Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 183

Αλεξάνδρα Ζερβού

Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOΥ

ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ -ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ TOT ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ-

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, Ελληνική και ξένη, δεν έπαψε σχεδόν ποτέ να εν-

διαφέρεται για τους μύθους της αρχαιότητας. Έτσι, για να περιορι-
στούμε στον εικοστό αιώνα, θυμίζω από τους δικούς μας τους Καζαντζάκη,
Σικελιανό, Καβάφη, Σεφέρη - από τους Ευρωπαίους τον James Joyce
(1884-1941), τον Thomas Eliot (1888-1965), τον Thomas Mann (1875-
1955), τον Gerhart Hauptmann (1826-1946).1 Στον αιώνα μας η ποίηση
ακολούθησε δρόμους ολότελα διαφορετικούς μεταξύ τους. Οι μύστες της
κάποτε κλείστηκαν α έναν ελεφάντινο πύργο" κι απομονωμένοι άρχισαν να
τραγουδούν και να στοχάζονται. Αδιαφορώντας για τις τρικυμίες της
κοινωνίας, δίχως να προσπαθούν ν' απευθυνθούν σ' ένα μεγάλο κοινό,
συχνά έγιναν πρωτοπόροι της Τέχνης - Τέτοιο παράδειγμα είναι ο μεγάλος
ποιητής και θεωρητικός της Τέχνης, γνώριμος του Σεφέρη Paul Valery
(1871-1945).2 Φανταζόμαστε πως θάναι τραγική η μοίρα του εκλεκτού κι
ολομόναχου μύστη της Ποίησης. Στον αντίποδα της θέσης αυτής υπάρχει ο
ποιητής που δένεται με την κοινωνική ζωή και την εκφράζει, ταυτίζει την
έμπνευσή του με τα ιδεώδη της, συντονίζει τον ψυχισμό του με το σφυγμό
της, διαλέγει κάποια φορά το ρόλο του καθοδηγητή και του κήρυκα της
Επανάστασης. Ξέρουμε πόσο τραγική γίνεται κάποτε η πορεία του. Όταν
αυτή η ταύτιση πάψει να είναι γνήσια, ο ποιητής οδηγείται στην
1Η σύγχρονη ευρωπαϊκή δραματουργία διατήρησε, όπως είναι
γνωστό, πολλούς από τους ήρωες της αρχαίας ελληνικής
τραγωδίας: Βλ. σχετικά: Kate Hamburger, Von Sophokles m
Sartre - Griechische Dramenfiguren artiik und modern, 51974.
2«Απευθύνθηκα μόνον σε ώριμα διαμορφωμένα πνεύματα,
ικανά να μου αντισταθούν μπορούσα να απαιτήσω από αυτά μια
προσπάθεια σε ανταπόδοση της δικιάς μου και η κριτική τους
μου προξενούσε κάποιο φόβο». P. Valery, Cahiers XXIV -
Bibliotheque de la Pleiade, Gallimard 1941.
αυτοκατάργηση του γράφοντας στίχους ((ποιητικής αφασίας» 3 ή στην
αυτοκαταστροφή του - βλέπε την αυτοκτονία του Βλαδίμηρου
Μαγιακόφσκη (1894-1930).
Στην Ελληνική Λογοτεχνία η περίπτωση της απομόνωσης είναι σπάνια.°
Έτσι, κάποια φορά που ο Paul Valery σε μια κουβέντα του με τον Σεφέρη
τόνιζε την αναγκαιότητα του «ελεφάντινου πύργου», ο Σεφέρης απάντησε
όχι χωρίς κάποιο χιούμορ: «...θα ήμουν πολύ περίεργος να ήξερα τι θα
κάναμε μέσα σ' εκείνο το χτίριο».4 Πραγματικά σχεδόν πάντα ένας
ομφάλιος λώρος συνδέει άρρηκτα την ταραγμένη νεοελληνική ιστορία και
τη σφύζουσα νεοελληνική ποίηση. Κάποτε η ποίηση αυτή είναι σαφέστατα
προσανατολισμένη ιδεολογικά σε σημείο που να προβάλλονται ανάγλυφα
τα πολιτικά πιστεύω του δημιουργού της: Είναι η στρατευμένη ποίηση
(engagee), που οι γνωστότεροι εκπρόσωποι της στην Ελλάδα είναι ο
Κώστας Βάρναλης κι ο Γιάννης Ρίτσος.5
Και των δυο η θεματική τροφοδοτήθηκε σε σημείο εκπληκτικό από τους
μύθους της αρχαιότητας. Κι αν για το Βάρναλη, τον μαθητή -αρχικά - του
Παλαμά και του Σικελιανού, το σοφό φιλόλογο, κάτι τέτοιο δε ξαφνιάζει
καθόλου, δε συμβαίνει το ίδιο και για το Γιάννη Ρίτσο. Ο μεγάλος Έλληνας
ποιητής τιμήθηκε τόσο πολύ και επικρίθηκε τόσο πολύ, συχνά για λόγους
άσχετους με την ποιητική του τέχνη. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχει γίνει
κοινός τόπος να κατηγορούνε όλοι -αδαείς και μη- την ποίηση του για την
αφθονία, την πληθωρικότητά της, την έλλειψη ανανέωσης, την απόλυτη
δέσμευση με την πορεία του κόμματος που την καταδικάζει σε ακατάσχετη
πολυγραφία και επικαιρικότητα. Αγαπώ βαθιά και σέβομαι απέραντα τον
άνθρωπο και τον ποιητή. Δεν είμαι εγώ εκείνη που θα επιχειρήσει τη
νηφάλια αποτίμηση του έργου του. Κρατώ μονάχα απ' τους επικριτές του
ένα χαρακτηρισμό που δεν τον βρίσκω καθόλου αρνητικό: «επικαιρικός
ποιητής». Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να καθορίσουμε τη θέση του αρχαίου
μύθου σ' αυτή την ποίηση τη
/ / /9
3Όρος που χρησιμοποιεί ο Σεφέρης.
4Βλ. Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, «Πάνω σε μια φράση του
Πιραντέλλο», Α' 53.
5((Δεν υπάρχει Τέχνη εξωπολιτική. Το πρόβλημα είναι τι
πολιτική θ' ακολουθήσει: προοδευτική ή αντιδραστική;...)), Κ.
Βάρναλη, Αισθητικά-Κριτικά, «Λύκοι και πρόβατα», Α' 213
(Κέδρος 1958).
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 185

