρία είναι μια περιγραφική, κριτική και κα- στιανικής πίστης. Αυτό το τελευταίο, ο ατομι-
νονιστική θεωρία για προτασιακά συστήματα κισμός, είναι το κύριο χαρακτηριστικό γνώρι-
που ασχολούνται με ένα καθορισμένο επιστη- σμα της Μεταρρύθμισης, που συνιστά το φιλο-
μονικό αντικείμενο. Είναι δηλαδή η μεταθεω- σοφικού ενδιαφέροντος σημείο αναφοράς του
ρία μια πολυεπίπεδη μορφή ελέγχου μιας θεω- προτεσταντισμού.
ρίας, με σκοπό την αξιολόγηση του βαθμού Η κλασική γερμανική φιλοσοφία σχετίζεται α-
στον οποίο αυτή προσεγγίζει την αλήθεια. μεσότατα με τη Μεταρρύθμιση και τη θρησκευ-
Αναγκαία στοιχεία γΓ αυτό τον έλεγχο είναι τική καθιέρωση του ατομικισμού. Ο ιδεαλισμός
κριτήρια, κανόνες και μέτρα. Για την εύρεση των 18ου - 19ου αι. εκκοσμικεύει την προτε-
αυτών των κριτηρίων η μεταθεωρία κάνει συ- σταντική ηθική: ο Καντ* μαθητεύει σε πιετιστι-
γκρίσεις με σκοπό την εύρεση πλεονεκτημά- κό σχολείο, ο Χέγκελ* συμπαθεί το ευσεβιστι-
των και μειονεκτημάτων. κό κίνημα της Βυρτεμβέργης και ο Σέλλινγκ* ε-
πηρεάζεται από τον Oetinger (1702-1782), τον
Βιβλιογρ.: Brezinka W.. Philosophy ol Educational
λεγόμενο "φιλόσοφο του πιετισμού". Η κριτική
Knowledge, Kluwer Ac. publ. 1992.- Γέμτου Π., Μεθοδο-
λογία των Κοινωνικών Επιστημών, τόμ. Ι-ΙΙ. Αθήνα. 1976'.
επί της θρησκείας στη γερμανική φιλοσοφία
/. Γ. Δελλής προϋποθέτει τη Μεταρρύθμιση και αντιδρά σε
αυτήν: ο Φόυερμπαχ* με την ανθρωπολογία
μεταλογική. Κλάδος της λογικής* σχετικός με του εκκοσμικεύει τον Λούθηρο*, γΓ αυτό επο-

268
 Μεταφυσική

νομάζει τον εαυτό του "Λούθηρος Νούμερο 2", μεταφορά. Σχήμα λόγου, λεκτικός τρόπος,
ενώ ο Νίτσε* θητεύει στο προτεσταντικό περι- κατά τον οποίο η λέξη από την κύρια σημασία
βάλλον του πατέρα του πάστορα και επικρίνει της μεταφέρεται σε άλλη έννοια, λόγω μικρής
ή μεγάλης, ουσιαστικής ή τυπικής ομοιότητας.
τη Μεταρρύθμιση προκρίνοντας την Αναγέν- Στη μεταφορά οι παραλληλιζόμενες λέξεις
νηση για να αντικαταστήσει τον ωχρό Εσταυ- είναι σαν να συγχωνεύονται, π.χ. στήθος μάρ-
ρωμένο του προτεσταντισμού με τον αρχαιο- μαρο, ενώ στην παρομοίωση διατηρούν την α-
ελληνικό Διόνυσο. Χωρίς τη Μεταρρύθμιση νεξαρτησία τους, π.χ. στήθος σαν μάρμαρο.
είναι ακατανόητη (ίσως αδιανόητη κιόλας) η Μεταφορική μπορεί να είναι η χρήση οποιου-
νεότερη γερμανική φιλοσοφία. δόποτε μέρους του λόγου, όπως ουσιαστικού,
επίθετου, μετοχής, ρήματος κ.λπ. Τα είδη των
0 ατομικισμός διασυνδέει τον προτεσταντισμό μεταφορών είναι πολλά: α) "άμεση μεταφορά",
με τη φιλοσοφία. Κεντρική πεποίθηση που τον όπου τα παραλληλοζόμενα αντικείμενα μπορεί
διαφοροποιεί από τον ρωμαιοκαθολικισμό εί- να είναι ζεύγη, με κοινό χαρακτηριστικό τους
ναι η δυνατότητα και η αποκλειστικότητα της το χρώμα, το σχήμα κ.λπ. β) "λογική μεταφο-
ατομικής σωτηρίας του πιστού με απευθείας ρά", με έννοιες που αλληλοεξαρτώνται, γ) "ψυ-
σύνδεσή του προς τον Θεό, χωρίς τη διαμεσο- χολογική μεταφορά", ως συνειρμός παραστά-
σεων, που αναφέρονται στο σύνολο των αι-
λάβηση της κοινότητας (εκκλησία, μυστήρια, σθήσεων, λ.χ. γλυκιά ονειροπόληση, δ) η "με-
ιερατείο) ή της παράδοσης (δόγματα, πατέρες, ταφορά στην κριτική", όπου διαπιστώνεται η ε-
σύμβολα), και με επικέντρωση στην ανθρωπο- ξάρτησή της από τη δημιουργικότητα, τη λογο-
λογία (εσωτερικότητα του ανθρώπου: Inner- τεχνική τάση και την πολιτιστική συγκρότηση
lichkeit), την ηθική (ηθικολογία, ηθικισμός, ευ- του καλλιτέχνη. Η μεταφορά χρησιμοποιείται
σεβισμός, πιετισμός, πουριτανισμός) και την στην καθημερινή ομιλία, στη δημοσιογραφία,
στην εκλαϊκευτική επιστήμη, στις λαϊκές δημι-
πράξη (διασύνδεση καλβινισμού και καπιταλι- ουργίες (παροιμίες, αινίγματα κ.λπ.) και ιδιαί-
σμού*). Μεταφυσική προϋπόθεση παραμένει ο τερα στη λογοτεχνία. Η μεταφορά, που υπαγο-
ατομικισμός, τον οποίο εκπροσωπεί ο ηγέτης ρεύεται από λόγους ψυχολογικούς ή αισθητι-
της Μεταρρύθμισης Μαρτίνος Λούθηρος* και κούς, προσδίδει ζωντάνια και παραστατικότη-
συμμερίζονται ανεξάρτητα από αυτόν οι άλλοι τα στον λόγο και αποτελεί δείγμα ευφυΐας.
Απ. Τζαφερόπουλος
πρωτοκορυφαίοι του προτεσταντισμού, όπως
ο Καλβίνος* και ο Ζβίγγλιος. Ο ίδιος ο Λούθη-
ρος είχε μαθητεύσει στη φιλοσοφία του νομι-
ναλισμού*, που για πρώτη φορά εισάγει τον α-
τομικισμό στην ευρωπαϊκή παράδοση, σε αντί-
θεση προς τον ολοκληρωτισμό του σχολαστι-
κισμού*. Ο,τι εγκαινιάζεται φιλοσοφικά με τον
νομιναλισμό καθιερώνεται θεολογικά με τον Μεταφυσική. Πρόκειται περί του θεμελιώδους
προτεσταντισμό: το άτομο αναγορεύεται σε φιλοσοφικού κλάδου που ασχολείται με το
αρχιμήδειο στήριγμα της σωτηρίας της ανθρω- Είναι*. Διακρίνεται εδώ ο αγώνας του φιλοσό-
πότητας. Η αυγουστίνεια ανθρωπολογία συνά- φου να γνωρίσει την όπισθεν των αισθητών
πτει μεταφυσικό γάμο με τη νομιναλιστική α- όντων κρυμμένη εσχάτη πραγματικότητα, την
τομοκρατία για να δώσει έναν τόκο που επο- αιτία δηλαδή και το θεμέλιο του αισθητού κό-
νομάζεται προτεσταντισμός. Αυτή η διαδικα- σμου. Η Μεταφυσική συνιστά έτσι θεμελιώδη
σία επιτελείται μέσα στη θρησκευτική Μεταρ- επιστήμη, από την οποία αντλούν όλοι οι άλλοι
ρύθμιση. φιλοσοφικοί κλάδοι. Πρόκειται για την Οντο-
λογία ή Πρώτη Φιλοσοφία, που ασχολείται με
Βιβλιογρ.: Από τα ελληνικό βοηθήματα προτείνουμε τα τον έσχατο λόγο και το νόημα του όντος, ε-
εξής: Ν. Ματσούκας, Οικουμενική κίνηση, θεσσαλονίκη, ρευνά τα στοιχεία και τις βασικές προϋποθέ-
1986.- Μ. Μπέγζος, Δοκίμια φιλοσοφίας της θρησκείας,
σεις κάθε όντος, ερμηνεύει τις εσώτερες συ-
Αθήνα, 1991' (1988).- του ίδιου. Ελευθερία ή θρησκεία;
Αθήνα, 1991.- του ίδιου. Φιλοσοφική ανθρωπολογία της
ναρτήσεις και αναζητεί το σταθερό και αναλ-
θρησκείας, Αθήνα, 1994.- Ν. Νησιώτης, Η απολογία της λοίωτο, το μόνο αληθές, το όντως ον μέσα στο
ελπίδος, Αθήνα, 1975.- Μ. Φαρόντου, Το περί θεού ερώ- σύνολο των μεταβολών και των φανερώσεων.
τημα, 2 τόμοι, Αθήνα, 1977.-Γ. Φλωρόφοκυ, "Εργα", Η Μεταφυσική, ως φιλοσοφική επιστήμη ασχο-
τόμοι III και IV, θεσσαλονίκη, 1979/1983. Για περισσότε- λούμενη με τις γενικότατες αρχές και τους
ρη ξενόγλωση βιβλιογραφία βλ. το όρθρο Μ. Μπέγζου Η
σύγχρονη δυτική θεολογία, στο περιοδικό 'Καθ' Οδόν"
όρους του Είναι, συνιστά Οντολογία, όρος που
6/1993.21-29. όμως χρησιμοποιείται και με ειδικότερη έν-
Μάριος Π. Μπέγζος νοια. Κατ' αυτόν τον τρόπο η Μεταφυσική ως

269
Μεταφυσική

Οντολογία αποτελεί τη θεωρία για τα όντα, ως της αριστοτελικής επεξεργασίας του προβλή-
Κοσμολογία την θεωρία για την ουσία του κό- ματος του Είναι θα υπογραμμισθούν από τον
σμου, ως Ανθρωπολογία τη φιλοσοφική επι- Σταγειρίτη τόσο η αξία -πρόκειται πράγματι
στήμη για τον άνθρωπο και ως θεολογία τη δι- για κεντρικό περί του όντος ερώτημα- όσο και
δασκαλία για την ύπαρξη και την ουσία της τε- η σκληρότητα και δυσκολία του προβλήματος:
λικής αιτίας του κόσμου, δηλαδή του θεού. ("το πάντων χαλεπότατον και πλείστην απο-
Παρόμοια διάκριση σε επί μέρους περιοχές με- ρίαν έχον").
ταφυσικής έρευνας, ωστόσο, όχι μόνον δεν α- Λόγω της ίδιας της φύσεως και της ιστορίας
ναιρεί την ταύτιση της Μεταφυσικής με την του προβλήματος του Είναι, έντονη πολεμική
Οντολογία, αλλά τουναντίον την επιβεβαιώνει, κριτική και αμφισβήτηση, από πλευράς κυρίως
δεδομένου ότι ο χαρακτήρας του Οντος ανα- του εμπειρισμού* και του θετικισμού*, συνό-
γνωρίζεται εξίσου σε κόσμο, άνθρωπο, θεό. δευαν πάντοτε τη Μεταφυσική, η οποία μάλι-
Τα όντα δεν είναι, βεβαίως, της αυτής ουσίας, στα ορίσθηκε από τον Kant* ως η επιστήμη των
της αυτής φύσεως, αφού η ψυχική πραγματικό- ορίων του ανθρώπινου νου, πέρα των οποίων η
τητα είναι διάφορη της φυσικής ή κοινωνικής επιστημονική συνείδηση εμπλέκεται σε "αντι-
πραγματικότητας. Διάφορες είναι και οι περιο- νομίες". Πράγματι, ενώ οι θετικές - εμπειρικές
χές προς τις οποίες στρέφεται ο φιλοσοφικός επιστήμες τοποθετούν την πηγή της βέβαιης
στοχασμός (φύση, ψυχή, κοινωνία, ιστορία, πο- και τεκμηριωμένης γνώσεως στον χώρο της ε-
λιτισμός), για να οικοδομήσει έτσι, ως προς τον μπειρίας', οι μεταφυσικές προτάσεις είναι α-
χώρο μεν της ανόργανης και οργανικής ύλης ή δύνατον, για τον ίδιο δε τον μεταφυσικό μάλι-
της ψυχικής πραγματικότητας τη Φιλοσοφία στα περιττό, να ελεγχθούν και να επιβεβαιω-
της φύσεως, ως προς το πεδίο δε των πολιτι- θούν πειραματικά - εμπειρικά. Εξ άλλου, τα ε-
σμικών δημιουργημάτων τη Φιλοσοφία του αν- μπειρικά γεγονότα υπερβαίνονται είτε μέσω
θρώπινου πολιτισμού (Φιλοσοφία του δικαίου άλλου είδους εμπειρίας (θέαση, ενόραση, αιφ-
και της πολιτείας, της κοινωνίας και της θρη- νίδια έκλαμψη), είτε μέσω παραγωγικής διατυ-
σκείας, της γλώσσας και της ιστορίας). πώσεως συμπερασμάτων από ανώτατες a
Ο όρος "Μεταφυσική" ανάγει την αρχή του priori αρχές, είτε τέλος μέσω επαγωγικής δια-
στην κατάταξη των έργων του Σταγειρίτου δικασίας, και ως εκ τούτου η τεκμηρίωση μετα-
από τον αριστοτελικό φιλόσοφο Ανδρόνικο* φυσικών προτάσεων προϋποθέτει ανώτατα α-
τον Ρόδιο (70 π.Χ.), από τον οποίο η "πρώτη φι- ξιώματα ή έμφυτη γνώση.
λοσοφία" εντάχθηκε στα μετά τα Φυσικά συγ- Αναλόγως προς τις χρησιμοποιούμενες μεθό-
γράμματα. Επρόκειτο για ασφαλώς όχι τυχαία δους διακρίνονται τρεις τύποι Μεταφυσικής: α)
τοποθέτηση, δεδομένου ότι το αντικείμενο ε- Η λεγομένη Παραγωγική Μεταφυσική, γενική
ρεύνης της "πρώτης φιλοσοφίας" είναι το πε- θεωρία για το Είναι και το Επέκεινα, η οποία
ριεχόμενο ακριβώς της Μεταφυσικής, ήτοι οι στηρίζει την επίφαση ακρίβειάς της στο γεγο-
πρώτες αρχές και αιτίες των όντων. Παρά νός ότι ορμάται από μείζονες προτάσεις, β) Η
ταύτα η Μεταφυσική είναι ως επιστήμη σαφώς Επαγωγική Μεταφυσική, που οικοδομείται επί
αρχαιότερη, αφού συνιστά τις απαρχές αυτής επιστημονικών γνώσεων και νοεί την υπέρβα-
εν γένει της φιλοσοφίας. Πρώτοι μεταφυσικοί ση ως προσπάθεια υπερφαλλαγγίσεως της
ήταν οι Προσωκρατικοί*, οι οποίοι έθεσαν ου- γνώσεως των ειδικών επιστημών, με την έν-
σιαστικά και το ερώτημα για την πρώτη αρχή νοια της συνθέτουσας και σχεδιάζουσας υπο-
και αιτία υπάρξεως των όντων. Η Μεταφυσική θέσεις λειτουργίας της φιλοσοφίας, γ) Η Ενο-
ορίσθηκε περαιτέρω ως η περί του Είναι θωρία ρατική Μεταφυσική, τα ερείσματα της οποίας
από τον Πλάτωνα*, από τον οποίο και διακρί- εγγράφονται στον χώρο της εσωτερικής συ-
θηκαν τα είδη του Είναι βάσει της ταξινομήσε- ναισθηματικής βεβαιότητας (θέαση, ενόραση,
ως των πραγμάτων στις κατηγορίες των αισθη- έκλαμψη, Αποκάλυψη).
τών και των νοητών. Ως αισθητό Είναι, περαι- Τα ακόλουθα, αναλόγως προς το αντικείμενο,
τέρω διακρινόμενο σε άψυχο και έμψυχο, ύλη είδη Μεταφυσικής διακρίνονται, τέλος, από
και ζωή, ορίζεται εδώ το φθειρόμενο ή μετα- τον Stegmuller: α) Υπερβατική Μεταφυσική, β)
βαλλόμενο, ενώ ως νοητό το σταθερό και α- Εμμονος Μεταφυσική (Οντολογία), γ) Αντικει-
ναλλοίωτο, το "όντως ον", οι Ιδέες* που συνι- μενική προϋπόθεση των επί μέρους επιστημών
στούν και το γνώρισμα της Ζωής, ίδιον του και δ) Υποθετική Μεταφυσική.
πραγματικού Είναι. Στα πλαίσια εν συνεχεία Βιβλιογρ.: Κωσταράς Γ., Φιλοσοφική Προπαιδεία, Αθήνα.

270
 μέτρηση
1994'.- Stegmuller W„ Metaphysik, Skepsis, Wis- 1918.- Les conseptes de la science, Paris,
senschaft, Berlin, 1969*.
1926.- Les doctrines chimiques en France,
Γοηγ. Φ. Κωσταράς
Paris, 1927.- Newton. Stahl, Boerhave et la
doctrine chimique, Paris, 1930.
Μεταφυσική του Φωτφς. Φιλοσοφικό σύστημα
Δ. n.
δοξασιών που δέχονται το φως ως οντολογική
αρχή. Το "άκτιστον φως" της χριστιανικής ορ-
Μετοχίτης Θεόδωρος, βλ. Θεόδωρος ο Μετο-
θοδοξίας, η ευαγγελική διακήρυξη περί της
χίτης
ταυτότητας του Θείου Λόγου και της Αλήθειας
με το φως (Κ.Δ. Κατά Ιωαν. α' 5 - ιβ' 35, 36), η
γνωστικιστική και μανιχαιστική αντίληψη για μέτρηση. Διαδικασία με γνωστικό σκοπό και
την κοσμική διαρχία Φωτός - Σκότους, το αντί- περιεχόμενο, που οδηγεί στον αριθμητικό κα-
στοιχο πυθαγόρειο ζεύγος αντιθέτων, αποτε- θορισμό της σχέσης ενός μεγέθους προς ένα
λούν μερικές επιμέρους μορφές μιας βαθιάς άλλο ομοειδές του μέγεθος, το οποίο θεωρεί-
και πλατιά διαδεδομένης μυστικιστικής παρά- ται σταθερό και παίζει τον ρόλο της μονάδας
δοσης. Ο Ιερός Αυγουστίνος* και ο Ρ. Γκροσ- μέτρησης. Το πρώτο μέγεθος είναι το μετρού-
σετέστε αναδείχθηκαν σε κορυφαίες φυσιο- μενο μέγεθος, το οποίο θα πρέπει να υπόκειται
γνωμίες, καθώς μάλιστα άσκησαν καταλυτική σε μέτρηση (μετρήσιμο). Το αποτέλεσμα της
επίδραση στους συνεχιστές της "μεταφυσικής μέτρησης είναι συνήθως ένας αριθμός, ο οποί-
του Φωτός", Ρ. Βάκωνα*, Αλβέρτο τον Μεγά- ος αποτελεί το (σχετικά) ακριβές περιεχόμενο
λο*, Μποναβεντούρα* και στον νεότερο Ιάκ. της σχέσης του μετρουμένου μεγέθους προς
Μπαίμε*. Με τον Γκροσσετέστε αρχίζει η συ- τη μονάδα μέτρησης. Ο αριθμός αυτός είναι
στηματική περιγραφή της κοσμικής δημιουρ- πάντοτε ακέραιος και θετικός όταν η μέτρηση
γίας- το φως (lu*), πρώτο απ' όλα τα θεία δημι- αφορά πλήθος, δηλαδή σύνολο διακεκριμένων
ουργήματα, εξαπολύεται προς όλες τις κατευ- μεταξύ τους μοναδιαίων αντικειμένων, χωρίς
θύνσεις οριοθετώντας την υλική πραγματικό- αυτό να σημαίνει ότι ένα τέτοιο αποτέλεσμα
τητα, μέσα από αλλεπάλληλες αντανακλάσεις δεν θα μπορούσε να υπάρξει στην περίπτωση
του στο κέντρο του- εκεί το φως συγκεντρώ- μέτρησης ενός μεγέθους το οποίο δεν έχει τα
νεται σε μια σφαίρα άπειρης πυκνότητας, ενώ χαρακτηριστικά του πλήθους. Το αποτέλεσμα
στις παρυφές της πραγματικότητας η ύλη α- της μέτρησης ενός μεγέθους που δεν είναι
ραιώνεται δραστικά, αγγίζοντας το κενό. Οι πλήθος είναι (σχετικά) ακριβές, διότι κάθε μέ-
Βάκων και Μποναβεντούρα απόρριψαν την τρηση συντελείται εντός κάποιων ορίων σφάλ-
υλική υπόσταση που απέδιδε ο Γκροσσετέστε ματος, τα οποία είναι δυνατόν να βελτιωθούν
στο φως, ωστόσο διατήρησαν το μεγαλύτερο χωρίς να μπορεί να εξαφανισθούν. Οι συνήθεις
μέρος της διδασκαλίας του' ο Μποναβεντού- πηγές σφαλμάτων είναι τα αισθητήρια όργανά
ρα, στο έργο του Breviloquium αναφέρει τρεις μας και οι προεκτάσεις τους (κατασκευασθέ-
διαφορετικές εμφανίσεις του φωτός, το φως - ντα ειδικά όργανα παρατήρησης), καθώς και ο-
βάση των οντικών μορφών (lux), την ακτινοβο- ντολογικής και επιστημολογικής υφής ανανπ-
λία των σωμάτων (lumen) και το χρώμα. Στη στοιχίες μεταξύ θεωρητικών κατασκευών και
δράση του φωτός αποδίδει τόσο την ουσία όσο παρατηρησιακών δεδομένων.
και την κίνηση και μεταβολή των σωμάτων. Τα είδη μετρήσεων ποΟ διαθέτουμε είναι δύο:
Βιβλιογρ.: Μποναβεντούρα, Bretoquium.· Ρ. Γκροσσετέ- πρόκειται για τις άμεσες μετρήσεις και τις έμ-
στε, De Luce, De Motu corporali et Luce. μεσες μετρήσεις. Παραδείγματα αμέσων με-
Παναγ. Πάκος τρήσεων έχουμε στις περιπτώσεις συνήθων
μετρήσεων χωρικών ή χρονικών διαστημάτων.
μετεμψύχωση, βλ. επαναγέννηση Στην περίπτωση εμμέσων μετρήσεων δεν με-
τράται άμεσα το μετρούμενο μέγεθος αλλά
μετενσάρκωση, βλ. επαναγέννηση κάποιο άλλο το οποίο συνδέεται μαζί του με
συγκεκριμένη μαθηματική σχέση. Έτσι η τιμή
Μετζέρ (Metzer) Ελέν (1889-1944). Γαλλίδα ι- του μετρούμενου μεγέθους προκύπτει εμμέ-
στορικός και φιλόσοφος της επιστήμης, που σως από τη μετρούμενη τιμή του βοηθητικού
προώθησε ένα από τα πρώτα "μη συσσωρευτι- μεγέθους και τη συγκεκριμένη μαθηματική
κά" μοντέλα ανάπτυξης της επιστήμης. Έργα σχέση που εκφράζει τη διασύνδεση τους. Η
της: La genèse de la science des cristaux, Paris, έμμεση μέτρηση επιβάλλεται είτε για οντολο-

271
μέτρηση
γικής είτε για επιστημολογικής υφής λόγους. νωνιολογικές μετρήσεις από τις απλές δημοσι-
Στην πρώτη περίπτωση το μετρούμενο μέγε- εύσεις και τους σχολιασμούς των δημοσκοπή-
θος αποτελεί θεωρητική κατασκευή που συνε- σεων είναι ο επιστημονικός χαρακτήρας των
πάγεται τη μη άμεση παρατηρησιμότητά του. πρώτων και ο δημοσιογραφικός χαρακτήρας
Στη δεύτερη το μετρούμενο μέγεθος μετράται των δεύτερων.
εμμέσως όχι γιατί είναι αναγκαία μη παρατη- Βιβλιογρ.: M. Duverger, Μέθοδοι Κοινωνικών Επιστημών,
ρήσιμο αλλά γιατί είναι αισθητά ευκολότερη η μτφρ. Ν. Παπαδόδημα, εκδ. E.K.K.Ε.. Αθήνα, 1976.-
έμμεση από την άμεση μέτρησή του. Σπουδαστήριο Κοινωνιολογίας ΠΑΣΠΕ / Ε.Κ.Κ.Ε.. Εισα-
γωγή στη Μεθοδολογία και τις Τεχνικές των Κοινωνικών
Η μέτρηση είτε με τη μια της μορφή είτε με την
Ερευνών, εκδ. Gutenberg, Αθήνα. 1977.
άλλη αποτελεί συστατικό στοιχείο της παρα- θαν. Α. Βασιλείου
τήρησης, συγκροτώντας την αναγκαία σπον-
δύλωση της εμπειρικής βάσης για τον έλεγχο μετριοπάθεια. Ρυθμιστική αρχή της Ηθικής φι-
(με τη μορφή είτε της επαλήθευσης είτε της λοσοφίας, που επιζητούσε την περιστολή των
διάψευσης) των επιστημονικών θεωριών. Η μέ- ανεξέλεγκτων ανθρώπινων παθών και η οποία
τρηση απετέλεσε αντικείμενο στα πλαίσια και ταυτίστηκε συν τω χρόνω με την έννοια της
επιστημονικών και μεταεπιστημονικών (φιλο- σύνεσης και της μετριοφροσύνης. Οι πλέον ε-
σοφικών) συζητήσεων. Έτσι, για παράδειγμα, πιδέξιοι χειριστές του όρου αναδείχθηκαν
σύμφωνα με τους λογικοθετιστές είναι η μέ- μέσα από τον κύκλο της Περιπατητικής Σχο-
τρηση που οδηγεί με την παρατηρούμενη επα- λής* και κατά τη διαδικασία αποκαταστάσεως
ναληψιμότητα των αποτελεσμάτων της στην του κύρους της αριστοτελικής "μεσότητας"
αντίληψη περί φυσικών νόμων και φυσικών με- ("και δια ταύτα ουν της μεν κακίας η υπερβολή
γεθών. Κατά τους οπερασιοναλιστές τρ περιε- και η έλλειψις, της δ' αρετής η μεσότης", Ηθικά
χόμενο των φυσικών εννοιών και νόμων είναι Νικομάχεια, 2 Ε), η οποία είχε μετατραπεί
πραξιακό, με την έννοια των θεωρητικά επεν- -όπως εξάλλου και πλείστες άλλες φιλοσοφι-
δεδυμένων και οντολογικά πρότερων πράξεων κές έννοιες- σε αποδέκτη σθεναρής πολεμι-
μέτρησης. κής καθ' όλη τη διάρκεια των ταραγμένων ελ-
Διον. Αναηολιτόνος ληνιστικών χρόνων και κάτω από την πίεση του
επικρατούντος κλίματος ανασφάλειας και πα-
μέτρηση στην κοινωνιολογική έρευνα. Σημα- ραίτησης. Η παντελής εγκατάλειψη, σε συν-
ντικό στοιχείο της επιστημονικής έρευνας*. Οι δυασμό με την πλήρη καταστολή των παθών,
πρόδρομοι των μετρήσεων (Α. Κετελέ*, Φ. που κάτω από τον ενιαίο όρο "απάθεια" αποτέ-
Λεπλέ* κ.ά.) συνέβαλλαν ώστε να εδραιωθούν λεσε την πρόταση των Στωικών* στο επιτακτι-
οι μαθηματικοί - στατιστικοί προσανατολισμοί κό αίτημα της εποχής τους για επανάκτηση
αξιολόγησης των φαινομένων που μελετά η της χαμένης ψυχικής ευφορίας, συνιστούσε
κοινωνιολογία*. Οι τεχνικές των μετρήσεων α- για τους Περιπατητικούς ακρότητα ανεπίτρε-
ναπτύχθηκαν από το 1930, κυρίως στις ΗΠΑ, πτη και εν ολίγοις καταδικαστέα. Στη θέση,
αφού είχε πρώτα κατακτηθεί ένα ευρύ πεδίο λοιπόν, του προαναφερθέντος στωικού ιδεώ-
δους, η αριστοτελική σχολή αντέτεινε την έν-
ποιοτικών παρατηρήσεων κι ένας μεγάλος α-
νοια της "μετριοπάθειας", όρο που υπεράσπισε
ριθμός θεωριών', σχολών και μεθόδων έρευ-
και ικανός αριθμός μεταγενέστερων στοχα-
νας. Μέσα από ερωτηματολόγια και συνεντεύ-
στών, μεταξύ των οποίων ο Κράντωρ*, ο Φίλων
ξεις μετρούνται ποιοτικά και ποσοτικά οι εκδη-
ο Ιουδαίος* και ο Πλούταρχος* ("ουδέ όσον ην
λώσεις της κοινωνικής συμπεριφοράς, οι στά-
φρόνιμοι τη ψυχή μετά πραότητος και μετριο-
σεις, η κοινή γνώμη, η πολιτική προτίμηση
πάθειας", Πλουτάρχου Ηθικά, 102 D).
κ.λπ. Από τις τεχνικές των μετρήσεων σημα-
Βιβλιογρ.: Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια.- Πλουτάρ-
ντικές είναι οι κλίμακες των στάσεων, η σφυγ- χου, Ηθικά.
μομέτρηση της κοινής γνώμης του G. Gallup, οι
μελέτες των pannels που ανέπτυξε ο Π. Λά- Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
ζαρσφελντ*, οι μέλετες των τάσεων και των
κατευθύνσεων, η κοινωνιομετρική μέθοδος μέτρο. Φιλοσοφική κατηγορία που εκφράζει
του J. Moreno κ.ά. Καλύτερη ή ξεπερασμένη την οργανική - διαλεκτική ενότητα ποιοτικών
μέθοδος μέτρησης δεν υπάρχει. Το είδος και η και ποσοτικών προσδιορισμών ορισμένου αντι-
μέθοδος είναι συνάρτηση του αντικειμένου έ- κειμένου (φαινομένου). Στην ποιοτική ιδιοτυ-
ρευνας. Αυτό, όμως, που διαφοροποιεί τις κοι- πία κάθε αντικειμένου προσιδιάζει ορισμένη

272
 μη αντιφατικότητα

ποσότητα. Το μέτρο εκφράζει το ανώτατο (ή Σανκτ-Πέτερμπουργκ, 1898' πληρέστερη έκ-

κατώτατο) όριο (άκρο, τέρμα) μεταβολής των δοση 1924.
ποσοτικών προσδιορισμών εκτατικών και εντα- θεοχ. ΚεσσΙδης
τικών στα πλαίσια της εν λόγω ποιοτικής ιδιο-
τυπίας, οριοθετεί δηλαδή το σημείο μετάπτω- μη αντιφατικότητα (συνέπεια). Πρόκειται για ι-
σης των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές. διότητα ενός τύπου (ή μιας πρότασης) ή ενός
Πρωταρχική προσέγγιση του μέτρου χαρακτη- συνόλου τύπων (ή ενός συνόλου προτάσεων)
ρίζει την εμπειρική βαθμίδα ανάπτυξης της στα πλαίσια μιας γλώσσας. Η μη-αντιφατικότη-
"γνωστικής διαδικασίας"* (μετρική, "ακριβείς ε- τα αποτελεί βασικό ζητούμενο για τους τύ-
πιστήμες") ως στοιχείο ποσοτικού - μετρικού πους και τα σύνολα τύπων (αξιωματικών συ-
προσδιορισμού των συγκριτικά αντιπαραβαλ- στημάτων ή θεωριών) στα πλαίσια ιδίοις τυπι-
λόμενων δεδομένων της ανάλυσης*, ως κανό- κών ή τεχνητών γλωσσών. Ως ιδιότητα η μη-α-
νας (γνώμονας), κριτήριο και τρόπος διάγνω- ντιφατικότητα συνίσταται στο εξής: δεδομέ-
σης, κατάταξης, ταξινόμησης και τυπολογίας. νων των τύπων της αξιωματικής θεωρίας και
Οι απαρχές της ανθρωποκεντρικής ερμηνείας των συμπερασματικών κανόνων του λογισμού
του μέτρου συνδέονται με τον Πρωταγόρα* της, η αξιωματική θεωρία είναι μη-αντιφατική
("πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπον είναι"). (συνεπής) αν "δεν" είναι δυνατόν να αποδει-
Η πρώτη κατηγοριακή επεξεργασία του μέ- χθεί (δηλαδή να συναχθεί από τα αξιώματα)
τρου απαντάται στο έργο του Χέγκελ*. Η συ- ένας τύπος Α καθώς και η άρνησή του πΑ.
στηματική επεξεργασία του μέτρου ως ορίου Αυτό αντιστοιχεί στη μη δυνατότητα απόδει-
ποιοτικών και ουσιωδών προσδιορισμών του ξης της σύζευξης του Α και του πΑ. Στην περί-
οργανικού όλου, που διαφορίζουν το παρόν πτωση που η θεωρία έχει ένα μόνον αξίωμα, α-
από το παρελθόν και το μέλλον της αναπτυξια- ναγόμαστε στην έννοια της μη-αντιφατικότη-
κής διαδικασίας, χαρακτηρίζει τη μεθοδολογία τας ενός μόνον τύπου. Στα πλαίσια της κατη-
του Μαρξ*. (Βλ. επίσης: ποιότητα, ποσότητα, γορηματικής (δίτιμης πρωτοβάθμιας) λογικής*
εξέλιξη, ανάπτυξη). αποτελεί γεγονός (είναι μεταθεώρημά της) το
Δ . π. εξής: Μια αντιφατική (μη συνεπής) αξιωματική
θεωρία μπορεί να έχει ως θεώρημά της οποι-
Μέτσνικοφ Λιεφ Ιλγίτς (1838-1888). Ρώσος ονδήποτε τύπο της γλώσσας στην οποία γρά-
κοινωνιολόγος, γεωγράφος και δημοσιολό- φεται. Απλουστεύοντας αυτή τη διατύπωση,
γος. Οπαδός της γεωγραφικής κατεύθυνσης θα λέγαμε ότι από κάτι αντιφατικό αποδει-
στην κοινωνιολογία. Υποστήριζε ότι η ανάπτυ- κνύεται οτιδήποτε. Έτσι, αντιστρέφοντας το
ξη της κοινωνίας καθορίζεται από το φυσικό - συμπέρασμα, ισχυριζόμαστε ότι είναι γεγονός
γεωγραφικό περιβάλλον και κυρίως από την υ- ότι αν ένας τύπος στα πλαίσια της γλώσσας
δρόσφαιρα. ΓΓ αυτό και η ιστορία της ανθρω- μιας αξιωματικής θεωρίας δεν είναι αποδείξι-
πότητας χωρίζεται στις εξής περιόδους: α) μος από τη θεωρία, τότε η θεωρία είναι μη-α-
στην "περίοδο των ποταμών", που περιλαμβά- ντιφατική (συνεπής). Η αντιφατικότητα μιας
νει τους αρχαίους πολιτισμούς: της Αιγύπτου θεωρίας την καθιστά αποδεικτικά τετριμμένη.
στον Νείλο, της Μεσοποταμίας στον Τίγρη και Η μη-αντιφατικότητα μιας χρήσιμης θεωρίας
Εφράτη, της Ινδίας στον Ινδό και τον Γάγγη, είναι βασικό χαρακτηριστικό της. Μόνο έτσι
της Κίνας και Ιαπωνίας στον Γιανγκ-τσε και είναι δυνατόν να έχει εμπειρικό περιεχόμενο
Χουάν-Χε· β) στην "περίοδο των θαλασσών" (αν πρόκειται για θεωρία εμπειρικής επιστή-
(τη μεσογειακή), κατά την οποία ο πολιτισμός μης) ή μαθηματικό περιεχόμενο (αν πρόκειται
καθορίζεται από τους θαλάσσιους δρόμους ε- για μαθηματική θεωρία). Η ανακάλυψη παρα-
πικοινωνίας' γ) στην "περίοδο των ωκεανών", δόξων στα πλαίσια της καντοριανής θεωρίας
που αρχίζει με την ανακάλυψη της Αμερικής των συνόλων στα τέλη του 19ου και στις
και στην οποία πρέπει, επιτέλους, να επικρατή- αρχές του 20ού αιώνα κατέδειξε τη σημασία
σουν τα ιδανικά της ελευθερίας, της δικαιοσύ- της εξασφάλισης της μη-αντιφατικότητας μιας
νης και της συνεργασίας των λαών. Κριτήριο θεωρίας. Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε σε μια
της κοινωνικής προόδου θεωρούσε την ανά- φρενιτώδη προσπάθεια αντιμετώπισης των α-
πτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης και τον δυναμιών, η οποία είχε τουλάχιστον δύο
βαθμό της ελευθερίας στην κοινωνία. Έργα: Ο σκέλη. Έτσι αφ' ενός δημιουργήθηκαν εναλλα-
πολιτισμός και οι μεγάλοι ιστορικοί ποταμοί, κτικές απόψεις σχετικά με τη μαθηματική δρα-

Φ.Λ., Γ-18 273

ΜηΟν

στηριότητα, οι οποίες οδήγησαν στη δημιουρ- και άλλες που θα παραμείνουν ανεκδήλωτες,
γία νέων σχολών φιλοσοφίας των μαθηματι- ενώ το Ον είναι απέναντί του κάτι το απειροε-
κών, και αφ' ετέρου τροποποιήθηκαν κατάλλη- λάχιστο και, αν επιτρέπεται η έκφραση, ασυ-
λα τα θεωρητικά πλαίσια της καντοριανής θεω- γκρίτως κατώτερο ως προς αυτό' εδώ βρισκό-
ρίας των συνόλων οδηγώντας στην κατά Ζερ- μαστε πράγματι στο πεδίο της μεταφυσικής*,
μέλο - Φρένκελ (Zermelo - Fraenkel) αντίστοι- που ολόκληρη η δυτική φιλοσοφία ούτε καν
χη θεωρία και στον εξοβελισμό των παραδό- την υποψιάζεται και την έχει υποκαταστήσει
ξων. Οι νέες αυτές σχολές φιλοσοφίας των με την οντολογία. Το Μη Ον (ινδ. adwaita = μη
μαθηματικών (Λογικισμός, Φορμαλισμός, διττότητα) δεν επιδέχεται βέβαια κατηγορήμα-
Ιντουίσιονισμός, Κατασκευαστικές και Περα- τα, προσδιορισμούς' για να εκφρασθούμε,
τοκρατικές σχολές) πρότειναν νέα περιεχόμε- όμως, με την ατελή και διακρίνουσα ανθρώπι-
να στην έννοια της μη-αντιφατικότητας και νη γλώσσα, μπορούμε να αναφερθούμε στις
κατ" ανάγκην νέους τρόπους λύσης στο πρό- από τη σκοπιά μας όψεις του: στο "Κενό", που
βλημα της απαλοιφής των εσωτερικών αντιφά- εμπεριέχει την αρχή του χώρου και της μορ-
σεων. ΣΤΟ πρώτο ήμισυ του αιώνα που διανύ- φής, στη "Σιγή", που εμπεριέχει την αρχή του
ουμε, έγιναν προσπάθειες για την απόδειξη Λόγου, στη Μη Δράση κ.λπ. Αλλος όρος: "με-
της μη-αντιφατικότητας των βασικών αξιωμα- ταφυσικό" Μηδέν (για διάκριση από το "μαθη-
τικών θεωριών στην περιοχή των μαθηματι- ματικό" Μηδέν, που δηλώνει μόνο την έλλειψη
κών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα μη-πληρό- αριθμού) κ.λπ. Από το Μη Ον προέρχεται, α-
τητας (in-completeness) του Γκέντελ* (Gödel), πορρέει η όλη Εκδήλωση, πραγμάτωση μικρού
η μη-αντιφατικότητα ενός αξιωματικού συστή- μόνον αριθμού των δυνατοτήτων του, οι διά-
ματος είναι αδύνατον να αποδειχθεί από το φορες βαθμίδες της όλης Υπάρξεως· και ο
ίδιο το σύστημα ή από ασθενέστερό του, υπό θεός, εκτός βέβαια της όλης Εκδηλώσεως ως
την προϋπόθεση ότι αυτό είναι αναδρομικά ε- αρχή της, είναι το βεβαιωμένο μη Ον (βλ και λ.
λέγξιμο και περιέχει ένα ικανό μέρος των α- ινδουισμός, αντβάιτα). Το ανθρώπινο ον μπο-
ξιωμάτων της κατά Πεάνο (Peano) αριθμητι- ρεί -ακόμα και κατά τη διάρκεια της γήινης υ-
κής. παρξής του, αφού πραγματώσει την ανθρώπι-
Διον. Αναπολιτάνος νη κατάσταση και διέλθει τις βαθμίδες της
όλης Υπάρξεως- να φθάσει στην κατάσταση
Μη Ον. Πρόκειται για μια έννοια σχεδόν άγνω- του Μη Όντος, τη λύτρωση (μόκσα)" την ίδια
στη στη δυτική φιλοσοφία ή, μάλλον, που χρη- κατάσταση προβάλλει και ο βουδισμός με τη
σιμοποιείται με τη σημασία του μη υπάρχο- διδασκαλία του περί "νιρβάνα"*, ενώ και στην
ντος, σε αντίθεση δηλαδή με το υπάρχον, το κινεζική φιλοσοφία (Τάο, Τάι Τσι) βασική,
ον. Αυτή π.χ. είναι η χρήση του όρου στον πρώτη έννοια αποτελεί το Μη Ον. Τέλος, ας
Παρμενίδη*, στον Πλάτωνα* και στον Αριστο- σημειωθεί ότι το Μη Ον και το Ον μαζί αποτε-
τέλη*. Χρήση του όρου με τη σημασία του Μη λούν ό,τι θα μπορούσαμε, συμβατικά, να ονο-
Εκδεδηλωμένου, υπονοούμενη ή και ρητά ανα- μάσουμε "Παγκοσμιότητα".
φερόμενη, θα βρούμε αργότερα στους μυστι- Βιβλιογρ.: Guénon R.. Les états multiples de Γ Etre, ed.
κούς φιλοσόφους: στους Γνωστικούς (βλ. λ. Véga, Paris, 1984, chap. Ill, σσ 25-30.- του Ιδιου, Γενική
γνωστικισμός) με τις έννοιες "βυθός" και εισαγωγή εις τας επί της Γνώσεως ινδουιστικάς διδα-
"σιγή", στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη* με τον σκαλίας, μτφρ. Ανδρ. Δεληγιάννη, βιβλιοθ. "Σφιγγός",
"θείον γνόφον" στο Περί Μυστικής Θεολογίας Αθήνα, 1968, σα 98-170.- Coomaraswami Α., Hindouisme
του, -που θεμελιώνει και την αποφατική θεο- et Bouddhisme, idées - Gallimard, Paris, 1949, σα 13-65.-
λογία*, η οποία ουσιαστικά είναι προσπέλαση Βελισσαρόπουλου Δ., Ιστορία της κινεζικής φιλοσοφίας,
του θείου ως μη όντος- και στους σχολαστι- Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1989, τόμ. Α", σα 370-392 και
κούς του Μεσαίωνα, ιδιαίτερα με τη "θειότητα" τόμ. Β' σα 36-38.
του Μάιστερ Εκχαρτ*. Σαφέστατα όμως προ- Ε. Χωραφάς
βάλλει η θεώρηση της έννοιας του Μη Όντος Μη πραγματικό. Ρευστή φιλοσοφική έννοια,
στον ινδουισμό*. Ετσι, σύμφωνα με τις ινδουΐ- το περιεχόμενο της οποίας διαφοροποιείται α-
σπκές γνωσιακές διδασκαλίες, ως Μη Ον θεω- νάλογα με τις σημασιολογικές μεταβολές που
ρείται το Μη Εκδεδηλωμένο, ολόκληρη η πε- υφίσταται ο όρος "πραγματικό" στις επιμέρους
ριοχή της παγκόσμιας Δυνατότητας, η οποία φιλοσοφικές σχολές. Από τις τελευταίες, κά-
περιλαμβάνει δυνατότητες εκδηλώσιμες, αλλά ποιες υποτιμούν (αντικειμενικός ιδεαλισμός*)
ή και αμφισβητούν καθ' ολοκληρίαν (υποκειμε-

274
 Μηδενισμός
νικός ιδεαλισμός*, Μπέρκλεϋ*) την αυτοτέλεια δηλαδή το μηδέν έπεται κάθε θετικού αριθμού
της εξωτερικής εμπειρικής πραγματικότητας και προηγείται κάθε αρνητικού. Το συνολοθε-
ανάγοντας τα πάντα σε προϊόντα νοητικών ωρητικό αντίστοιχο του μηδενός είναι το κενό
διαδικασιών, ενώ άλλες (υλισμός*) δεν ανα- σύνολο, δηλαδή το σύνολο το οποίο δεν δια-
γνωρίζουν την αυθυπόστατη οντότητα του θέτει στοιχεία. Οπως το μηδέν προστιθέμενο
πνεύματος, που κατά την ίδια θεωρία συνιστά σε οποιοδήποτε αριθμό α τον αφήνει αναλλοί-
απλώς στοιχείο παράγωγο, που απορρέει ωτο, έτσι και το κενό σύνολο, όταν ενώνεται
μέσα από μια διαδικασία μετασχηματισμού της με οποιοδήποτε άλλο σύνολο, το αφήνει αναλ-
ύλης. Η αδυναμία συνεπώς των διαφόρων φι- λοίωτο. Στη συνολοθεωρητική αναπαράσταση
λοσοφικών σχολών να συνομολογήσουν έναν των αριθμών, το κενό σύνολο αναπαριστά το
κοινώς αποδεκτό ορισμό της πραγματικότη- μηδέν με τον ίδιο τρόπο που το σύνολο που
τας, δυσχεραίνει συνακόλουθα και την προ- περιέχει ως μοναδικό του στοιχείο το κενό σύ-
σπάθεια οριοθέτησης του μη-πραγματικού. Με νολο αναπαριστά την μονάδα.
τον όρο, ωστόσο, έχει επικρατήσει να θεωρεί- Διον. Αναηολιτάνος
ται το αντίθετο του πραγματικού, ότι δηλαδή
δεν υφίσταται αντικειμενικά, παρά συνιστά εν Μηδέν μεταφυσικό, βλ. Μη Ον
πολλοίς κατασκεύασμα αναληθές και φαντα-
στικό.
Μηδενισμός. Όρος με ευρεία σημασία, που ά-
Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου πτεται του αρχαίου γνωσιολογικού και ηθικού
μηδενισμού του Γοργία* και του Πρωταγόρα*,
Μηδέν. Με τον όρο εννοούμε, στην καθομι- του σκεπτικισμού* και της άρνησης της εκλο-
λουμένη, την ανυπαρξία αντικειμένων, την α- γής στους στωικούς*, αλλά και δυναμικών τρό-
νυπαρξία αποτελέσματος, την ανυπαρξία δια- πων έκφρασης της άρνησης ενός δεδομένου
δικασιών, την ανυπαρξία ορθότητας ή ακόμη κοινωνικοπολιτικού συστήματος" αυτή η τε-
και την ανυπαρξία καθ' εαυτήν. Στα μαθηματι- λευταία σημασία είναι που διαδόθηκε μαζί με
κά ο όρος "μηδέν" χρησιμοποιείται για να ση- τον όρο "μηδενιστής" για να χαρακτηρίσει τον
μάνει το ουδέτερο στοιχείο εκείνο -στα πλαί- νέο τύπο αποφασιστικού και ριψοκίνδυνου ε-
σια μιας αλγεβρικής δομής στην οποία έχει ο- παναστάτη - αναρχικού: τον Μπαζάρωφ, κε-
ρισθεί η πράξη της πρόσθεσης - τ ο οποίο προ- ντρικό ήρωα του μυθιστορήματος του Τουρ-
στιθέμενο σε οποιοδήποτε άλλο στοιχείο το α- γκένιεφ Πατέρες και Γιοί (1862). Η αντίδραση
φήνει αναλλοίωτο. Αυτό εκφράζεται συμβολι- στο τσαρικό καθεστώς έγινε θεσμός με ιδεο-
κά ως εξής: α+ο=α, όπου το Ο είναι το χρησι- λογικό άξονα τον αναρχισμό* και μέθοδο την
μοποιούμενο σύμβολο για το μηδέν. Αντίστοι- τρομοκρατία" το αντιδραστικό κίνημα βρήκε
χη ιδιότητα προς αυτήν του μηδενός έχει ως σταδιακά διέξοδο στην αντιεξουσιαστική
προς την πράξη του πολλαπλασισμού το "ένα" σκέψη του Κροπότκιν* και του Μπακούνιν*.
ή αλλιώς η "μονάδα", η οποία συμβολίζεται με Ο μηδενισμός μπορεί να νοηθεί ως σύμπτωμα
το 1. της τελεσίδικης παρακμής ενός πολιτισμού και
Σε μια αλγεβρική δομή όπου έχουν ορισθεί και της αποστροφής προς την ύπαρξη, αλλά και
η πράξη της πρόσθεσης και η πράξη του πολ- ως σύμπτωμα ενδυνάμωσης της θέλησης για
λαπλασισμού, το μηδέν καλείται και απορρο- δύναμη και ζωή" ο μηδενιστικός πεσσιμισμός
φητικό στοιχείο, με την έννοια ότι πολλαπλα- του Σοπενάουερ* συναντά το αντίβαρό του
σιαζόμενο με οποιοδήποτε άλλο στοιχείο α στον αξιολογικό μηδενισμό του Νίτσε*, έναν
δίδει ως αποτέλεσμα το μηδέν. Αυτή του η ι- μηδενισμό της δύναμης - έναυσμα για μια νέα
διότητα έχει ως συνέπεια την πιθανή ύπαρξη πορεία για τον άνθρωπο, ο οποίος πλέον οφεί-
αντιστρόφου στοιχείου για κάθε στοιχείο α λει να ξεπεράσει τον εαυτό του. Το νιτσεϊκό
πλην του μηδενός. Δηλαδή για κάθε α με α=ο μηδέν είναι τόσο τέλος όσο και αρχή" είναι ο
υπάρχει β τέτοιο ώστε α · β=1. Το μηδέν από κρίκος που διασφαλίζει την ενότητα και απρό-
πλευράς διάταξης έπεται κάθε θετικού ακεραί- σκοπτη συνέχεια της κοσμικής "αιώνιας επι-
ου αριθμού και προηγείται κάθε αρνητικού ακε- στροφής".
ραίου αριθμού, στα πλαίσια του γραμμικά δια- Ο μηδενισμός είναι απότοκος μιας αγωνιώ-
τεταγμένου συνόλου των ακεραίων αριθμών. δους κρίσης, ενός μετέωρου βήματος πάνω
Το εντελώς αντίστοιχο αυτού ισχύει στα πλαί- από τον ορίζοντα μιας αντιφατικής πραγματι-
οια του συνόλου των πραγματικών αριθμών, κότητας, η επιχειρηματολογική διαπίστωση

275
Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός

της οποίας ανάγεται ήδη στους στωικούς και ποστήριζε ότι η κοινωνία των θεών του Ολύ-
στους επικούρειους*. Η αδυναμία ή απροθυμία μπου συμβολίζει την ανθρώπινη κοινωνία και οι
συμβιβασμού, η αντίσταση, με δύο λόγια, σε θεοί φυσικά σώματα και πνευματικές έννοιες.
μια τέτοια πραγματικότητα, εξελίσσεται σε δυ- Για τους ήρωες πάλι του Ομήρου έλεγε ότι
ναμική άρνηση της τελευταίας και θεμελιώνε- συμβολίζουν άστρα ή φυσικές δυνάμεις. Ανα-
ται κατά τέτοιο ν τρόπο, ώστε συνιστά πλέον φέρεται ως ερμηνευτής του Ομήρου από τον
μια νέα θέση, η επικράτεια της οποίας στέκεται Πλάτωνα* (1ων, 530), μαζί με τον Στησίμβροτο
πέρα και πάνω από τα όρια της πραγματικότη- τον Θάσιο και τον Γλαύκωνα.
τας. Ωστόσο, από τον δημιουργικό μηδενισμό Απ. Τζ.
του Στίρνερ*, έως τον μοιρολατρικό του Κίρκε-
γκαρντ', ο horror vacui (: τρόμος του κενού) Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός (330-277 π.Χ.). 2.
είναι αυτός που θέτει τον άνθρωπο ενώπιον Επικούρειος* φιλόσοφος και πολυγραφότατος
του μηδενός, ενώπιον, δηλαδή, της απόφασης: συγγραφέας. Στην πρώτη "επικούρεια κοινότη-
"είτε" της απελπισίας, της ολοκληρωτικής πα- τα", της οποίας ήταν μέλος, τον τιμούσαν εξί-
ραίτησης, με συνακόλουθη την ατραπό της αυ- σου με τον δάσκαλό του Επίκουρο* και τον θε-
τοκτονίας, "είτε" του άλματος στον Θεό (Κίρ- ωρούσαν "καθηγεμόνα", δηλαδή διευθυντή της
κεγκαρντ, Enten - Eller, 1843), ή στον Υπεράν-
Σχολής, ενώ ο Κικέρων* τον αποκαλούσε "δεύ-
θρωπο (Νίτσε, Also sprach Zarathustra). Μπρο-
τερο Επίκουρο". Έργα του: Περί αισθήσεων,
στά στον τρόμο του κενού, το ίδιο το μηδέν γί-
Περί Επικούρου αρρώστιας. Περί ευγενείας,
νεται αιτία και αυτουργός ενός ξεπεράσματος
Περί την επί σοφίας πορείαν, Περί της μεταβο-
του δεδομένου- πολύ περισσότερο: μπορεί να
λής, Περί μεγαλοψυχίας κ.ά. Και επιστολές:
προσλάβει περιεχόμενο ουσιαστικό, εφόσον
Προς σοφιστάς, Προς Δημόκριτον, αλλά και
νοηματοδοτεί μια ύπαρξη η οποία αναζητά
προς τον αδελφό του, Τιμοκράτη, επικούρειο
έναν σκοπό που να τη δικαιολογεί. Από την
άποψη αυτή, ακόμα και η επιθυμία του μηδενός επίσης φιλόσοφο. Τα δύο αδέλφια, κατά τον
συνιστά εκδήλωση μιας σαφούς θέσης, ενώ η Λουκιανό*, ήρθαν σε σύγκρουση και αντάλλα-
μηδένιση της επιθυμίας είναι ακραιφνής άρνη- ξαν εχθρικές μεταξύ τους επιστολές. Σε μιαν
ση, απόλυτο κενό- αυτό το τελευταίο είναι που από αυτές ο Μητρόδωρος εκφράζει κατά
τρομάζει τον άνθρωπο, ο οποίος "προτιμά να ε- τρόπο χονδροειδή τον αισθησιαρχικό ηδονι-
πιθυμεί το Τίποτε, από το να μην επιθυμεί τίπο- σμό των επικούρειων. Τα έργα του Μητρόδω-
τε" (Νίτσε, Γενεαλογία της Ηθικής). Ο αθείστι- ρου μνημονεύει ο Διογένης ο Λαέρτιος*, αλλά
κός υπαρξισμός του Χάιντεγκερ* της ά περιό- μόνο μερικά αποσπάσματα σώζονται από τους
δου (Είναι και Χρόνος, 1927) και ο αντίστοιχος Πλούταρχο*, Σενέκα* κ.ά. Ο Μητρόδωρος επέ-
του Σαρτρ* (Είναι και Μηδέν) είναι στο βάθος κρινε με σφοδρότητα τον πλατωνικό διάλογο
τους μηδενολογικοί, καθώς το Είναι αποδει- Γοργία'. Αλλά και ο ίδιος δέχθηκε τα πυρά του
κνύεται επινόημα ("βιτρίνα") για να συγκαλυ- Πλουτάρχου για κάποιες από τις ιδέες του.
φθεί η μηδενιστική ακαθοριστία της πραγματι- Απ. Τζαφερόπουλος
κότητας. Το Μηδέν* προϋπάρχει της δημιουρ-
γίας, είναι αυθύπαρκτο και το μόνο για το οποίο Μητρόδωρος ο Χίος (5ος - 4ος π.Χ. αι.). Ελλη-
μπορεί να εγγυηθεί κανείς, τόσο γνωσιολογικά νας φιλόσοφος, πρόδρομος της Σχολής των
όσο και βιωματικά ("είναι προς θάνατον"). Σκεπτικών*. Μαθητής κατ' άλλους του ατομι-
κού φιλοσόφου Δημόκριτου* -τον οποίο ακο-
Βιβλιογρ.: Helmut Thielicke, Nihilism. London. 1962.-
λουθεί σε γενικές γραμμές, αλλά σε βασικά
Herman Rauschning, The Revolution ot Nihilism, London,
1939.- Ernst Benz, Westlicher und ostlicher Nihilismus, Stut-
σημεία εμφανίζει μια τάση σκεπτική- και κατ'
tgart, 1946.- Abert Camus. 7iie Rebel, New York. 1956. άλλους των Νέσσου του Χίου και του Ανάξαρ-
Παναγ. Πάκος χου* του Αβδηρίτη. Αναφέρεται από τον Διο-
γένη τον Λαέρτιο* (βιβλ. IX). Δίδασκε ότι η
Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός (5ος π.Χ. αι.). 1. γνώση της αλήθειας είναι αδύνατη και ότι ο
Φιλόσοφος, μαθητής του Αναξαγόρα*. Ερμή- άνθρωπος επί πλέον αγνοεί πως τα πάντα τού
νευσε τους ομηρικούς θεούς και ήρωες κατά είναι άγνωστα. Μαθητής του ήταν ο Ναυοιφά-
τρόπο αλληγορικό, σύμφωνα με την παράδοση νης*, ο δάσκαλος του Επίκουρου*. Το σύγ-
που είχε δημιουργήσει ο Θεαγένης* ο Ρηγίνος γραμμά του Περί φύσεως εκτιμήθηκε πολύ από
(6ος αι. π.Χ.) και την είχαν ακολουθήσει ο Ανα- τους αρχαίους, αλλά δεν σώζεται.
ξαγόρας και ο Παρμενίδης*. Ο Μητρόδωρος υ- Απ. Τζ.

276
 μηχανιστική αντίληψη ή μηχανοκρατία

Μητροκλής ο ΜαρωνεΙτης (4ος αι. π.Χ.). Κυνι- τικής, διαλεκτικής, σύνθετης φύσης της κίνη-
κός* φιλόσοφος και συγγραφέας, μαθητής του σης και της δομής του φυσικού κόσμου. Η α-
Αντισθένη* και αδελφός της φιλοσόφου επί- ντίδραση και η πολεμική των μαρξιστών ήταν
σης Ιππαρχίας. Κατά τον Διογένη τον Λαέρ- τόσο σφοδρή, ώστε οι σοβιετικοί μηχανιστές
τιο*, ο Μητροκλής έγραψε το έργο Χρείαι, από να εξουδετερωθούν πλήρως και η κίνησή τους
το οποίο ελάχιστα αποσπάσματα σώζονται. να εκλείψει στις αρχές του 1930.
Βιβλιογρ.: Νόρσκι I. Σ. - Σουβόροφ Λ. Ν.. Ο θετικισμός και
Τον αναφέρουν επίσης ο Πλούταρχος* (Ηθικά
η μηχανιστική αναθεώρηση του μαρξισμού, Μόσχα.
VI) και ο Στοβαίος* στο "Ανθολόγιό" του. Ο Μη-
1962.- θισλομπόκοφ Α. Ντ., Η μαρξιστική διαλεκτική και
τροκλής έλεγε ότι από τα πράγματα άλλα είναι
η σύγχρονη μηχανιστική αντίληψη, Μόσχα, 1962.
δυνατόν να τα αποκτήσει κανείς με χρήματα,
Απ. Τζαφερόπουλος
όπως λ.χ. ένα σπίτι, και άλλα καταβάλλοντος
ως αντίτιμο τον χρόνο και την επιμέλεια, όπως μηχανιστική αντίληψη ή μηχανοκρατία (me-
η παιδεία. Ενώ για τον πλούτο έλεγε ότι αυτός chanismus). Φιλοσοφική θεωρία η οποία ως
είναι βλαβερός, αν κανείς δεν τον χρησιμοποι- κύριο στόχο της έχει να ερμηνεύσει καθετί
εί όπως πρέπει. που συμβαίνει με βάση το σχήμα αιτία - αποτέ-
Απ. Τζ. λεσμα. Ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει
τη γνωστική μέθοδο που βασίζεται στην ιδέα
μηχανικισμός, βλ. μηχανιστική αντίληψη ότι η μηχανική μορφή κίνησης της ύλης είναι η
μόνη που μπορεί να οδηγήσει σε αντικειμενική
μηχανιστές. Οπαδοί του μηχανιστικού υλι- γνώση της πραγματικότητας. Οι μηχανιστικές
σμού, που έκαμαν την εμφάνισή τους κατά τη αντιλήψεις τοποθετούν στη βάση της ανάπτυ-
δεκαετία του 1920 στη Σοβιετική Ενωση ξής τους τη σταθερή και αμετάβλητη σε ιδιότη-
(Αξελροντ, Βάριας, Σαραμπιάνοφ, Στεπάνοφ, τες ύλη και επιχειρούν την ερμηνεία των φαι-
Τιμιριάζεφ κ.ά.), οι οποίοι επιχείρησαν να ανα- νομένων με την αναγωγή τους στις αρχές της
παραγάγουν στη μαρξιστική φιλοσοφία ορι- κίνησης και της ύλης. Η μηχανιστική αντίληψη
σμένες ιδέες της μηχανιστικής αντίληψης, που εναντιώνεται σε κάθε είδους τελεολογικές θε-
είχε κυριαρχήσει από τον 16ο- 18ο αιώνα στην ωρήσεις που χαρακτηρίζονται από αυτήν ως α-
Ευρώπη στην κατεύθυνση της φιλοσοφικής ποκυήματα ανθρωπομορφικών και αποκρυφι-
θεώρησης της φύσης (Γαλιλαίος*, Νεύτων*, στικών ιδεών. Η μηχανοκρατία εξηγεί τις ιδιό-
Λαπλάς* κ.ά.) και την υιοθέτησαν σε διάφορα τητες των οργανισμών με βάση το μοναδικό
συστήματα και οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι για αυτήν σχήμα αιτία - αποτέλεσμα, το οποίο
(Χομπς*, Καρτέσιος*, Σπινόζα*). Κατά την αντί- καθίσταται υπεύθυνο για την ποσοτική μόνο
ληψη αυτή, της οποίας τα πρώτα σπέρματα τα διαφορά μεταξύ ανόργανης και οργανικής
συναντούμε στον Δημόκριτο*, η μηχανική ύλης, αφού ποιοτική διαφορά δεν υφίσταται.
μορφή κίνησης της ύλης είναι η μόνη αντικει- Πρώτα στην ατομική θεωρία των Λεύκιππου*
μενική και μπορεί να μεταφερθεί στον χώρο και Δημόκριτου* και πολύ αργότερα στον με-
της φυσικής, της χημείας και της βιολογίας και σαιωνικό νομιναλισμό" διακρίνουμε χαρακτη-
να ερμηνεύσει με μηχανιστικό πνεύμα φιλοσο- ριστικά γνωρίσματα μηχανιστικών αντιλήψε-
φικές κατηγορίες, όπως την αιτιότητα, την α- ων. Στο διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ
μοιβαία σχέση κ.λπ., αλλά και τις κινήσεις της 16ου - 18ου αιώνα η μηχανιστική αντίληψη α-
ψυχής και του κόσμου. Με βάση τις αντιλήψεις πετέλεσε κυρίαρχη κατεύθυνση της φιλοσο-
αυτές οι σοβιετικοί μηχανιστές του 20ού αιώνα φίας*, γεγονός που οφείλεται αφ' ενός στην ε-
ξέχουσα θέση που κατείχε η Μηχανική ως επι-
πρότειναν την υποκατάσταση της φιλοσοφίας
στήμη και αφ' ετέρου στο ότι έτυχε ολοκληρω-
με τα συμπεράσματα της φυσιογνωσίας, την α-
μένης και συστηματικής μελέτης καθώς και
ναγωγή των ανώτατων μορφών της ύλης στη
πλατιάς πρακτικής εφαρμογής νωρίτερα από
μηχανική και φυσικοχημική αλληλεπίδραση,
κάθε άλλη επιστήμη.
την υποκατάσταση της διαλεκτικής με τη θεω-
ρία της ισορροπίας κ.λπ. Οι απόψεις όμως Η μηχανοκρατία καθιερώθηκε από τις θεωρίες
αυτές των μηχανιστών συνάντησαν την αντί- των πρώτων μεγάλων φυσικών φιλοσόφων
δραση των μαρξιστών, διότι ήρθαν σε αντίθεση (Descartes', Callileo*. Newton*, Laplace* κ.ά.),
με τον διαλεκτικό υλισμό*, ο οποίος διεκδικού- ενώ μεγάλη υποστήριξη βρήκε από τους υλι-
σε την αποκλειστικότητα στη σύνδεση φιλοσο- στές φιλοσόφους (Lamettrie*, Hobbes*) και με-
φίας - φύσης και στην κατανόηση της πραγμα- ρικούς ιδεαλιστές. Ο Descartes εξομοίωνε

277
Μιθραίσμός
τους οργανισμούς με μια αυτόματη μηχανή, της αστρολογίας, γιορτάζονταν στα λεγόμενα
ενώ ο Wolf* υποστήριζε ότι η γνώση της αλή- μιθρεία που χτίζονταν κατ' απομίμηση ενός
θειας είναι δυνατή επειδή ο κόσμος είναι μία σπηλαίου. Η μύηση είχε επτά βαθμούς με αντί-
μηχανή. Ο Kant* υποστήριζε ότι η υπόθεση της στοιχη κηδεμονία επτά πλανητών: Κόρακας -
μοναδικότητας της μηχανικής σχέσης είναι α- Ερμής, Νυμφίος - Αφροδίτη, Στρατιώτης -
παραίτητη προϋπόθεση της Φυσικής. Αργότε- Αρης, Λέων - Ζευς, Πέρσης - Σελήνη, Ηλιοδρό-
ρα, κατό το 19ον αιώνα, η μηχανιστική ερμη- μος - Ήλιος, Πατήρ - Κρόνος.
νεία της φύσης βρήκε υποστηρικτές στα πρό- Σύμφωνα με τη θεολογία του Μιθραϊσμού, κυ-
σωπα μεγάλων φιλοσόφων όπως Dühring*, ριότερη θεία έννοια και θεία δύναμη ήταν ο
Moleschott*, Büchner* κ.ό. Απειρος Χρόνος, που περικλείει, δημιουργεί
Η μηχανοκρατία έπαψε να αποτελεί κυρίαρχη και καταστρέφει τα πάντα. Απ" αυτόν πηγά-
τάση από τα τέλη του 19ου αιώνα και ύστερα, ζουν ο Ουρανός, η Γη, οι αστέρες, ο Ωκεανός
όπου σταδιακά άρχισε η έρευνα στον χώρο ει- και οι άπειρες άλλες δυνάμεις που μετέχουν
δικών επιστημών (Χημεία, Βιολογία), ενώ δέ- και αυτές της έννοιας του θείου με τη μορφή
χτηκε το καίριο χτύπημα από την κβαντομηχα- του Αγαθού. Σ' αυτά τα αγαθά στοιχεία αντιτί-
νική στις αρχές του 20ού αιώνα, η οποία απέ- θενται οι δυνάμεις του σκότους και οι δαίμο-
δειξε, εκτός των άλλων, ότι δεν υπάρχει από- νες, οι οποίοι μάχονται την ανθρωπότητα και
λυτος μηχανικός προκαθορισμός των φυσικών μεταβάλλουν τη γη σε τόπο δυστυχίας και α-
φαινομένων, κατά συνέπεια το σχήμα αιτία - α- θλιότητας. Οι δυνάμεις του αγαθού με τον συ-
ποτέλεσμα δεν αποτελούσε ικανό και ανα- νεχή αγώνα τους εμποδίζουν την τελική κατα-
γκαίο κριτήριο για την ερμηνεία της πραγματι- στροφή του γένους των ανθρώπων, ενώ ο Μί-
κότητας. θρας μεσιτεύει ως προστάτης και σωτήρας
Γιώργος Οκονόμου στις δυνάμεις του Αγαθού υπέρ της απολύ-
τρωσης των θνητών. Οι άνθρωποι είναι φορείς
Μιθραϊσμός. Σύστημα θρησκευτικό και μυστη- της ψυχής, η οποία είναι αθάνατη, ζούσε αρχι-
ριακό, που προήλθε εξελικτικά από τη λατρεία κά στους ουρανούς και βαθμιαία κατέβηκε από
της περσικής θεότητας με το όνομα Μίθρας. αστέρι σε αστέρι μέχρι τη γη. Το τυπικό του
Ξεκίνησε από την Περσία και διαδόθηκε σε Μιθραϊσμού δανείστηκε πολλά στοιχεία από τη
πολλές χώρες της Ανατολής και της Δύσης βαβυλωνιακή θρησκεία και άλλα μυστήρια
φθάνοντας στο αποκορύφωμά του τον 1ο αι. λαών της Ανατολής και των Ελλήνων, ιδιαίτε-
π.Χ. και τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ., όπου ρα από το μυστηριακό τυπικό της Ρέας Κυβέ-
συνταυτίστηκε με τον Ήλιο και την έννοια του λης ή Μεγάλης Μητέρας των θεών.
Φωτός, δηλαδή του Αγαθού. Βιβλιογρ.: Ugo Bianchi (εκδ.), Mysteria Milhrae. Leiden,
Ο Μίθρας ήταν γνωστός στους ανώνυμους 1979.
συγγραφείς των Βεδών* και στη διδασκαλία Αλέξ. Καριώτογλου
του Πέρση Ζωροάστρη. Φέρεται ως δημιούρ-
γημα του Ορμούζδ με θεία υπόσταση και άρχει μικρή ομάδα, βλ. κοινωνικές ομάδες
του ουρανού, της γης και των νεκρών. Γνωρί-
ζει όλες τις κρυφές πτυχές της ανθρώπινης ύ- μικροαστική τάξη. Σύμφωνα με τον συνήθη,
παρξης. Αναφέρεται ακόμα ως πολεμιστής μαρξιστικής προέλευσης, ορισμό των τάξεων,
που νικά τον ταύρο και ταυτίζεται αργότερα με η μικροαστική τάξη περιλαμβάνει τα μεσαία
τον ήλιο. Οι Πέρσες ιδιαίτερα τον λάτρεψαν στρώματα της αστικής κοινωνίας. Ο ακριβής ο-
ως θεό των πολεμιστών και εγγυητή του ρισμός της μικροαστικής τάξης είναι δυσχερής
όρκου, της τήρησης των υποσχέσεων, της πι- λόγω έλλειψης αυστηρών κριτηρίων για τον
στής τήρησης των συμφωνιών και κάθε λόγου καθορισμό της ταυτότητας και των ορίων της.
τιμής που δινόταν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Κατά τη μαρξιστική θεωρία, η ταξική συγκρό-
Στην ελληνιστική εποχή ο μιθραΐσμός διαδόθη- τηση της αστικής κοινωνίας είναι συνάρτηση
κε σ' όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία με μια ση- των σχέσεων με την παραγωγή, μέσω των ο-
μαντική αλλαγή. Μετατράπηκε σε μυστηριακή ποίων τα άτομα διαμορφώνουν μια αντίστοιχη
θεώρηση της ζωής. Τα μυστήρια του θεού ταξική συνείδηση. Ανάμεσα στην αστική τάξη,
Μίθρα, που ήταν πολύ σπουδαία στους στρα- κάτοχο των μέσων παραγωγής, και την εργατι-
τιωτικούς κύκλους της αυτοκρατορίας και διέ- κή τάξη, κάτοχο της εργατικής της δύναμης,
θεταν μιαν ιεραρχία βασισμένη στα μυστικά εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε σταδιακά ένα

278
 μικρόκοσμος και μακρόκοσμος

πλήθος αυτοαπασχολούμενων μικρών παρα- μικρόκοσμος και μακρόκοσμος. 1. στη Φυσική.

γωγών χωρίς σαφή ταξική συνείδηση, καθώς Με τον όρο μικρόκοσμος στη Φυσική εννοούμε
και διάφορες εισοδηματικές κατηγορίες που οι τον χώρο της μικροφυσικής, το απειροστά
περισσότεροι κοινωνιολόγοι (και ο ίδιος ο μικρό που ενυπάρχει και διαδραματίζεται στις
Μαρξ*) αποκαλούν μεσαία τάξη (ή μεσαίες τά- βαθύτερες δομές του μακρόκοσμου, ο οποίος
ξεις). Στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες, όπου σε αντιδιαστολή με τον μικρόκοσμο αντιπρο-
παρατηρείται σημαντική αύξηση του τομέα σωπεύει ό,τι υπάρχει γύρω από τον άνθρωπο
των υπηρεσιών και των ελεύθερων επαγγελ- και γίνεται αντιληπτό σε αυτόν με τις αισθή-
μάτων, η τάξη αυτή τείνει να συμπεριλάβει την σεις του. Ο Pascal* έχει περιγράψει παραστα-
πλειοψηφία του πληθυσμού. Ορισμένοι κοινω- τικά αυτό τον διαχωρισμό της Φυσικής λέγο-
νιολόγοι, προκειμένου να περιγράψουν την ντας πως η ανθρώπινη παρουσία κείται μεταξύ
κοινωνική στρωμάτωση, χρησιμοποίησαν την του απείρου και του απειροστού. Η επαφή του
έννοια της "κοινωνικής θέσης" του Μ. Βέμπερ*, φυσικού επιστήμονα με τον μικρόκοσμο δεν
η οποία αναφέρεται στις καταναλωτικές συνή- είναι οπτική, ενώ η αφαιρετική σκέψη του, η δι-
θειες, στο κοινωνικό και επαγγελματικό γόη- αίσθησή του και τα πειράματα που αυτός πραγ-
τρο και γενικά στον τρόπο ζωής. Η μεσαία ματοποιεί είναι τα μοναδικά εργαλεία εξερεύ-
τάξη διακρίνεται από την τάση να αποστασιο- νησης και μελέτης του ατομικού και υποατομι-
ποιηθεί από τον τρόπο ζωής και τις αξίες της κού επιπέδου. Ο μακρόκοσμος γίνεται αντικεί-
εργατικής τάξης και να μιμηθεί την καθεαυτό μενο άμεσης παρατήρησης και η εκτέλεση πει-
αστική τάξη, εξ ου και ο ορισμός της ως "μικρό" ραμάτων για την εξαγωγή συμπερασμάτων α-
αστικής. Οι μικροαστοί χαρακτηρίζονται από συγκρίτως ευκολότερη από ό,τι στη περίπτω-
μια αντιπαραγωγική και, κυρίως, συντεχνιακή ση του μικρόκοσμου, γεγονός που δικαιολογεί
νοοτροπία, στην οποία τους οδηγεί η ανασφά- και την πρώιμη ενασχόληση του ανθρώπου με
λεια και η αβεβαιότητα για την κοινωνική τους αυτόν. Η ραγδαία όμως ανάπτυξη της Φυσικής
θέση. Για τον ίδιο λόγο, οι πολιτικοί τους προ- κατά τον 20ό αιώνα, η οποία κατάφερε να
σανατολισμοί είναι ασταθείς, φτάνοντας ακό- θρυμματίσει το άτομο που κρατιόταν αδιαίρετο
μα και στην υποστήριξη λαϊκιστικών ή και φασι- από την εποχή του Δημόκριτου*, άνοιξε διά-
στικών κινημάτων, ενώ αποδέχονται τις υπάρ- πλατα τις πόρτες εξερεύνησης του μικρόκο-
χουσες κοινωνικές ιεραρχήσεις. Σήμερα, η μι- σμου. Η σύγχρονη Φυσική, με τη χρήση όλο και
κροαστική τάξη αποτελεί σε μεγάλο βαθμό την πιο μεγάλων επιταγχυντών, έχει κατορθώσει
κοινωνική βάση της κοινοβουλευτικής δημο- να φτάσει στις έσχατες δομικές μονάδες της
κρατίας, στην οποία έχει δώσει το στίγμα της. ύλης, χωρίς αυτό να υποδηλώνει και το τέλος
Βιβλιογρ.: G. Gurvltch, Etudes sur les classes sociales, της έρευνάς της, μιας και η επίτευξη ολοένα
Gonthier, Παρίσι. 1966.- Β. Φίλιας. Δοκίμια κοινωνιολο- και μεγαλύτερων ποσών ενέργειας καθιστά το
γίας, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1976. ζήτημα τελείως ανοικτό σε κάθε μελλοντική
Ευστάθ. Μπάλιας προσπάθεια.
Γιώργος Οικονόμου
μικροκοινωνιολογία. Πεδίο της κοινωνιολογι-
κής θεωρίας, επίκεντρο της ανάλυσης του ο- μικρόκοσμος και μακρόκοσμος. 2. στη Φιλο-
ποίου αποτελεί η δράση του κοινωνικού υπο- σοφία. Φιλοσοφικός όρος που χαρακτηρίζει
κειμένου ή της κοινωνικής ομάδας και όχι η τον άνθρωπο ως έναν "μικρό κόσμο", στον
κοινωνία ως σύστημα. Δηλαδή η μικροκοινω- οποίο ανακλάται ο εξωτερικός κόσμος, μακρό-
νιολογική προσέγγιση δεν μελετά και δεν ανα- κοσμος ή Σύμπαν. Η ιδέα αυτή έχει τις ρίζες
λύει συνολικές κοινωνικές διαδικασίες, κοινω- της στα μυθολογήματα της Ανατολής, ενώ η
νικές τάξεις, δομή και λειτουργία των κοινωνι- εισαγωγή της στη δυτική φιλοσοφία χρονολο-
κών θεσμών, όπως η μακροκοινωνιολογία, αλ- γείται από την εποχή του Σωκράτη*. Ταυτό-
λά περιορίζεται στις σχέσεις που αναπτύσσο- χρονα συναντάται και στον Δημόκριτο* τον
νται μεταξύ των διαντιδρώντων κοινωνικών υ- Αβδηρίτη, ο οποίος πρώτος χρησιμοποίησε για
ποκειμένων. Στην κατηγορία αυτή των θεωρη- τον άνθρωπο την παρομοίωση "μικρός κό-
τικών προσεγγίσεων εντάσσεται η Συμβολική σμος". Η ιδέα αυτή του παραλληλισμού μικρό-
Διαντίδραση, η Εθνομεθοδολογία, η Θεωρία κοσμου και μακρόκοσμου βρίσκεται και στον
της δράσης κ.λπ. Τίμαιο'τ ου Πλάτωνα*. Η διάσωση και διάδοσή
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη της οφείλεται κυρίως στους Νεοπλατωνικούς*,