στρατευμενη κι ισως επικαιρική.

Η παρουσία του μύθου στην ποίηση του Ρίτσου σημειώνει τρεις δια-
φορετικές φάσεις. Στην πρώτη (1935-1959) έχει τη μορφή του ποικίλ-
ματος, του περίτεχνου στολιδιού που διαλέγει ο μαθητής του Παλαμά. Έτσι,
για παράδειγμα στο ερωτικό ποίημα «Εαρινή Συμφωνία» (1937- 38)
ενσωματώνεται η μεταμόρφωση του Δία σε κύκνο και το σμίξιμό του με τη
Λήδα.'Στα 1939 στο «Εμβατήριο του Ωκεανού» ο ποιητής μετουσιώνει το
μύθο του Οδυσσέα σε δυο ταυτόχρονες εικόνες.
Ο Λαέρτης με το σκύλο τον πάνω στο βράχο
θα περιμένει μάταια.
 186 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ZEPBOT

Καθώς Εκείνος έβγαινε απ τη θάλασσα γυμνός χρυσός απ

τ' αυγινό νερό
με ορθή την ήβη σχεδιασμένη στην κορνίζα του ήλιου
φεΰγαν η Ναυσικά κ' οι ωραίες παρθένες έντρομες
πίσω απ' τα δέντρα
και τα γυμνά τους πέλματα μετέωρα
λαός περιστεριών από άσπρο φως
φτερούγιζαν στην πράσινη αντανάκλαση της χλόης.
Έχουμε δυο ζωγραφικούς πίνακες. Ο ένας είναι στατικός, ο άλλος
παλλόμενος απ' τ' αγαπημένα παιχνίδια χρώματος καί φωτός του Ρίτσου. Ο
ναυτικός που ταξιδεύει, οι δικοί του που τον περιμένουν, είναι αναφορές
ξεκάθαρες στο πανάρχαιο και επίκαιρο μοτίβο «νόστος-ανα- μονή», το ίδιο
μοτίβο που μεγεθυμένο με τη μορφή «νόστος-αναζήτη- ση» διαρθρώνει την
Οδύσσεια.
Την περίοδο απ' τα 1959 ως τα 1975 οι αρχαίοι μύθοι προσφέρουν τον
καμβά για να συντεθούν τα πολύστιχα ποιήματα του Ρίτσου:
«Το νεκρό σπίτι» (1959), «Κάτω απ' τον ίσκιο του βουνού» (1960),
«Φιλοκτήτης» (1963-65), «Ορέστης» (1962-66), «Μαρτυρίες Β'» (1964-
71), «Τειρεσίας» (1965-70), «Περσεφόνη» (1966-71), «Ισμήνη» (1967-
69), «Αίας» (1968), «Επαναλήψεις» (1967-70), «Χρυσόθεμη» (1969),
«Αγαμέμνων» (1966-1970), «Ελένη» (1970), «Επιστροφή της Ιφιγένειας»
(1971-72), «Φαίδρα» (1974-75).
Σπάνια ο ποιητής αντλεί τη γνώση του για το μύθο από αρχαίο κείμενο.
Εξαίρεση αποτελούν οι «Μαρτυρίες» και οι «Επαναλήψεις», όπου οι
ομηρικές αναφορές φτάνουν ως την παράφραση, ειδικά της οδυσσειακής