279
Μιλ

ενώ οι Γνωστικοί* κσι οι Χριστιανοί φιλόσοφοι Μιλήτου οχολή, βλ. Ιωνική φιλοσοφία
ήταν και αυτοί υπεύθυνοι για τη διατήρηση της
αντίληψης δια μέσου των αιώνων. Κατά τη Μιλς (Mills) Τσαρλς Ράιτ (1916-1962). Αμερι-
διάρκεια των 17ου και 18ου αιώνων, οι εμπνευ- κανός κοινωνιολόγος, γνωστός κυρίως από τις
στές της νέας επιστήμης (Kepler*, Gassendi* μελέτες του "πολιτικής κοινωνιολογίας" και
κ.ά.) ήρθαν σε ανοιχτή σύγκρουση με τους υ- "κοινωνιολογίας της κοινωνιολογίας", καθώς
ποστηρικτές της υλοζωιστικής διδασκαλίας του και για την έντονα κριτική στάση του έναντι
μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, παρά ταύτα του αμερικανικού καπιταλιστικού συστήματος
όμως ο G. W. Leibniz*, ακολουθώντας τους και έναντι της θέσης των κοινωνικών επιστη-
Πλωτίνο*, Αναξαγόρα* και Κουζάνο*, προσέ- μών στις ΗΠΑ. Δέχτηκε την ισχυρή επίδραση
δωσε οντολογικό χαρακτήρα στην έννοια του των έργων του Κ. Μαρξ* και του Μαξ Βέμπερ*,
μικρόκοσμου. Στο περίφημο έργο του Μοναδο- συμβάλλοντας σημαντικά στη στροφή προς
λογία'ο Leibniz θεώρησε τη μονάδα ως κέντρο μια κριτική κατεύθυνση της αμερικανικής κοι-
αντανάκλασης του Σύμπαντος. Στη διάρκεια νωνιολογίας και στην εμφάνιση του σημερινού
του 19ου αιώνα ο μεταφυσικός φιλόσοφος R. "κοινωνιολογικού ριζοσπαστισμού" στις ΗΠΑ.
Lotze* επέλεξε τον όρο "μικρόκοσμος" ως τίτλο Ο Μιλς επέκρινε αυστηρά τις θεωρίες του Τ.
του σημαντικότερου έργου του σχετικά με τη Πάρσονς*, τον απολιτικισμό στην κοινωνιολο-
θεωρία της γνώσης και της πραγματικότητας. γία και τον μύθο μιας επιστήμης τάχα "απαλ-
Γr ώργος Οικονόμου
λαγμένης από αξιολογικές κρίσεις". Αρνήθηκε,
ωστόσο, τον ρόλο της εργατικής τάξης στον
μετασχηματισμό της καπιταλιστικής κοινω-
Μιλ (Mill) Τζων Στούαρτ (1806-1873). Αγγλος
νίας, αποθέτοντας τις ελπίδες του στη μετα-
εμπειριστής φιλόσοφος, λογικός και οικονομο-
μορφωτική επίδραση της γνώσης πάνω στην
λόγος. Γνώρισε, μέσω του πατέρα του Τζέιμς,
πραγματικότητα. Κύρια έργα: Οι χαρτογιακά-
τον Μπένθαμ*, Ρικάρντο* και άλλους φιλόσο-
δες (White Collar, 1951).- Η ελίτ της εξουσίας
φους ριζοσπάστες (βλ. λ. ριζοσπαστισμός).
(The Power Elite, 1956).- Οι αιτίες του 3ου Πα-
Υποστήριξε τον θετικισμό του Κοντ*, διαφω-
γκόσμιου Πολέμου (The Causes of World War
νώντας μόνο με τις απόψεις του για τον κοινω- Tree, 1958).- Η κοινωνιολογική φαντασία (The
νικό σχεδιασμό, για τον λόγο ότι αυτές θα έ- Sociological Imagination, 1959).
θεταν σε κίνδυνο την ατομική ελευθερία.
Το σπουδαιότερο έργο του Μιλ, αυτό που ε- Βιβλιογρ.: Pablo Gonzales Casanova, C. Wright Mills. An
δραίωσε τη φήμη του και που η επιρροή του συ- American Conscience, στο "The New Sociology" N.Y..
1964, p. 74.- The new sociology. Essays in Sodal science
νεχίστηκε και στον 20ό αι. (όπως το δείχνουν οι
and Sodal theory, "In honor of C. Wright Mills", N.Y., 1964.
εργασίες του Φρέγκε* και του Ράσσελ* μεταξύ Γιάν. Κρητικός
άλλων) ήταν το Σύστημα Λογικής (1843), με το
οποίο τελειοποίησε τις επαγωγικές μεθόδους έ- Μιμάμσα. Μία από τις έξι φιλοσοφικές μεθό-
ρευνας της "αιτιότητας" αλλά και απολυτοποίη- δους/οδούς (Νταρσάνας*) του ινδουισμού*.
σε την "επαγωγή"* αποκόβοντάς την από την Είναι συγγενής με τη Βεντάντα* στο μέτρο
"απαγωγή"*. Και όχι μόνο η Λογική του Μιλ που αποτελεί, όπως η Βεντάντα, έναν ευρύ
αλλά και η Ηθική του βασίζεται στην επαγωγή, σχολιασμό των Βεδών*. Κατά λέξη σημαίνει
αφού θεωρεί ότι η προέλευση των ηθικών εν- "βαθύς διαλογισμός". Χωρίζεται στην purva -
νοιών βρίσκεται στην εμπειρία*. Ο Μιλ υπήρξε, mimamsa, δηλαδή πρώτος στοχασμός (ή
μετά τον Μπένθαμ, ο κύριος εκπρόσωπος του karma - mimamsa, δηλαδή σπουδή τελετουργι-
ωφελιμισμού*, τροποποιώντας τη θεωρία του κών πράξεων), και στην uttara - mimamsa, δη-
δασκάλου του: προσπάθησε να δείξει ότι το α- λαδή δεύτερος στοχασμός (ή brahma -
τομικό συμφέρον είναι ανεπαρκές κριτήριο για mimamsa, δηλαδή θεωρία πάνω στο Μπράχ-
την αρετή και ότι οι έννοιες του χρέους και του μαν). Πρόκειται για ένα είδος σχολαστικής επι-
καθήκοντος μπορούν να συμβιβάζονται με την στήμης του ιερατείου, η οποία κυριαρχεί στις
αρχή της μέγιστης ευτυχίας. Τις κοινωνικοπο- ορθόδοξες μορφές της βραχμανικής τελε-
λιτικές απόψεις του, ως αστού φιλελεύθερου, ο τουργίας. Η σύνοψη αυτής της εμπειρίας δίνε-
Μιλ τις εκθέτει στο έργο του Περί Ελευθερίας ται μεταξύ του 200 και 450 μ.Χ. από τον Jaimini
(1859). Εργα του: System of Logic ( 1843).- Utili- στο έργο του Purvamimamsa - sutra. Η μέθο-
tarianism (1861).- On Liberty (1859). δος που χρησιμοποίησε ο Jaimini μπορεί να θε-
Γιάν. Κρητικός ωρηθεί όμοια με τη σχολαστική μέθοδο της

280
 μίμηση
Summa Theologica του Θωμά Ακινάτη*. Στην μορφές της τέχνης με πρώτη την ποίηση (373
αρχή τίθεται ένα ζήτημα. Στη συνέχεια εκτίθε- b 5 κέ.). Ο όρος βέβαια μίμηση εκφράζει τόσο
ται π αμφιβολία για την ορθότητα του. Σε τρίτη την ενέργεια του καλλιτέχνη (του ποιητού) (το
φάση καταδεικνύονται οι λανθασμένες μέθο- μιμείσθαι), όσο και το αποτέλεσμα, τα προϊό-
δοι διαπραγμάτευσης του θέματος. Σε τέταρτη ντα της μίμησης (στον πληθυντικό αριθμό συ-
φάση απορρίπτονται, και η τελική πέμπτη νήθως: μιμήσεις). Ο Πλάτων βέβαια θα αποτι-
φάση περιλαμβάνει την αληθινή λύση του ζη- μήσει το έργο της ποίησης (καθώς και όλων
τήματος ως αναγκαστική συνέπεια. των καλών τεχνών) με μέτρο τις ιδέες. Οπως
Η Μιμάμσα αντιπροσωπεύει τη θεωρία για το είναι γνωστό, ο κόσμος των αισθητών, κατά
αλάθητο των Βεδών και τη θεωρία για τις ση- τον Πλάτωνα, είναι "είδωλον" (=μίμηση) του α-
μασίες που έχει ο ήχος. Η σανσκριτική, η ιερή ληθινού κόσμου των ιδεών. Αυτόν τον κόσμο
γλώσσα των Βεδών, δεν είναι μια ιστορική των αισθητών μιμούνται οι καλλιτέχνες, το μί-
γλώσσα που στηρίζεται στο γεγονός της γενι- μημα του αληθινού, ώστε τα έργα τους είναι
κευμένης χρήσης της, αλλά η ακτινοβολία του μίμηση μιμήσεως (598b) και ο καλλιτέχνης, ε-
είναι (sat) στον ήχο (shabda). Από αυτή τη δια- πομένως, είναι "τρίτος από της αληθείας"
πίστωση εκπηγάζει η δύναμη των ιερών "μά- (597θ). Μολονότι στα έργα του Πλάτωνα η έν-
ντρας" (φράσεων με ειδική χρήση στον διαλο- νοια της μίμησης έχει διάφορες αποχρώσεις
γισμό, γιόγκα* κ.λπ.) και των βεδικών ύμνων και διαφορετικό περιεχόμενο, είναι σαφές ότι
να συναντούν τη ζώσα αλήθεια και να επενερ- έχει αρνητική σημασία και αποβαίνει εις βάρος
γούν μαγικά. Από αυτές τις απίθανες δυνατό- της τέχνης ο χαρακτηρισμός της ως μιμητικής.
τητες εκπηγάζει και η αποτελεσματικότητα Σε μερικές περιπτώσεις, η μίμηση έχει τη ση-
των θυσιών και όχι από θεϊκή επενέργεια. Οι μασία της συμβολικής παράστασης ή γενικώς
διδασκαλίες αυτές της Μιμάμσα οδήγησαν της έκφρασης συναισθημάτων, όπως π.χ. συμ-
πολλούς ερευνητές να πιστεύουν ότι το φιλο- βαίνει με τη γλώσσα, η οποία εκφράζει τα
σοφικό αυτό σύστημα δεν δέχεται την ύπαρξη πράγματα (ηχητική ή φωνητική απομίμηση:
του θεού. Παρ' όλα αυτά τόσο η Μιμάμσα όσο Κρατύλ. 423) ή συναισθήματα της ψυχής:
και η επίσης αθεϊστική San Khya* λίγο μπόρε- Πόλη. 382 b: "το εν τοις λόγοις μίμημά τι του
σαν να ενοχλήσουν την πλούσια σε μεταφυσι- εν τη ψυχή εστίν παθήματος". (Στην ίδια γραμ-
κές ανησυχίες ινδική πίστη. Η Μιμάμσα αρνεί- μή στο σημείο αυτό κινείται και ο Αριστοτέ-
ται την άποψη για την περιοδική δημιουργία λης*: Περίερμ." 16α 26 και Ρητορ. 1404α 21).
και καταστροφή του σύμπαντος. Δέχεται όμως Βασική αντίληψη του Πλάτωνα, λοιπόν, είναι
τη σταθερή λειτουργία του γίγνεσθαι και της ότι η μίμηση είναι πάντοτε απομίμηση ή ανα-
φθοράς χωρίς τη συστηματική κυκλική εμφάνι- παράσταση, όχι πάντως δημιουργική ενέργεια
σή της. του καλλιτέχνη ή γενικότερα της ψυχής.
Βιβλιογρ.: Η. Zimmer, Philosophie und Religion Indiens, Οπως σε πολλά άλλα έτσι και στο θέμα της μί-
Frankfurt an Main, 1973. μησης ο Αριστοτέλης παραλαμβάνει την έν-
Αλέξ. Καριώτογλου νοια και τη χρήση της μίμησης από τον Πλάτω-
να, την χρησιμοποίησε όμως τελείως διαφορε-
μίμηση. To ρήμα "μιμείσθαι" συναντάμε για τικά, της προσέδωσε περιεχόμενο και νόημα
πρώτη φορά στον ομηρικό ύμνο Εις Απόλλωνα βαθύτερο και καθόλα θετικό για την αποτίμηση
(στιχ. 163), όπου περιγράφεται ο χορός των της τέχνης. Δεν υπάρχει βέβαια στο σύστημα
Δηλιάδων (αδελφών νήσων της Δήλου). Η του Αριστοτέλη η μεταφυσική βάση, δηλαδή οι
πρώτη χρήση του όρου αυτού, λοιπόν, προέρ- ιδέες, που ανάγκαζε τον Πλάτωνα να καταδι-
χεται από την περιοχή της ορχηστικής. Ο Πλά- κάσει τη μίμηση. Ετσι, ως πρώτο βήμα, όταν ο
των* όμως μεταχειρίστηκε πρώτος τη μίμηση καλλιτέχνης μιμείται τα αισθητά, δεν είναι πια
ως βάση για την επιστημονική θεωρία της τέ- "τρίτος από της αληθείας", όπως τον έβλεπε ο
χνης. Φαίνεται ότι τη χρήση του όρου αυτού Πλάτων, αλλά "μιμείται", δηλαδή αναπαριστά-
παραλαμβάνει από τη μουσική του 5ου π.Χ., νει δημιουργικά τα ίδια τα πράγματα με την α-
ίσως από τον Δάμωνα, διάσημο μουσικό της ε- λήθεια τους, ή τις πράξεις, δηλαδή τα ηθικά ε-
ποχής. Με τον όρο μιμητική ή μιμήσεις ο Πλά- νεργήματα του ανθρώπου, χωρίς τη διαμεσο-
των αρχικά εννοεί τη μουσική και τη γυμναστι- λάβηση κάποιου άλλου. Ο Αριστοτέλης όχι
κή, διευρύνει όμως στο 2ο και 3ο βιβλίο της μόνο δεν καταδικάζει τη μίμηση, αλλά τη θεω-
Πολιτείας' του το νόημα και εννοεί όλες τις ρεί ουσιαστικό γνώρισμα του ανθρώπου και

281
μίμηση

του ζώου γενικότερα ως γένους· ο άνθρωπος κλαστική και τη συντελεστική εξάρτηση δεν δί-
μάλιστα χαρακτηρίζεται ως "μιμητικώτατον νουν επαρκή ερμηνεία για τη διαμόρφωση της
των ζώων και τας μαθήσεις ποιείται διά μιμή- συμπεριφοράς, διατύπωσαν τη "θεωρία της
σεως τας πρώτας" (Ποιητ. 4, 1448b 7-8). Σ" κοινωνικής μάθησης" (social learning). Σύμφω-
αυτό το βασικό ένστικτο της μίμησης στηρίζει να με τον Bandura, υπάρχουν συμπεριφορές οι
ο φιλόσοφος την ερμηνεία και τη γένεση της οποίες δεν μαθαίνονται με κανένα είδος ενί-
τέχνης, ιδιαίτερα της τραγωδίας, την οποία θε- σχυσης· μπορούμε να μάθουμε παρατηρώντας
ωρεί ως "μίμησιν πράξεων και βίου" (1450α 16). απλώς τη συμπεριφορά άλλων ανθρώπων και
Η μίμηση βέβαια στην τέχνη δεν νοείται ως ρε- τα αποτελέσματα αυτών των συμπεριφορών,
αλιστική αναπαράσταση εξωτερικών τύπων, μέσω δηλαδή μιας αντιπροσωπευτικής ενίσχυ-
αλλά του ήθους των δρώντων προσώπων/των σης (vicarious reinforcement) -όπως την ονόμα-
πραττόντων, προκειμένου περί της τραγωδίας, σε. Ετσι ο Bandura μελέτησε πώς τα μικρά παι-
ή "του είδους του εν τη ψυχή", όπως λέγει ο διά μαθαίνουν την επιθετική συμπεριφορά από
Αριστοτέλης (Μεταφ. 1032b 23). Έτσι ο σταγι- τους μεγάλους, εκδηλώνοντας και τα ίδια επι-
ρίτης φιλόσοφος ανήγαγε τη μίμηση σε θεμε- θετικότητα. Στο πείραμα που έκανε, έβαλε παι-
λιώδη χαρακτηριστικό της τέχνης γενικώς και διά να παρατηρήσουν ενηλίκους επιθετικούς
της προσέδωσε καλλιτεχνική αξία και ερμη- και μη επιθετικούς και στη συνέχεια εξέτασε
νευτική δύναμη. τον βαθμό που τα παιδιά μιμήθηκαν τη συμπε-
Η έννοια της μίμησης ως απλής αναπαράστα- ριφορά που προηγουμένως είχαν παρατηρή-
σης εξωτερικών τύπων ή και ως απομίμησης ε- σει. Με τη διεξαγωγή του πειράματος αυτού ο
ξακολούθησε ασφαλώς να υπάρχει και μετά Bandura επιβεβαίωσε τις υποθέσεις του για τη
την καταξίωσή της από τον Αριστοτέλη. Στη μιμητική μάθηση. Τα παιδιά εκδήλωσαν παρό-
μετακλασική εποχή, και κυρίως στη Ρητορική, μοια συμπεριφορά μ' αυτή που είχαν παρατη-
η μίμηση (ως imitatio πια στους Ρωμαίους) ση- ρήσει. Χαρακτηριστικό είναι ότι βρέθηκε πως
μαίνει τη μίμηση κλασικών προτύπων, στην πε- το φύλο του προτύπου επηρεάζει τα παιδιά,
ρίπτωση του λόγου των Αττικών ρητόρων κ.λπ. όπως επίσης και η σχέση τους με το πρότυπο
(ατπκισμός). Με το ίδιο νόημα συναντάμε τον (όσο περισσότερο ένα παιδί εκτιμά το πρότυπο
όρο αυτό και στην Αναγέννηση, καθώς και στη τόσο πιο πολύ θα μιμηθεί τη συμπεριφορά
νεότερη εποχή. του). Είναι γεγονός ότι η μίμηση παίζει πολύ
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσω-
Βιβλιογρ.: Η. Koller, Musik und Dichtung im alten
Griechenland, 1963.- του ίδιου, Die Mimesis in der Antike.
πικότητας του ατόμου.
Nachahmung. Darstellung, Ansdruck, 1954 - W. Weidlé,
Βιβλιογρ.: Bandura Α., Social learning theory, Englewood
Vom Sinn der Mimesis, στο "Eranos" 31 (1962), ο. 249-
Cliffs, Prentice Hall, 1977 - του Ιδιου, Aggression: A social
273.· G. Sorttom, Mimesis and Art, Uppsala, 1966.- P.
learning analysis, Englewood Cliffs. Prentice Hall, 1973-
Maraux. La Mimesis dans les théories anciennes de la
danse, de la musique et de la poésie, στο "Etud. class", Bandura A. - R. Walters, Social learning and personality
Namur 1955, o. 3-13 - L. Golden, Mimesis and katharsis, development. Holt, Rinehart & Winston, 1963.
στο "Class. Philol." 64 (1969), σ. 145-153. Βασιλική Παππά
Βασ. Κύρκος
Μινγκ Τσια. Φιλοσοφική σχολή στην κινέζικη
μίμηση στην ψυχολογία. Μίμηση είναι η αντι- σκέψη, γνωστή με το όνομα "σχολή των ονο-
γραφή της συμπεριφοράς ενός ατόμου, το μάτων" ή "σχολή των διαλεκτικών" ή και
οποίο αποτελεί πρότυπο. Η μίμηση μπορεί να "σχολή των σοφιστών". Οι εκπρόσωποι της
γίνεται είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Πειρά- σχολής αυτής χρησιμοποιούσαν μια σειρά πα-
ματα που έχουν γίνει τόσο με ζώα όσο και με ράδοξων συλλογισμών για να αποδείξουν τη
ανθρώπους έχουν δείξει ότι η παρατήρηση της σχετικότητα της ορθότητας προτάσεων, που
συμπεριφοράς ενός προτύπου οδηγεί τον πα- το κύρος τους δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί.
ρατηρητή στην αναπαραγωγή παρόμοιας συ- Παράλληλα ήθελαν να τονίσουν την ανάγκη
μπεριφοράς. Στη μίμηση μιας συμπεριφοράς μεγαλύτερης ακρίβειας στην έκφραση. Είναι
συχνά παίζει ρόλο η αμοιβή ή τιμωρία που ακο- αλήθεια ότι οι σοφιστές με τον τρόπο αυτό α-
λουθεί τη συμπεριφορά του προτύπου. Οι ποδείκνυαν στους ανθρώπους ότι δεν έπρεπε
Bandura και Walters ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με να εμπιστεύονται τους συνανθρώπους τους ως
τη μιμητική μάθηση (imitation learning) και τόνι- προς την ικανότητα των γνώσεών τους. Σημα-
σαν τη σημασία της. Πιστεύοντας ότι οι θεω- ντικότεροι εκπρόσωποι της σχολής αυτής είναι
ρίες του συμπεριφορισμού* για την αντανα- ο Jui Shih και ο Kung-sun Lung. Πολλοί ιστορι-

282
 Μιντ

κοί της κινεζικής φιλοσοφίας τους συγκρίνουν 1935.- Toword move vivid Utopia, New York,
με τους αρχαίους έλληνες σοφιστές. 1970.
Βιβλιογρ.: Δ. Βελισοαρόπουλου, Ιστορία της Κινεζικής Δ. n.
φιλοσοφίας, τ. Α", εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1981.
Αλέ£ Καριώτογλου Mivt (Mead) Τζωρτζ Χέρμπερτ (27/2/1863,
Μασσαχουσέτη - 26/4/1931, Σικάγο). Αμερικα-
Μινκόφσκι Χέρμαν (Minkowski Hermann 1864- νός κοινωνιολόγος και κοινωνικός ψυχολόγος,
1909). Μεγάλος Γερμανός μαθηματικός, λι- θεωρούμενος ως ο πρόδρομος της Σχολής της
θουανικής καταγωγής. Υπήρξε καθηγητής της Συμβολικής Διαντίδρασης, γνωστής και ως
Ελβετικής Ομοσπονδιακής Πολυτεχνικής Σχο- "Σχολής του Σικάγου"*, στο Πανεπιστήμιο του
λής της Ζυρίχης (ΕΤΗ) από το 1896 έως το οποίου ο Μιντ ήταν καθηγητής. Η βασική θέση
1902. της Σχολής είναι ότι η κοινωνία μεταβάλλεται
Περίφημη ήταν η εργασία του σχετικά με τη διαρκώς με την αλληλόδραση (διαντίδραση)
θεωρία των τετραγωνικών μορφών, που τον ο- μεταξύ των μελών της. Οι σημασίες των πραγ-
δήγησε παραπέρα στην ανάπτυξη μιας γεωμε- μάτων δεν είναι δεδομένες αλλά προκύπτουν
τρικής θεωρίας αριθμών. Σπουδαιότερη όμως από τη χρήση των πραγμάτων που κάνουν οι
ήταν η επινόηση από τον Minkowski της έννοι- άνθρωποι. Ετσι, η σημασία προκύπτει από τις
ας του "χωρο-χρόνου" (Space-time), που απο- συμβολικές ερμηνείες των χρηστών των πραγ-
τέλεσε τη βάση ανάπτυξης της θεωρίας της μάτων. Για τον Μιντ, μέσω της ανταλλαγής
"σχετικότητας", γεγονός που ομόλογησε και ο των σημαινόντων συμβόλων, όπως αυτά της
ίδιος ο Einstein. Σύμφωνα με μια παρατήρηση γλώσσας, επιτυγχάνεται η κοινωνική δράση.
του ίδιου του Minkowski, που έκανε τον Σε- Ως προς τη διαμόρφωση του εαυτού, ο Μιντ
πτέμβριο του 1908, ο χώρος και ο χρόνος δεν διατύπωσε μια παρεμφερή προς εκείνη του
μπορούν να νοηθούν ως δύο χωριστές οντότη- Κούλεϋ* θεωρία: ο εαυτός δεν υπάρχει εξ
τες αλλά αυτό που θα διατηρήσει μια ανεξάρ- αρχής αλλά διαμορφώνεται μέσα από τη διαδι-
τητη πραγματικότητα είναι ένα είδος συνένω- κασία της κοινωνικής εμπειρίας και δραστηριό-
σης αυτών των δύο. Ο μαθηματικός φορμαλι- τητας. Ο εαυτός είναι ταυτόχρονα υποκείμενο
σμός της έννοιας του χωρο-χρόνου συνίσταται και αντικείμενο (Mind, Self and Society, 1934).
στις τρεις διαστάσεις του χώρου και στην τέ- Διέκρινε δύο όψεις του εαυτού: το "εμέ" (Me),
ταρτη διάσταση του χρόνου, που εισέρχεται την αντικειμενική όψη, δηλαδή τον κοινωνικά
στους νόμους της φύσης, όπως ακριβώς και οι διαμορφούμενο εαυτό, στατικό και προβλέψι-
χωρικές διαστάσεις. Το συνεχές με τις τέσσε- μο, και το "εγώ" (I), που εκπροσωπεί τα έμφυτα
ρεις διαστάσεις ονομάστηκε από τον Min- χαρακτηριστικά, απρόβλεπτο και ενστικτώδη,
kowski "κόσμος" και το σημείο-γεγονός αυτού που αναπτύσσεται κάτω από την επίδραση του
του συνεχούς "σημείο" του κόσμου. "εμέ". Η κοινωνικοποίηση του παιδιού πραγμα-
Γι ώργος Οικονόμου τώνεται με την υιοθέτηση του τρόπου συμπερι-
φοράς που έχουν οι άλλοι και μέσα από την ει-
Μιντ (Mead) Μάργκαρετ (1901-1978). Αμερι- κόνα που βλέπει να σχηματίζουν οι άλλοι γΓ
κανίδα ανθρωπολόγος και ενεργό στέλεχος αυτό. Ο Μιντ διέκρινε τους "άλλους" σε δύο
του φιλειρηνικού, αντιρατσιστικού, οικολογι- βασικές κατηγορίες: τους "σημαντικούς άλ-
κού και οικουμενικού κινήματος. Βάσει των ε- λους" (του άμεσου οικογενειακού περιβάλλο-
ρευνών της (περί απουσίας κρίσης της εφηβεί- ντος) και τους "γενικευμένους άλλους" (άτομα
ας σε αρχαϊκές κοινωνίες κ.λπ.) υιοθετεί τη άλλων ομάδων με τις οποίες έρχεται σταδιακά
θέση περί κοινωνικού - πολιτισμικού προσδιο- το παιδί σε επαφή). Ο Μιντ τόνισε τη σημασία
ρισμού φαινομένων που στην παράδοση, π.χ. της συμπεριφοράς των "σημαντικών άλλων"
του φρουδισμού, θεωρούνται a priori βιολογικά για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του
προκαθορισμένα (οιδιπόδειο σύμπλεγμα, σε- παιδιού. Η διάκρισή του αυτή είναι από τις με-
ξουαλική συμπεριφορά κ.λπ.). Συγκρότησε ου- γάλες συνεισφορές του στην κοινωνιολογική
τοπικό σχεδίασμα οικουμενικού "πολιτισμού θεωρία. Επίσης ο Μιντ έδωσε μεγάλη σημασία
της συμμετοχής". Εργα της: Coming of Age in στο παιγνίδι, διακρίνοντας τρία στάδια (μιμητι-
Samoa, New York, 1928.- Growing up in New κό, ελεύθερου παιγνιδιού και οργανωμένου
Guinea, New York, 1930.- Sex and Tempera- παιγνιδιού) ανάλογα με τον δημιουργικό ρόλο
ment in Three Primitive Societies, New York, του παιδιού α' αυτό. Ο Μιντ τόνισε ακριβώς

283
ΜΙτιν

αυτόν τον δημιουργικό ρόλο του ατόμου ως υ- η μαρξική διδασκαλία για την ιδεολογία και τη
ποκειμένου που δρα και όχι απλά αντιδρά στις συνείδηση ("φετιχισμός του εμπορεύματος",
κοινωνικές συνθήκες. Για τον Μιντ, όπως και κ.ά.) αποτελεί πολύτιμη συμβολή στη μελέτη
τον Κούλεϋ, η διαμόρφωση της ταυτότητας των θρησκευμάτων. Προσπαθεί επίσης να φω-
του ατόμου είναι αδιανόητη εκτός κοινωνίας τίσει τις κοινωνικές-οντολογικές και ιστορικές
και κοινωνικής διαντίδρασης. ρίζες της θρησκείας, τη θέση της στο σύστημα
Δημ. Τσαταούλης της κουλτούρας (αντιπαράθεση με την επιστή-
μη, την ηθική, την πολιτική, την τέχνη), θεωρώ-
ΜΙτιν Μαρκ Μπορίσοβιτς (1901-1987). Ο επίση- ντας τη θρησκεία ως έναν από τους τρόπους
μος ηγέτης της σοβιετικής φιλοσοφίας στις δε- για την επίλυση των θεμελιωδών υπαρξικών
καετίες 1930-1950, Ακαδημαϊκός. Κατά την προβλημάτων του ανθρώπου. Εργα: Διάλογος
άποψή του, το καθήκον της σοβιετικής φιλοσο- μαρξιστών και χριστιανών, Μόσχα, 1974.-
φίας ήταν η υπηρέτηση του κόμματος, η ερμη- Μαρξιστές και Χριστιανοί, Μόσχα, 1988.
νεία και ο σχολιασμός των έργων των κλασικών θεοχ. Κεσοίδης
του μαρξισμού, η θεωρητική δικαίωση της πολι-
τικής των ηγετών του ΚΚΣΕ και της σοβιετικής Μιχαήλ Αποστόλης. Ελληνας λόγιος του 15ου
κυβέρνησης. Ο ίδιος έγραψε ότι κατά την εξέ- αιώνα. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το
ταση οποιουδήποτε φιλοσοφικού προβλήματος 1422 και πέθανε στην Κρήτη το 1480. Υπήρξε
είχε ως γνώμονα την εξής αρχή: "να καταλάβει μαθητής του Ιωάννη Αργυρόπουλου*, τον
όσο το δυνατόν καλύτερα κάθε λέξη και κάθε οποίο και διαδέχτηκε στην έδρα της ελληνικής
σκέψη του σοφού ηγέτη Στάλιν και να την ε- φιλολογίας του Μουσείου του Ξενώνος στην
φαρμόσει στην επίλυση των φιλοσοφικών θεμά- Κωνσταντινούπολη. Ήταν από τους πιο αδιάλ-
των" ( Τα μαχητικά καθήκοντα της υλιστικής δια- λακτους οπαδούς του Γεωργίου Γεμιστού -
λεκτικής, Μόσχα, 1936, σ. VIII). Αυτό το πνεύμα Πλήθωνα* και ένθερμος πλατωνιστής- γΓ αυτό
του δογματισμού και της επιφανειακής αφομοί- και κατηγορήθηκε ότι πίστευε στους αρχαίους
ωσης των κειμένων, καθώς και η πολιτικοποίη- θεούς και αναγκάστηκε να υποβάλει ομολογία
ση και ο εκσταλινισμός της φιλοσοφίας που πίστεως. Μετά την άλωση βρίσκει καταφύγιο
καλλιέργησαν ο Μίτιν και οι ομοϊδεάτες του ε- στην Κρήτη όπου ιδρύει, στη Γόρτυνα, ένα α-
πέδρασε αρνητικά στη φιλοσοφική σκέψη της ντιγραφικό εργαστήριο και ασχολείται με την
αντιγραφή έργων της αρχαίας ελληνικής
ΕΣΣΔ και επί δύο δεκαετίες περιόρισε την ιδεο-
γραμματείας, και κυρίως έργων του Πλάτωνα*
λογική έρευνα στη χώρα. Ο Μίτιν υπήρξε ένας
και του Πλήθωνα. Το 1461 λαμβάνει ενεργά
από τους συγγραφείς και αρχισυντάκτες της
μέρος στη διαμάχη πλατωνικών - αριστοτελι-
Ιστορίας της Φιλοσοφίας (τ. 1-5, Μόσχα, 1957-
κών με το έργο του Προς τας υπέρ Αριστοτέ-
62), καθώς και του πολύτομου έργου Η Μαρξι-
λους περί ουσίας κατά Πλήθωνος Θεοδώρου
στική - λενινιστική διαλεκτική. Από τα έργα του:
του Γαζή αντιλήψεις, όπου ασκεί δριμεία κριτι-
Η πείρα του Οκτώβρη και οι νομοτέλειες της σο-
κή στο ομώνυμο έργο του αριστοτελικού φιλο-
σιαλιστικής επανάστασης, Μόσχα, 1967. σόφου Θεόδωρου Γαζή*. Η επίθεσή του αυτή
Θεοχ. Κεσσίδης
καταδικάστηκε ακόμη κι από τον ίδιο τον Βησ-
σαρίωνα*, ήπιο πλατωνιστή φιλόσοφο, την εύ-
Μιτρόχιν Λιεφ Νικολάγιεβιτς (1930). Ρώσος νοια του οποίου προσπάθησε ο Αποστόλης να
φιλόσοφος και θρησκειολόγος, καθηγητής. Δι- εξασφαλίσει με το έργο του. Στην κριτική του
ευθυντής του περιοδικού "Ομπσέστβενιγιε να- απάντησε ο Ανδρόνικος Κάλλιστος* με το
ούκι" ("Οι κοινωνικές επιστήμες") της Ακαδη- έργο του Προς τας Μιχαήλου Αποστόλου κατά
μίας Επιστημών. Στα έργα του ερευνά τη θέση Θεοδώρου αντιλήψεις, χρησιμοποιώντας ακό-
του χριστιανισμού στο σύστημα της ευρωπαϊ- μη και ύβρεις εναντίον του.
κής κουλτούρας, την ιστορία και τη σημερινή
κατάσταση του προτεσταντισμού και άλλων Βιβλιογρ.: Ν. Κ. Ψημμένος, Η ελληνική φιλοσοφία, τ. Α'
(Γνώση, Αθήνα, 1988).- Χ. Γ. Πατρινέλης, Νόθα, ανύπαρ-
παραλλαγών του χριστιανισμού. Ασκεί κριτική
κτα και σιιγχεόμενα προς άλληλα έργα του Μιχαήλ Απο-
στον Μαρξ* και τον Ενγκελς* για τις απόψεις στόλη, "Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών",
τους για τη θρησκεία, που τις θεωρεί μονό- 3 0 / 1 9 6 0 σο. 202-213.
πλευρες, και για την αγνόηση εκ μέρους τους Αθαν. Κοκολόγος
των υπαρξικών προβλημάτων που έχουν
σχέση με τη θρησκεία. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι Μιχαήλ Εφέσιος (11ος μ.Χ. αι.). Αριστοτελικός

284
 Μιχαήλοφ

φιλόσοφος. Ανήκει στην ομάδα των φιλοσό- Μιχαήλ Κηρουλάριος (περ. 1000-1058). Πα-
φων της Βυζαντινής Αναγέννησης (Μιχαήλ τριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1043-1058).
Ψελλός*, Ιωάννης Ιταλός*, Ευστράτιος Νικαί- Στις μέρες του συντελέστηκε το σχίσμα της
ας* κ.ά.), η οποία προσπαθεί να επανασυνδέ- Δυτικής από την Ανατολική Εκκλησία (1054).
σει τη βυζαντινή φιλοσοφία και παιδεία με την Οι πληροφορίες για την πνευματικότητά του
αρχαία ελληνική πνευματική κληρονομιά. Ο προέρχονται κυρίως από τον Μιχαήλ Ψελλό*,
Μιχαήλ, ως σχολιαστής του Αριστοτέλη*, πί- ο οποίος τον επικρίνει για πολλά. Τον κατηγο-
στευε ότι μόνον η αρχαία μέθοδος ερμηνείας ρεί ότι είχε προσχωρήσει στην αστρολογία και
του αριστοτελικού έργου μπορεί να οδηγήσει τον αποκρυφισμό' και ότι επηρεαζόταν από
στην καθαρή γνώση του Σταγειρίτη φιλοσό- μυστικές ονειροφαντασίες, δηλαδή από έναν
φου. Με την αντίληψη αυτή υπομνημάτισε μυστικισμό, που τον έκαμνε δογματικά ά-
έναν μεγάλο αριθμό πραγματειών του Αριστο- καμπτο. Με διαταγή του αυτοκράτορα Κων-
τέλη: Λογική, Ρητορική, τα Μεταφυσικά*, τα σταντίνου Μονομάχου, ο οποίος ήταν αντίθε-
Ηθικά, τα Πολιτικά. Είναι ο πρώτος που σχο- τος προς την αστρολογία, διότι πίστευε ότι με
λίασε τους Σοφιστικούς ελέγχους, έχοντας την επίδρασή της οι πιστοί έχαναν την ελπίδα
υπόψη του τους νεοπλατωνικούς σχολιαστές τους στον Θεό, κατηγόρησε τον Κηρουλάριο
του Αριστοτέλη, τον Θεμίστιο* και τον Πρό- "επ' ελληνισμώ", δηλαδή για ειδωλολατρία, και
κλο*. Στα σχόλιά του στα Ηθικά Νικομάχεια', συγκεκριμένα για τη δοξασία της θείας έ-
βρίσκει την ευκαιρία να διατυπώσει πολύ εν- μπνευσης με ενδιάμεσο την Πυθία, και "επί
διαφέρουσες απόψεις και για την αγωγή των χαλδαισμώ", δηλαδή για μαντική, αστρολογία,
νέων, που θυμίζουν παιδαγωγικές αντιλήψεις μαγεία*, δαιμονολογία και θεουργία. Ο Ψελ-
του Pestalozzi. Προτείνει την ψήφιση νόμων λός βεβαιώνει επίσης ότι πιστεύει σε υλικά
που να διέπουν την αγωγή των παιδιών, ώστε πνεύματα και τον ψέγει, που δεν μπόρεσε να
οι πατέρες, οι οποίοι γνωρίζουν καλύτερα από φέρει σε επαφή κατά τρόπο φιλοσοφικό τις α-
οποιονδήποτε άλλον τη φύση των παιδιών λήθειες του χριστιανισμού με τις δοξασίες και
τους, να μπορούν να τα κατευθύνουν με τρόπο τα ήθη των Ελλήνων, ξεχνώντας ότι δεν υπάρ-
σύμφωνο προς τις ικανότητες και τον χαρα- χει παρά ένα θείο και άυλο πνεύμα. Τέλος, α-
κτήρα τους, και όχι όπως στην εποχή του, ποκαλεί την επιστήμη του Κηρουλαρίου "απόρ-
χωρίς καμιά βοήθεια από μέρους της πολιτεί- ρητον και τελεσπκήν" και προσθέτει ότι αυτός
ας, να αυτοσχεδιάζουν και να παραπαίουν. αγνοεί την επιστήμη που πηγάζει από τον
Βιβλιογρ.: Praechter Κ., Michael von Elessos und Psellos λόγο και την κατάλληλη θεώρηση.
(1931).- Τατάκης Β. Ν.. Η Βυζαντινή φιλοσοφία (1977),
σελ. 206-7. Βιβλιογρ.: Ψελλός Μ., Προς την Σύνοδον κατηγορία του
αρχιερέως, έκδ. L. Brechier, Accusation du patriarche
Απ. Τζαφερόπουλος
Michel Cérulaire (1903).- Σκαμπαλάνοβιτς Ν., Το Βυζαντι-
νό κράτος και η εκκλησία κατά τον 11ο αι. (1984).- Michel
Μιχαήλ Ιταλικός (12ος αι. μ.Χ.). Βυζαντινός ιε- Α., Humbert und Kenjlarios (1925-1930).- Τατάκης Β. Ν.,
ρωμένος και νεοπλατωνικός* φιλόσοφος. Δί- Η Βυζαντινή φιλοσοφία (1977) σελ. 166. 170 κ.λπ.
δαξε στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπο- Απ. Τζαφερόπουλος
λης φιλοσοφία κατά την εποχή του Ιωάννη Κο-
μνηνού (1118-1143). Ο σύγχρονός του Θεόδω- Μιχαήλ Φελλός, βλ. Ψελλός Μιχαήλ
ρος Πρόδρομος' τον αποκαλεί μιμητή του
Πλάτωνα* και δεύτερο Πλάτωνα. Για τη φιλο- Μιχαήλοφ Φέλιξ Τροφίμοβιτς (1930). Σοβιετο-
σοφία έλεγε ότι αυτή είναι ένας ερημίτης, που ρώσος φιλόσοφος, ειδικός στον τομέα της επι-
ασχολείται "περί κόνιν και γραμμάς", επιτρέπο- στημολογίας. Καθηγητής, μέλος της Ακαδη-
ντας στον εαυτό της να εκφράζεται με βεβαιό- μίας Φυσικών Επιστημών της Ρωσίας. Οι ιδέες
τητα για πράγματα που δεν γνωρίζει. Για τη που αναπτύσσει σχετίζονται με το πρόβλημα
θεολογία πίστευε ότι αυτή μαθαίνει τα άρρητα της βασικής αιτίας της ψυχικής, διανοητικής,
και πως, όταν κανείς την πλησιάσει, ρίχνει στη πνευματικής δομής του ανθρώπου και της
θάλασσα όλες τις "απορίες", με τις οποίες η κουλτούρας του. Ερευνά επίσης τις πηγές και
κοσμική σοφία έχει γεμίσει την ψυχή του. τους τρόπους ανάπτυξης της συνείδησης και ι-
Βιβλιογρ.: Treu Μ., Michael Italicos, Β. Ζ. (1695) 1-22.- διαίτερα των δημιουργικών ικανοτήτων της
Cramer (εκδ ), "Anecdola graeca Oxoniensia", III, 158-203, προσωπικότητας. Εργα του: Το καθήκον του
Αλληλογραφία Μιχαήλ Ιταλικού. ανθρώπινου "Εγώ", Μόσχα, 1976'.- The ruddle
An. Τζ. of the self, N.Y., 1978.- Κοινωνική συνείδηση

285
Μιχαηλόφσκι
και αυτοσυνείδηση του ατόμου, Μόσχα, 1990.- βολονταριστικό σύνθημα του Μιχαηλόφσκι:
Παρ' όλα αυτά, η Ιστορία ακολουθεί τον δρόμο "Κάνε ιστορία, κίνησέ την προς την κατεύθυν-
που χάραξε ο Μαρξ, στη συλλογή "Ο Μαρξι- ση των δικών σου ιδανικών, γιατί αυτό είναι η
σμός - τα υπέρ και τα κατά", Μόσχα, 1992. επιταγή των νόμων της ιστορίας" (ό.π., τ. 1, σ.
θεοχ. Κεσσίδης 69). Κατά τον Μιχαηλόφσκι, η στενή ειδίκευση
οδηγεί στη "μονομορφία" της προσωπικότη-
Μιχαηλόφσκι Νικολάι Κονσταντίνοβιτς (1842- τας, στην ασυνεννοησία, στην απάθεια, ακόμη
1904). Ρώσος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, και στην εχθρότητα των ανθρώπων μεταξύ
δημοσιολόγος και θεωρητικός του ναροντνικι- τους. Όταν ο άνθρωπος γίνεται εξάρτημα της
σμού. Ασκησε μεγάλη επίδραση στην κοινωνι- κοινωνικής μηχανής, χάνει την ευτυχία και το
κή σκέψη και στο επαναστατικό κίνημα της Ρω- νόημα της ζωής του. Διέξοδο από την κατά-
σίας. Δέχτηκε την επίδραση του Λαβρόφ* και σταση αυτή, και ιδιαίτερα υπέρβαση των προ-
του Χέρτσεν. στριβών μεταξύ προσωπικότητας και κοινω-
Στις θεωρητικές του απόψεις η ηθική κατέχει, νίας, αποτελεί, κατά τη γνώμη του Μιχαηλόφ-
όπως και σε πολλούς Ρώσους στοχαστές, σκι, ο σοσιαλισμός*. Εργα: "Απαντα", τ. 1 -8,4η
πρωτεύουσα θέση. Στο κέντρο των ανθρωπο- έκδ. Σανκτ-Πέτερμπουργκ, 1906-1914.
λογικών/περσοναλιστικών, κοινωνιολογικών θεοχ. Κεσσίδης
και ηθικών αντιλήψεών του βρίσκεται η ολική,
αρμονικά αναπτυγμένη και ελεύθερη προσωπι- ΜΙχελς (Michels) Ρόμπερτ (1876-1936). Γερμα-
κότητα. Στη γνωσιολογία, η θέση του καθορί- νο-ιταλός ιστορικός και οικονομολόγος, από
ζεται από τη θετικιστική αντίληψη ότι όλες οι τους θεμελιωτές της πολιτικής κοινωνιολο-
γνώσεις προέρχονται από την εμπειρία*, γίας. Σοβαρή επίδραση στο έργο του άσκησαν
έχουν συμβατικό χαρακτήρα και ότι είναι αδύ- οι Σορέλ*, Παρέτο*, Μόσκα* και εν μέρει ο Βέ-
νατον να διεισδύσουμε στην κρυμμένη ουσία μπερ*. Βάσει της ιδέας του αναπόφευκτου του
των πραγμάτων (Εργα, τ. 1, σ. 24). Από την ολιγαρχικού εκφυλισμού όλων των δημοκρατι-
άποψη αυτή είναι αδιάφορο αν "η γνώση για τη κών κομμάτων και συστημάτων, διατύπωσε
φύση είναι αληθινή ή απατηλή" σημασία έχει η τον λεγόμενο "σιδερένιο νόμο της ολιγαρ-
διαδικασία της γνώσης να εξυπηρετεί τις ανά- χίας", κατά τον οποίο "οι μεγάλες οργανώσεις
γκες του ανθρώπου". Εγγύηση για την αποφυ- δίνουν στους αξιωματούχους τους το μονοπώ-
γή αυθαίρετων απόψεων είναι "το κριτήριο της λιο της δύναμης". Κατά τον ΜΙχελς, τους χαρι-
αλήθειας", που κατά τη γνώμη του αποτελεί α- σματικούς ηγέτες διαδέχονται οι απλοί γρα-
ντανάκλαση των συμφερόντων της συντριπτι- φειοκράτες, τους επαναστάτες οι συντηρητι-
κής πλειονότητας των ανθρώπων. Αυτό το κρι- κοί και οι ιδιοτελείς δημαγωγοί, ενώ η ηγετική
τήριο είχε ως πυξίδα η ανθρωπότητα από "τα ομάδα μετατρέπεται βαθμηδόν σε ελίτ*, σε "ε-
βάθη των αιώνων" (όπ. τ. 2, σ. 347). νεργό μειοψηφία". Η έμφαση στις οργανωτι-
Στον τομέα της ιστορίας της φιλοσοφίας, ο κές αξιώσεις διαφορίζει τον Μίχελς από τον
προσανατολισμός στην προσωπικότητα οδή- ψυχολογισμό της ιταλικής θεωρίας των ελίτ
γησε τον Μιχαηλόφσκι στην "υποκειμενική μέ- (Μόσκα, Παρέτο). Οπως εύστοχα παρατηρεί ο
θοδο" της κοινωνιολογίας, στην άποψη ότι η Γκράμσι*, παρόμοιου τύπου νόμοι στερούνται
διαδικασία της γνώσης της κοινωνικής ζωής θεωρητικού - ερμηνευτικού νοήματος, δεδομέ-
συνοδεύεται από υποκειμενικές εκτιμήσεις, νου ότι συνιστούν ταυτολογικές - μηχανιστι-
συνδέεται με συμφέροντα, συμπάθειες ή ιδα- κές γενικεύσεις περιγραφικού χαρακτήρα, ανί-
νικά. Η προσέγγιση της ιστορίας από την κανες ν' αποκαλύψουν αιτιώδη συνάφεια και
άποψη του ηθικού, του δίκαιου και του δέο- νομοτέλεια. Ενώ αρχικά ο Μίχελς αξιολογού-
ντος, σημαίνει ότι η επιστημονική αλήθεια σε αρνητικά τον εν λόγω "νόμο" (από την οπτι-
είναι αξεχώριστη από την ηθική αλήθεια, από κή της σοσιαλδημοκρατίας και ενός ιστορικά
τα ευγενικά ιδανικά που πιστεύει και τη θέλη- πεσιμιστικού ουτοπικού αναρχοσυνδικαλι-
ση που διαθέτει η προσωπικότητα, ο φορέας σμού), μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο άρχισε
αυτής της ελευθερίας και της ευθύνης. Με να τον ερμηνεύει θετικά ως μονόδρομο για την
άλλα λόγια, το υπάρχον (η αντικειμενική πο- ανάδειξη των "αρίστων" και εκλεκτών, προ-
ρεία των πραγμάτων) και το δέον (τα ιδανικά) σχωρώντας σε αυταρχικές και φιλοφασιστικές
συμπίπτουν, αλλά με κέντρο του βάρους στο θέσεις. Εργα του: Zur Sociologie des Partei-
πρέπον έναντι του υπάρχοντος. Απ" εδώ και το wesens in der modern Démocratie, Berlin,

286
 μνήμη
1970.- Antologia di scritti sociologici, Bologna, νεργητική συμμετοχή του ατόμου στη συγκρά-
1980. τηση των πληροφοριών και κατηγόρησε τον
Δ. Πατέλης Ebbinghaus για αγνόηση του σύνθετου χαρα-
κτήρα της μνήμης, η οποία δεν μπορεί να με-
μνήμη. Η μνήμη αποτελεί μια βασική γνωστική λετηθεί μόνο με "ψευδολέξεις". Η μνήμη, κατά
λειτουργία. Οι γνωστικές διαδικασίες που συ- τον Bartlett, στηρίζεται κατεξοχήν στην από-
ντελούν στη συγκράτηση των πληροφοριών, κτηση και συγκράτηση πληροφοριών με εννοι-
έτσι ώστε αυτές να αποτελέσουν "γνώσεις", ολογικό περιεχόμενο, ισχυρισμός ο οποίος α-
συνιστούν τη λειτουργία της μνήμης. Μνήμη πετέλεσε τη βάση των μελετών του. Η πειρα-
είναι η ικανότητα που έχει το άτομο να συ- ματική μέθοδος του Bartlett βασίστηκε στη
γκρατεί και να αναπαράγει μια πληροφορία "σταδιακή αναπαραγωγή των προσληφθεισών
μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Ο ρόλος πληροφοριών". Π.χ., το άτομο καλούνταν να α-
της μνήμης κατά τη μαθησιακή διαδικασία είναι ναπαράγει ό,τι είχε μάθει ή ακούσει αμέσως,
πρωταρχικός. Η μνήμη, εξάλλου, αποτελεί ση- μετά από λίγο, μετά από μερικές ώρες, μετά
μαντικό παράγοντα στην αξιολόγηση της νοη- από μία βδομάδα κ.λπ. Από αυτές τις μελέτες
μοσύνης του ατόμου. Η Γνωστική Ψυχολογία* ο Bartlett συμπέρανε ότι η μνήμη χαρακτηρίζε-
ασχολήθηκε διεξοδικά με τη λειτουργία της ται από μια τάση περιληπτικής συγκράτησης
μνήμης: με το πώς συγκρατούνται οι πληροφο- και πρότεινε τη "θεωρία των σχημάτων", όπου
ρίες και πώς ανασύρονται ευκολότερα. Η συ- ως "σχήματα" ορίζονται τα γνωστικά πλαίσια
γκρότηση και η ανάσυρση των πληροφοριών α- τα οποία επηρεάζουν την απόκτηση και συ-
ποτελούν τα δύο βασικά στάδια της μνημονι- γκράτηση των πληροφοριών. Και η θεωρία του
κής λειτουργίας. Η συγκράτηση των πληροφο- Bartlett (ο οποίος δημοσίευσε το 1932 το βι-
ριών επηρεάζεται τόσο από ενδογενείς παρά- βλίο του Remembering) άσκησε πολύ μεγάλη
γοντες (μηχανισμοί συγκράτησης, διαδικασίες επίδραση στη μελέτη της μνήμης παρά την α-
ελέγχου) όσο και από εξωγενείς παράγοντες. σάφειά της και τις αδυναμίες που παρουσιάζει.
Από την αρχαιότητα, η λειτουργία της μνήμης Ο Ebbinghaus και ο Bartlett αποτελούν τους εκ-
απασχόλησε σοβαρά τον άνθρωπο (Πλάτων* προσώπους των δύο βασικών θεωρητικών κα-
κ.ά.) και πιο συστηματικά από τον 17ο αι. Ου- τευθύνσεων στον χώρο της μνήμης. Αλλοι ε-
σιαστικές όμως απαντήσεις στα ερωτήματα ρευνητές όπως οι Hebb, Broadbent, Peterson
της μνημονικής λειτουργίας έδωσε η Γνωστική και άλλοι, πρότειναν ένα πολυδομικό μοντέλο
Ψυχολογία από τα τέλη του 19ου αι. Συγκεκρι- μνήμης, το οποίο αποτελείται από τρία στάδια:
μένα, πρώτος ο Η. Ebbinghaus, το 1879, μελέ- α) το στάδιο της αισθητηριακής συγκράτησης,
τησε πειραματικά τη μνήμη. Έως τότε η μνήμη β) το στάδιο της βραχυπρόθεσμης μνήμης και
αποτελούσε ένα κατεξοχήν φιλοσοφικό πρό- γ) το στάδιο της μακροπρόθεσμης μνήμης. Το
βλημα. Ο Ebbinghaus θέλησε να μελετήσει στάδιο της αισθητηριακής συγκράτησης (οπτι-
τους παράγοντες συγκράτησης των προσλαμ- κή, ακουστική, γευστική, οσφρητική, απτική
βανομένων πληροφοριών. Η πειραματική τε- μνήμη) χαρακτηρίζεται από μεγάλη ικανότητα
χνική που χρησιμοποίησε ήταν οι "ψευδολέ- αλλά από περιορισμένη χρονική διάρκεια της
ξεις", δηλαδή σύνολα γραμμάτων χωρίς σημα- συγκράτησης. Ο Neisser ονόμασε το στάδιο
σιολογικό περιεχόμενο. Με τις μελέτες που αυτό "εικονική μνήμη" (iconic memory). Στο στά-
έκανε κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τόσο πε- διο της βραχυπρόθεσμης μνήμης γίνεται η ανα-
ρισσότερες πληροφορίες συγκρατούνται όσο γνώριση μερικών πληροφοριών του σταδίου της
περισσότερος χρόνος αναλώνεται για την α- αισθητηριακής συγκράτησης. Η διάρκεια συ-
πόκτηση τους. Οι μελέτες αυτές υπήρξαν α- γκράτησης των πληροφοριών στη βραχυπρόθε-
ναμφίβολα πρωτοποριακές και έδωσαν σημα- σμη μνήμη είναι σύντομη (30" περίπου). Για να
ντικότατη ώθηση στη μελέτη της μνημονικής μη χαθούν οι πληροφορίες, πρέπει να περάσουν
λειτουργίας, στερούνταν όμως ενός ευρύτε- στο στάδιο της μακροπρόθεσμης μνήμης, κάτι
ρου θεωρητικού πλαισίου. Επιπλέον ο Eb- που επιτυγχάνεται με μια λειτουργία εσωτερι-
binghaus παρουσίασε κάπως μονοδιάστατα τη κής επανάληψης των πληροφοριών.
μνήμη, αγνοώντας τον πολύπλοκο χαρακτήρα Βιβλιογρ.: Bartlett F. C., Remembering, Cambridge Uni-
της. Λίγο αργότερα ο F. Bartlett συνέχισε τη versity Press, 1932.- Neisser U., Memory observed:
μελέτη της μνήμης, ασκώντας δριμύτατη κριτι- Remembering in Natural Contexts, Freeman, 1982.- Κ. Δ.
Πόρποδας. Η διαδικασία της μάθησης, Αθήνα, 1985.
κή στον Ebbinghaus. Ο Bartlett τόνισε την ε-
Βασιλική Παππά

287
Μνήσαρχος

Μνήσαρχος (2ος αι. π.Χ.). Στωιικός φιλόσο- ριθμούς ως σύμβολα, επειδή τους έλειπε η ικα-
φος. Υπήρξε μαθητής του Παναίτιου* του Ρό- νότητα να εκφράζουν τα διανοήματά τους με
διου, του θεμελιωτή της Μέσης Στοάς. Ελάχι- λέξεις. Κατά τον Μοδεράτο η μονάδα είναι το
στα είναι τα αποσπάσματα από το έργο του σύμβολο της ηρεμίας και της αρμονίας και η
Μνησόρχου που σώζονται στο "Ανθολόγιο" δυάδα της αλλαγής (μεταβολής) και του πολ-
του Στοβαίου (Ηθικά - φυσικά I, σελ. 23). λαπλασιασμού. Την "περί αριθμών" θεωρία του
An. τζ. Πυθαγόρα* τη συγκέντρωσε σε 11 βιβλία. Απο-
σπάσματα των έργων του μας σώζουν οι Πορ-
Mo Τσε. Κινέζος φιλόσοφος, ιδρυτής μιας από φύριος* (Βίος Πυθαγόρου, σελ. 87) και Στοβαί-
τις σημαντικότερες φιλοσοφικές σχολές της ος* (Ηθικά - Φυσικά I, σελ. 8, "Εκ των Μοδερά-
αρχαίας Κίνας. Έζησε μεταξύ του 479 και του του Πυθαγορείου").
381 π.Χ. Λίγα στοιχεία έχουν διασωθεί για τη Απ Τζ.
ζωή του. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Mo
και το όνομά του Τι, στην ιστορία όμως έμεινε Μοίρα και μοιρολατρία. Η Μοίρα (από το "μεί-
γνωστός ως Mo Τσε, που σημαίνει ο "δάσκα- ρομαι": μοιράζω ή παίρνω το μερίδιο μου), συ-
λος Mo". Στα πρώτα χρόνια της δράσης του δί- νώνυμη της Τύχης, της Ανάγκης και της Νεμέ-
δασκε περιοδεύοντας την Κίνα και καλούμε- σεως, απαντάται στον Όμηρο* ("Μοίρα" και
νος από άρχοντες να αναπτύξει τις διδασκα- "Αίσα") ως υπέρτατη θεά, σύνθρονη του Διός.
λίες του κατά τη συνήθεια της εποχής. Αργό- Στον Ησίοδο* αντικαθίσταται από τρεις, υπο-
τερα σταμάτησε τις περιοδείες και πέρασε την δεέστερες των Ολυμπίων, θεότητες, την
υπόλοιπη ζωή του διδάσκοντας. Κλωθώ, τη Λάχεση και την Ατροπο, από τις ο-
Υπήρξε πρωτότυπος στον στοχασμό του, ειλι- ποίες η πρώτη γνέθει το νήμα της ζωής, ενώ η
κρινής, δυναμικός και απλός στη ζωή του. Θε- τρίτη κόβει το νήμα. Αυτή η έκπτωση της Μοί-
ωρείται εισηγητής του ωφελιμισμού*. Σε αντί- ρας, που οδηγεί στην αποδυνάμωση της με την
θεση με τον Κομφούκιο*, ο οποίος τόνιζε την τριχοτόμηση της δύναμής της σε τρεις θεότη-
ανάγκη συμμόρφωσης του κόσμου στις επιτα- τες, και η ταυτόχρονη αντικατάσταση της από
γές που υπαγόρευε μια ανώτερη πνευματική τον προσωπικό θεό ("προσωπικό" με την έν-
αρχή, υποστήριζε την ανάγκη επικράτησης της νοια ότι εμφανίζεται με ορισμένο όνομα και ι-
ηθικής* για ωφελιμιστικούς λόγους. Πυρήνας διότητες, και ίσως με κάποια σταθερά φυσιο-
της διδασκαλίας του υπήρξε η πίστη του στην γνωμικά χαρακτηριστικά), συμπίπτει με την
"πανανθρώπινη αγάπη" και στην αναγκαιότητα έξοδο του ανθρώπου από την άλογη πίστη στις
άκρας λιτότητας και απλότητας, απόψεις εξαι- άδραστες δυνάμεις της φύσης στην ελευθερία
τίας των οποίων ήλθε σε ρήξη με τον κομφου- του λόγου. Ο λόγος, η διάνοια, έδωσε στον άν-
κιανισμό*, που οι οπαδοί του πίστευαν στην ιε- θρωπο τη δυνατότητα να θέσει υπό τον έλεγχο
ράρχηση των ανθρώπων σε τάξεις και ομάδες. του τις πράξεις του, να καταστεί υπεύθυνος,
Ο Mo Τσε θεωρείται ότι είναι ο πρώτος εισηγη- ενώ η παρουσία της προσωπικής θεότητας δι-
τής στην κινεζική φιλοσοφία στοιχείων γνω- ευκόλυνε στη γνωριμία του ανθρώπου με το υ-
σιολογίας και λογικής, εννοιών αγνώστων περβατικό, ή ακόμα και στην ένωσή του με
στην κινεζική σκέψη. Το φιλοσοφικό του σύ- αυτό, πράγμα που του στερούσε η απρόσωπη
στημα, ο Μοίαμός, δεν βρήκε ιδιαίτερη απήχη- και απρόσιτη φύση του πεπρωμένου. Αυτό που
ση στην Κίνα και μόνο από τον 18ο αι. έγινε α- οπωσδήποτε δεν εξέπεσε ήταν, αφ' ενός η έν-
ντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης από τους ερευ- νοια του έργου της Μοίρας, δηλαδή ο καθορι-
νητές. σμός και η τήρηση των γεγραμμένων, και αφ'
Βιβλιογρ.: Δ. Βελισσαρώπουλος, Ιστορία της Κινεζικής ετέρου η ανθρώπινη πίστη στη μοίρα, στο ριζι-
φιλοσοφίας. T. 1. εκδ. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1981. κό, ανεξάρτητα από το αν ο νομεύς της μοίρας
Αλέξ. Καριώτογλου του καθενός θεωρείται η Μοίρα ή, από ένα ση-
μείο κι ύστερα, ο Θεός*.
Μοδεράτος από τα Γάδειρα (β' μισό 1ου αι. Η ειμαρμένη, το πεπρωμένο είναι αυτό που α-
μ.Χ.). Νεοπυθαγόρειος* φιλόσοφος. Προσπά- νέκαθεν πλημμύριζε τον άνθρωπο με δέος,
θησε να εξηγήσει τις κύριες αρχές της μετα- πρώτα γιατί ήταν αδύνατον να γίνει γνωστό
φυσικής θεωρίας του Πλάτωνα* με την πυθα- (αληθινό βασανιστήριο για ένα ον στο οποίο η
γόρεια διδασκαλία. Για τους παλαιούς πυθαγό- γνώση είναι εξίσου απαραίτητη με την τροφή),
ρειους υποστήριζε ότι χρησιμοποίησαν τους α- και έπειτα, ως συνέπεια του πρώτου, γιατί ως

288
 Μοισιόδαξ

άγνωστο και απροσπέλαστο δεν δίνει στον άν- τροφιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της
θρωπο περιθώριο επέμβασης ή εκλογής. Και οι Πάδοβας, όπου παρακολούθησε ιδίως μαθήμα-
δύο αυτές παράμετροι που χαρακτηρίζουν το τα θετικών επιστημών. Κατά την παραμονή του
fatum stoicorum (: η μοίρα κατά τους στωι- στη Βενετία και την Πάδοβα εξέδωσε το
κούς*, ιδία κατά τον Χρύσιππο*) έμελλε να δια- πρώτο του βιβλίο, μια δίτομη ελληνική μετά-
τηρηθούν και μετά την εμφάνιση του Χριστια- φραση του έργου του Antonio Muratori Ηθική
νισμού*. Μπορεί ο Τατιανός να έγραφε, ανα- Φιλοσοφία ( Βενετία, 1761-1762).
φερόμενος στους χριστιανούς αδελφούς του, Μετά τις σπουδές του, και αφού επισκέφθηκε
"ειμαρμένης εσμέν ανώτεροι", ωστόσο ανάμε- τη Βιέννη και περιηγήθηκε τις ελληνικές κοινό-
σα στην ειμαρμένη και στον άνθρωπο μεσολα- τητες της Ουγγαρίας, επέστρεψε στις παρί-
βούσε ο Θεός, του οποίου "άγνωστοι αι βου- στριες χώρες, όπου το 1765 διορίστηκε "φιλο-
λαί". Και ενώ η ορθοδοξία δεν τόλμησε ποτέ σοφικός διδάσκαλος" της Αυθεντικής Ακαδη-
να αμφισβητήσει σοβαρά την ανθρώπινη ελευ- μίας του Ιασίου από τον ηγεμόνα της Μολδα-
θερία, στη Δύση η ετεραρχία έγινε επίκεντρο βίας Γρηγόριο Γκίκα. Το 1766 αποχώρησε από
στοχασμού και θεμέλιος λίθος συστημάτων την Αυθεντική Ακαδημία για λόγους υγείας,
όπως του Σπινόζα' και του Χομπς* (λογικός αλλά ιδίως λόγω των αντιδράσεων συντηρητι-
φαταλισμός), καθώς και του Λάιμπνιτς* (προ- κών στοιχείων κατά της διδασκαλίας των νεο-
διατεταγμένη αρμονία) και του Μαλμπράνς* τέρων μαθηματικών που εγκαινίασε. Τα επόμε-
(συμπτωσιαρχία). να δέκα χρόνια ιδιώτευσε στο Βουκουρέστι,
Μετά την έξαρση του ρομαντισμού* κατά τον αλλά το 1776 ο Γρηγόριος Γκίκας τον ξανακά-
18ο και 19ο αιώνα (Φίχτε*, Νοβάλις*), όπως και λεσε στο Ιάσιο για να διαδεχθεί τον Νικηφόρο
στον διαλεκτικό υλισμό*, οι άνθρωποι αναγνω- Θεοτόκη* στη διεύθυνση της Ακαδημίας. Δίδα-
ρίστηκαν ως δημιουργοί της Ιστορίας τους και ξε και πάλι μαθηματικά και γεωγραφία, αλλά
εγγυητές της ίδιας της Ελευθερίας, και ενώ σι- το επόμενο έτος οι αντιδράσεις και οι συκοφα-
γούσαν οι ύμνοι στη Μοίρα (Schicksal) του ντίες εναντίον του τον ανάγκασαν να παραιτη-
Γκαίτε* και του Χαίλντερλιγκ, η αγωνιώδης α- θεί και να αναχωρήσει σε μια νέα τετράχρονη
ναζήτηση του Θεού από τον Κίρκεγκαρντ* και περιπλάνηση στην Ουγγαρία, την Αυστρία και
η συγκλονιστική ανακοίνωση του θανάτου του την Ιταλία. Κατά την περίοδο αυτή δημοσίευσε
Θεού από τον Νίτσε* αποκαλύπτουν στον άν- τα σπουδαιότερα έργα του: Παραλλαγή του
θρωπο για άλλη μια φορά το μέγεθος της μι- προς Νικοκλέα λόγου περί βασιλείας του Ισο-
κρότητάς του, τη ματαιότητα της ύπαρξής του κράτους ή Κεφάλαια Πολιτικά (Βενετία, 1779),
και την κενότητα των επιδιώξεών του- το νέο νεοελληνική παράφραση του ισοκρατικού κει-
πλήγμα θα παραμείνει ανεξάλειπτο ως τις μένου με παράλληλη γαλλική απόδοση, Πραγ-
μέρες μας, μέσα από την κριτική ανάλυσή του ματεία περί Παίδων Αγωγής ή Παιδαγωγία
από τους υπαρξιστές και τους φαινομενολό- (Βενετία, 1779), μεγάλο μέρος του οποίου
γους, στους οποίους και αυτή ακόμα η έννοια στηρίζεται στο έργο του John Locke* Some
της ελεύθερης εκλογής έχει αναγκαστικό χα- Throughts concerning Education, Απολογία
ρακτήρα, σύστοιχο με αυτόν της τραγικής μοί- {Βιέννη, 1780), όπου ανασκευάζει τις κατηγο-
ρας (Σαρτρ*). ρίες των εχθρών του και εκθέτει μαχητικά τη
Παναγ. Πάκος φιλοσοφία του. Διαφωτισμού*, και, τέλος, Θεω-
ρία της Γεωγραφίας (Βιέννη, 1781), σημαντική
Μοισιόδαξ Ιώσηπος (περ. 1725-1800). Κορυ- και πλούσια τεκμηριωμένη επιστημονική πραγ-
φαίος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφω- ματεία, όπου εκθέτει τις νεότερες αστρονομι-
τισμού* και πρόμαχος της νεότερης ορθολογι- κές θεωρίες, ακολουθώντας τον Γαλιλαίο* και
κής φιλοσοφίας στην ελληνική παιδεία του τον Νεύτωνα*.
18ου αιώνα. Γεννήθηκε στην Τσερναβόδα της Μετά την επιστροφή του στο Βουκουρέστι το
Δοβρουτσάς γύρω στο 1725. Σπούδασε σε με- 1781-1782, εξέδωσε το σύντομο φυλλάδιο Ση-
ρικά από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά κέ- μειώσεις Φυσιολογικοί (1784), όπου πραγμα-
ντρα του υπόδουλου ελληνισμού, τη Θεσσαλο- τεύεται μετεωρολογικά φαινόμενα και το θέμα
νίκη, τη Σμύρνη και την Αθωνιάδα Σχολή του των παλιρροιών. Στο Βουκουρέστι έζησε τις
Αγίου Όρους, όπου υπήρξε μαθητής του Ευγέ- δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του ως τον
νιου Βούλγαρη* στα χρόνια 1753-1755. Μετα- θάνατό του, που τοποθετείται στο 1800. Στην
ξύ του 1759 και του 1762 σπούδασε στην Ια- περίοδο αυτή η παρουσία του έγινε αισθητή

•.Α., Γ-19 289

Μοϊσμός

στην έντονη πνευματική ζύμωση του Διαφωτι- δυνατόν να λύσει πρακτικά προβλήματα των
σμού στο Βουκουρέστι και οι προοδευτικές ε- ανθρώπινων κοινωνιών για την κοινή ωφέλεια.
πιστημονικές, φιλοσοφικές και πολιτικές από- Πολύ περισσότερο θεωρείται ιδανική για τους
ψεις του επηρέασαν τα ενδιαφέροντα και τους αξιωματούχους, οι οποίοι πρέπει να εργάζο-
προσανατολισμούς πολλών νεότερων εκπρο- νται για την κοινή και μόνο ωφέλεια και να επι-
σώπων του κινήματος. λέγονται με μόνο κριτήριο το πόσο άξιοι είναι
Στις φιλοσοφικές του απόψεις ο Μοισιόδαξ υ- γι' αυτό που θα προσφέρουν.
πήρξε πολέμιος του αριστοτελισμού* και της Η κοσμολογία του μοίσμού υπαγορευόταν από
σχολαστικής λογικής και μαχητικός θιασώτης την αντίληψη ότι ο κόσμος διοικείται από τον
της νεότερης επιστημονικής σκέψης, του ορ- Ουρανό και από τα πνεύματα, που επιβάλλουν
θολογισμού* και του εγκυκλοπαιδισμού. Φιλο- ποινές ή απονέμουν αμοιβές ανάλογα με τις
σοφική του τοποθέτηση ήταν η "υγιής φιλοσο- πράξεις των ανθρώπων. Σε αντιστοιχία με τον
φία", που ισοδυναμούσε με τον εμπειρισμό* Αρχοντα του Ουρανού υπάρχει ο άρχοντας
και τον μαθηματικό λογισμό στις φυσικές επι- στη γη, ο οποίος πρέπει να επιβάλλει την τάξη
στήμες και την κριτική γνωσιολογία στη φιλο- για το καλό και την ωφέλεια όλων. Το καθε-
σοφία, ενώ αναβάθμιζε την ηθική*, τη μελέτη στώς που οραματίζονταν οι μόίκοί ήταν ένα α-
δηλαδή της ανθρώπινης πράξης, ως την κορυ- πολυταρχικό καθεστώς με πολλά χαρακτηρι-
φαία ενασχόληση του φιλοσοφικού στοχα- στικά αστυνομικού κράτους. Δέχονταν την ύ-
σμού. Ο ηθικός ωφελιμισμός της σκέψης του παρξη "Ουράνιας Βούλησης", ενώ ο Mo Τσε α-
την απαλλάσσει από οποιαδήποτε μεταφυσικά ντιλαμβανόταν το θείο περισσότερο ως προ-
κατάλοιπα και καθιστά τη φιλοσοφία του απο- σωπική ύπαρξη, σε αντίθεση με τους αγνωσπ-
κλειστικά εγκόσμια και ανθρωποκεντρική,
κιστές κομφουκιανούς. Ο Ουρανός κατά τους
ώστε ν' αποτελεί μία από τις γνησιότερες και
μοίκούς καθορίζει τα όρια καλού και κακού επι-
πληρέστερες εκφράσεις του Διαφωτισμού
βραβεύοντας τους ανθρώπους όταν αγαπούν
στον πολιτισμό της Νοτιανατολικής Ευρώπης.
την ορθότητα και φέρνοντας συμφορές στους
Βιβλιογρ.: Κιτρομηλίδης Π. Μ., Ιωσηπος Μοισιόδαξ. Οι κακούς. Είναι ένα "μάτι" που φροντίζει για την
συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα. τάξη. Οι συνέπειες των πράξεων των ανθρώ-
Αθήνα. 1985 (όπου και λεπτομερής παράθεση της προ-
πων είναι πρακτικές έξω από κάθε πλαίσιο α-
γενέστερης βιβλιογραφίας).
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
τομικής ηθικής συνείδησης. Ο μοίσμός εξελί-
χθηκε στα πλαίσια των διδασκαλιών των μαθη-
Μοϊσμός. Το φιλοσοφικό σύστημα που ανέ- τών του Mo Τσε και διασπάστηκε σε τρεις σχο-
πτυξε ο ιδρυτής της σχολής Mo Τσε (479-381 λές. Βασικά θέματα με τα οποία ασχολήθηκαν
π.Χ.) και οι μαθητές του. Βασική πηγή των δι- ήταν η ωφέλεια ως πηγή ευδαιμονίας, η γνώση
δασκαλιών θεωρείται το βιβλίο Mo Τσε, που ως λειτουργία και περιεχόμενο της συνείδη-
έχει δεκαπέντε μέρη, τα οποία διαιρούνται σε σης, καθώς και με μια στοιχειώδη αλλά σημα-
εβδομήντα ένα κεφάλαια. Είναι από τα μοναδι- ντική για τον χώρο της Κίνας ανάπτυξη της λο-
κά βιβλία του κινέζικου στοχασμού του οποίου γικής. Έμειναν γνωστοί στην ιστορία του κινέ-
οι ιδέες έχουν αποδεικτικό τρόπο διαπραγμά- ζικου στοχασμού με το όνομα "διαλεκτικοί ή
τευσης. Κεντρική ιδέα του Μοίσμού είναι η σοφιστές".
"πανανθρώπινη αγάπη", που έρχεται σε αντίθε- Βιβλιογρ. : Allred Forke, Geschichte der alten chinesischen
ση με την κομφουκιανική ιεραρχημένη αγάπη. Philosophie. Cram, de Gruyter & Co, Hamburg. 1964.
Οι ανθρώπινες ομάδες και κοινωνίες διέρχο- Αλέξ. Καριώτογλου
νται κρίση, επειδή επικρατεί στην οργάνωση
της ζωής τους η μερικότητα και όχι η καθολι- μόκσα. Ο τέταρτος και τελευταίος στόχος της
κότητα, κατά λέξη η "παγκοσμιότητα". Η "μερι- ζωής κατά την ινδουίστική φιλοσοφία. Οι
κότητα" φορτίζεται με τη "μεροληπτική" αγάπη προηγούμενοι τρεις είναι τα υλικά πράγματα
ή "αγάπη με διακρίσεις". Η "παγκοσμιότητα" (artha), η ικανοποίηση και αγάπη (kama), οι
περικλείει το στοιχείο της "πανανθρώπινης α- θρησκευτικές και ηθικές υποχρεώσεις
γάπης". Η έννοια της "πανανθρώπινης αγάπης" (dharma).
δεν επιβάλλεται από κάποια ανώτερη αρχή, Η λέξη "μόκσα" προέρχεται από τη ρίζα mue,
δεν έχει επομένως μεταφυσικά ερείσματα, δηλαδή απελευθερώνω, αφήνω να φύγει, απο-
αλλά είναι καθαρά ωφελιμιστικής υφής. Ο Μοί- δεσμεύω, ελευθερώνω και σημαίνει την απε-
σμός θεωρεί ότι μια τέτοια τοποθέτηση είναι λευθέρωση, την καταφυγή, τη σωτηρία, τη διά-

290
 Μόλτμαν

σωση. Η μόκσα μαζί με τις έννοιες "apavarga", γε στη Ζυρίχη, όπου δίδαξε στην εκεί Πολυτε-
"niruritti" ή "niruitti", (που σημαίνουν αντίστοιχα χνική Σχολή. Το 1861 ανέλαβε την έδρα της
στρέφω προς άλλη κατεύθυνση, καταστρέφω φυσιολογίας στο Τορίνο και, αργότερα, απέ-
και εξαφανίζω, πληρώ, ολοκληρώνω, απελευ- κτησε την ιταλική υποκοότητα. Από το 1879,
θερώνω), χαρακτηρίζουν τον οριστικό και ύψι- δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης.
στο στόχο που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει. Ο Μόλεσοτ αντιλήφθηκε την πραγματικότητα
Το στοιχείο της απελευθέρωσης από τα δεσμά ως διηνεκή αλλαγή μιας πρωταρχικής ύλης,
του κόσμου τούτου καθορίζει και την υφή της που έχει ως "αξεχώριστη ιδιότητα" την ενδιά-
μόκσα, η οποία είναι πάνω και ενάντια στις θετη α' αυτήν ενέργεια. Ταύτισε ουσιαστικά τη
άλλες τρεις έννοιες - στόχους της ανθρώπινης φιλοσοφία* με τη φυσιογνωσία, θεωρώντας
ζωής. την πρώτη απλά ως "την νοητική έκφραση του
Για να πετύχει ο άνθρωπος στη μόκσα έχει τη συνόλου των παρατηρήσεων που έκαναν οι
δυνατότητα να την αναζητήσει μέσα από τρεις άνθρωποι σε ορισμένη χρονική περίοδο" (Ο κύ-
δρόμους πορείας προς αυτή, οι οποίοι ταυτό- κλος της ζωής). Ο Μόλεσοτ ανήγαγε τη σκέψη
χρονα πλαισιώνονται από τα έξι φιλοσοφικά στην κατ' αίσθηση αντίληψη, έβλεπε τη σκέψη
συστήματα (ντάρσανας). Οι τρεις θρησκευτικοί ως έναν απλό φυσιολογικό μηχανισμό και έ-
δρόμοι είναι η "κάρμα - μάργκα", δηλαδή η ψαχνε σοβαρά να βρει την εσωτερική σχέση α-
οδός των έργων, η "τζνάνα - μάργκα", δηλαδή νάμεσα στο είδος της τροφής και στην "πνευ-
η οδός της γνώσης, και η "μπάκτι - μάργκα", ματική ζωή των λαών" (Σχεδιάγραμμα φυσιο-
δηλαδή η οδός της αφοσίωσης σε κάποια θεό- λογίας). Απέρριπτε την άποψη ότι υπάρχουν
τητα. Η κάρμα - μάργκα υιοθετήθηκε από τον "πράγματα καθ' εαυτά" (Καντ*) και πίστευε πως
Βεδισμό* και τον Βραχμανισμό* και συνίσταται τα πράγματα υπάρχουν μόνο "το ένα για το
στην ακριβή τήρηση του τυπικού των θυσιών άλλο". Υποστήριζε ότι ο κόσμος είναι γνώσι-
και των υπόλοιπων τελετουργικών έργων. Η μος και η ανάπτυξη της επιστήμης απεριόρι-
τζνάνα - μάργκα βασικά διδάσκεται μέσα στα στη. Ωστόσο, ανάγοντας τη λογική γνώση
ιερά βιβλία των Όυπανισάδ"* (7ος αι. π.Χ.). στην αισθητηριακή, δεν μπόρεσε ν' αποφύγει
Σύμφωνα με τη διδασκαλία των Ουπανισάδ ο ορισμένες αγνωστικιστικές διατυπώσεις (π.χ.
κύριος στόχος του ανθρώπου είναι η εκμηδένι- στο Ο κύκλος της ζωής). Οι θεωρίες του άσκη-
ση του κάρμα, του φορτίου των κακών πράξε- σαν κάποιαν επίδραση στην ιταλική επιστημο-
ων, και η τάυτιση του ατομικού εγώ, του νική κουλτούρα (τέλη του 19ου αι.) και ιδιαίτε-
"άτμαν" με το "Βράχμαν", που αποτελεί την έκ- ρα στη σχολή εγκληματολογικής ανθρωπολο-
φραση του απόλυτου, της ολότητας. Σ' αυτή γίας του Λομπρόζο*. Εργα: Ο κύκλος της ζωής
την περίπτωση περιπίπτει στη μόκσα, τη "λύ- (Der Kreislauf des Lebens, 1852).- Φως και ζωή
τρωση", και απελευθρώνεται από τον αβάστα- (Licht und Leben, 1856).- Η ενότητα της ζωής
χτο κύκλο των μετενσαρκώσεων δηλαδή τη (Die Einheit des Lebens, 1864).- Σχεδιάγραμμα
"σαμσάρα". Ετσι ο άνθρωπος λυτρώνεται και φυσιολογίας (Physiologisches Skizzenbuch,
βιώνει τη μόκσα. 1861).

Βιβλιογρ.: Α. Βθ. Keith, The Religion end Philosophy ol the Βιβλιογρ.: P. Janet, Le matérialisme contemporain en
Vede and Upanisads. London, Oxlord University Press, Allemagne (1864).· F. A. Lange, Die Geschichte des Ma-
1925 - Δ. Κ. Βελισοαρόπουλος. Ιστορία της Ινδικής Φιλο- terialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart
σοφίας, Αθήνα, Δωδώνη, 1975. (2 τόμοι, 1866).
Αλέξ. Καριώτογλου Γιόν. Κρητικός

Μόλεσοτ (Moleschott) Γιάκομπ (1822-1893). Μόλτμαν Γιούργκρν (1926). Γερμανός θεολό-

Γερμανός φυσιολόγος και φιλόσοφος, ένας γος. Εγινε γνωστός με το έργο του Θεολογία
από τους θεμελιωτές του χυδαίου υλισμού*. της Ελπίδας (1965), στο οποίο προσπαθεί να
Γεννήθηκε στην Ολλανδία, σπούδασε ιατρική συμφιλιώσει την παραδοσιακή χριστιανική ε-
και φυσιολογία στο πανεπιστήμιο της Χάιντελ- σχατολογία με τις ιδέες της κοινωνικής θεολο-
μπεργκ, όπου και διετέλεσε υφηγητής από το γίας. Κατά τον Μόλτμαν το βασικό ερώτημα
1847, και επιδόθηκε σε έρευνες στο εργαστή- της χριστιανικής θεολογίας είναι το "πρόβλημα
ριο που οργάνωσε ο ίδιος. Μετά την έκδοση, του μέλλοντος", που λύεται με την πίστη στη
στις αρχές της δεκαετίας του 1850, μιας σει- Δευτέρα Παρουσία. Ο Μόλτμαν δεν ερμηνεύει
ράς βιβλίων, κατηγορήθηκε για προπαγάνδα το μέλλον μόνο από την εσχατολογική σκοπιά.
υπέρ του υλισμού* και της αθεΐας και κατέφυ- Κατά τη γνώμη του, η ελπίδα για την θεία ε-

291
Μονάδα

πέμβαση npénei να συνοδεύεται με την μετα- σύμπτωση ελαχίστου και μεγίστου στο πρόσω-
μόρφωση της κοινωνίας και του ίδιου του αν- πο του Θεού, υιοθετήθηκε από τους Δυτικούς
θρώπου στο πνεύμα των χριστιανικών αρχών. Μυστικούς Μάιστερ Εκχαρτ* και Νικόλαο Κου-
Στη Θεολογία της Ελπίδας, επηρεασμένος από ζάνο*, για να πάρει μια πιο σαφή και συστημα-
τη μαρξιστική υπαρξιστική φιλοσοφία του τοποιημένη μορφή στη διδασκαλία του G.
Ernst Bloch', παραφράζει την γνωστή θέση του Bruno*- τα minima ή monades για τον Bruno συ-
Μαρξ* για τον φόυερμπαχ* γράφοντας: Ό ι θε- νιστούν υλικά άτομα - στοιχεία του κόσμου,
ολόγοι μέχρι σήμερα ερμηνεύουν τον κόσμο- παρόλο που υφίστανται ως πνευματικές ανα-
σκοπός είναι να τον αλλάξουμε". Στο άλλο του κλάσεις της θείας ουσίας. Ο ίδιος ο Θεός είναι
μεγάλο έργο ο Εσταυρωμένος Θεός στρέφε- Μονάδα, και ως maximum, επειδή περιλαμβά-
ται στην κριτική θεωρία του Horcheimer* και νει τα πάντα, και ως minimum, καθώς τα πάντα
στη "Negative Dialektik" του Adorno*, και ιδιαί- ανάγονται σε αυτόν. Οι ουσίες - πράγματα του
τερα στα μοτίβα "ο πόνος του αρνητικού" και ο Bruno γίνονται ουσίες - υποκείμενα στον Λάι-
"πόθος για κάτι το ολότελα άλλο". Το κέντρο μπνιτς*, ο οποίος, ενώ σε γενικές γραμμές υι-
της χριστιανικής θεολογίας, κατά τον Μόλ- οθετεί τις θέσεις του Bruno, εντούτοις, με την
τμαν, είναι ο θάνατος του Ιησού στον Σταυρό, προσθήκη της αντίληψης ως multorum in uno
γεγονός που τον οδηγεί στην άρνηση του απα- expressie (έκφραση του πολλαπλού στο εν), α-
θούς Θεού της κλασικής μεταφυσικής και στη νάγει τη Μονάδα σε στοιχείο ταυτόχρονα φυ-
θέση ότι ο Εσταυρωμένος είναι Θεός. Ετσι, σικό και μεταφυσικό, αυτοπροσδιοριζόμενο
κατά τον θεολόγο της ελπίδας, το "Είναι" του και αυτενεργό, δομική ουσία του κόσμου αλλά
Θεού υπάρχει μέσα στον πόνο και ο πόνος υ- και κόσμο αυτούσιο (Μοναδολογία). Η σχετι-
πάρχει μέσα στο "Είναι" του ίδιου του Θεού, ε- κοποιημένη ερμηνεία της Μονάδας στην προ-
πειδή ο Θεός είναι αγάπη. Η επανάσταση αυτή κριτική Φυσική Μοναδολογία του Καντ*, κατά
στην έννοια του Θεού δίνει, κατά τον Μόλ- τον οποίο οι Μονάδες συνιστούν πηγές και αι-
τμαν, το κατάλληλο θεολογικό θεμέλιο για τη τίες κίνησης στον Νευτώνιο χώρο, αναπτύχθη-
χριστιανική δικαίωση αυτών που αγωνίζονται κε από τον Ρενουβιέ* (Charles Renouvier, La
για την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύ- nouvelle monadologie, 1899)· στον σχετικοποι-
νη. Έργα: Theologie der Hoffnung, Der Mensch ημένο μοναδισμό του τελευταίου, ο Husserl*,
κ.ά. στους Καρτεσιανούς Στοχασμούς, αντιπαρέ-
θεόδ. Κοκάλας θεσε τον τύπο της μονάδας - "έμμεσης εμπει-
ρίας", η οποία μετέρχεται δικούς της τρόπους
Μονάδα. Ορος οντολογικών και κοσμολογι- επαλήθευσης και συνιστά εν γένει "σφαίρα μο-
κών θεωριών, που σημαίνει (άλλοτε παραδε- ναδολογικής δι-υποκειμενικότητας".
δεγμένη ως υλική, άλλοτε ως πνευματική) την Βιβλιογρ.: Heinz Heimsoeth, Atom, Seele, Monade.
Historische Ursprung und Hintergnjnde von Kant's
απλούστερη ουσία του σύμπαντος, τη μη δυ-
Antinomie der Teilung, Wiesbaden, 1960.- Α. N. Whi-
νάμενη να διαιρεθεί ή να αναχθεί σε κάποια tehead, Process and Reality, New York, 1929.- W. Cramer,
άλλη απλούστερη δομική ουσία. Ωστόσο, η ε- Die Monade, Stuttgart, 1954.
ξήγηση της κοσμικής δημιουργίας απαιτεί τη Παναγ. Πάκος
θεώρηση της Μονάδας ως δυναμικής και αυτο-
εξελισσόμενης ουσίας, η οποία, ως Ενότητα, "Μοναδολογία". Φιλοσοφική θεωρία και ομώ-
συμπεριλαμβάνει τα πάντα. Ο αριθμός 1, για νυμο έργο του G. W. Leibniz* (1646-1716),
τους Πυθαγόρειους* σύμβολο της νοήσεως, γραμμένο στα γαλλικά το 1714 και δημοσιευ-
είναι ταυτόχρονα Ενότητα και Πολλαπλότητα" μένο μετά τον θάνατό του. Αποτελεί την απο-
αργότερα, ο Πλάτων* στον Φίληβο' χρησιμο- κρυστάλλωση της θεωρίας των μονάδων ή των
ποιεί τον όρο "Μονάδα" για να τον ταυτίσει με ατομικών ουσιών, έτσι όπως διατυπώνεται από
τις Ιδέες*-μορφές, και με τον ιδεαλιστικό τον Leibniz υπό τη μορφή 90 προτάσεων - συλ-
αυτόν χαρακτήρα η Μονάδα φθάνει πλέον, λογισμών, καθώς και την ανάπτυξη ενός ολο-
στους στωικούς* και νεοπλατωνικούς*, να α- κληρωμένου φιλοσοφικού συστήματος βασι-
ντιστοιχεί με την έννοια του Θεού*. Ο Ιερός σμένου πάνω στην έννοια της ουσίας. Το χει-
Αυγουστίνος* (De Trinitate) ταύτισε τη Μονά- ρόγραφο του έργου βρέθηκε στη βιβλιοθήκη
δα με την Ψυχή, άποψη που ανέπτυξαν ο Βοή- του Αννόβερου χωρίς τίτλο και πρωτοδημοσι-
θιος* και ο Ντεκάρτ*. Η στωική - νεοπλατωνική εύτηκε μεταφρασμένο στα γερμανικά το 1720.
άπο >ιη για τη Μονάδα, η οποία συνίστατο στη Ακολούθησε μια μετάφραση του στα Λατινικά

292
 μοναχισμός

το 1721, ενώ το αυθεντικό χειρόγραφο στη τα των στοχαστών του 17ου αιώνα. Είναι χα-
γαλλική γλώσσα δημοσιεύτηκε το 1840 από ρακτηριστικό, τέλος, ότι το κείμενο της Μονά-
τον Erdmann, ο οποίος και το τιτλοφόρησε Μο- δολογίας δεν αποτελεί παρά ένα σχεδίασμα
ναδολογία. Από την αλληλογραφία του Leibniz προς κάποιον φίλο ή "πνευματικό προστάτη"
συμπεραίνουμε ότι το έργο είχε γραφτεί για και δεν είχε γραφτεί από τον Leibniz με σκοπό
να σταλεί στον Πρίγκηπα Ευγένιο της Σαβοΐας την επιμελημένη δημοσίευσή του, ούτε φαίνε-
ως μια ανάλυση των φιλοσοφικών θέσεων του ται ο ίδιος να είχε απόλυτη γνώση της σπου-
Leibniz, γεγονός που δικαιολογεί και τη συνο- δαιότητας και των καινοτομιών που το έργο
πτική και αφοριστική μορφή του κειμένου. Στις του θα επέφερε.
90 προτάσεις της Μοναδολογίας ο Leibniz πα- Βιβλιογρ.: Herbert Wikton Carr, Leibniz, Dover, New York,
ρουσιάζει τη θεωρία των μονάδων, εκθέτει τη 1929.- Nicholas Rescher, The philosophy of Leibniz.
φύση τους, τον βαθμό της τελειότητάς τους. Prentice Hall, New Jersey, 1967.
Πραγματεύεται το ζήτημα της ύπαρξης του Αθαν. Κοκολόγος
θεού* ως της ανώτερης ιεραρχικά μονάδας,
τελειοποιώντας το οντολογικό επιχείρημα, μοναρχία. Μορφή πολιτεύματος, στο οποίο
καθώς και το πρόβλημα της επικοινωνίας των φορέας της πολιτικής εξουσίας είναι ένα φυσι-
μονάδων με τη διατύπωση της θεωρίας για την κό πρόσωπο, ο μονάρχης, που μπορεί να είναι
"προδιατεταγμένη αρμονία". Αξίζει να σημειω- βασιλιάς ή αυτοκράτορας. Διακρίνεται: 1) σε
θεί ότι στη Μοναδολογία για πρώτη φορά ο κληρονομική ή αιρετή, ανάλογα με τον τρόπο
Leibniz παρουσιάζει τη φιλοσοφία του υπό τη εκλογής του μονάρχη, και 2) σε απόλυτη ή πε-
μορφή μιας "θεωρίας των μονάδων". Μέχρι ριορισμένη, ανάλογα με τον τρόπο άσκησης
τότε πολύ λίγες φορές χρησιμοποιούσε την της πολιτικής εξουσίας. Η περιορισμένη μο-
έννοια της "μονάδας", ενώ συχνά αναφερόταν ναρχία υποδιαιρείται σε συνταγματική και κοι-
στη θεωρία του ως το "σύστημα της προαποκα- νοβουλευτική. Η μοναρχία άρχισε να γνωρίζει
ταστημένης αρμονίας". Η έννοια της μονάδας κρίση ήδη μεταξύ 16ου και 17ου αιώνα στις
στον Leibniz παίρνει τη μορφή μιας δυναμικής χώρες της Δυτικής Ευρώπης και οι διανοούμε-
ουσίας, ανεξάρτητης, μεταφυσικά αδιαπέρα- νοι διαιρέθηκαν σε μοναρχικούς και αντιμο-
στης, που έχει όχι φυσική αλλά πνευματική υ- ναρχικούς. Μεταξύ των υποστηρικτών της μο-
πόσταση. Ο κόσμος αποτελείται από τέτοιες ναρχίας συγκαταλέγεται ο Αγγλος φιλόσοφος
μονάδες που, παρόλη την αυτονομία τους, κα- Θ. Χομπς*, ο οποίος διατεινόταν ότι από όλες
θεμιά ξεχωριστά αποτελεί έναν "καθρέφτη του τις μορφές του κράτους προτιμότερη είναι η
κόσμου", ενώ ταυτόχρονα διατηρεί μια ξεχωρι- μοναρχία, διότι σ" αυτήν υπάρχει ενότητα κρα-
στή ατομικότητα. Οι καταστάσεις τους είναι τικής θελήσεως και δυνατότητα μεγαλύτερης
παραστάσεις, αλλά διαφέρουν στον βαθμό κα- επιβολής. Αλλοι όμως συγγραφείς και δημο-
θαρότητας και ευκρίνειας με τον οποίο καθε- σιολόγοι εκδηλώθηκαν κατά της μοναρχίας,
μιά από αυτές "αναπαριστά το σύμπαν". Υπάρ- όπως ο J. Althusius στη Γερμανία, ο G. Bucha-
χει μια ιεραρχία και μια ανοδική πορεία των nan στη Σκωτία, ο S. Boucher στη Γαλλία κ.ά.,
μονάδων, ανάλογα με τον βαθμό ευκρίνειας οι οποίοι αρνούνταν τη θεϊκή προέλευση της
και καθαρότητας των παραστάσεών τους· έτσι βασιλικής εξουσίας και θεωρούσαν ότι η κυ-
από τις πιο απλές μονάδες ανεβαίνουμε στις ριαρχία ανήκει στον λαό.
ψυχές και τα πνεύματα. Ανώτατη μονάδα, που Απ. Τζ.
παριστάνει κατά τέλειο τρόπο το σύμπαν, είναι
ο θεός. Αν και οι μονάδες είναι αυτόνομες και μοναχισμός. Μορφή ζωής που απαντάται σε
ξεχωριστές ατομικότητες, δημιουργείται η ε- όλες σχεδόν τις θρησκευτικές παραδόσεις με
ντύπωση της επενέργειας της μιας πάνω στην κύρια χαρακτηριστικά την αγαμία, την ακτημο-
άλλη χάρη στην "προκαταστημένη (ή: προδια- σύνη και την υπακοή. Υποδιαιρέσεις του μονα-
τεταγμένη) αρμονία". χικού βίου είναι ο κοινοβιακός και ερημιτικός:
Η Μοναδολογία αποτελεί ίσως τη σημαντικό- στον πρώτο συμβιώνουν οι μοναχοί σε ένα κοι-
τερη προσφορά του Leibniz στη φιλοσοφική έ- νόβιο (μονή), ενώ στο άλλο εγκαταβιώνουν ε-
ρευνα και τη συνοπτική ανάπτυξη μιας μετα- ρημικά σε ατομικά κελλιά, μακριά από τις
φυσικής θεωρίας, που επηρέασε στον μέγιστο μονές, μέσα στην έρημο, επισκεπτόμενοι κά-
βαθμό τη σύγχρονη φιλοσοφία και έδωσε τις ποιον ναό για την τέλεση της λειτουργίας κατά
δικές της απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήμα- διαστήματα. Η αγαμία σημαίνει την άρνηση

293
μοναχισμός

της κτήσης εμψύχων αγαθών, η ακτημοσύνη σεων σε μορφές ή στάδια οργάνωσης της ύλης.
(πενία, πτώχεια) δηλώνει την αρνησικτησία α- Στον αντίποδα της προαναφερθείσας άποψης
ψύχων αγαθών και η υπακοή πραγματώνει την κινείται ο ιδεαλιστικός μονισμός (πρβ. Χέγκελ*),
άρνηση του ιδίου εγώ, του ατομικού θελήμα- που με αίτημα τη δυνατότητα ομογενοποίησης
τος, της κτητικής βούλησης που συμπαραδη- του σύμπαντος παράγει όλα τα φαινόμενα,
λώνουν τον εγωκεντρισμό, την ατομοκρατία τόσο υλικά όσο και πνευματικά, από την ίδια ο-
και την κτητικότητα. Ο μοναχός (συνώνυμα: α- ντολογική αρχή, το πνεύμα. Στα νεότερα χρό-
ναχωρητής, ασκητής) διασυνδέεται με έναν νια, ωστόσο, και σε μια απόπειρα διεύρυνσης
άλλον μοναχό, ανώτερό του, συνήθως γηραιό- της έννοιας του μονισμού, καταβλήθηκε από
τερο, πάντως σπουδαιότερό του, τον επονο- πλήθος διανοούμενων μια συνειδητή προσπά-
μαζόμενο "πνευματικό πατέρα" του ("γέρο- θεια να αναζητηθεί η έσχατη ενότητα και η πρω-
ντας" ή "στάρετς" στα ρωσικά), τον οποίο υπα- ταρχική ουσία της πραγματικότητας έξω από τα
κούει απόλυτα για όσο χρόνο τον αναγνωρίζει στενά πλαίσια της αντιπαράθεσης ύλης - πνεύ-
ως πνευματικό πατέρα του, δηλαδή ελεύθερα ματος, σε μια ανεξάρτητη αρχή. Ο Σπινόζα*, για
επιλεγμένο, σε αντίθεση προς τον "φυσικό πα- παράδειγμα, προέβαλε την έννοια του Θεού*
τέρα" του, που δεν τον έχει επιλέξει ποτέ στη ως υπέρτατη αιτία της πραγματικότητας, ενώ ο
ζωή του και εξαναγκάζεται στην υιική υπακοή "ουδέτερος" μονισμός και οι θιασώτες του
στον βιολογικό του γεννήτορα. Με αυτή την (Μαχ*, Πήρσον*, Κλίφορντ, Τζαίημς*, Ράσσελ*)
έννοια ο μοναχισμός αντιλαμβάνεται τον ισχυρίστηκαν πως ύλη και πνεύμα δεν συνι-
εαυτό του ως κίνημα ελευθερίας του ανθρώ- στούν δύο κατά βάση διακεκριμένες ουσίες
που από το άτομό του, απόπειρα αντικατάστα- παρά μόνο στον βαθμό που διαφέρει ο τρόπος
σης του εγωισμού από τον αλτρουισμό και λει- διάρθρωσης της "ουδέτερης" συστατικής αρχής
τουργεί ως φορέας προφητικών, κριτικών και τους. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Νομπε-
ανατρεπτικών ("αναρχικών") ιδεών κατά του λίστας Βίλχελμ Οστβαλντ ηγήθηκε μιας σύντο-
θρησκευτικού ή και του πολιτικού κατεστημέ- νης επιστημονικής προσπάθειας να συστηματο-
νου. Σύμφωνα με την αρχέγονη χριστιανική α- ποιηθεί μια ενεργειακού τύπου ερμηνεία της
σκητική παράδοση, η έρημος πολίζεται (γεμί- πραγματικότητας' και λίγο αργότερα τα πορί-
ζει από πολίτες), όταν η πόλη ερημώνεται από σματα της μικροφυσικής και δη της θεωρίας των
ανθρώπους. κβάντα (Πλανκ*, Χάιζενμπεργκ*) ανασκεύασαν
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος, Φιλοσοφική ανθρωπολογία της το βασικό δόγμα του υλισμού*, επισημαίνοντας
θρησκείας, Αθήνα, 1994. τη δυνατότητα περαιτέρω διάσπασης του ατό-
Μάριος Π. Μπέγζος μου σε έσχατα σωματίδια, που ωστόσο στερού-
νται ολοκληρωτικά των δύο βασικών γνωρισμά-
μονισμός. Ο όρος παραπέμπει σε σύνολο φιλο- των της ύλης: του όγκου και του βάρους.
σοφικών συστημάτων, που αντιδιαστέλλονται Μνημονεύουμε εδώ τη διδασκαλία της ανατολι-
σαφώς προς κάθε δυίστική ή πλουραλιστική κής (ινδικής, κινεζικής) σκέψης, σύμφωνα με
άποψη και πρεσβεύουν πως η έσχατη δημιουρ- την οποία το "πνεύμα" και η "ύλη" αποτελούν τις
γική πηγή της πραγματικότητας είναι μία, ανε- δύο όψεις ενός και του αυτού πράγματος.
ξάρτητα από το πλήθος και την πολυμορφία των Βιβλιογρ.: Ernst Haeckel, Der Monismus als Band zwis-
πραγμάτων που τη συναπαρτίζουν, τα οποία chen Religion und Wissenschaft, Bonn, 1893.- Α. E.
Taylor, Elements ot Metaphysics, London, 1902.- A.
κατά την ίδια άποψη συνιστούν εκφάνσεις μιας
Worsley, Concepts ol Monism, London, 1907.
και μόνο ουσίας. Προϊούσης της φιλοσοφικής Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου
διανόησης, ο μονισμός με τις ποικίλες θεωρητι-
κές μορφές του μετατράπηκε σε καίρια φιλοσο- Μονό Γαβριήλ (Gabriel Monod). Γάλλος ιστορι-
φική στάση, που επιχειρώντας να αποτρέψει κός (1844-1912). Το 1876 ίδρυσε την "Ιστορική
τον κατακερματισμό της πραγματικότητας σε Επιθεώρηση". Μέλος της Ακαδημίας Ηθικών
δύο αντιτιθέμενους κόσμους, έναν υλικό και και Πολιτικών Επιστημών από το 1897, ο Μονό
έναν πνευματικό, ισχυρίστηκε τη δυνατότητα α- υπήρξε κυρίως θεωρητικός της ιστορικής επι-
ναγωγής και των δύο στην ίδια θεμελιώδη αρχή. στήμης και ιστοριογραφίας. Έργα του: Les
Οι υπέρμαχοι του υλιστικού μονισμού (από τους origines de /' historiographie, 1877.- Bibliogra-
υλοζωϊστές Θαλή* και Ηράκλειτο* μέχρι τους phie de Γ histoire de France, 1888.- La vie et la
διαλεκτικούς υλιστές Μαρξ* και Ένγκελς*) απο- pensée de Jules Michelet, 1923.
δίδουν την ποικιλία των ψυχοφυσικών εκδηλώ- Παναγ. Πόκος

294
 μονοθελητισμός

μονοθεϊσμός. Μία από τις δύο κύριες εκδοχές κό και στο υπερφυσικό, στο ενδοκοσμικό (im-
της θρησκείας είναι η πίστη σε μια θεότητα manent) και στο υπερβατικό (transcedens). Η
(μονοθεϊσμός), που σημαίνει την αποδοχή φύση είναι για τον μονοθεϊσμό ανοικτή ενότη-
ενός προσωπικού Θεού, σε αντίθεση προς την τα με γραμμική εξέλιξη προς τα πρόσω, ιστορι-
άλλη μορφή, τον πολυθεϊσμό, ο οποίος συνδη- κότητα και μη αναστρεψιμότητα των γεγονό-
λώνει την υιοθέτηση πληθυντικής θεότητας. των. Ο άνθρωπος δεν είναι ο παθητικός συμμέ-
Πέρα από την απλή αριθμητική διαφορά τους τοχος του κοσμικού σύμπαντος, αλλά αποβαί-
υφίσταται μεταφυσική διαφοροποίηση μεταξύ νει ο δραστήριος συνδημιουργός του Θεού,
τους: ο μονοθεϊσμός είναι εσχατολογικός, ενώ συνεργός και συνεργάτης του πρωτεργάτη Κυ-
ο πολυθεισμός παραμένει κοσμολογικός· ο ρίου της ιστορίας. Η τελείωση του πιστού συνί-
πρώτος βασίζεται στην ιστορία και την προσω- σταται στην ανάληψη ιστορικής πρωτοβουλίας
πική πρωτοβουλία του ανθρώπου μέσα στη για την αλλαγή του κόσμου, την κοινοποίηση
φύση, ενώ ο άλλος αρκείται στην αποθέωση της κοινωνίας, την άρση του ιστορικού κακού
του φυσικού σύμπαντος και στην εξομοίωση και τη βελτίωση του παρόντος προς χάρη του
του ανθρώπου με τον κόσμο που ταυτίζεται μέλλοντος. ΓΓ αυτό άλλωστε στον μονοθεϊσμό
προς τον θεό ("πάντα πλήρη θεών"). Κοιτίδα είναι που ακμάζει ο προφητισμός, ενώ αντιθέ-
του μονοθεϊσμού είναι η Μέση Ανατολή, από τως ο μυστικισμός πρυτανεύει στον πολυθεϊ-
τα ανατολικά παράλια της Μεσογείου μέχρι τα σμό και απλώς συνυπάρχει στον μονοθεϊσμό.
υψίπεδα του Ιράν, έχοντας ως άξονες τους Οι πολυθεϊστικές θρησκείες αγνοούν το προ-
τρεις ποταμούς, τον Ιορδάνη, τον Τίγρη και φητικό φαινόμενο με την κριτική και ανατρε-
τον Ευφράτη. Σε αυτό τον γεωπολιτιστικό πτική του λειτουργία εντός της θρησκευτικό-
χώρο διακηρύσσεται για πρώτη φορά ο μονο- τητας. Ο προφητισμός συνεπάγεται ιστορική
θεϊσμός με τον Μωυσή και την Εξοδο των πρωτοβουλία του ανθρώπου ενάντια στη φύση
Εβραίων από την Αίγυπτο, μεταξύ 1250-1230 και ελαύνεται από την εσχατολογία, την έγ-
π.Χ., επικυρώνεται με τον Ιησού Χριστό στην χρονη οντολογία (με προτεραιότητα του χρό-
Παλαιστίνη κατά τον 1ο αι., για να επανεπιβε- νου προ των όντων). Υπέρτατο ιδεώδες του
βαιωθεί από τον Μωάμεθ στην αραβική χερσό- μονοθεϊσμού δεν είναι η ενότητα, όπως συμ-
νησο στον 7ο. μ.Χ. αι. (622 μ.Χ. "εγίρα"). Οι βαίνει στον πολυθεϊσμό, αλλά η ελευθερία του
τρεις κλασικές μορφές του μονοθεϊσμού είναι ανθρώπου από την αναγκαιότητα της φύσης,
ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός και ο μουσουλ- μέσα του και γύρω του, εσώτερης φύσης και
μανισμός. Η εβραϊκή συναγωγή, η χριστιανική φυσικού περιβάλλοντος. Ετσι αναβλαστάνει ο
εκκλησία και το μουσουλμανικό τέμενος απο- προφητισμός με τον απελευθερωτικό του οί-
τελούν τα επίκεντρα λατρείας της μονοθεϊστι- στρο που διακρίνει τον μονοθεϊσμό, στο έδα-
κής θρησκευτικότητας. φος του οποίου, δηλαδή στην Ευρώπη, σημει-
Θεμελιώδης έννοια του μονοθεϊσμού είναι η ι- ώθηκαν οι περισσότερες και σημαντικότερες
στορία, δηλαδή η παρέμβαση του ανθρώπου επαναστάσεις (από τη γαλλική μέχρι τη ρωσι-
μέσα στη φύση και η πρωτοβουλία του έμψυ- κή και από την αγγλική, ή βιομηχανική, μέχρι
χου έναντι του άψυχου, του έλλογου αντί του την αμερικανική) έχοντας ως πρότυπο την ιου-
αλόγου. Δεν είναι η φύση το περιέχον και ο δαϊκή Εξοδο από την Αίγυπτο και ακροτελεύ-
άνθρωπος το περιεχόμενο, όπως στον πολυθε- τιο όριο την ισλαμική "εγίρα".
ϊσμό, αλλά αντιθέτως στον μονοθεϊσμό είναι ο Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος. Φιλοσοφική ανθρωπολογία της
άνθρωπος με την ιστορία του το περιέχον θρησκείας, Αθήνα. 1994.- του ίδιου, Φαινομενολογία της
θρησκείας, Αθήνα, 1995.
μέσα στο οποίο υπάρχει η φύση ως περιεχόμε-
Μάριος Π. Μπέγζος
νο, υποκείμενο σε πρωτοβουλίες ατομικές ή
κοινωνικές και οπωσδήποτε υποδεέστερη ένα- μονοθελητισμός. Αίρεση που εμφανίστηκε τον
ντι του ανθρώπου, της ιστορίας ή του πολιτι- 7ο αιώνα στο Βυζάντιο, με ιδρυτή τον επίσκο-
σμού. Με αυτή την ιεράρχηση αλλάζει η αντί- πο Ρώμης Ονώριο. Στην ουσία, επρόκειτο για
ληψη για τον θεό, τον κόσμο και τον άνθρωπο. μια ad hoc υπόθεση, ως πρόταση συμβιβαστική
Προηγείται ο θεός ως ποιητής του κόσμου και ανάμεσα στον μονοφυτισμό (βλέπε αντίστοιχο
του ανθρώπου και ως κριτής τους στα έσχατα λήμμα) και στο ορθόδοξο δόγμα. Σε μια προ-
της ιστορίας. Ο κόσμος υπόκειται στον δημι- σπάθεια του επίσημου κράτους να επιστρέ-
ουργό του και διαφορίζεται αισθητά πια, έτσι ψουν οι μονοφυσίτες στην Ορθοδοξία, στα τα-
ώστε ανακύπτει η διάκριση ανάμεσα στο φυσι- ραγμένα χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου,

295
μονοφυτισμός

ο μονοθελητισμός έμοιαζε με όρο και υπανα- σμό με τη βαριά φορολογία που έπληττε τους
χώρηση των μονοφυσιτών: αποδοχή μεν του τελευταίους, κατέστησε απρόθυμο τον πληθυ-
ορθοδόξου δόγματος των δύο ανεξαρτήτων σμό της νοτιοανατολικής μεθορίου της αυτο-
φύσεων του Ιησού, αλλό μετάθεση του προ- κρατορίας να αμυνθεί ενάντια στους Αραβες
βλήματος της "μοναδικότητας" από τις φύσεις εισβολείς και εύκολη υπόθεση την κατάκτηση
στις θελήσεις του θεανθρώπου. Κατά τον μο- των επαρχιών αυτών. Ο μονοφυσιτισμός εξα-
νοθελητισμό, ο Ιησούς είχε δύο φύσεις και, συ- κολουθεί και σήμερα να υφίσταται, αν και έχει
νεπώς, δύο θελήσεις, εκ των οποίων όμως η προσλάβει πλέον εθνικό χαρακτήρα, σε περιο-
θεία είχε εξουδετερώσει ("απορροφήσει") την χές της Αιγύπτου, ως επίσημη Κοπτική Εκκλη-
ανθρώπινη. Η ΣΤ Οικουμενική Σύνοδος της σία, στην Αρμενία, στη Συρία και στο Ιράκ (Ια-
Κωνσταντινούπολης (680-681 ) καταδίκασε τον κωβιτική Εκκλησία).
μονοθελητισμό και διατύπωσε το ορθόδοξο Παναγ. Πάκος
δόγμα, κατά το οποίο οι θελήσεις του θεαν-
θρώπου είναι ισόκυρες και ισοδύναμες· εντού- Μονταίν (Montaigne) Μιχαήλ (1533-1592). Διά-
τοις, η ανθρώπινη θέληση υποτάσσεται εκου- σημος Γάλλος ηθικός φιλόσοφος και μεγάλος
σίως στη θεία, όπως μαρτυρεί και το χωρίο του σκεπτικιστής. Ο Μονταίν ήταν γόνος αριστο-
Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (ΚΣΓ 39): "Πάτερ κρατικής οικογένειας, σπούδασε νομικά και υ-
μου, παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο - πήρξε σύμβουλος στο κοινοβούλιο του Μπορ-
πλην ουχ ως εγώ θέλω, αλλ' ως συ". ντώ (1557), αλλά αποσύρθηκε σύντομα προ-
Παναγ. Πάκος κειμένου να αφιερωθεί στη συγγραφή. Το
έργο του περιλαμβάνει τα περίφημα Δοκίμια
μονοφυτισμός. Χριστιανική αίρεση που εμφα- (1580) σε τρεις εκδόσεις μέχρι τον θάνατό
νίστηκε στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντί- του, όπου αναγγέλλεται η επινόηση του σύγ-
ου κατά τον 5ο και 6ο αιώνα. Ιδρυτής της υ- χρονου "υποκειμενισμού"*, του οποίου τη θεω-
πήρξε ο αρχιμανδρίτης Κωνσταντινοπόλεως ρία θα ολοκληρώσει αργότερα ο Καρτέσιος*.
Ευτυχής ("Ευτυχιανισμός": η άλλη ονομασία Γεννημένος στον αιώνα του ουμανισμού*, ο
του μονοφυτισμού), ο οποίος δίδασκε ότι ο θε- Μονταίν ανήκει σε μια μεταβατική εποχή βα-
άνθρωπος Ιησούς είχε μία φύση, θεία και αν- θιάς πολιτικής και πνευματικής κρίσης, που
θρώπινη μαζί. Συνεπώς το σώμα του Ιησού θέτει σε αμφισβήτηση τις παραδοσιακές γνώ-
ήταν μεν ανθρώπινο στην όψη και στην αφή, σεις και, κυρίως, την αντίληψη για την ανθρώ-
αλλά διέφερε από τα σώματα των υπολοίπων πινη φύση όπως τη σφυρηλάτησε ο φεουδαρ-
ανθρώπων. Παραλλαγή της διδασκαλίας χικός Μεσαίωνας. Απορρίπτοντας την αντίλη-
αυτής, σε μια γενικότερη αδυναμία σύγκλισης ψη αυτή και, ταυτόχρονα, αμφιβάλλοντας για
των διαφόρων δοξασιών και απόψεων επί του τις αρχές μιας οικουμενικής επιστήμης, ο Μο-
θέματος, συνιστούσε ο "λεκτικός" μονοφυτι- νταίν στρέφει τη σκέψη του σε μια ενδοσκόπη-
σμός του Σεβήρου Αντιοχείας, κατά τον οποίο ση του ίδιου του ψυχικού του κόσμου, που τον
η Ιησούς είχε μία φύση, αλλά προσωπική και οδηγεί σε μια ανανέωση του σωκρατικού σκε-
συγκεκριμένη, συνώνυμη μιας υποστάσεως πτικισμού* και στην προβολή του αιώνια ανοι-
πέραν της θείας και της ανθρώπινης. Η καταδί- χτού ερωτήματος "Τι γνωρίζω;" Είχε, μάλιστα,
κη του μονοφυτισμού, μετά από αλλεπάλλη- την πεποίθηση ότι αυτή η ενδοσκόπηση καθι-
λες Συνόδους (448 και 449) κατέστη τελεσίδι- στούσε δυνατή τη διατύπωση νόμων καθολι-
κη με τη Δ' Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδό- κής ισχύος σχετικά με τον ανθρώπινο χαρα-
νος, που συνήλθε με πρωτοβουλία του αυτο- κτήρα, πεποίθηση η οποία συμπυκνώθηκε στη
κράτορα Μαρκιανού το 451. Σύμφωνα με το θέση του ότι "κάθε άνθρωπος έχει ως τέτοιος
ορθόδοξο δόγμα, όπως αυτό διακηρύχθηκε την πλήρη μορφή της ανθρώπινης μοίρας". Πε-
στη Σύνοδο, ο Ιησούς έχει δύο φύσεις, ανθρώ- ριγράφοντας και συγκρίνοντας τις εμπειρίες
πινη και θεία, οι οποίες είναι μεν συνηνωμένες του με τα αναγνώσματα και τα ίδια τα κείμενά
και αποδίδονται σε ένα και το αυτό πρόσωπο, του, διαπιστώνει τους κινδύνους της φαντα-
διακρίνονται δε μεταξύ τους (κατά το πρότυπο σίας και τη ματαιότητα του ανθρώπινου λόγου
της ένωσης των τριών αδιαιρέτων αλλά όχι και συμπεραίνει ότι δεν μπορούν να αποκαλύ-
συγχεομένων προσώπων της Τριάδος). ψουν ούτε τη δικαιοσύνη ούτε την αλήθεια.
Η σκληρότητα την οποία επέδειξαν οι επίση- Από αυτόν τον μετριοπαθή σκεπτικισμό απορ-
μες αρχές κατά των μονοφυσιτών, σε συνδυα- ρέει η ηθική του Μονταίν, επίκεντρο της οποί-

296
 μοντέλο

ας είναι η αυτογνωσία, η αυτοκυριαρχία και η να είναι μια κατασκευή που παίζει τον ρόλο
εσωτερική ελευθερία, μέσω των οποίων ο άν- πρακτικής ή θεωρητικής αναπαράστασης μιας
θρωπος μπορεί να ελέγξει τα πάθη του και να εξήγησης ή ενός εξηγητικού μηχανισμού που
πραγματώσει τους σκοπούς που του επιτάσσει αναφέρεται σε ένα σύνολο φαινομένων. Τέ-
η φύση του. Το έργο του συζητήθηκε ήδη από τοια μοντέλα, για παράδειγμα, είναι τα συστή-
τον 17ο αιώνα και επιδέχτηκε διάφορες ερμη- ματα μαθηματικών ισχυρισμών (αξιωμάτων),
νείες, που ξεκινούν από την καταγγελία της τα οποία, εφοδιασμένα με συγκεκριμένο πλη-
"ματαιοδοξίας" του από τον Πασκάλ* ή της ροφοριακό και, πολλές φορές, εμπειρικό πε-
"ψεύτικης ελικρίνειάς" του από τον Ρουσσό* ριεχόμενο, χρησιμοποιούνται για την περιγρα-
και φτάνουν μέχρι τον ενθουσιώδη εγκωμια- φή και εξήγηση κάποιας περιοχής εμπειρικών
σμό του Βολταίρου*. ή νοητικών αντικειμένων και σχέσεων. Τέτοιες
Βιβλιογρ.: Α. Tournon, Montaigne en toutes lettres. Παρί- περιοχές μπορεί να είναι η φυσική, η κοσμολο-
σι, 1989.- Δ. Κοχρόγιαννος. Ο Montaigne και η φιλοσοφι- γία, η οικονομία κ.λπ. (ε) Στα πλαίσια της λογι-
κή παράδοση, στο "Αξιολογικά" No 5. κής, η έννοια του μοντέλου ανήκει στα σημα-
Ευστάθ Μπάλιας σιολογικά (ή σημαντικά) περιεχόμενα μιας τυ-
πικής γλώσσας. Στη συντακτική πλευρά της
Μόνταγκιου (Montagu) Francis Ashley (Λονδί- γλώσσας αυτής ανήκουν η περιγραφή των
νο, 1905). Αγγλο-αμερικανός ανθρωπολόγος, συμβόλων της, των κανόνων σχηματισμού των
γνωστός ως εκλαϊκευτής των φυσικών επιστη- όρων και τύπων της, των αξιωμάτων, λογικών
μών και της ανθρωπολογίας. Έγινε κυρίως ή μη-λογικών, καθώς και των συμπερασματι-
γνωστός από το έργο του Statement on Race κών κανόνων της. Στην πλευρά αυτή, δηλαδή,
(1950), το οποίο εκδόθηκε από την Ουνέσκο ανήκουν όλα τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής
και αποτελεί σύγχρονη και αποκαλυπτική προ- γλώσσας, τα οποία συνδέονται με την έννοια
σέγγιση του ζητήματος των φυλετικών διακρί- της απόδειξης. Στη σημασιολογική πλευρά της
σεων. Εργα του: Ο πιο επικίνδυνος ανθρώπι- ανήκουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που συνδέ-
νος μύθος: η πλάνη της φυλής (1942), Η φύση ονται με την έννοια της αλήθειας.
της ανθρώπινης επιθετικότητας (1976), Επι- Στα πλαίσια αυτά ορίζεται η έννοια της δομής
στήμη και δημιουργισμός (1983), Η κοινωνιο- ή ερμηνείας της τυπικής γλώσσας. "Δομή" ή
βιολογία υπό εξέταση (1980). "ερμηνεία" μιας τυπικής γλώσσας είναι ένα σύ-
Παναγ. Πάκος στημα που αποτελείται από ένα μη-κενό σύνο-
λο αντικειμένων (το οποίο ονομάζεται και σύ-
μοντέλο (γαλ. modèle, αγγλ. model από το λα- μπαν της ερμηνείας), ένα σύνολο σχέσεων με-
τινικό modulus, που σημαίνει μέτρο, πρότυπο, ταξύ των αντικειμένων αυτών, που αντιστοι-
νόρμα). Ο όρος έχει πολλαπλές σημασίες, με- χούν ακριβώς στα κατηγορηματικά σύμβολα
ρικές από τις οποίες είναι οι παρακάτω: (α) της τυπικής γλώσσας, ένα σύνολο συναρτήσε-
Ενα μοντέλο είναι δυνατόν να είναι ένα ισομο- ων ορισμένων πάνω στα αντικείμενα του σύ-
μορφικό ή ομομορφικό ομοίωμα ενός πρωτο- μπαντος, που αντιστοιχούν ακριβώς στα συ-
τύπου, που κατασκευάζεται είτε για να παρα- ναρτησιακά σύμβολα της τυπικής γλώσσας,
σταθεί ακριβώς και μέσω της παράστασης να και, τέλος, ένα υποσύνολο του συνόλου των α-
εξετασθεί το πρωτότυπο είτε για να απεικονι- ντικειμένων, που αντιστοιχούν ακριβώς στα
σθεί κατ' αναλογίαν το πρωτότυπο,έτσι ώστε σύμβολα σταθερών της γλώσσας. Στα πλαίσια
εξιδανικευμένο και χωρίς περιττά χαρακτηρι- αυτά ορίζεται με τρόπο αναδρομικό (επαγωγι-
στικά να μελετηθεί ως προς τα ενδιαφέροντα κό) η έννοια της επαλήθευσης ενός τύπου στα
σημεία του. (β) Ενα μοντέλο είναι ένα πρότυπο πλαίσια μιας δομής, καθώς και η έννοια της α-
που, ανεξάρτητα από την προέλευση του, είναι λήθειας στα ίδια πλαίσια.
δυνατόν να χρησιμοποιηθεί για την αναπαρα- Δεδομένου ενός αξιωματικού συστήματος, μο-
γωγή και αντιγραφή του. (γ) Ενα μοντέλο, στα ντέλο των αξιωμάτων του είναι μια δομή της
πλαίσια των επιστημών, είναι μια κατασκευή γλώσσας στην οποία είναι διατυπωμένο το σύ-
που μπορεί μέσω αναλογικών τρόπων σκέψης στημα και στην οποία είναι αληθή τα συγκεκρι-
να μεταφερθεί από μια επιστημονική περιοχή μένα αξιώματα.
σε μια άλλη και να χρησιμοποιηθεί παράγο- Στη λογική μια ολόκληρη περιοχή έρευνας α-
ντας νέα γνώση στα πλαίσια του νέου γνωσια- ναφέρεται στα μοντέλα και είναι γνωστή ως
κού περιβάλλοντος, (δ) Ενα μοντέλο μπορεί θεωρία των μοντέλων. Ενα από τα βασικότερα

297
μοντέλου

θεωρήματα αυτής της περιοχής είναι το "θεώ- πόδειξης, μετατρέποντάς την συγχρόνως σε
ρημα πληρότητας" του Κ. Γκέντελ* (Κ. Gödel), γνωσιακή δομή επαλήθευσης. Δεδομένου ότι
σύμφωνα με το οποίο ένας τύπος της γλώσ- οι πράξεις με σύμβολα συνδέονται με την κα-
σας ενός συνόλου αξιωμάτων είναι αποδείξι- τανόηση και αντίστοιχη έκφραση των συμβολι-
μος από τα αξιώματα αυτά αν, και μόνον αν, κών κατασκευών και των μετασχηματισμών
κάθε μοντέλο των αξιωμάτων είναι και μοντέ- τους, η κατασκευή αντίστοιχων ιδεατών μο-
λο του τύπου αυτού. ντέλων αφορά στη νοητική και εποπτική παρά-
Διον. Αναπολιτάνος σταση των συμβόλων και των πράξεών τους,
έτσι ώστε αυτά να αποτελούν το σημασιολογι-
μοντέλου, κατασκευή του (μοντελοποίηση). κό αντίστοιχο του συντακτικά προσδιορισμέ-
Πρόκειται για διαδικασία διερεύνησης, μέσω νου παιχνιδιού των συμβόλων.
κατασκευής προτύπου, των αντικειμένων και Διον. Αναπολιτάνος
των σχέσεών τους στα πλαίσια της γνωσιακής
προσπέλασης μιας περιοχής. Οι μορφές και οι μοντερνισμός, βλ. νεοτερικότητα
τρόποι κατασκευής μοντέλου ποικίλλουν.
Εξαρτώνται από το γνωσιακό αντικείμενο, από Μοντεσκιέ (Montesquieu) Κάρολος ντε Σεκο-
την προσδοκώμενη χρήση και από τη σφαίρα ντά. Θεωρείται ο πατέρας του σύγχρονου πο-
εφαρμογής του μοντέλου. λιτικού φιλελευθερισμού και ένας από τους
Οι κατασκευές μοντέλων διακρίνονται σε δύο θεμελιωτές της πολιτικής σκέψης του Διαφω-
βασικές κατηγορίες: (α) σε κατασκευές υλικών τισμού*. Γεννήθηκε το 1689 στον πύργο της
μοντέλων και σε (β) κατασκευές ιδεατών μο- Μπρεντ κοντά στο Μπορντώ από οικογένεια
ντέλων. Σχετικά με την πρώτη κατηγορία, η κα- βαρόνων και πέθανε στο Παρίσι το 1755. Σπού-
τασκευή έχει ως βασικό της χαρακτηριστικό δασε αρχαία ελληνικά και λατινικά στο κολλέ-
την αναπαραγωγή και αναπαράσταση γεωμε- γιο του Ζυλί και νομικά στο Μπορντώ. Υπήρξε
τρικών, φυσικών, δυναμικών και λειτουργικών πρόεδρος του τοπικού κοινοβουλίου του
χαρακτηριστικών του αντικειμένου της μοντε- Μπορντώ και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας.
λοποίησης. Σχετικά με τη δεύτερη κατηγορία, Εκτός από το Πνεύμα των νόμων (De Γ esprit
δηλαδή την κατασκευή ιδεατού μοντέλου, ως des lois, 1748), σημαντικά έργα του είναι επί-
υλικά για την κατασκευή αυτή χρησιμοποιού- σης οι Περσικές επιστολές (1721) και οι Εκτι-
νται σχήματα, σχέδια, τύποι, φράσεις σε κά- μήσεις για τις αιτίες του μεγαλείου και της
ποιο αλφάβητο φυσικής ή τεχνητής γλώσσας, πτώσης των Ρωμαίων ( 1734). Αν και η θεωρία
εννοιακά συστήματα κ.ά. Βασικά χαρακτηριστι- του για τη διάκριση των εξουσιών τον εντάσ-
κά της δεύτερης αυτής κατηγορίας είναι η σχη- σει στο "προοδευτικό" ρεύμα του Διαφωτι-
ματοποίηση, η εξιδανίκευση, η μεταφορά, κ.ά. σμού, ήδη από τον 18ο αιώνα ο Βολταίρος*, ο
Σχετική με τη μεταφορά από μια γνωσιακή πε- Ελβέτιος* και ο Κοντορσέ* του προσήψαν συ-
ριοχή σε άλλη είναι η ειδική περίπτωση της κα- ντηρητισμό, ενώ ο Λ. Αλτουσέρ* τον χαρακτή-
τασκευής αναλογικού μοντέλου. Χαρακτηρι- ρισε ως "δεξιό αντίπαλο της απόλυτης μοναρ-
στικό της κατασκευής αυτής είναι η περιγραφή χίας". Η αμφισημία αυτή συναντάται στο ίδιο
πρωτοτύπου και μοντέλου με τις ίδιες μαθημα- το έργο του Μοντεσκιέ και έδωσε τροφή σε
τικές σχέσεις. Δηλαδή, η ίδια ομάδα, για παρά- πολλές αναγνώσεις και διχογνωμίες. Κατ'
δειγμα, διαφορικών εξισώσεων είναι δυνατόν αρχήν είναι σαφές ότι στο Πνεύμα των νόμων
να περιγράφει φυσικές συμπεριφορές σε δια- επιχειρεί τη διατύπωση μιας νεοτερικής για
φορετικά γνωσιακά πεδία. Ετσι ηλεκτρικά μο- την εποχή του ερμηνείας του δικαιικού φαινο-
ντέλα (με την έννοια των ταυτόσημων διαφο- μένου, ξεκινώντας από τον αρχαίο κόσμο και
ρικών εξισώσεων) χρησιμοποιούνται για τη με- φτάνοντας μέχρι τη συγκρότηση του σύγχρο-
λέτη μηχανικών, υδροδυναμικών, ακουστικών νου κράτους τον 16ο και 17ο αιώνα. Στηριζό-
κ.ά. φαινομένων. Βασική ομάδα κατασκευών ι- μενος στη νομική και τη φιλοσοφική του παι-
δεατών μοντέλων είναι αυτή που αναφέρεται δεία, εμβαθύνει την ανάλυση του πολιτικού
στα μαθηματικά και στη λογική*. Εκεί με υλικά προβλήματος συνδέοντάς το κατ' αρχήν με το
ιδεατής προέλευσης και με σημείο εκκίνησης ανθρώπινο ήθος και την ανθρώπινη φύση, της
τη συντακτική δομή μιας τυπικής γλώσσας κα- οποίας ο ειρηνικός και μετριοπαθής χαρακτή-
τασκευάζονται συστήματα που αντιγράφουν, ρας αναγορεύεται σε βασική πολιτική αρχή. Η
κατά κάποιον τρόπο, τη γνωσιακή δομή της α- μετριοπάθεια στην άσκηση της εξουσίας είναι

298
 Mop
η βασική προϋπόθεση της πολιτικής ελευθε- ρία ενέχει ωστόσο περιορισμούς που τίθενται
ρίας και συγχρόνως το κριτήριο για τη διάκρι- από τους ίδιους τους νόμους, οι οποίοι προ-
ση των πολιτευμάτων. Ο Μοντεσκιέ κάνει διά- στατεύουν συγχρόνως τους πολίτες από την
κριση ανάμεσα στη μοναρχία, τη δεσποτεία και κατάχρηση της εξουσίας. Η εξουσία πρέπει
την αβασίλευτη δημοκρατία, υπερβαίνοντας λοιπόν να διαιρείται, ώστε να μη μονοπωλείται
την παραπλήσια τυπολογία του Αριστοτέλη*, ο από ένα κέντρο και να μην καθίσταται απόλυ-
οποίος διέκρινε τα πολιτεύματα με βάση το α- τη. Ετσι, ο Μοντεσκιέ καταλήγει στη διατύπω-
ριθμητικό κριτήριο ("πόσοι κυβερνούν": βασι- ση της περίφημης θεωρίας του για τη διάκριση
λεία, αριστοκρατία, δημοκρατία). Ο Μοντεσκιέ των εξουσιών, που αποτελεί μια από τις βασι-
πρόβαλλε, αντίθετα, ένα ποιοτικό κριτήριο, δη- κές αρχές της σύγχρονης δημοκρατίας.
λαδή τον τρόπο άσκησης της εξουσίας, που α- Βιβλιογρ.: R. Aran, Les étapes de la pensée sociologique,
ντιστοιχεί στη "θεμελιώδη αρχή" κάθε πολιτεύ- Gallimard. Παρίσι, 1967 (ελλ. μτφ. H εξέλιξη της κοινω-
ματος. Η μετριοπάθεια είναι δυνατή στο μο- νιολογικής σκέψης, Αθήνα, 1984).- Π. Κιτρομηλίδης, Πο-
λιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων. Διάττων,
ναρχικό και το δημοκρατικό πολίτευμα, ενώ α-
Αθήνα. 1989.- Π. Κονδύλης, Εισαγωγή" στο Πνεύμα των
ποκλείεται στη δεσποτεία, που έχει ως θεμε- νόμων. Γνώση, Αθήνα, 1994.
λιώδη αρχή τον φόβο. Στη μοναρχία, την οποία Ευστάθ. Μπάλιας
φαίνεται να προτιμά όχι μόνο για θεωρητικούς
αλλά και για ταξικούς λόγους, θεμελιώδης Μορ Τόμας (1477-1535). Αγγλος ανθρωπι-
αρχή είναι το αίσθημα της τιμής και στη δημο- στής, φιλόσοφος και πολιτικός. Με το έργο
κρατία η αρετή, αλλά δεν πρόκειται καθόλου του Ουτοπία, έγινε ο ιδρυτής του ουτοπικού
για έννοιες ηθικού χαρακτήρα. Πρόκειται, αντί- σοσιαλισμού*. Μεγάλη επίδραση στον Μορ ά-
θετα, για κοινωνικο-πολιτικές κατηγορίες που σκησαν οι αντιλήψεις του ιταλού φιλοσόφου
κρυσταλλώνονται σε συλλογικές στάσεις και Πίκο ντέλα Μιραντόλα*, ιδιαίτερα η φιλοσοφία
συμπεριφορές χαρακτηρίζοντας την κάθε κοι- του για τον άνθρωπο. Το 1497 γνωρίζεται με
νωνία ως ολότητα. τον Ερασμο*, ο οποίος στη συνέχεια του αφιέ-
Με τον τρόπο αυτό, η πολιτειολογία του Μο- ρωσε το έργο του Μωρίας Εγκώμιον. Στη με-
ντεσκιέ στρέφεται σε μια προσέγγιση περισ- γάλη και ποικίλη λογοτεχνική κληρονομιά του
σότερο κοινωνιολογική, πράγμα που τον κατα- Μορ περιλαμβάνονται μεταφράσεις διαλόγων
τάσσει στους προδρόμους της κοινωνιολο- του Λουκιανού*, έργων του Πίκο ντέλα Μιρα-
γίας*. Συμπληρώνεται από μια ανάλυση των ντόλα καθώς και λατινικών ποιημάτων. Στο βι-
πολιτευμάτων με κοινωνιολογικούς όρους, βλίο του Ουτοπία, ασκεί έντονη κριτική στην
μέσω των οποίων αναδεικνύεται η ιδιαίτερη κι- κοινωνία της εποχής του σκιαγραφώντας την
νητήρια δύναμη των κοινωνιών, δηλαδή αυτό άθλια οικονομική κατάσταση των λαϊκών
που ο Μοντεσκιέ θεωρεί ως το πνεύμα που συ- στρωμάτων στην Αγγλία. Στον κόσμο της εκ-
νέχει την καθεμιά από αυτές και τους προσδί- μετάλλευσης και της αδικίας ο Μορ αντιπαρά-
δει την ταυτότητά τους. Το πνεύμα αυτό είναι θεσε την ιδανική κοινωνία της νήσου "Ουτο-
το αποτέλεσμα πολλαπλών αλλά αδιαβάθμη- πία", στην οποία δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτη-
των και αλληλοεξαρτώμενων παραγόντων, σία και η εργασία στην αγροτική οικονομία,
όπως είναι τα ήθη, το κλίμα, η θρησκεία, οι πα- στη βιοτεχνία καθώς επίσης η παιδεία και η κα-
ραδόσεις, οι τρόποι συμπεριφοράς και οι τανομή των αγαθών διευθετούνται από το
αρχές της διακυβέρνησης. Το "γενικό πνεύμα" Κράτος. Ολοι οι πολίτες της "Ουτοπίας" είναι
υποχρεωμένοι να εργάζονται έξι ώρες την
της κοινωνίας αποτυπώνεται στους ίδιους
ημέρα, ενώ παράλληλα παρέχεται η δυνατότη-
τους νόμους, πράγμα που δεν συνεπάγεται μια
τα σε άνδρες και γυναίκες να ικανοποιούν τις
μηχανιστική ή ντετερμινιστική αντίστιξη μετα-
υλικές και πνευματικές τους ανάγκες. Απαγο-
ξύ τους, η οποία θα στερούσε στους ανθρώ-
ρεύεται ο θρησκευτικός καταναγκασμός και ε-
πους την ελευθερία να τους τροποποιούν και
πικρατεί το πνεύμα της ανεξιθρησκείας. Στην
να τους προσαρμόζουν στις ανάγκες τους. Αν
Ουτοπία αποδεικνύεται ότι το οικονομικά ε-
και κάθε κοινωνία έχει τους νόμους που της
λεύθερο άτομο μπορεί να αναπτυχθεί ολό-
αρμόζουν, άρα οι νόμοι της μιας δύσκολα ται- πλευρα μέσα α' ένα ελεύθερο και δίκαιο κοινω-
ριάζουν στις ανάγκες της άλλης, σε κάθε περί- νικό σύστημα. Στο έργο του Μορ προβάλλεται
πτωση το πολίτευμα που προσφέρει στους πο- το αίτημα της ριζικής μεταμόρφωσης των κοι-
λίτες την ασφάλεια και την ελευθερία είναι νωνικών σχέσεων, με σκοπό την πραγμάτωση
αυτό στο οποίο κυβερνούν οι νόμοι. Η ελευθε-

299
μοραλισμός

των πανανθρώπινων και πανδημοκρατικών ιδα- Σε καθένα από αυτά τα στάδια αντιστοιχεί και
νικών. Γενικά, η Ουτοπία του Mop δεν είναι χι- ένας τύπος οργάνωσης της οικογενειακής
λιαατική αλλά ορθολογιστική κοινωνική ουτο- ζωής.
πία, αφού και ο ίδιος γράφει άτι πολλά από τον Κατά το στάδιο της "άγριας κατάστασης" κυ-
τρόπο διακυβέρνησης των ουτοπιστών εισή- ριαρχούν οι "ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις",
χθησαν στην κοινωνία της εποχής του. Ενας όπου κάθε γυναίκα ανήκε σε κάθε άνδρα και το
από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της επο- αντίστροφο, ενώ πολύ νωρίς εμφανίζεται η
χής μας, ο Ernst Bloch*, στο έργο του Das "αιματοσυγγενική" οικογένεια, στην οποία α-
Prinzip Hoffnung (σελ. 603) γράφει: «Η "Ουτο- ποκλείονται, διαδοχικά, οι σεξουαλικές σχέ-
πία" είναι η πρώτη νεότερη εικόνα του δημο- σεις γονέων - παιδιών, μέχρι που φθάνουμε
κρατικού κομμουνιστικού ονείρου που την στην "πουναλουανή" οικογένεια, όπου απο-
πραγμάτωση του επιθυμεί ο άνθρωπος. Για κλείονται οι σχέσεις αδελφών, αρχικά των ο-
πρώτη φορά η κολλεκτιβοποιημένη οικονομία μομήτριων. Στο στάδιο της "βαρβαρότητας"
συνδέθηκε με το ανθρώπινο νόημα της δημο- (αγγειοπλαστική, εξημέρωση ζώων, καλλιέρ-
κρατίας, με το νόημα της ελευθερίας της γνώ- γεια φυτών), έχουμε τη "ζευγαρωτή" οικογέ-
μης και της ανεξιθρησκείας, ιδανικά που πά- νεια, δηλαδή υπάρχει ένα ζευγάρι (ένας άν-
ντοτε βρίσκονται κάτω από την απειλή της δρας - μία γυναίκα), για να φτάσουμε, στο α-
γραφειοκρατίας και των κληρικών». Εργα: νώτερο στάδιο της βαρβαρότητας, στη "μονο-
Complete Works, Los Ang., 1957. γαμική" οικογένεια.
Βιβλιογρ.: Campbell W. E„ Mora's Utopia and his social
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
teaching.- Johnson R. S.. More's Utopia: ideal and illusion,
New Haven, 1969.- Ernst Bloch, Das Prinzip Hoffnung,
Μορελλύ (Morally). Γάλλος ουτοπιστής του
θεόδ. Κοκάλας
18ου αιώνα. Οι πληροφορίες γύρω από το πρό-
μοραλισμός, βλ ηθικοκρατία σωπό του εξαντλούνται στον προσδιορισμό
του χρόνου έκδοσης των κυριότερων έργων
Μόργκαν (Morgan) Λιούις - Χένρυ (1818- του. Για τη ζωή του πολύ λίγα μάς είναι γνω-
1881). Ο Morgan -Αμερικανός εθνολόγος, αρ- στά" από τους συγχρόνους του αγνοήθηκε
χαιολόγος και ιστορικός, μελετητής της πρω- σχεδόν τελείως, ίσως λόγω των πολιτικών του
τόγονης κοινωνίας -έγινε πολύ γνωστός από θέσεων που δεν ξέφευγαν από την κοινή νεω-
τις μελέτες του πάνω στην ιστορία και τα ήθη τεριστική γραμμή της εποχής του. θιασώτης
των ινδιάνικων φυλών της Αμερικής. Είναι ο της ιδέας μιας αταξικής, φυσικής κοινωνίας, ο
πρώτος που υπογραμμίζει την επίδραση της Μορελλύ έβλεπε τον θεσμό της ατομικής ιδιο-
κοινωνίας στη μορφή οργάνωσης και λειτουρ- κτησίας ως λογικό και φυσιολογικό ατόπημα.
γίας της οικογένειας. Η επιστροφή στη φυσική κατάσταση (κομμου-
Η οικογένεια, κατά τον Morgan, δεν παραμένει νισμό) οφείλει να σχεδιαστεί και να συντελε-
αμετάβλητη, αλλά ακολουθεί την πορεία ανά- στεί με γνώμονα την εξάλειψη του φαινομέ-
πτυξης της κοινωνίας. Περνά από μια κατώτε- νου της ιδιοκτησίας και να καταστεί συνειδητή
ρη σε μια ανώτερη μορφή, στον βαθμό που η ως αναγκαία λύση στο κοινωνικοπολιτικό αδιέ-
κοινωνία αναπτύσσεται από ένα κατώτερο σε ξοδο της εποχής.
ένα ανώτερο επίπεδο. Στον "κομμουνισμό του μέλλοντος", οι νόμοι
Την εξέλιξη της ανθρωπότητας ο Morgan την προβλέπουν κατοχύρωση του δικαιώματος της
ταξινομεί στα έργα του (Συστήματα ομαιμοσύ- εργασίας σε όλους τους πολίτες, υποχρέωση
νης και συγγένειας της ανθρώπινης οικογένει- των τελευταίων να απασχολούνται σε έργα
ας, 1869, Η αρχαία οικογένεια, 1877) σε τρία κοινής ωφέλειας και αξιοκρατικά κριτήρια κα-
στάδια: της άγριας κατάστασης, της βαρβαρό- ταλληλότητας για την κατάληψη θέσεως εργα-
τητας και του πολιτισμού. Καθένα από αυτά τα σίας. Οι ιδέες του Μορελλύ επηρέασαν, στη
στάδια τα υποδιαιρεί σε κατώτερο, μεσαίο και διαμόρφωση των πολιτικών τους ιδεών, τον
ανώτερο. Ασχολείται διεξοδικά με τη μελέτη Babeuf*, τον Cabet και τον Proudhon*. Εργα
των δύο πρώτων σταδίων (άγρια κατάσταση, του: Essai sur /' esprit humain, Παρίσι, 1743.-
βαρβαρότητα), ενώ το τρίτο στάδιο (πολιτι- Essai sur le coeur humain, Παρίσι, 1745.
σμός) τον ενδιαφέρει μόνο στον βαθμό που Βιβλιογρ.: Reverdy Α., Morelly idées philosophiques,
αυτό τον εξυπηρετεί για να περιγράψει τη με- économiques et politiques, Πουατιέ, 1909.
τάβαση από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό. Παναγ. Πάκος

300
 μορφή (και ύλη)

Μορένο (Moreno) Τζάκομπ Λεβί (20/5/1892, μορφή, βλ. περιεχόμενο και μορφή
Βουκουρέστι -14/5/1974, Νέα Υόρκη). Γεννήθη-
κε στη Ρουμανία αλλά άρχισε την επαγγελματι- μορφή (και ύλη). Το γνωστό "είδος και ύλη"
κή του σταδιοδρομία στην Αυστρία, αφού δημο- σχήμα της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέ-
σίευσε στα γερμανικά το έργο του Πρόσκληση λη* απαντάται και ως "μορφή και ύλη". Δεν
σε σύσκεψη και εκλήθη για να συμβάλει στην α- είναι όμως ακριβώς το ίδιο, ούτε ο όρος "είδος"
ναδιοργάνωση μιας κοινωνικά προβληματικής είναι συνώνυμος του όρου "μορφή", σπάνια
κοινότητας κοντά στη Βιέννη. Ψυχίατρος, κοι- συμβαίνει τούτο. Είδος ονομάζει ο Αριστοτέ-
νωνικός ψυχολόγος και θεμελιωτής της "κοινω- λης το ενυπάρχον στα αισθητά όντα, στα υ-
νιομετρίας" (Sociometry and the Cultural Order, παρκτά πράγματα ενοποιητικό και ενεργητικό
N.Y., 1943, Sociometry and the Science of Man, στοιχείο, το οποίο μπορεί να γίνει κατανοητό
N.Y., 1956), ο Μορένο μετανάστευσε στις ΗΠΑ (να το "δει" με τη νόησή του ο άνθρωπος) με
το 1925 και το 1934 δημοσίευσε το έργο του την ενόραση. Το είδος είναι ο ουσιαστικός πυ-
Ποιος θα επιζήσει, όπου εξέθετε τις κοινωνιο- ρήνας των πραγμάτων και πάντοτε συναρτάται
μετρικές του έρευνες που είχε πραγματοποιή- με την ύλη*, είναι συστατικό της ύλης εφόσον
σει σε δημόσια σχολεία και αναμορφωτήρια. μόνο μέσα από την ύλη και μέσω της ύλης γί-
Στηριζόμενος στην ψυχανάλυση* και στην γκε- νεται ορατό. Η ύλη (όρος που εισήγαγε ο Αρι-
σταλτψυχολογία*, ο Μορένο υποστήριξε πως η στοτέλης στη φιλοσοφία) είναι επιδεκτική μιας
ψυχική υγεία του ατόμου εξαρτάται από τη μορφής, μπορεί να μορφοποιηθεί και να λάβει
θέση του στα πλαίσια της μικροομάδας στην οποιοδήποτε αισθητό σχήμα. Το είδος είναι
νοητό ως αρχή που μέσω της ύλης οδηγεί στη
οποία ανήκει και στο σύστημα έλξεων και απω-
μορφή. Ο καλλιτέχνης π.χ. έχει στη νόησή του,
θήσεων που διαμορφώνεται μεταξύ των μελών
στην "ψυχή" του (Μεταφ. 1032b 23), το είδος
της. Αυτοί οι μη-ορατοί δεσμοί, η άτυπη δηλαδή
αγάλματος που προτίθεται να κατασκευάσει
δομή της ομάδας, μπορούν να αποκαλυφθούν
με μάρμαρο ή χαλκό, μια ορισμένη και συγκε-
με την κοινωνιομετρική δοκιμασία και να κατα-
κριμένη ύλη. Οταν το κατασκευάσει, δουλεύο-
γραφούν στο κοινωνιόγραμμα. Ασχολήθηκε με
ντας το υλικό του, τότε το είδος "παίρνει", α-
την ομαδική ψυχοθεραπεία και επινόησε το θε-
ποκτά τη μορφή του αγάλματος. Το μάρμαρο ή
ραπευτικό θέατρο ήδη στα 1920, το οποίο, με τη ο χαλκός είναι δυνάμει άγαλμα, μπορεί να
μορφή του ψυχοδράματος, αποτελεί μια από τις λάβει τη μορφή αγάλματος έπειτα από μια ορι-
κύριες μεθόδους της κοινωνιομετρίας (So- σμένη επεξεργασία. Η μορφή δηλαδή είναι το
ciodrama, a Method for the Analysis of Social "έσχατον" στη διαδικασία του σχήματος είδος
Conflict, N.Y., 1944). Τόσο το ψυχόδραμα όσο - ύλη, η απόληξη μιας διαδικασίας που εξελίσ-
και το κοινωνιόδραμα (τα οποία στηρίζονται στη σεται από το "δυνάμει ον" στο "ενεργεία ον"
θεωρία των ρόλων και στο φαινόμενο της κά- και την εντελέχεια. Ο χαλκός ή το μάρμαρο (το
θαρσης μέσω του παιγνιδιού) ασκούν διαγνω- ξύλο όταν έχουμε ξύλινα σκεύη) είναι ύλη ά-
στικές και θεραπευτικές λειτουργίες, όπως θε- μορφη πριν γίνει άγαλμα (Φυσ. 121 α 8 κέ.). Η
ραπεία νευρώσεων, μετρίαση συγκρούσεων, ύλη δηλαδή είναι νοητή και αισθητή κατά δύο
αύξηση παραγωγικότητας κ.λπ. Για τον Μορέ- τρόπους: είτε ως κάτι υλικό άμορφο είτε ως
νο, η κοινωνιομετρία αποτελεί μία από τις τρεις κάτι υλικό που έχει τη μορφή ενός αισθητού
κύριες κατευθύνσεις των κοινωνικών επιστη- και συγκεκριμένου αντικειμένου (Φυσ. 199α
μών οι άλλες δύο είναι η κοινωνιολογία και ο ε- 31). Υπάρχουν περιπτώσεις στα κείμενα του
πιστημονικός σοσιαλισμός. Προσπάθησε λαν- Αριστοτέλη ωστόσο, που φαίνεται να αντικαθι-
θασμένα να υποστηρίξει ότι οι ψυχολογικές στά ο όρος μορφή το είδος, ή τουλάχιστον να
σχέσεις που παρατηρούσε σε μικρο-κοινωνιο- χρησιμοποιείται αδιακρίτως (Μεταφ. 1045α 23,
λογικό επίπεδο ομοιογενών ομάδων μπορού- Περί ψυχ. Β1, 412α 6 κέ.).
σαν να επεκταθούν και στο σύνολο της κοινω-
νίας. Ιδρυσε το περιοδικό "Κοινωνιομετρία" το Βιβλιογρ.: Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen, τόμ. II2.
1937 και διατέλεσε διευθυντής του επί είκοσι Darmstadt. 1963*.- Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο
χρόνια. Αργότερα, το περιοδικό πήρε τη μορφή ΣταγιρΙτης, θεσσαλονίκη, 1962.- I During, Ο Αριστοτέ-
επιθεώρησης κοινωνικής ψυχολογίας*. λης, τόμ. Β' μτφ. Α. Γεωργίου - Κατσιβέλα, έκδ. MIET,
Δημ. Τσατσούλης Αθήνα, 1994.- G. Α. Seeck, Die ΝβΙυφΜοβορίβ des Aristo-
teles, Darmstadt. 1975 - W. Wieland, Die aristotelische
μορφές κίνησης της ύλης, βλ. ύλη, κίνηση Physik, Gottingen. 1962.
Βαο. Κύρκος

301
μορφολογική ψυχολογία

μορφολογική ψυχολογία, βλ. γκεστάλτ-ψυχο- ρογένεια αυτού του στρώματος (της "πολιτικής
λογία τάξης") εξασφαλίζει, σύμφωνα με τον Μόσκα. την
αντιπροσώπευση συμφερόντων και σκοπών όλων
μόρφωση, βλ. παιδεία των σημαντικών κοινωνικών κατηγοριών. Την "πο-
λιτική τάξη" αποτελούν άτομα που, ανεξάρτητα
Μόσκα (Mosca Gaetano) Γκαετόνο (1858- από παραδοσιακές προνομιακές καταστάσεις,
1941). Ιταλός πολιτικός, κοινωνιολόγος. Ανέ- έχουν αποκτήσει την ικανότητα πολιτικής προστα-
πτυξε τη θεωρία της "κυβερνώσας τόξης", που γής, που νομιμοποιείται εξασφαλίζοντας τη συ-
αποτέλεσε την πρώτη συστηματική διατύπωση ναίνεση της κοινωνίας. Πρόκειται για μια σχέση
της θεωρίας των ελίτ*. αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη "πλειοψηφία και
Το κοινωνικό περιβάλλον όπου αναπτύχθηκε η στην άρχουσα μειοψηφία", που είναι ωστόσο α-
προβληματική του Μόσκα χαρακτηρίζεται από νοιχτή στην παρέμβαση εκπροσώπων νέων τε-
το κενό πολιτικής εξουσίας στην Ιταλία του τέ- χνολογικών ή οικονομικών συμφερόντων.
λους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, Η θεωρία του Παρέτο* για την κυκλοφορία των
σε μια ιστορική συνάφεια όπου κλονίζονταν ελίτ φαίνεται να έχει σημαντικά επηρεαστεί
και κατέρρεαν οι παραδοσιακές κλειστές ιε- από τον διάλογό του με τον Μόσκα. Έργα του:
ραρχικές δομές. Η ανατροπή της παραδοσια- Sulla teoria dei governo β sul governo parle-
κής ισορροπίας καθιστό δυνατή τη διεκδίκηση mentera, 1884· Elementi di scienza politica,
πρόσβασης στην πολιτική εξουσία νέων κοινω- 1896- The Ruling Class, 1923.
νικών δυνάμεων, τις οποίες συγκροτούν κοι- Νίκος Θεοτοκάς
νωνικές οντότητες με πολλαπλούς δεσμούς
συμφερόντων, χωρίς ωστόσο να είναι ικανές Μοσχόπουλος Μανουήλ (1265; - 1328;). Συγ-
να επιβάλουν μια αυτόνομη στρατηγική οικο- γραφέας και φιλόλογος, σχολιαστής και ίσως
νομικής, πολιτισμικής και πολιτικής ηγεμονίας. εκδότης κλασικών Ελλήνων ποιητών. Στοιχεία
Το "laissez faire", ως κοινωνικό και πολιτικό αί- για τη ζωή του αντλούμε από την αλληλογρα-
τημα της αστικής τάξης, οργανώνεται σε πολι- φία του με συγχρόνους του λόγιους, όπως τον
τικό λόγο και πολιτική θεωρία, δομημένο στη Θεόδωρο Μετοχίτη*, τον Κωνσταντίνο Ακροπο-
βάση των παραδοσιακών αντιλήψεων περί κοι- λίτη και άλλους. Ο σχολιασμός αρχαίων Ελλή-
νωνικής ιεραρχίας, που εγγυώνται τη θωράκι- νων -Πίνδαρος*, Ησίοδος*, Όμηρος, Σοφοκλής,
ση του πεδίου της εξουσίας από τις πολιτικές Ευριπίδης, Αριστοφάνης- καθώς και η συγγρα-
διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών. Σ' αυτή τη συ- φή της περίφημης ελληνικής γραμματικής του
νάφεια αναπτύσσεται ένας ιδιόμορφος ιταλι- (Ερωτήματα Γοαμματικά), τον εντάσσουν στο
κός χεγκελιανισμός*, που, κάτω από το βάρος κίνημα του ανθρωπισμού που διατρέχει την Ευ-
της μακιαβελλικής παράδοσης, επιχειρεί να ρώπη αλλά και το Βυζάντιο κατά τον 13ο και
συγκροτήσει μια "ρεαλιστική πολιτική θεωρία" 14ο αιώνα. Υπήρξε λοιπόν μέλος του πνευματι-
στον αντίποδα της μαρξικής κριτικής. κού κινήματος του Βυζαντίου, που, προσδεδε-
Μέσα σ' αυτό το κλίμα ο Μόσκα επιχειρεί μια μένο στην επιστημονική παράδοση της αρχαιό-
τητας, προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις πρα-
ανάλυση της "κυβερνώσας τάξης", μελετώ-
κτικές ανάγκες του Βυζαντίου. Ο Μοσχόπουλος
ντας τη σύνθεση της ελίτ που οργανώνει και
συνδέθηκε με σπουδαίους εκπροσώπους της ε-
διευθύνει τις οικονομικές, πολιτισμικές και πο-
πιστήμης του Βυζαντίου του 14ου αιώνα, όπως
λιτικές μεταβολές. Πρόκειται για μια οργανω-
με τον Μάξιμο Πλανούδη*, του οποίου υπήρξε
μένη μειοψηφία που αντλεί τη δύναμή της
οπαδός. Η επιρροή αυτού του τελευταίου στον
τόσο από την ανωτερότητα των ατόμων που
Μοσχόπουλο ήταν σημαντική, καθώς ο Πλανού-
την αποτελούν, όσο και από την ικανότητά
δης υπήρξε εκτός των άλλων και μελετητής των
τους να αντιπροσωπεύουν τα πολυάριθμα και μαθηματικών, για τα οποία και εισήγαγε νέες
διαφορετικά κοινωνικά συμφέροντα και να εκ- ιδέες και συστήματα στο Βυζάντιο. Έτσι ο Μο-
φράζουν την "ηθική ενότητα της κοινωνίας", ε- σχόπουλος, εκτός από την ενασχόλησή του με
ξασφαλίζοντας την κυριαρχία του νόμου. τα κλασικά γράμματα, συνέγραψε και μια πραγ-
Η "κυβερνώσα τάξη" συνδέεται στενά με την κοι- ματεία για τα μαγικά τετράγωνα, που την πηγή
νωνία μέσω μιας πλατιάς "πολιτικής τάξης" υπαλ- της δεν έχουμε ακόμη ανακαλύψει.
λήλων, τεχνικών και διανοουμένων, η ικανότητα Βιβλιογρ.: The Oxlord Dictionary ol Byzantium, τόμ. 2.- Β.
και η δραστηριότητα της οποίας εγγυώνται τη Ν. Τατάκη, Η Βυζαντινή φιλοσοφία, Αθήνα, 1977.
σταθερότητα κάθε πολιτικού οργανισμού. Η ετε- Νικ. Οικονομίδης

302
 Μουσώνιος Ρούφος

ΜοτροσΙλοβα Νέλλι Βασίλιεβνα (γεν. το σερεις τόμους (Paris, Seuil, 1961/1962).

1934). Σοβιετική φιλόσοφος, ιστορικός της φι- Βιβλιογρ.: Mounier et sa génération, Paris, 1954.- R.
λοσοφίας και της θεωρίας της γνώσης. Έργα Garaudy. Perspectives de l'homme, Paris. 1969*.
της: Αρχές και αντιφάσεις της φαινομενολογι- Μάριος Π. Μπέγζος
κής φιλοσοφίας, Μόσχα, 1988.- Γνώση και κοι-
νωνία, Μόσχα, 1969.- Επιστήμη και επιστήμο- Moup (Moore) Τζωρτζ Εντουαρντ (1873-1958).
νες στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατία, Μόσχα, Αγγλος ιδεαλιστής φιλόσοφος, ένας από τους
1976.- Studien zur Geschichte der westlichen βασικούς εκπροσώπους του νεορεαλισμού".
Philosophie, Frankfurt a/M., 1986.- Delineation Επέκρινε τον αγγλικό απόλυτο ρεαλισμό* και
of Gegenständlichkeiten in Ed. Husserl's 2 v., τη θεωρία του Μπέρκλευ* και προέβαλε τον φι-
"Logical Investigation", Analecta Husserliana, λοσοφικό ιδεαλισμό*' στην ουσία δηλαδή αντι-
1992. κατέστησε τη μια μορφή του ιδεαλισμού με κά-
Δ. π. ποιον άλλη. Κατά τον Μουρ, το αίσθημα, -του
οποίου διακρίνει δύο πλευρές, τη συνείδηση
και το αντικείμενο-, είναι το πρωταρχικό στοι-
Μουνιέ (Mounier) Εμμανουέλ. Γάλλος φιλόσο-
χείο της γνώσης. Με την αναγωγή αυτή της
φος, ηγήτορας του περσοναλισμού*. Γεννήθη-
πραγματικότητας στα αισθήματα συμπίπτει,
κε 1.4.1905 στην Γκρενόμπλ και πέθανε 22.
κατά κάποιον τρόπο, με τη θεωρία της φαινο-
3.1950 στο Παρίσι νεότατος. Διαμέσου του κο-
μενολογίας*. Ο Μουρ απορρίπτει την υλιστική
σμοθεωρητικού περιοδικού "Esprit" (Πνεύμα),
θεωρία της αντανάκλασης, με το επιχείρημα
που εξέδιδε σε όλη τη ζωή του, άσκησε επιρ-
ότι είναι αντίθετος προς τον δυϊσμό* (άποψη
ροή στη γαλλόφωνη πολιτιστική ζωή, συνδυά-
περί υπάρξεως ύλης και πνεύματος) των υλι-
ζοντας την ανθρωπολογία με τα πιο προοδευ- στών, οι οποίοι ξεχωρίζουν τα πραγματικά
τικά στοιχεία του ρωμαιοκαθολικισμού και κα- όντα και φαινόμενα, που υπάρχουν αντικειμε-
τευθύνοντάς την προς τον ουτοπικό σοσιαλι- νικά, από την αντανάκλασή τους στη συνείδη-
σμό με ανθρώπινο πρόσωπο κατά τη διάρκεια ση. Και έτσι ο μονισμός του αποτελεί την ιδεα-
του μεσοπολέμου. Αποτέλεσμα των ρηξικέ- λιστική ταύτιση του Είναι* και της συνείδησης,
λευθων ιδεών του ήταν η απαγόρευση της κυ- απολυτοποιεί τα στοιχεία της αμεσότητας στη
κλοφορίας του περιοδικού του από τις αρχές διαδικασία της γνώσης και προβλέπει τη δημι-
κατοχής και τη φασιστική κυβέρνηση της πα- ουργία της νεορεαλιστικής αντίληψης της "ε-
τρίδας του από το 1941 έως το 1944, καθώς σωτερικότητας του υπερβατού". Έργα του:
και οι ποικιλόμορφες διώξεις του. Μεταπολεμι- Principia ethica (1903)" Some main problems of
κά γνώρισε ακμή η σκέψη του, ιδίως σε νεανι- philosophy ( 1958) " Philosophical studies ( 1959) •
κούς και πρωτοποριακούς κύκλους διανοουμέ- Philosophies papers (1959)" Essays retrospect,
νων με αυξημένη ανθρωπολογική ευαισθησία ed. by A. Ambrose and M. Lazarowitz, London,
και θεολογική προπαιδεία. Ο περσοναλισμός 1970.
του Μουνιέ μαζί με τον Λακρουά* προτάσσει
Βιβλιογρ.: Μπογκομόλοφ Α. Σ.. Η αγγλική αστική φιλο-
τον άνθρωπο ως πρόσωπο και όχι ως άτομο,
σοφία του 20ού αι. (1973).- The philosophy ol G. Ε.
για να προσφέρει εναλλακτική λύση πέρα από Moore, ed. by P.A. Schilpp. Evanston, Chi.. 1942.
τον ατομικισμό και τον ολοκληρωτισμό που α- An. Τζαφερόπουλος
ντιστοιχίζονται στον αστικό φιλελευθερισμό
και στον σταλινικό (δογματικό, "ορθόδοξο") Μουσουλμανισμός, βλ. Ισλάμ
μαρξισμό. Ο άνθρωπος ως πρόσωπο συγκεφα-
λαιώνει την ανθρωπότητα, γΓ αυτό η εκμετάλ- Μουσώνιος Ρούφος (Gaius Musonius Rufus),
λευση ανθρώπου από άνθρωπο συνεπάγεται (περ. 30-100 μ.Χ.). Ρωμαίος νεοστωικός φιλό-
την αλλοτρίωση της ανθρωπότητας, τόσο του σοφος, γνώστης και της ελληνικής γλώσσας,
"κυρίου" όσο και του "δούλου", του εκμεταλ- δάσκαλος του Δίωνα* του Χρυσόστομου και
λευτή και του θύματος της εκμετάλλευσης. του Επίκτητου*. Δίδαξε στη Ρώμη, εξορίστηκε
Κυριότερα έργα του είναι: Révolution person- στα Γιούρα από τον Νέρωνα το 65, ανακλήθη-
naliste et communautaire (1934), Manifeste κε ίσως από τον Γάλβα το 69, εξορίστηκε για
au service du personnalisme (1936), Intro- δεύτερη φορά από τον Βεσπασιανό το 71 και
duction aux existentialismes (1946, 1962), Qu' ανακλήθηκε από τον Τίτο με πολλές τιμές το
est-ce que le personnalisme (1947), Person- 81. Ο Μουσώνιος δεν άφησε γραπτή τη διδα-
nalisme ( 1949) και συγκεντρωμένα σε τέσ- σκαλία του. Αυτή είναι γνωστή από σημειώσεις

303
Μουταζιλίτες

του μαθητή του Λούκιου, τις οποίες διέσωσε ο τητές της, δηλαδή τα διάφορα ονόματα που α-
Στοβαίος*. Ο Μουσώνιος, όπως και οι περισσό- ποδίδουμε στον θεό. Η ουσία του Θεού, έλε-
τεροι Νεοστωικοί, ασχολήθηκε κυρίως με το γαν, είναι μία απολύτως, απρόσιτη και ακατά-
ηθικό μέρος της Στωικής* φιλοσοφίας και ληπτη και δεν έχει σχέση με τα ονόματα και τις
πραγματεύτηκε ειδικότερα θέματα, αναφερό- ιδιότητες που δίνουμε στον θεό, όπως σοφός,
μενα στην ανθρώπινη συμπεριφορά και επικοι- παντοδύναμος, καθισμένος στον θρόνο κ.λπ.
νωνία, στη θέση της γυναίκας και στον οικογε- Τα ονόματα αυτά και οι ιδιότητες είναι κτιστά
νειακό προγραμματισμό. Η σκέψη του δεν "συμβεβηκότα" (δηλαδή τυχαία ονόματα) που
είναι πρωτότυπη, έχει όμως σημασία για την προστίθενται στην ουσία του Θεού απ' έξω. Η
παράδοση της στωικής Ηθικής*. διδασκαλία όμως αυτή οδηγούσε ο" ένα μεγά-
Ε. Ν. Ρούσσος λο πρόβλημα για το Ισλάμ. Ο Θεός κατά το ε-
πίσημο Ισλάμ έχει ονόματα και ιδιώματα, και ο
ΜουταζιλΙτες (Mu'tazila). Με το όνομα αυτό έ- λόγος του Θεού, το Κοράνιο, είναι ένα από τα
μειναν γνωστοί οι πρώτοι "διανοητές θεολό- αιώνια ιδιώματά του.
γοι" του Ισλάμ*, οι οποίοι έδωσαν την αρχική Οι Μουταζιλίτες δέχονταν ότι το Κοράνιο δεν
συστηματική μορφή στην "επιστήμη της ισλα- είναι "άκτιστο" και "αδημιούργητο", αλλά κτι-
μικής θεολογίας" (α'ιλμ αλ- καλάμ). Οργανωμέ- στό και δημιουργημένο αμέσως από τον Θεό.
νοι από τις αρχές του 8ου μ.Χ. αιώνα στη Βα- Ετσι προκάλεσαν σάλο στην ισλαμική κοινότη-
σόρα ως θρησκευτική κίνηση με πολιτικούς τα. Και όπως ακριβώς οι χριστιανοί έτσι και οι
συγχρόνως σκοπούς, σύντομα απέκτησαν και μουσουλμάνοι επιστράτευσαν τα επιχειρήμα-
δεύτερο μεγάλο κέντρο στη Βαγδάτη και ανέ- τα της ελληνικής φιλοσοφίας, ιδιαίτερα της α-
πτυξαν μιαν ολόκληρη θεολογική σχολή σκέ- ριστοτελικής Λογικής*, για να υποστηρίξουν
ψης, η οποία κυριάρχησε στον θελογικό κόσμο τις θέσεις τους.
του Ισλάμ κατά τον 9ο και 10ο μ.Χ. αιώνα και Οι Μουταζιλίτες θριάμβευσαν από την εποχή
προκάλεσε μεγάλες θεολογικές συζητήσεις του φωτισμένου χαλίφη αλ - Μαμούν (813-
και διαμάχες. 833) ως το 850. Τότε δημιουργήθηκε και η λε-
Επειδή απέκλιναν από ορισμένες επίσημες γόμενη "μίχνα", εξέταση των φρονημάτων της
αρχές ερμηνείας του Ισλάμ, γι' αυτό οι αντίπα- πίστης, και σπουδαίοι νομοδιδάσκαλοι του
λοι τους θεολόγοι του Ισλάμ τους ονόμασαν Ισλάμ, όπως ο Ιμπν Χαμπάλ, που δεν δεχόταν
"Μουτάζιλα", δηλαδή "διαφοροποιημένους", "α- τις αρχές των Μουταζιλιτών, καταδιώχθηκαν.
Το 850 ο χαλίφης Μουταουκίλ υποστήριξε το
πομακρυσμένους" από την πίστη. Οι ίδιοι ονό-
παραδοσιακό Ισλάμ και οι Μουταζιλίτες κατα-
μαζαν τους εαυτούς τους "ανθρώπους της δι-
διώχθηκαν με τη σειρά τους και με το μέτρο
καιοσύνης και της ενότητας του Θεού" ("άχλ αλ
που αυτοί είχαν εφαρμόσει κατά των αντιπά-
- 'αδλ ουά λ - Ταουχίντ"), διότι κύριο μέλημά
λων τους. Λίγο μετά, τις θέσεις τους τις αναί-
τους ήταν να περιφρουρήσουν την απόλυτη ε-
ρεσε ο αλ - Ασαρή (873-935), ένας σπουδαίος
νότητα και δικαιοσύνη του Θεού. Επειδή χρησι-
θεολόγος που είχε ανατραφεί στις τάξεις των
μοποίησαν μεθόδους της ελληνικής διαλεκτικής
Μουταζιλιτών. Ετσι η μουταζιλιτική σκέψη α-
και τόνισαν τον ρόλο του λόγου ('aql) στην έκ- τόνισε σιγά σιγά και γύρω στον 13ο αιώνα
θεση των αξιών της ισλαμικής πίστης, θεωρώ- έπαψε εντελώς να υπάρχει. Η συμβολή τους
ντας συγχρόνως τον λόγο ως κριτήριο (mîzân) όμως στη συστηματοποίηση της ισλαμικής θε-
του θρησκευτικού νόμου (Κορανίου), γΓ αυτό ολογίας ήταν σπουδαία· αυτοί έβαλαν τον
μερικοί ευρωπαίοι ισλαμολόγοι τους χαρακτήρι- πρώτο θεμέλιο λίθο. Ενα είδος "νεο-μουταζιλι-
σαν ως "λογοκράτες" θεολόγους του Ισλάμ. τισμού" παρατηρείται από τα τέλη του περα-
Πέντε ήταν οι θέσεις τους, από τις οποίες θε- σμένου αιώνα ως τις ημέρες μας, ανάμεσα σε
μελιώδεις είναι οι δύο πρώτες: η δικαιοσύνη "προοδευτικούς" μουσουλμάνους θεολόγους,
του Θεού και η απόλυτη ενότητα και μοναδικό- που έχουν τον ζήλο να αναζωπυρώσουν την
τητά του. Οι τρεις άλλες ασχολούνται με ηθικά πίστη του Ισλάμ και να τη συμφιλιώσουν με υ-
θέματα. Για να περιφρουρήσουν την ιδέα του γιείς αρχές του σύγχρονου κόσμου.
ενός Θεού από τους ανθρωπομορφισμούς που
Βιβλιογρ.: Louis Gardet, Islam. Köln, 1967, ο. 171-173.-
δημιουργούν τα ονόματα που δίνει το Κοράνιο
Άρθρο Mu'tazila στην "Encyclopaedia ol Islam", New
στον Θεό, παρέλαβαν τους αριστοτελικούς Edition (1979).- Γρηγ. Ζιάκα, Ο Αριστοτέλης στην αραβι-
όρους "ουσία" και "συμβεβηκός" και έκαναν κή παράδοση (1979-80), ο. 41-43.
διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και τις ιδιό- Γοηγ. Ζιάκας

304
 ΜπαΙμε

Μουτσόπουλος Ευάγγελος (1930). Έλληνας σμού*. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το

καθηγητής της Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο τελευταίο μέρος του ενός από τα έπη Ίτιχά-
Αθηνών, ακαδημαϊκός και ερευνητής σε πολλά σας", που είναι η Μαχαμπάρατα. Κατά λέξη ση-
πανεπιστήμια και ιδρύματα ερευνών στην Ευ- μαίνει το άσμα (Γκιτά) του Υπέροχου ή του Κυ-
ρώπη και στις ΗΠΑ. Υπήρξε διευθυντής και εκ- ρίου (Μπαγκαβάτ). Από άλλους μεταφράζεται
δότης των φιλοσοφικών περιοδικών "Διοτίμα" "θεσπέσιον Μέλος" (Δ. Γαλανός) ή Τ ο θείο
τραγούδι" (Γ. Ζωγραφάκης). Χρονολογείται
(διεθνές) και "Φιλοσοφικοί δρόμοι", καθώς και
από την 3η χιλιετηρίδα π.Χ.
του "Corpus Philosophorum Graecorum Re-
Πρόκειται για ποίημα φιλοσοφικό και ταυτό-
centiorum". Έργα του: Νόησις και πλάνη χρονα μυστικιστικό, μέσα στο οποίο μπορεί κα-
(1961).- Η κριτική του πλατωνισμοϋ παρά νείς να ισχυριστεί ότι συνοψίζεται ολόκληρη η
Μπερξόν (1966).- Η συνείδησις του χώρου διδασκαλία του ινδουισμού* για τον Θεό, τον
(1969).- Η πορεία του πνεύματος (1974) κ.ά. κόσμο, τον άνθρωπο και δίδονται οι βασικότε-
Απ. Τζ. ρες κατευθύνσεις για την ασκητική της θρη-
σκείας των Ινδών.
Μπάαντερ Φραντς Ξαβέρ Μπενεντίκτ φον (Franz
Xaver Benedict von Baader). Γερμανός φιλόσο- Βασικά πρόσωπα του ποιήματος είναι ο Αρζού-
φος (Μόναχο, 1765-1841). Γιατρός αρχικά, αφιε- να, ένας ινδός βασιλιάς, και ο θεός Κρίσνα. Ο
ρώθηκε για ένα διάστημα στη χημεία και στην ο- Αρζούνα ετοιμάζεται να δώσει μια μάχη ενα-
ρυκτολογία, για να καταλήξει στη φιλοσοφία, ντίον συγγενών του. Στο πεδίο της μάχης στο
την οποία υπηρέτησε με επιτυχία. Αυτοδίδακτος Κουρουκσέστρα και λίγο πριν από τη σύρραξη
έχει μια συνομιλία με τον αρματηλάτη του, τον
στις θεωρητικές σπουδές, κατέκτησε τον τίτλο
Κρίσνα, που ενσαρκώνει την υπέρτατη Ουσία.
του καθηγητή της φιλοσοφίας και της θεολογίας
Ο Αρζούνα επαναστατεί στη σκέψη του πολέ-
στο πανεπιστήμιο του Μονάχου το 1826. Η φήμη
μου και του φόνου. Βλέπει στο αντίπαλο στρα-
του ξεπέρασε τα όρια της Γερμανίας, απέκτησε
τόπεδο πολλούς γενναίους πολεμιστές που
φίλους και υποστηρικτές σε όλη την Ευρώπη· ο
είναι συγγενείς του. Η συζήτηση από το προ-
ίδιος παρέμεινε απομονωμένος, χωρίς να επιδιώ-
σωπικό πρόβλημα του Αρζούνα περνάει σε συ-
ξει επαφές ή να δημιουργήσει κύκλο σπουδα-
ζήτηση πάνω σε φιλοσοφικά προβλήματα για
στών ή συνεργατών. Η αποσπασματικότητα και η το ατομικό καθήκον, την κοινωνική συμπεριφο-
απουσία συνοχής που χαρακτηρίζουν το έργο ρά και θέματα γενικής ηθικής. Τι είναι η θέλη-
του επιβεβαιώνουν ότι πρόθεση του Μπάαντερ ση, τα έργα, η θυσία, υπάρχει ντετερμινισμός*
δεν ήταν να ανυψώσει τη φιλοσοφία του σε σύ- στη φύση, τι είναι η ανθρώπινη φύση, το υπέρ-
στημα- κύριο στόχο του θεωρούσε την καλλιέρ- τατο θείο, η λατρεία, η γνώση και ο λόγος. Τι
γεια της δίψας για γνώση στους ανθρώπους και είναι ο χρόνος, η ύλη και το πνεύμα. Σε ποια
όχι τη δημιουργία μιας ακόμα φιλοσοφίας. Η αν- σχέση βρίσκεται η πίστη με τα έργα. Πώς μέσα
θρώπινη σκέψη στο σύνολό της καθρεφτίζει τη από την άσκηση του γιόγκα* μπορεί ο άνθρω-
θεία σοφία και μια μεμονωμένη φιλοσοφική θεω- πος να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ύλης.
ρία δεν μπορεί να εξισωθεί με αυτή. Το υπέρτατο μυστικό που προτείνει η Μπαγκα-
Η χριστιανική μυστική διδασκαλία του Μεσαίω- βάτ Γκιτά είναι η πλήρης αφοσίωση στο θείο,
να και η φιλοσοφία της φύσης, όπως εκφρά- γιατί "εγκαταλείποντας τις πράξεις, καταφεύ-
στηκαν μέσα από τις θεοσοφικές διδασκαλίες γοντας στο γιόγκα της θελήσεως και της διά-
των Μπαίμε" και ντε Σαιν Μαρτέν", υπήρξαν ο νοιας" βρίσκεται κανείς στην καρδιά του και
κύριος προσανατολισμός της θεολογικής έ- στη συνείδηση του Ενός.
ρευνας του Μπάαντερ. Η επίδρασή του στο Η πρώτη μετάφραση της Μπαγκαβάτ Γκιτά
έργο του Νοβάλις" και του Σέλλινγκ* τον κατα- στην ελληνική έγινε από τον Δημήτριο Γαλανό
τάσσει στους πρωτοπόρους του θρησκευτικού το 1802 και εκδόθηκε για πρώτη φορά από τον
ρομαντισμού. Έργα του: Fermenta cognitionis, Γεώργιο Κ. Τυπάλδο το 1848.
1822-1825.- Vorlesungen über Spekulative
Βιβλιογρ.: J. Gonda, Les religions de /' Inde I και II, Paris,
Dogmatik, 1827-1838. 1965.- Α. Καριώτογλου, Άσκηση και λύτρωση κατά την
Βιβλιογρ.: Baumgart D„ Franz von Baader und die Μπαγκαβάτ Γκιτά, "Σύναξη· 27 (1988), σα 41-50.
philosophische Romanitk, Halle, 1927. Αλέξ. Καριώτογλου
Παναγ. Πάκος
ΜπαΙμε (Boehme) Γιάκομπ. Ο σημαντικότερος
Μπαγκαβάτ γκιτά. Ιερό βιβλίο του ινδουι- Γερμανός φιλόσοφος του 17ου αι., γνωστός

• . Α . , Γ-20 305
Μπακλ

ως "Philosophus Teutonicus" ("Τεύτονας φιλό- περιβάλλοντος* είχε τονισθεί πριν από άλλους
σοφος"), γεννήθηκε το 1575 και πέθανε 16 Νο- διανοητές, ο Μπακλ τη διατυπώνει με εκπλη-
εμβρίου 1624 στη Γερμανία, ζώντας ως υποδη- κτική σαφήνεια στη φιλοσοφία του περί ιστο-
ματοποιός με τον θαυμασμό των οπαδών του ρίας, λειτουργώντας για πολλούς ως αφετηρία
Παρακέλσου* και τον διωγμό των ακραιφνών για τη συγκρότηση μιας επιστήμης της κοινω-
προτεσταντών εξαιτίας του μυστικισμού της νίας και ασκώντας μια μεγάλη επιρροή στους
φιλοσοφίας του. Επειτα από τον υπαρξιακό κύκλους των διανοουμένων της εποχής του.
του συγκλονισμό εξαιτίας του κακού μέσα Αν και ο μονόπλευρος γεωγραφικός ντετερμι-
στον κόσμο, υφίσταται βιωματική μεταφυσική νισμός του Μπακλ απορρίφθηκε από τους κοι-
μεταστροφή το 1600 και περιπίπτει σε πολυε- νωνιολόγους, στις κοινωνικές επιστήμες δεν
τή περισυλλογή για να συγγράψει αργότερα αμφισβητήθηκε ποτέ ο περιορισμός που θέτει
το πολύτομο έργο του που εκδόθηκε μεταθα- το γεωγραφικό περιβάλλον σε κάθε ανθρώπι-
νατίως. Η επιρροή που άσκησε σε φιλοσόφους νη δραστηριότητα. Εργα του: The History of
της περιωπής ενός Χέγκελ* ή ενός Σέλλινγκ*, Civilization in England, 1857-1861, που δεν ο-
ο οποίος τον αποκάλεσε "ένα θαύμα στην ι- λοκληρώθηκε λόγω του προώρου θανάτου
στορία της ανθρωπότητας", ενός Γκαίτε* ή του. Εγραψε επίσης την Ιστορία του Καρόλου
ενός Μπερντιάεφ* υπήρξε τεράστια, παρότι η Α', 1863, και άλλα ιστορικά συγγράμματα.
γλώσσα και το ύφος του είναι σκοτεινά και Βιβλιογρ.: Ν. Timascheff & G. Theodorson, Ιστορία Κοινω-
στριφνά. Χρησιμοποιεί το συμβολικό και μυθι- νιολογικών θεωριών, μτφ. Δ. Τσαούσης, Gutenberg,
κό οπλοστάσιο παραδόσεων σαν την Καββά- Αθήνα, 1980.
λα*. την αλχημεία* ή τον Παράκελσο*, κατα- θαν. Α. Βασιλείου
φεύγει στη χρήση εικόνων, σχημάτων, αριθμή-
σεων και παρομοιώσεων, όπως επίσης συν- Μπακούνιν Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς (1814-
δυάζει θρησκεία* και φιλοσοφία* με έμφαση 1876). Ρώσος επαναστάτης, ένας από τους θε-
στη μυστική παράδοση, θεμελιώδης είναι η μελιωτές του αναρχισμού*. Το 1840 μετέβη
διάκρισή του ανάμεσα στο "Grund" (βάση, στη Δυτική Ευρώπη, όπου μελέτησε φιλοσο-
βάθρο) και στο "Ungrund" (απύθμενο, αβάσι- φία και ιδιαίτερα τη θεωρία του Χέγκελ*, του ο-
μο). Το πρωταρχικό στοιχείο είναι το "απύθμε- ποίου έγινε θερμός οπαδός. Δέχθηκε επίσης,
νο", που ταυτίζεται με την ελευθερία και αντι- σε κάποιο βαθμό, την επίδραση των ιδεών του
στοιχίζεται στη θεότητα. Δευτερεύον και πα- Φόυερμπαχ*. Το 1844 συνδέθηκε με τον Μαρξ*
ράγωγο του "απύθμενου" είναι το "βάσιμο", και έδειξε ενδιαφέρον για τον κομμουνισμό*.
που σημαίνεται με την αναγκαιότητα και τον Πήρε μέρος στην Α" Διεθνή, αλλά επιτέθηκε με
προσωπικό θεό. Πρόκειται για τη βασικότερη σφοδρότητα κατά του Μαρξ και του επιστημο-
μεταφυσική ιδέα του Μπαίμε που υιοθετήθηκε νικού υλισμού, με αποτέλεσμα να διαγραφεί
ένθερμα από τον γερμανικό ιδεαλισμό και α- (1872).
ξιοποιήθηκε επίσης από τη ρωσική θρησκειοφι- Κατά τον Μπακούνιν, η ιστορία είναι μια εξελι-
λοσοφική σκέψη. κτική διαδικασία, μια πορεία από την κατάστα-
Βιβλιογρ.: Ε. Μπλοχ, Η φιλοσοφία της Αναγέννησης,
ση του ζώου στην κατάσταση της ελευθερίας.
Αθήνα, χ.χ.- Μ. Μακράκης, Ιστορία της φιλοσοφίας της Στο πρώτο από τα δύο αυτά στάδια η θρη-
θρησκείας, Αθήνα, 1994. σκεία* και το κράτος* αποτελούν την κατώτατη
Μάριος Π. Μπέγζος βαθμίδα του ανθρώπου. Η διαφορά του ανθρώ-
που από το ζώο είναι η νόηση, η οποία δημι-
Μπακλ Χένρυ Τόμας (Henry Thomas Buckle) ουργεί τη θρησκεία. Η πλάνη στην ύπαρξη
(1821-1862). Αγγλος ιστορικός. Κληρονόμος θεού*, με τη σειρά της, οδηγεί στη διαμόρφω-
μεγάλης περιουσίας, περιήλθε πολλές χώρες ση του κράτους, που αποτελεί την προσωπο-
αφιερωμένος ολόψυχα σε επιστημονικές με- ποίηση της τυραννίας και της εκμετάλλευσης.
λέτες. Επηρεασμένος από τις θεωρίες του Α. Την κοινωνία* του μέλλοντος, αντίθετα, ο
Κετλέ* και του Φ. Λεπλέ*, θεωρείται από τους Μπακούνιν την οραματίζεται ως ένα καθεστώς
πρωτοπόρους του κοινωνικού στοχασμού. Στο απόλυτης ελευθερίας* του ατόμου, ιδανικό το
πρωτότυπο έργο του εισήγαγε την ακραία και οποίο αντιπροσωπεύει τον υπέρτατο σκοπό
μονιστική γεωγραφική θεωρία*, που συνδέει της κοινωνίας και της προόδου της ανθρωπό-
την κοινωνική εξέλιξη με συνθήκες όπως το έ- τητας.
δαφος, το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον, τα Με βάση τις ιδέες του αυτές, ο Μπακούνιν είχε
τοπία κ.ά. Αν και η επίδραση του γεωγραφικού ταχθεί εναντίον κάθε μορφής κράτους, ακόμη

306
 Μπαλλάνς

και αυτού της δικτατορίας του προλεταριά- και είναι υποχρεωτική για τους πάντες: Είναι η
του*, γΓ αυτό και είχε απορρίψει την πάλη των Λογική εκείνη που τις βάσεις της έθεσε ο Αρι-
τάξεων* από τον πολιτικό αγώνα. Στη θέση στοτέλης*. Εργα: Το πρόβλημα της διαλεκτι-
αυτής αντιπαρέθετε την κοινωνική πάλη και ε- κής στον γερμανικό ιδεαλισμό (1929).- Για τις
πανάσταση*, που τις φανταζόταν ως άμεση σχέσεις λογικής και διαλεκτικής, "Βαπρόσι Φι-
καταστροφή του κράτους, ως επανάσταση των λοσόφιι", 1950, αρ. 2.- Κατά της ανεπιστημονι-
φτωχών και των αγροτών, εναποθέτοντας τις κής και μη καλοπροαίρετης κριτικής, στο ίδιο,
ελπίδες του στο λούμπεν προλεταριάτο, δηλα- 1956, αριθ. 2.
δή στους αγρότες και τους βιομηχανικούς ερ- θεοχ. Κεσαίδης
γάτες. Υλιστής, αθεϊστής και θετικιστής του
κλίματος του Κοντ*, ερμήνευε τον μαρξισμό* Μπάκτι. Με τον όρο "Μπάκτι" κατανοείται κατά
με το πνεύμα του οικονομικού υλισμού. βάση ένας συγκεκριμένος τρόπος σύλληψης
Εξουθενωτική υπήρξε η κριτική που άσκησαν και βίωσης της θρησκείας στον Ινδουισμό*. Η
εναντίον των θεωριών του Μπακούνιν οι Μαρξ, αγαπητική λατρεία μιας θεότητας και η παρά-
Λένιν*, Πλεχάνοφ*, οι οποίοι επεσήμαναν τις δοση με απόλυτη εμπιστοσύνη στο έλεος του
συνέπειες αποδιοργάνωσης, που οι θεωρίες θεού με στόχο την εσωτερική, μυστική ένωση
του προκαλούσαν στο εργατικό κίνημα, και χα- μ" αυτόν είναι τα χαρακτηριστικά της μπακτι-
ρακτήρισαν τον εμπνευστή τους εχθρό του ερ-
κής λατρείας. Η λατρεία Μπάκτι, παρά το ότι
γατικού κινήματος, ο οποίος κάτω από την κά-
ευρίσκει έναν απόηχο σε πολλούς βεδικούς ύ-
λυψη της "Ενωσης των Σοσιαλιστών επανα-
μνους, καθιερώθηκε μέσα από τις Puranas και
στατών", που είχε ιδρύσει, καταπολεμούσε
μάλιστα τη σπουδαιότερη, τη Bhagavata -
τον μαρξισμό. Εργα του: θεός και επανάστα-
Purana, ιερό κείμενο των Ινδών, του οποίου η
ση, Καταστατικό της Διεθνούς Αδελφότητας
σύνθεση κατά πάσα πιθανότητα δεν μπορεί να
της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, Κράτος και α-
τοποθετηθεί πριν από τον 9ο ή 10ο αι. μ.Χ.
ναρχία κ.ά.
Μαζί με τη Μπαγκαβάτ Γκιτά, εισάγεται η Μπά-
Βιβλιογρ.: Ένγκελς Φ., Οι μπακουνιστές cnt το έργον.- κτι θρησκευτικότητα και καθιερώνεται ως μια
Μαρξ Κ., Περίληψη του βιβλίου του Μπακούνιν 'Κράτος μορφή υψηλής ποιότητας και ιδιαιτέρων αξιώ-
και αναρχία'.- Λένιν Β., Αναρχισμός και σοσιαλισμός. -
σεων. Η Μπάκτι καθιέρωσε μια μονοθεϊστική
Πλεχάνοφ Γκ. Β., Αναρχισμός και σοσιαλισμός.
αντίληψη της θρησκείας με πανθεϊσπκές και
Απ. Τζαφερόπουλος
θεϊστικές αποχρώσεις, ανθρωπιστικό και ασκη-
Μπακράντζε Κονσταντίν Σπιριντόνοβιτς (1898 τικό χαρακτήρα.
-1970). Γεωργιανός φιλόσοφος, καθηγητής Κύρια χαρακτηριστικά της είναι η βαθιά αγάπη
του Πανεπιστημίου της Τιφλίδας, ακαδημαϊ- προς τον θεό, η πλήρης παράδοση του ανθρώ-
κός. Παρακολούθησε μαθήματα του Χούσ- που στο θέλημα και το έλεός του, η διαρκής
σερλ* και σεμινάρια του Χάιντεγκερ*. Ειδικεύ- δοξολογία του και η με απόλυτο τρόπο λατρεία
θηκε στον τομέα της Ιστορίας της φιλοσοφίας* του. Για την πρακτική εφαρμογή της λατρείας
(κυρίως στον γερμανικό κλασικό ιδεαλισμό) γίνεται χρήση των ασκήσεων της γιόγκα.
και στη Λογική*. Εγραψε Το σύστημα και η μέ- Βιβλιογρ.: J. Gonda. Les religions de l'Inde, II, "L'Indouis-
θοδος της φιλοσοφίας του Χέγκελ (Τιφλίδα, me recent", Paris, 1965.
1958). Με τις έρευνές του έδειξε ότι η ανάπτυ- Αλέξ Καριώτογλου
ξη της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας απο-
τελεί ενιαία διαλεκτική διαδικασία, στην οποία Μπαλλάνς (Ballanche) Πιερ Σιμόν. Γάλλος
τα διάφορα συστήματα λειτουργούν ως επί μέ- συγγραφέας (1776-1847). Αρχικά εργάσθηκε
ρους στοιχεία του συνόλου. ως τυπογράφος και δοκιμιογράφος, για να εκ-
Ο Μπακράντζε, ως δεινός γνώστης της διαλε- δώσει, στην ωριμότητά του πλέον, δική του ε-
κτικής μεθόδου, είχε το θάρρος να θέσει υπό φημερίδα, στην οποία δημοσίευσε πολλά από
αμφισβήτηση την ύπαρξη της λεγόμενης δια- τα φιλολογικά του δοκίμια. Τα έργα του διακρί-
λεκτικής λογικής* ως "Λογικής" και μάλιστα νονται από μια έντονη μυστικιστική ατμόσφαι-
"διαλεκτικής". Εδειξε ότι η παραδοχή αντιφά- ρα, που αποκαλύπτει μια βαθιά βιωμένη μύηση
σεων στις κρίσεις* (και γενικά στη νόηση) είναι στις αρχές του ρομαντισμού. Εργα του:
παραλογισμός*, δηλαδή άρνηση της λογικής. Ορφεύς, Η πόλη του εξιλασμού. Δοκίμιο κοι-
Κατά τον Μπακράντζε, υπήρξε και υπάρχει μία νωνικής παλιγγενεσίας.
και μόνη Λογική, που περιλαμβάνει τα πάντα Παναγ. Πάκος

307
Μπαλμές

Μπαλμές Ιάκωβος - Λουκιανός (1810-1848). τα θέματα με τα οποία ασχολείται η Brahma

Ισπανός καθολικός μοναχός από την Καταλω- Sutra του Μπανταραγιάνα, ο οποίος ίσως είναι
νία, φιλόσοφος, δημοσιολόγος και συγγραφέ- μη υπαρκτό πρόσωπο.
ας. Υπήρξε ένας από τους πλέον ένθερμους υ- Βιβλιογρ.: Δ. Βελισοαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φι-
περασπιστές του συστήματος της μοναρχίας, λοσοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιόννινα, 1992", σσ 224-226.
όμως διαχώριζε πάντα τη θρησκεία* από την Ε.Χ.
πολιτική. Το 1840 δημοσίευσε την πρώτη
πραγματεία του με θέμα Μελέτη κοινωνικο-πο- Μπάουερ (Bauer) Μπρούνο (6.9.1809, Ei-
λιτικο-οικονομική περί της ιδιοκτησίας του senberg - 13.4.1882, Rixdorf bei Berlin). Ο Γερ-
κλήρου. Αργότερα εξέδωσε την εφημερίδα "ΕΙ μανός θεολόγος Bruno Bauer υπήρξε νεοεγε-
pensiamento de la nacion", όργανο του συντη- λιανός και συνεχιστής του θεολογικού έργου
ρητικού και του εκκλησιαστικού κόμματος. του Strauss, τον οποίο υπερέβη στη ριζοσπα-
Ανάμεσα στα έργα του ξεχωρίζουν τα ΕΙ στικότητα των απόψεών του. Σπούδασε θεο-
Criterio (Το κριτήριο), Filosofia Fondamental λογία στο Βερολίνο και υπήρξε ορθόδοξος μα-
(Βασική φιλοσοφία) και Προτεσταντισμός και θητής του Hegel*, για να περάσει στη συνέχεια
καθολικισμός σε σχέση με τον πολιτισμό της στους αριστερούς Νεοεγελιανούς*. Υπήρξε
Ευρώπης. φίλος και συνεργάτης του Karl Marx* με τον
οποίο διαφώνησε οριστικά το 1843. Σε διάκρι-
Βιβλιογρ.: 'Grand Larousse Encyclopédique", τόμ. J,
1960.
ση προς τον Strauss έγινε στη συνέχεια αθεϊ-
στής, στα πλαίσια μιας υποκειμενικής - ιδεαλι-
Νικ. Οικονομίδης
στικής φιλοσοφικής αντίληψης, θέτοντας τα
θεμέλια για μια ριζοσπαστικοποίηση και παρα-
Μπάνσεν Ιούλιος - Φρειδερίκος. Γερμανός φι-
πέρα ανάπτυξη του χεγκελιανισμού*. Η πιο δη-
λόσοφος (1830-1881), που υπήρξε μαθητής
μιουργική του περίοδος χωρίζεται σε τρεις φά-
και οπαδός του Σοπενάουερ*. Στα έργα του
σεις: τη φάση της "θεωρησιακής θεολογίας"
Beitrage zur Charakterologie (Συμβολή στη χα-
(1835-1839), τη φάση της "φιλοσοφίας της αυ-
ρακτηρολογία, 1867), και Der widerspmch im
τοσυνείδησης" (1839-1843) και τη φάση της
wissen und wesen der weit (Η αντίθεση στη
"καθαρής κριτικής" (1843-1845). Κυριότερα
γνώση και την ύπαρξη του κόσμου, 1882), ανέ-
έργα του: Die Posaune des jüngsten Gerichts
πτυξε τις θεωρίες του Σοπενάουερ για τη βού- über Hegel den Atheisten und Antichristen
ληση*, την ιδέα* και την εμπειρία*, και επιχεί- (1841), Kritik der evangelischen Geschichte der
ρησε να τις συνδέσει με τον ατομικισμό. Synoptiker (1841/42), Christus und die Cäsaren.
Νικ. Οικονομίδης
Der Ursprung des Christentums aus dem
römischen Griechentum (1877) κ.λπ.
Μπανταραγιάνα. Η Vedanta Sutra ή Brahma
Sutra (ή Uttara Mimamsa κ.λπ.) είναι ένα κείμε- Βιβλιογρ.: Α. Schweitzer, Ιστορία της έρευνας του βίου
του Ιησού. Βασικές αγιογραφικές μελέτες, 5, κέντρο
νο όπου συστηματοποιείται κάπως η διδασκα- "Άρτος Ζωής", Αθήνα, 1982.
λία των Upanishads και η σύνθεσή του αποδί- Χάρης Κράλλης
δεται στον Μπανταραγιάνα (αλλά και σε άλ-
λους = Vyasa κ.λπ.)" η πραγματεία αυτή πρέπει Μπαουμγκάρτεν (Baumgarten) Αλεξάντρ -
να έχει συνταχθεί μεταξύ 500 και 200 π.Χ. Γκότλιμπ (17.6.1714, Berlin - 26.5.1762, Frank-
Αυτή, λοιπόν, η Brahma Sutra του Μπανταρα- furt a.d. Oder). Ο Γερμανός Baumgarten υπήρξε
γιάνα με τους 555 λακωνικούς και εξαιρετικά σημαντικός φιλόσοφος της Αισθητικής* και
δυσνόητους αφορισμούς χωρίζεται σε τέσσε- διαφωτιστής. Ήταν μαθητής του Wolff* και θε-
ρα μέρη, που το καθένα τους διαιρείται σε μελίωσε την Αισθητική ως αυτοτελή φιλοσοφι-
άλλα τέσσερα. Η Brahma σούτρά έναντι των κή επιστήμη, συστηματοποίησε τη φιλοσοφία
Upanishads κατέχει, περίπου, τη θέση των πα- του Leibniz* και του Wolff, συνεχίζοντας και
τερικών κειμένων έναντι του Ευαγγελίου. Το την εννοιολογική και γλωσσική απόδοση των
Brahman και η σχέση του με τον εξωτερικό φιλοσοφικών εννοιών από τα λατινικά στα
κόσμο, η αρμονία των ουπανισαδικών διδασκα- γερμανικά, και προετοίμασε το έδαφος για την
λιών, η μονιστική διδασκαλία για το Brahman, εμφάνιση του Kant*.
που είναι η μία και μόνη ουσία, οι μέθοδοι της Αρχικά σπούδασε θεολογία, αργότερα άλλα-
απόκτησης της γνώσεώς του και τα αποτελέ- ξε, υπό την επίδραση του δασκάλου του Wolff,
σματα αυτής της "γνώσης" ή "λύτρωσης" είναι κατεύθυνση και κατέληξε στη φιλοσοφία. Στα

308
 Μπάρτζες

1735-1740 δίδαξε στη Χάλλε Αισθητική, κατό- ρους εκπροσώπους της διαλεκτικής θεολο-
πιν το 1740 έγινε καθηγητής και δίδασκε στη γίας*. Πρωτοεμφανίστηκε νεαρός πάστορας
Φρανκφούρτη του Όντερ μέχρι τον θόνατό στην Ελβετική Εκκλησία, το 1919, με ένα κεί-
του.Επηρεάστηκε πολύ από τη φιλοσοφία των μενο - σχόλιο στην "Προς Ρωμαίους Επιστολή"
συγχρόνων του βρετανών αισθησιοκρατών του Παύλου. Το έργο αυτό εξέφραζε την ανά-
Shaftesbury*, Francis Hutcheson* και Edmund γκη και σηματοδοτούσε τη στροφή προς το α-
Burke. Κυριότερα έργα: Ethica philosophica, νανεωτικό θεολογικό ρεύμα της "διαλεκτικής
Aesthetica, Philosophia generalis κ.λπ. θεολογίας" ή της "θεολογίας της κρίσεως". Η
Χάρης Κράλλης εκκοσμίκευση της παροδοσιακής προτεσταντι-
κής εκκλησίας και ο ανθρωποκεντρικός της χα-
Μπόουχ (Bauch) Μπρούνο. Γερμανός νεοκα- ρακτήρας είχαν οδηγήσει την εκκλησία σε μια
ντιανός* φιλόσοφος. Γεννήθηκε το 1877 και συμμόρφωση προς εξω-εκκλησιαστικά, αστικά
πέθανε το 1942. Ο υπερβατολογισμός ("Trans- ηθικά πρότυπα του 19ου αιώνα. Ο Μπαρτ ειση-
zendentalismus") του Μπόουχ θεωρήθηκε ως γήθηκε την επιστροφή στην πίστη ενός Θεού
μια προσπάθεια γεφύρωσης των διαφορών παρόντος και δρώντος, όχι ενός απομακρυ-
που χώριζαν τις δύο γνωστές σχολές του νεο- σμένου θεματοφύλακα των ηθικών παραδόσε-
καντιανισμού*, δηλαδή τη "σχολή του Mar- ων. Κλονισμένη η Ευρώπη από τον όλεθρο του
burg"* (Η. Cohen*, Ρ. Natorp*, Ε. Cassirer*) και Α' Παγκοσμίου Πολέμου και στο έλεος μιας υ-
τη "σχολή της Βάδης"* ή "νοτιοδυτική γερμανι- ποψίας για έναν δεύτερο Αρμαγεδώνα, δεν έ-
κή σχολή" (W. Windelband*, Η. Rickert*, Ε. βρισκε στο πρόσωπο της τότε εκκλησίας κατα-
Lask). Δίδαξε ότι το σύστημα των κατηγοριών φύγιο ή, πολύ περισσότερο, εγγύηση για μια
είναι σύστημα ανοιχτό, ενώ η αλήθεια, η αξία μελλοντική αδιατάρακτη γαλήνη και ειρήνη.
και η πραγματικότητα συγχέονται σε ένα σύ- Ο Θεός είναι Δημιουργός, Θεραπεία και Παρα-
στημα, την Ιδέα. Γνωστά έργα του είναι: Ηθική, μυθία, γεμάτος Αγάπη σε τέτοιο βαθμό, ώστε
Λούθηρος και Καντ και Η Ιδέα. να αποτελεί προσωποποίηση της. Η ενσάρκω-
Παναγ. Πάχος ση της Αγάπης αναγνωρίζεται στον Ιησού Χρι-
στό, ο οποίος συνιστά τον ενδεδυμένο με
Μπάρκλεϋ Τζωρτζ, βλ Μπέρκλεϋ Τζωρτζ σάρκα Λόγο του Θεού. Εργα του: Die Theolo-
gie und die Kirche, Munich, Kaiser, 1928.- God,
Μπάρντο Τοντόλ. Ο τίτλος (Β8Γάο=ενδιάμεση Gospel and Grace, Edinburgh, Oliver and Boyd,
κατάσταση + Νιο5=όκουσμα, grol=απελεuθέ- 1959 κ.ά.
ρωση) σημαίνει: Η απελευθέρωση μέσω του α- Βιβλιογρ.: Geoffrey W. Bromiley. Introduction to the
κούσματος κατά τη διάρκεια της ενδιάμεσης Theology of Karl Barth. Eerdmans, 1979.
κατάστασης (που ακολουθεί τον θάνατο). Πρό- Παναγ. Πάκος
κειται για την ονομαζόμενη στη Δύση Θιβετια-
νή Βίβλο των Νεκρών, που αποτελείται από: α) Μπαρτ (Barthes) Ρολάν (Μπαγιόν, 1915 - Παρί-
το Μπάρντο της ώρας του θανάτου, β) το σι, 1980). Ενας από τους σημαντικότερους
Μπάρντο του Dharmata: Οι ήμερες θεότητες γ) διανοητές της εποχής μας, του οποίου το έργο
το Μπάρντο του Dharmata: Οι αγριωπές θεότη- επεκτείνεται σε ποικίλους τομείς, από την κοι-
τες, δ) το Μπάρντο της επαναγέννησης. Ως νωνιολογική κριτική μέχρι τη σημειολογία* και
προς το περιεχόμενό του θα πρέπει να παρα- τον αποδομισμό*, προσεγγίσεις που εφαρμό-
τηρηθεί ότι δεν αναφέρεται, με σχετικές οδη- ζει σε διαφορετικούς τομείς, τη λογοτεχνία,
γίες, μόνον στον θάνατο αλλά και στη ζωή. Η την εικόνα, τη μόδα κ.ά. Από το 1977 διδάσκει
αποκάλυψή του αποδίδεται στον "Πολύτιμο Δι- Σημειολογία της Λογοτεχνίας στο Κολλέγιο
δάσκαλο" Padma Sambhava, που έζησε τον 8ο της Γαλλίας (Collège de France). Βασικό μέλος
αι. μ.Χ. της Γαλλικής Δομιστικής Σχολής, επηρεασμέ-
Βιβλιογρ.: Padma Sambhava, Η θιβετιανή Βίβλος των
νης από τη Γλωσσολογία του Σωσσύρ* αλλά
Νεκρών, μετάφρ.-σχόλια Ευστ. Λιακόπουλου, έσοιπρον, και τη Δομιστική Ανθρωπολογία του Λεβί-
Αθήνα, 1992. Στρως*, συμβάλλει στη μόλις αναπτυσσόμενη
Ε. Χ. σημειολογική σκέψη με το άρθρο του Στοιχεία
σημειολογίας και το βιβλίο του Σύστημα
Μπαρτ (Barth) Καρλ (Βασιλεία, 1886-1968). Μόδας (1967). Εχει προηγηθεί το βιβλίο του Ο
Γερμανός θεολόγος, από τους σημαντικότε- βαθμός μηδέν της γραφής (1953), όπου μελε-

309
Μπάρτζες

τώνται οι σχέσεις λογοτεχνίας και εξουσίας. βάσει των οποίων πραγματοποιείται αυτόματα
Στο S/Z (1970), ο Μπαρτ εισάγει τη διάκριση η ανταγωνιστική συνεργασία. Στη βάση αυτών
μεταξύ του "γραφόμενου" και του "αναγνώσι- των απόψεων ο Μπάρτζες αναπτύσσει τη θεω-
μου", ενώ οι προσεγγίσεις του στο λογοτεχνι- ρία ανάπτυξης των πόλεων κατά ομόκεντρες
κό φαινόμενο και τον Λόγο γενικότερα συ- ζώνες (1925). Μελέτησε, τέλος, τη σχέση ηλι-
μπληρώνονται από τα έργα του Κριτική και κίας και ρόλου του "οικουμενικού υποκειμέ-
Αλήθεια (1966), Σαντ, Φουριέ, Λογιόλα (1971), νου" (γεροντοκοινωνιολογία). Εργα του: The
Η απόλαυση του κειμένου (1973) κ.ά. Στα πρό- family as a Unity of interacting personality
σφατα έργα του περνάει σταδιακά από την κα- Introduction to the Science of Sociology (συ-
θαρά σημειολογική προσέγγιση σε εκείνη που νεργ. R. Ε. Park) (1921)' The City (αυνεργ. R.
χρησιμοποιεί αποδομιστικά στοιχεία. Ενδεικτι- Park, D. R. McKenzie και L. Wirth) (1925) κ.ά.
κή η σύγκριση που προκύπτει από τα δύο βι- Νίκος Θεοτοκάς
βλία του που αναφέρονται στη φωτογραφία
και την εικόνα γενικότερα: στο Εικόνα, Μουσι- Μπασλάρ (Bachelard) Γκαστόν (Μπαρ-συρ-
κή, Κείμενο (L* Obvie et L'Obtus) η σημειολογι- Ομπ, 1884 - Παρίσι, 1962). Γάλλος φιλόσοφος,
κή του ανάλυση δίνει ένα συμπαγές θεωρητικό θεμελιωτής του νεοορθολογισμού*. Η θεωρία
κείμενο πάνω στην εικόνα, θέτοντας τις βά- του στηρίζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ
σεις για μετέπειτα προσεγγίσεις, ενώ ο Φωτει- καθαρού λόγου και καθαρής εμπειρίας (ορθο-
νός θάλαμος (1980), παρά τις σημαντικές πα- λογικού και εμπειρικού), αλληλεπίδραση που
ρατηρήσεις που περιλαμβάνει σε σχέση με τον επιφέρει την υλική ενσάρκωση των ορθολογι-
χώρο και τον χρόνο του φωτογραφικού δοκιμί- κών/θεωρητικών κατασκευών της επιστήμης.
ου, ανάγει την προσληψιμότητα της εικόνας Διακρίνει διαφορετικά στάδια ανάπτυξης της
στις βιωματικές προσλαμβάνουσες του εκά- γνώσης: την "προεπιστημονική" βαθμίδα, την
στοτε υποκειμένου, μια καθαρά δηλαδή απο- επιστημονική και εκείνη του νέου επιστημονι-
δομιστική προσέγγιση. Ο Ρολάν Μπαρτ θα κού πνεύματος, όπου κυριαρχεί η απόρριψη
χαθεί πρόωρα σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. των οποιωνδήποτε οριστικών αληθειών (αρνη-
Δημ. Τσατσούλης τική φιλοσοφία). Η συνθετική δημιουργική ικα-
νότητα του ανθρώπου οφείλεται στο αυθόρμη-
Μπάρτζες (Burgess) Έρνεστ Γουάτσον (1886- το της κοινής συνείδησης, που αποτελεί την
1966). Αμερικανός κοινωνιολόγος, από τους ι- κοινή πηγή επιστήμης, ποίησης και άλλων νοη-
δρυτές της "Οικολογικής σχολής του Σικάγου". τικών μορφών. Η επίδραση του Μπασλάρ στον
Στα πρώτα του έργα επιχειρεί τη μελέτη της τομέα της παιδαγωγικής φαίνεται να είναι ση-
οικογένειας, την οποία ορίζει ως "ενότητα δια- μαντική, αν και σχετικά άγνωστη εκτός Γαλ-
ντιδρώντων προσώπων". Από το 1916 ως το λίας. Παρ' όλο που η θεωρία του δεν επικοινώ-
1951 διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. νησε ποτέ με εκείνη του Kuhn* της "δομής των
Συνεργάζεται στενά με τον Ρόμπερτ Παρκ, με επιστημονικών επαναστάσεων", φαίνεται πως
τον οποίο το 1921 εκδίδει την Εισαγωγή στην ο Μπασλάρ προηγήθηκε κατά δύο δεκαετίες
επιστήμη της κοινωνιολογίας. Στο έργο αυτό στα θέματα αυτά διατυπώνοντας μια θεωρία
χρησιμοποιείται για πρώτη φορά ο όρος "Οικο- της "ρήξης" με τα προηγούμενα βιώματα και
λογία του ανθρώπου" και διατυπώνονται οι βα- γνώσεις, προκειμένου να παραχθεί επιστημο-
σικές θέσεις της Οικολογικής σχολής. νική γνώση. Συλλαμβάνει την εκπαιδευτική
Σύμφωνα με τον Μπάρτζες, οι ανθρώπινοι πλη- διαδικασία από τη σκοπιά της παραγωγής και
θυσμοί οργανώνονται ταυτόχρονα στο βιοτικό όχι της αναπαραγωγής της γνώσης και αυτό,
επίπεδο και στο πολιτισμικό πεδίο. Το πρώτο πιθανώς, οφείλεται στην έλλειψη κοινωνιολο-
είναι το επίπεδο όπου ως βασική σχέση δεσπό- γικής οπτικής που τον διακρίνει. Ωστόσο, όπως
ζει ο ανταγωνισμός, αλλά και η κατανομή της και ο Kuhn, αποδίδει πρωταρχική σημασία στην
εργασίας. Αυτή η "ανταγωνιστική συνεργασία" επιρροή των επιστημονικών εγχειριδίων και
οδηγεί στην οργάνωση του βιοτικού επιπέδου στην παιδαγωγική της επιστήμης που συντε-
και προσδιορίζει την κατανομή του ανθρώπι- λείται μέσω αυτών.
νου στοιχείου στον χώρο. Το πολιτισμικό πε- Δημ. Τσατσούλης
δίο, που όμως δ.£ν αποτελεί αντικείμενο έρευ-
νας της οικολογίας του ανθρώπου, είναι το ε- ΜπατΙσεφ Γκένριχ Στεπάνοβιτς (1932-1990).
πίπεδο της επικοινωνίας και της συναίνεσης, Σοβιετικός φιλόσοφος ειδικευμένος σε ζητή-

310
 Μπαχτίν

ματα θεωρίας της γνώσης*, "διαλεκτικής λογι- Μπαχόφεν (Bachofen) Γιόχαν-Γιάκομπ (1815-
κής"* και ηθικής*. Έργα του: Η αντίφαση ως κα- 1887). Ελβετός φιλόσοφος που ασχολήθηκε ι-
τηγορία της διαλεκτικής λογικής, Μόσχα, διαίτερα με την έρευνα αρχαίων κλασικών κει-
1963.- The problem of the Universal: its historico μένων στην προσπάθειά του να αποδείξει την
-cultural meaning, "Philosophical investigations υπόθεσή του, πως πριν από το πατρικό δίκαιο
in the USSR", Boston, 1975.- Η διαλεκτική της οι αρχαϊκές κοινωνίες είχαν γνωρίσει το μητρι-
δημιουργίας, Μόσχα, 1984.- Humanisation and κό δίκαιο. Τα πορίσματά του εκδόθηκαν για
axiologisation of Knowledge, "VII International πρώτη φορά το 1861 με τίτλο Το μητρικό δί-
Congress of logic methodology and philosophy καιο, έργο που θεωρείται κλασικό στην Κοινω-
of science", Μόσχα, 1987. νιολογία της οικογένειας και επηρέασε σε με-
Δ. Π. γάλο βαθμό και τον επίσης Ελβετό ψυχαναλυ-
τή Κ. G. Jung*. Οι βασικότερες θέσεις του
Μττάφινκ Βερνάρδος (Bavink Bernhard, 1879- έργου αυτού συνοψίζονται στα εξής:
1947). Γερμανός φιλόσοφος, οπαδός του γερ- - Στα πρώτα στάδια εξέλιξής του ο άνθρωπος
μανικού ιδεαλισμού*. Με την τετρασδιάστατη ζούσε σε μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται
κοσμοθεωρία του, την οποία συναρτά με μιαν ως "εταιρισμός". Τέτοιου είδους όμως σχέσεις
περιοριστική χριστιανική κοσμοθεωρία, προ- καθιστούσαν δύσκολη την αναγνώριση της πα-
σπαθεί να λύσει το μεταφυσικό πρόβλημα της τρότητας των παιδιών, γεγονός που αναγκα-
αθανασίας και της προύπόρξεως. Συνδύασε στικά επέβαλε το μητρικό δίκαιο, αφού η μη-
την έννοια του χώρου και του χρόνου με τη τρότητα είναι κάτι αναμφισβήτητο. Η σίγουρη
στατιστική αντίληψη των φυσικών νόμων, με μητρότητα ήταν αυτό που τελικά επέβαλε την
τον πανζωισμό (vitalismus), με τη θεωρία της εκτίμηση και τον σεβασμό των γυναικών, αφού
αλληλεπίδρασης και με την παραδοχή ενός ε- αυτές μόνο θεωρούνταν ως οι μόνοι βέβαιοι
λεύθερου χαρακτήρα. Και με τρόπο εξαιρετικό και γνωστοί γονείς. Αυτός ο σεβασμός οδήγη-
επαγωγικό, μέσα από την επιστημονική έρευ- σε στην απόλυτη κυριαρχία των γυναικών.
να στον τομέα της φυσικής, οδηγήθηκε στη - Με τη μετάβαση στη μονογαμία συντελείται
γνωστική θεογνωσία και στο συμπέρασμα ότι η η παράβαση μιας πανάρχαιας θρησκευτικής ε-
ατομική ψυχή είναι εξωχρονική, άχρονη όπως ντολής, της πολυγαμίας ή πολυανδρίας. Και
το σύμπαν, το οποίο είναι δημιούργημα της α- πρόκειται για παράβαση, γιατί η αποκλειστικό-
σύνειδης ενεργητικότητάς της. Στην υπερβατι- τητα στο ζευγάρωμα της γυναίκας όχι μόνο
κή αυτή φιλοσοφική θεώρηση του προβλήμα- δεν είναι φυσικός νόμος, αλλά αντίθετα απο-
τος της αθανασίας επηρεάστηκε από τον Πλά- τελεί προσβολή της θείκότητάς της. Η παρά-
τωνα*, τους νεοπλατωνικούς*, τον Σέλλινγκ* βαση αυτή έπρεπε να εξευμενιστεί ή να εξαγο-
κ.ά. ραστεί, πράγμα που έγινε με την καθιέρωση
Απ. Τζ. της ιεράς πορνείας. Η γυναίκα με την ανοχή
του άνδρα και της κοινωνίας εκδιδόταν για ένα
Μπαχμανιάρ Αμπούλ Γκασάν Μαρζουμπάν περιορισμένο χρονικό διάστημα στους ναούς
Ογκλί (-1065). Αζερμπαιτζανός φιλόσοφος. των θεοτήτων.
Υπήρξε μαθητής του Ιμπν Σίνα' Αμπού - Αλή Από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία στο έργο
(980-1037), του επιλεγόμενου "πρίγκιπα των αυτό είναι η ερμηνεία των όσων διαδραματίζο-
σοφών" και συγκρινόμενου προς τον Αριστο- νται στην τριλογία του Αισχύλου Ορέστεια και
τέλη*. Ο Μπαχμανιάρ προσπάθησε να χρησι- δίνουν με τον πιο αποκαλυπτικό τρόπο τη μετά-
μοποιήσει τον αριστοτελισμό* και τον νεοπλα- βαση από το μητρικό στο πατρικό δίκαιο. Έργο
τωνισμό* για τη θεμελίωση του ισλαμικού δόγ- του: Das Mutterrecht, Frankfurt - M., 1982.
ματος. Ειδικότερα εξετάζει τα ζητήματα του Βιβλιογρ.: Λεντόκης Α., Ιερά πορνεία, εκδ. Δωρικός,
"Είναι"* και της γνώσης*. Επίσης πραγματεύε- Αθήνα, 1990.
ται στα έργα του ζητήματα λογικής* και προ- Χρ. Νόβα • Καλτσούνη
βλήματα ηθικής*. Έργα του: Μεταφυσική, Ιε-
ραρχία των όντων, Απόκτηση γνώσεων, Κό- Μπαχτίν Μιχαήλ Μιχάηλοβιτς (1895-1975).
σμημα, Ομορφιά και ευτυχία. Σοβιετικός φιλόσοφος, αισθητικός, ειδικός στα
Βιβλιογρ.: Ζακούγεφ Ε. Κ., Μπεχ μενιαρίν φελσεφί κε- θέματα του πολιτισμού και της φιλοσοφίας.
ρονσλερί, Μπακί, 1958. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους
Απ. Τζ. ρώσους στοχαστές του 20ού αιώνα.

311
Μπέικον

Κύριο καθήκον της φιλοσοφίας, κατά τον Μπα- από την προσωπολατρία και την αυθεντία του
χτίν, είναι η μελέτη του προβλήματος της ύ- Αριστοτέλη, έστρεψε την προσοχή του στην
παρξης του άνθρωπου και του προορισμού άμεση παρατήρηση της φύσεως, τη μελέτη της
του. Περσοναλιστής στις κατευθύνσεις του, ε- φυσικής και των μαθηματικών και την εμπει-
ναντιωνόταν "στις κοσμοθεωρίες που τελικό ρία*. για την οποία διακήρυττε ότι χωρίς αυτήν
σκοπό τους είχαν τη συγχώνευση και διάλυση τίποτε δεν είναι δυνατόν να μάθει κανείς ικανο-
των συνειδήσεων σε μία συνείδηση και την α- ποιητικά. Την εμπειρία τη διέκρινε: 1) σε αν-
πάλειψη της ατομικότητας" (Αισθητική ..., θρώπινη και φιλοσοφική, που συμπίπτει με τη
Μόσχα, 1979, σ. 313). Το βιβλίο του Προβλή- λεγόμενη εξωτερική ή φυσική εμπειρία και, 2)
ματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι, που η στην εσωτερική εμπειρία του φωτισμού
πρώτη του έκδοση έγινε το 1929, παραμένει (illuminatio), που εκπηγάζει από τον θείο Λόγο.
στην ιστορία της ρωσικής σκέψης ως φλογερό Με τον τρόπο αυτό συνδύαζε τον φιλοσοφικό
μανιφέστο ενός περσοναλιστή που υπερασπί- εμπειρισμό* με τη διδασκαλία του Αυγουστί-
ζεται την ιδέα της προσωπικότητας ως ανεπα- νου* περί θείου φωτισμού, θεωρούσε το πείρα-
νάληπτης ατομικότητας. Η θέση της "ανολο- μα* ως τη μοναδική εγγύηση της αλήθειας και
κλήρωσης" της προσωπικότητας και της "μη- πίστευε ότι με την αύξηση των επιστημονικών
σύμπτωσής" της με τον εαυτό της αποτελεί θε- γνώσεων αυξάνεται και η κυριαρχία του ανθρώ-
μελιακή γραμμή της θεωρίας του. Ό άνθρω- που στη φύση. Τρία είναι τα βασικά συγγράμ-
ματα του Ρ. Μπέικον: 1) Opus majus (Το μεγα-
πος ποτέ δεν ταυτίζεται με τον εαυτό του",
λύτερο έργο), 2) Opus minus (Το μικρότερο
γράφει. "Σ' αυτόν δεν μπορεί να εφαρμοστεί ο
έργο) και 3) Opus tertium (Το τρίτο έργο), γραμ-
τύπος το Α είναι Α" (ό.π., σ. 68). Η "ανολοκλή-
μένα και τα τρία μεταξύ 1266-1268, κατόπιν πα-
ρωση" της προσωπικότητας σημαίνει το δικαί-
ραγγελίας του πάπα Κλήμη Δ', που τον θαύμα-
ωμά της στην επιλογή των σκέψεων, των ε-
ζε και τον προστάτευε και ήθελε να μάθει με
νεργειών και των αξιών. Η συμπεριφορά, κατά
πληρότητα και ακρίβεια τις απόψεις του. Αλλα
τη γνώμη του, είναι αποτέλεσμα υπεύθυνης ε-
του έργα ήταν το Comprendium Philosophise
κλογής και όχι έξωθεν επιβολής. Ο Μπαχτίν α- (Επιτομή της φιλοσοφίας, 1272), το Speculum
ναζητά τον δρόμο που θα οδηγούσε στη συνέ- astronomiae (Κάτοπτρο αστρονομίας) κ.λπ.
νωση, σε ένα ενιαίο σύνολο, τον κόσμο της
κουλτούρας και τον κόσμο του ανθρώπου, Βιβλιογρ.: F. Charles, A Bacon: sa vie, ses ouvrages, sa
καθώς και στην επίλυση του προβλήματος του doctrine^ 1861).- R. Carton, L'expérience physique chez R.
Bacon (1924).- Th. Crowley, ft Bacon (1950).- St. Easton,
"δέοντος" και του "όντως". Σημαντική θέση στη
R. Bacon and his Search lor a universal science ( 1952).
δημιουργία του Μπαχτίν κατέχει η φιλοσοφία Απ. Τζαφερόπουλος
της γλώσσας καθώς και η "σκωπτική" κουλτού-
ρα (βλ. Μπαχτίν, Η δημιουργία του Φρανσουά Μπέικον (Bacon) Φράνσις (1561-1626). Αγ-
Ραμπελέ και η λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα γλος φιλόσοφος και πολιτικός, πνευματικός
και της Αναγέννησης, Μόσχα, 1965). πατέρας του Χομπς* και θεμελιωτής της νεο-
θεοχ. Κεσσίδης τερικής σκέψης. Σπούδασε στο Καίμπριτζ, υ-
πήρξε μέλος του Κοινοβουλίου και Μέγας Κα-
Μπέικον Ρότζερ (Bakon Roger, 1215-1294). γκελάριος του Κάρολου Α", την απόλυτη εξου-
Αγγλος φυσιοδίφης και φιλόσοφος, ένα από σία του οποίου υπερασπίστηκε με συνέπεια.
τα φωτεινότερα και γονιμότερα πνεύματα του Κατηγορηθείς για διαφθορά από τη Βουλή των
Μεσαίωνα. Υπήρξε εχθρός του σχολαστικι- Κοινοτήτων, απομονώθηκε και αποχώρησε ο-
σμού* και καυτηρίαζε τις πλάνες του, καθώς η ριστικά από την πολιτική ζωή. Επιχείρησε να
ενασχόλησή του με τις φυσικές επιστήμες τού συγγράψει μια εγκυκλοπαίδεια των γνώσεων
απεκάλυπτε νέους δρόμους στη φιλοσοφική έ- της εποχής του (Instauratio Magna), αλλά δεν
ρευνα, με συνέπεια όμως να καταδιωχθεί από κατάφερε να υλοποιήσει παρά ένα μέρος της.
τους αντιπάλους του με την κατηγορία της μα- Ο Μπέικον ανέπτυξε τη σκέψη του με αφετη-
γείας* και της μαγγανείας και να φυλακιστεί ρία την κριτική της αριστοτελικής μεθόδου,
σε ένα μοναστήρι. Για τον Αριστοτέλη* αισθα- την οποία απέρριψε λόγω του φορμαλισμού
νόταν βαθύτατο σεβασμό, αλλά επαναστατού- της, προβάλλοντας ταυτόχρονα την αξία της
σε με τη δουλική προσκόλληση των σχολαστι- εμπειρικής έρευνας. Επινόησε επίσης μια κα-
κών* επάνω στη διδασκαλία του και την υπερε- τάταξη των επιστημών από την οποία εμπνεύ-
κτίμηση της Λογικής*. Ο ίδιος, απαλλαγμένος στηκε αργότερα ο Γάλλος φιλόσοφος του Δια-

312
 ΜπεκαρΙα

φωτισμού* ντ" Αλαμπέρ* για τη σύνταξη του μεγάλο σε απήχηση έργο Περί εγκλημάτων και
Προλόγου της Εγκυκλοπαίδειας. Η κατάταξη ποινών (Dei Delitti e delle Pene), ένα έργο που
αυτή έχει ως κριτήριο τις ιδιότητες του ανθρώπι- επηρέασε όσο κανένα άλλο τα πνεύματα της
νου νου και περιλαμβάνει την Ιστορία (ή επιστή- εποχής του κάνοντάς τον διάσημο σε ολόκλη-
μη της μνήμης), την Ποίηση (ή επιστήμη της φα-
ρη την Ευρώπη. Η πρώτη δημοσίευση έγινε
ντασίας) και τη Φιλοσοφία (ή επιστήμη του
λόγου). Η Φιλοσοφία* περιέχει τα αξιώματα και στο Λιβόρνο τον Ιούλιο του 1764, ανώνυμα,
τις αρχές που αποτελούν τα θεμέλια των ειδικό- λόγω του επαναστατικού περιεχομένου του
τερων επιστημών, οι οποίες έχουν ως αντικείμε- κειμένου. Με το έργο αυτό εγκαινιάζεται επί-
να τον θεό, τη φύση και τον άνθρωπο. Η επιστή- σημα ο αγώνας κατά του φεουδαρχικού - βαρ-
μη της φύσης διαιρείται σε δύο κλάδους, στη βαρικού συστήματος απονομής της δικαιοσύ-
φυσική και τη μεταφυσική, ενώ η επιστήμη του νης, που βασιζόταν στα μαρτυρικά βασανιστή-
ανθρώπου περιλαμβάνει τη λογική, την ηθική και
ρα. Στο έργο αυτό διατυπώνονται οι βασικές
την επιστήμη των κοινωνιών. Η πρόοδος της ε-
πιστήμης* μπορεί να επιτευχθεί, σύμφωνα με αρχές για το νόημα της ποινής και της απονο-
τον Μπέικον, μέσα από την έρευνα των γεγονό- μής της δικαιοσύνης. Σύμφωνα με τον Μπεκα-
των, τα οποία, παρά την πολλαπλότητά τους, ρία, ο σκοπός της ποινής θα πρέπει να είναι ο
προσφέρουν στον ερευνητή τη δυνατότητα να σωφρονισμός του αποκλίνοντος και όχι η εκδί-
αποκαλύψει τις σταθερές μορφές, δηλαδή την κηση εις βάρος του. Η ποινή θα πρέπει να είναι
ουσία των φαινομένων που μπορούν να θεωρη- δημόσια, άμεση, καθορισμένη από τους νό-
θούν ως νόμοι της φύσης. Η μέθοδός του αποδί-
μους και ανάλογη προς το αδίκημα. Δια μέσου
δει πρωτεύοντα ρόλο στην εμπειρία*, η οποία
μπορεί να οδηγήσει στη γνώση των φυσικών αι- της ποινικής διαδικασίας θα πρέπει να εντυπώ-
τίων και, στη συνέχεια, στη δράση του ανθρώ- νεται στον αποκλίνοντα μια συνειρμική σχέση
που επί της φύσης. Αν και ο Μπέικον δεν επε- μεταξύ εγκλήματος και ποινής, ώστε να απο-
ξεργάστηκε σε βάθος τα επιστημονικά κριτήρια φεύγονται οι άδικες πράξεις. Το αδίκημα,
της εμπειρικής του μεθόδου και δεν εκτίμησε τη τέλος, αποτρέπεται όταν υπάρχει η βεβαιότη-
σημασία των μαθηματικών στην ανάπτυξη της τα μιας μικρής έστω ποινής, παρά όταν επισεί-
φυσικής, η μέθοδός του τον εντάσσει στους θε-
εται μια αυστηρή αλλά αβέβαιη τιμωρία. Το δο-
μελιωτές της νεότερης επιστήμης. Όμως, η
κύρια συμβολή του στη σύγχρονη επιστήμη συ- κίμιο του Μπεκαρία μεταφράστηκε το 1766
νίσταται στο εγχείρημά του να αναθεωρήσει την στα γαλλικά από τον φιλόσοφο Αββά Μορελλέ
αριστοτελική αντίληψη της επιστήμης. με σχόλια του Ντιντερό* και κρίσεις που απο-
δίδονται στον Βολταίρο*. Στα ελληνικά μετα-
Βιβλιογρ.: J. Trabucco. Francis Bacon. Introduction et
notes, εκδ. La renaissance du livre, Παρίσι, 1961.- Μετρι- φράστηκε από τον εκφραστή του ελληνικού
νός Κ. (επιμ.). Μπέικον Φ.: Πολιτικά και ηθικά δοκίμια, διαφωτισμού Αδαμάντιο Κοραή* στο Παρίσι (α'
εκδ. Αναγνωστίδη, 1973. έκδ., 1802). Τη δόξα του Μπεκαρία στην προ-
Ευστάθ. Μπάλιας
σπάθεια εξανθρωπισμού της ποινικής δικαιο-
ΜπεκαρΙα Καίσαρας, Μαρκήσιος Μπονεζάνα σύνης δεν εκάλυψε η δόξα κανενός άλλου. Οι
(Beccaria, Casare Bonesana Marquis de). Γεν- άλλοι ανήκουν στην ιστορία της επιστήμης του
νήθηκε στο Μιλάνο το 1738, όπου και πέθανε δικαίου και των κλάδων της. Ο Μπεκαρία ανή-
το 1794. Ο κορυφαίος του Διαφωτισμού* στην κει στην ιστορία του πνεύματος και του ηθικού
Ιταλία. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ει- ευρωπαϊκού πολιτισμού. Κύρια έργα του: Del
σέρχεται το 1746 στο Κολλέγιο των Ιησουιτών Disordine e de'rimedii delle monete nello stato di
της Πάρμας και το 1758 ολοκληρώνει τις νομι- Milano neiï anno 1762 (Περί της αταξίας και
κές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Πα- της θεραπείας του νομίσματος του κράτους
βίας. Αφιερώνεται έκτοτε στη φιλοσοφία και του Μιλάνου το 1762).- Dei Delitti e delle pene
μελετά τους Γάλλους διαφωτιστές, κυρίως δε (Περί εγκλημάτων και ποινών, 1764).- Ricerche
τον Ζ. Ζ. Ρουσσώ* και τον Μοντεσκιέ*. Εμπ- intorno alla natura dello stile (Ερευνα περί της
νευσμένος από τους Εγκυκλοπαιδιστές* και με φύσεως του ύφους, 1770).- Elementi di éco-
την παρακίνηση των διανοουμένων φίλων του nomie pubblica, (Στοιχεία Δημόσιας Οικονο-
αδελφών Βέρρι, ο Μπεκαρία συντάσσει, μόλις μίας, 1804, έκδ. μετά θάνατον).
Βιβλιογρ.: C. Beccaria, Περί Αδικημάτων και Ποινών, μτφ.
25 ετών (1763-1764), το μικρό σε όγκο αλλά
Αδ. Κοραή, επανέκδοση Νομική Βιβλιοθήκη.- Ε. Fern,
313
Κοινωνιολογία του Εγκλήματος, μτφ. Β. Δαρδουμός.
Αθήνα, 1925.- Α. Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Εγχει-
ρίδιο Εγκληματολογίας, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη,
Αθήνα, 1984.- Παν. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρω-
Μπελ
παικού Πνεύματος, Ε' τ., έκδ. Γιαλλέλης, Αθήνα, 1976. Μπελέτσκι Ζινόβι Γιάκοβλεβιτς (1901-1969).
θαν. Α. Βασιλείου Καθηγητής της φιλοσοφίας. Ασκησε μεγάλη ε-
πίδραση στις τύχες της σοβιετικής φιλοσοφίας
Μπελ (Bell) Ντάνιελ (γεν. 1919). Αμερικανός στις δεκαετίες του 1940 και 1950. Αν και δημο-
κοινωνιολόγος, πολιτειολόγος και μελλοντο- σίευσε ελάχιστες εργασίες, η δράση του στον
λόγος, από τους ιδρυτές της θεωρίας της "με- τομέα της φιλοσοφίας αποτελεί τώρα αντικεί-
ταβιομηχανικής κοινωνίας"*, κατά την οποία η μενο συζητήσεων στη Ρωσία. Κατά τον Μπε-
επιστημονικοτεχνική πρόοδος καθιστά περιττή λέτσκι, η φιλοσοφία, εκφράζοντας τα συμφέ-
την κοινωνική επανάσταση (βλ. επανάσταση ροντα του κράτους και των τάξεων, δεν είναι
κοινωνική). Πρόκειται για μιαν άκρως εκλεκτικι- παρά πολιτική μεταφερμένη στη σφαίρα των
στική θεώρηση, μεθοδολογική βάση της οποίας γενικών νοητικών παραστάσεων και αντιλήψε-
συνιστά η αρχή της "ως προς άξονα" ερμηνείας ων. Οι νέες ιδέες δεν αποτελούν απλή συνέ-
των κοινωνικών φαινομένων, η οποία επιτρέπει χεια των προηγούμενων ιδεών, αλλά διαμορ-
στον κοινωνιολόγο, ανάλογα με τους γνωστι- φώνονται με βάση τις συγκεκριμένες - ιστορι-
κούς στόχους του, να κατασκευάζει διάφορους κές συνθήκες της υλικής ζωής. ΓΓ αυτό και δεν
ιδεότυπους παράλληλα συνυπαρχόντων είτε μπορεί να κατανοήσει κανείς τον μαρξισμό*
αλληλοδιαδεχόμενων συστημάτων. Αναγνωρί- από την ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά, αντίθε-
ζοντας σχετική νομιμότητα στη μαρξική ανάλυ- τα, με βάση τον μαρξισμό μπορεί να κατανοή-
ση της κοινωνικής ανάπτυξης "ως προς άξονα" σει και να ερμηνεύσει όλη την προηγούμενη
για την ιδιοκτησία (βλ. κοινωνικο-οικονομικός φιλοσοφία. Ουσία της υλιστικής διαλεκτικής,
σχηματισμός), ο Μπελ της αντιπαραθέτει μια κατά τον Μπελέτσκι, είναι η ανάλυση της συ-
τεχνοκρατικού χαρακτήρα (βλ. τεχνοκρατία) γκεκριμένης - ιστορικής πραγματικότητας και
διαβάθμιση (προβιομηχανική, βιομηχανική, με- η απαλλαγή της από νοητικές κατασκευές και
ταβιομηχανική κοινωνία) ως περιεκτικότερη και γενικά εξωιστορικά σχήματα. Τόνιζε την απο-
επιστημονικά γονιμότερη. Οι μελλοντολογικές φασιστική επίδραση που ασκούν στη γνώση
του προβλέψεις εδράζονται στις αρχές της οι- όχι μόνο η πρόοδος των φυσικών επιστημών,
κονομίας των υπηρεσιών, της "πλουραλιστικής αλλά και το κοινωνικό περιβάλλον.
δημοκρατίας" και της "αξιοκρατίας"*. Στην θεοχ. Κεσσίδης
ουσία πρόκειται για εξιδανικευμένο μοντέλο
της αναπτυγμένης κρατικο-μονοπωλιακής κε- Μπέμπελ (Bebel) Άουγκουστ (1840-1913).
φαλαιοκρατίας*. Εξετάζει την οικονομία, την Ηγετική προσωπικότητα του γερμανικού και
πολιτική και τον πολιτισμό (που θεωρεί ότι δο- διεθνούς εργατικού κινήματος. Υπήρξε μέλος
μούνται βάσει των αρχών της αποδοτικότητας, της 1ης Εργατικής Διεθνούς και ένας από τους
της ισότητας και της αυτοπραγμάτωσης) ως ιδρυτές και ηγέτες του Σοσιαλδημοκρατικού
αυτοτελείς τομείς της κοινωνικής ζωής. Θια- Κόμματος της Γερμανίας. Ως βουλευτής στο
σώτης της θεωρίας της "αποιδεολογικοποίη- Ράιχσταγ (1871), υπεράσπισε την Κομμούνα
σης"*, αρχικά (1960) σε μιαν άκρως κονφορμι- του Παρισιού και κατάγγειλε τον μιλιταρισμό
στική εκδοχή της (που θεωρούσε ότι έχουν ε- και την αποικιοκρατία. Προικισμένος δημοσιο-
ξαντληθεί οι αριστερές ιδέες και πρακτικές), λόγος, πολέμησε με ταλέντο τα οπορτουνιστι-
στη δεκαετία του 1970 αμβλύνει τις θέσεις του κά (Λασσάλ*), αναρχικά και αναθεωρητικά
υπογραμμίζοντας τον ρόλο ορισμένων στοιχεί- (Μπερνστάιν*) ρεύματα της εποχής του. Ο
ων της ιδεολογίας. Ενώ ξεκίνησε προπολεμικά Μπέμπελ υπεράσπισε τον δαρβινισμό* ενάντια
από αριστερές - ριζοσπαστικές θέσεις, αυτοα- στους συντηρητικούς και ιδεαλιστές επικριτές
ποκαλείται "σοσιαλιστής στην οικονομία, φιλε- του, πολέμησε τον μαλθουσιανισμό*, κατέδει-
λεύθερος στην πολιτική και συντηρητικός στον ξε τον δεσμό μεταξύ ιδεαλισμού* και θρησκεί-
πολιτισμό", όντας σήμερα ένας από τους κύρι- ας* και υποστήριξε με συνέπεια τη χειραφέτη-
ους ιδεολόγους του νεοσυντηρητισμού. Εργα ση της γυναίκας. Σημαντικότερα έργα του: Η
του: The end of ideology, New York, 1960.- The γυναίκα και ο σοσιαλισμός (1878), (ελληνική
coming of post - industrial society. A venture in έκδοση: Γυνή και κοινωνισμός).- Από τη ζωή
social forecasting, New York, 1973.- The winding μου (3 τόμοι, 1910-1914).
passage: Essays on sociological journeys, 1960- Βιβλιογρ.: Γκ. Πλεχάνοφ, Αουγκουστ Μπέμπελ, Έργα"
1980. Cambridge, AB books, 1980. τ. 16 (ρωσ. 1928).
Δ. Πατέλης Γιάν. Κρητικός

314
 Μπεντά

Μπένεκε Φρειδερίκος (Benecke Friedrich, 1798 slation civile et pénale, 1801' Plan of a parle-
-1854). Γερμανός φιλόσοφος, ένθερμος οπα- mentai reform, 1817· Radical reform, 1819, και
δός του εμπειριοκριτικιαμού*. Το 1832 διαδέ- Constitutional code, 1830.
χθηκε τον Χέγκελ* στο πανεπιστήμιο του Βερο- Βιβλιογρ.: Πασχάλη Κιτρομηλίδη. Πολιτικοί στοχαστές
λίνου. Ο Μπένεκε αντιτάχθηκε τόσο στον ισχυ- των νεώτερων χρόνων. Αθήνα, 1992.- Encyclopédie de la
Pléiade, Ιστορία της φιλοσοφίας. 19ος • 20ύς αιώνας: η
ρισμό του Kant* ότι η ψυχολογία δεν μπορεί
εξελικτική φιλοσοφία, εθνικές φιλοσοφικές σχολές,
ποτέ να γίνει επιστήμη -επειδή δεν είναι δυνα- Αθήνα, 1982.
τόν να εφαρμοστούν τα μαθηματικά στα εσω- Νικ. Οικονομίδης
τερικά, ψυχικά φαινόμενα, όπως αυτό συμβαί-
νει με τα φυσικά, και κατά συνέπεια η ψυχολο- Μπεντά (Benda) Ζυλιέν (Παρίσι, 1867 - Fonte-
γία ανήκει στη μεταφυσική- όσο και στον nay-aux-Roses, 1956). Πολυγραφότατος Γάλ-
Herbart*, που, στην προσπάθειά του να ανα- λος διανοούμενος που καταπιάστηκε με τη σύ-
σκευάσει τον ισχυρισμό του Kant, έδινε μαθη- νταξη πλήθους φιλοσοφικών δοκιμίων και λογο-
ματική διατύπωση σε όλες τις σχέσεις των πα- τεχνικών κριτικών. Το 1930 εντάχθηκε στους
ραστάσεων. Θέση του Μπένεκε ήταν ότι η θε- κόλπους του κομμουνισμού*, χωρίς ωστόσο να
μελίωση της ψυχολογίας επάνω στη μεταφυσι- επιστρατεύσει τη σκέψη του στην υπηρεσία της
κή ή τα μαθηματικά δεν ήταν δυνατόν να στα- πολιτικής ιδεολογίας του, προκειμένου να δια-
θεί. Αντίθετα, η ψυχολογία μπορεί να στηριχθεί σφαλίσει τη γνησιότητα και αυτονομία της.
μόνο στην εσωτερική εμπειρία και δεν είναι τί- Εξαιτίας της άκρατης ρασιοναλιστικής του το-
ποτε άλλο παρά φυσική επιστήμη της ανθρώπι- ποθέτησης, εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση προς
νης ψυχής. Ως θετική λοιπόν επιστήμη, η ψυχο- την ευδιάκριτη τάση ανορθολογισμού* και σχε-
λογία έπρεπε να χρησιμοποιεί θετικές μεθό- τικοκρατίας* που ήρθε να σημαδέψει τη δια-
δους έρευνας. Μια τέτοια άποψη ήταν εύλογο νόηση της εποχής του, ως επακόλουθο -μετα-
να έχει μεγάλη απήχηση σε μιαν εποχή που αν- ξύ άλλων- του κλίματος σύγχυσης και ανα-
θούσε η φυσική επιστήμη. Παρ' όλα αυτά, στη σφάλειας που επικράτησε μετά το τέλος των
συνέχεια οι φιλοσοφικές θεωρίες του Μπένεκε δύο Παγκοσμίων πολέμων. Στο στόχαστρο της
δεν βρήκαν πολλούς οπαδούς. πολεμικής του βρέθηκε κυρίως ο Μπερξόν*, με
Απ. Τζ.
τη θεωρία του περί ενοράσεως, που, κατά τον
Μπεντά, υποτίμησε τη συμβολή του λογισμού
Μπένθαμ Τζέρεμυ (1748-1832). Αγγλος νομι- στην επίτευξη της αλήθειας, και ο Υπαρξι-
κός, ιδρυτής της θεωρίας του ωφελιμισμού*. σμός*, που, επισημαίνοντας την απροσπέλαστη
Με το πρώτο του ανώνυμο σύγγραμμα Α από τη νόηση υποκειμενική φύση του βιώμα-
Fragment on Government (1776), ο Μπένθαμ τος, εισηγήθηκε την προτεραιότητα του τελευ-
διαπίστωσε τη δυσκαμψία και δυσλειτουργία ταίου σε βάρος της γνωστικής διαδικασίας*.
του πολιτεύματος της Βρετανίας σε βάρος των Στον τομέα της λογοτεχνίας, ο απολογητής
πολιτών της. Η σκέψη του κατευθυνόταν ήδη του ορθολογισμού* έστρεψε τα πυρά του προς
στην κατάδειξη της ανάγκης που επέτασσε ότι τα καλλιτεχνικά εκείνα κινήματα που, ανάγο-
το καθεστώς οφείλει να διασφαλίζει την ευτυ- ντας σε αυταξία το υποσυνείδητο και την εσω-
χία των περισσότερων πολιτών ενός κράτους. τερική όραση, επιχείρησαν να διαμελίσουν την
Η Εισαγωγή στις αρχές της ηθικής και της νο- πραγματική εικόνα του σύμπαντος και να πα-
μοθεσίας (An introduction to the principles of ρακάμψουν κάθε λογικό ή αισθητικό έλεγχο
morals and legislation), το 1789, υπήρξε το στην τέχνη. Εργα του: Le Bergsonisme: Ou une
έργο μέσα στο οποίο σχηματοποιήθηκε και ο- philosophie de mobilité, Paris, Editions Mercure
ρίστηκε η βασική αρχή της πολιτικής του σκέ- de France, 1912.- La trahison des clercs, Paris,
ψης: η αρχή της ωφελιμότητας. Δανειζόμενος Les Cahiers Verts, Grasset, 1927.- Tradition de
από το έργο του Gesare Beccaria* Dei delitti e l'existentialisme: Ou les Philosophies de la vie,
délie pene την αρχή της "μεγαλύτερης ευτυ- Paris, Grasset, 1947.
χίας για τον μεγαλύτερο αριθμό πολιτών", ο
Βιβλιογρ.: Niess R. & Arbor Α., Julien Benda, University ol
Μπένθαμ προσδιόρισε την ωφελιμότητα ως τη
Michigan Press, 1956.- Nichols R., Treason, Tradition and
μεγιστοποίηση της ηδονής και την ελαχιστο-
the intellectual: Julien Benda and Political Discourse.
ποίηση του πόνου. Αλλα έργα του: Panopticon, Regents Press ot Kansas, 1978.
or the inspection house, 1791 ' Traité de la légi- Σταυρούλα Ν. Σκιαδοπούλου

ΤΕΛΟΣ Γ ΤΟΜΟΥ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ · ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ

Εκδοτική επιμέλεια: ΠΑΝΟΣ Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

Τόμος Γ: Καβόσιλας - Μπεντά

Σελίδες: 320, χαρτί γραφής Σαμοό των 100 γρ., σχήμα 70x100 - 1/16

Φωτοσύνθεση - φιλμ: ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΣΤΡΙΤΣΗΣ

Αθήνα, Θεμιστοκλέους 53, τηλ. 36 47 131 - 38 11 806

Μοντάζ: ΣΥΜΒΟΛΟ
Ν. Λιόσια, Δολιανών 18 & Σάσωνος 2, τηλ. 26 91 397

Εκτύπωση - Offset: ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΚΑΡΕΝΤΖΟΣ

Περιστέρι, Μονή Δαμάστας 6, τηλ. 57 33 244

Βιβλιοδεσία: I. ΜΟΥΤΣΗΣ
Αιγάλεω, Εμμ. Παπά 6, τηλ. 34 63 702 - 34 75 445

Ο τρίτος τόμος δόθηκε στην κυκλοφορία τον Ιούλιο 1995