μετάφρασης του Εφταλιώτη. Από το 1975 και μετά υπάρχει μια πολυσημία
μυθικών συμβόλων. Οι μύθοι παρουσιάζονται εξαιρετικά πολυάριθμοι και
με αποσπασματική μορφή διάσπαρτοι σ' ολόκληρο το έργο.

1. Δ ίδακτι,σμός στον αρχαϊκό μύθο και τη στρατευμένη ποίηση

Ποιες θα μπορούσε να είναι οι προθέσεις ή το αισθητικό ιδεώδες αυτής
της στρατευμένης ποίησης με την τεράστια συχνότητα της παρουσίας
του αρχαίου μύθου; Ας αφήσουμε τον ίδιο τον ποιητή να μας το αποκα-
λύψει χρησιμοποιώντας σαν ερμηνευτικό σχόλιο στην ποίησή του το
κριτικό του έργο, τα «Μελετήματα». Είναι αλήθεια ότι οι ποιητές, όταν
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 187

μιλούν για συναδέλφους τους, συχνά ανιχνεύουν ιδιότητες κι ευαισθη-

σίες ίδιες με τις δικές τους, αναγνωρίζουν κι εκτιμούν χαρακτηριστικά
που μάλλον στους ίδιους θα ταίριαζε ν' αποδοθούν.1" 'Ετσι ο Ρίτσος
μιλώντας για το Μαγιακόβσκη βρίσκει ευκαιρία να διατυπώσει το δικό
του πιστεύω για την Τέχνη: «Το ιδεολογικό υπόβαθρο της Τέχνης το
κοινωνικό και ηθικό, αν δεν είναι ο πρώτος λόγος της αξίας της, είναι
ωστόσο ο τελικός ... Όταν η τέχνη ξεπεράσει τα πρώτα στάδια της
ατομικής εξομολόγησης και απολύτρωσης του καλλιτέχνη ... γίνεται
αναγκαστικά έκφραση της ανάγκης όλων των ανθρώπων για δικαιοσύ-
νη, ελευθερία, ευτυχία ... οπότε το αισθητικό συναντάται με το ηθικό
και συχνά ταυτίζεται δυσδιάκριτα μ' αυτό». Επιμένοντας στην τελευταία
φράση, θα λέγαμε απλοποιώντας ότι ο διδακτισμός, φανερός ή όχι, δεν
αποκλείεται καθόλου από αυτού του είδους την τέχνη. Θα πρέπει να
προβάλλονται αξίες και πρότυπα. Αιώνια πρότυπα προβάλλει κάποτε
και ο αρχαϊκός μύθος παίρνοντας μια καλυμμένη ηθικολογική χροιά.
Θυμίζω μόνο τον πασίγνωστο μύθο της εμφάνισης της Αρετής και της
Κακίας στον Ηρακλή. Στις μέρες μας, μάλιστα, αυτή η ηθικο- διδακτική
λειτουργία του μύθου έχει θεωρηθεί ως η γενεσιουργός αιτία του. 6 Ο
παλιός παραμυθάς-αφηγητής ήθελε να δασκαλέψει τους ανθρώ πους, να
τους διδάξει ότι οι θεοί τιμωρούν και η αλαζονεία πληρώνεται. Μένει να
εξετάσουμε αν αυτή η ηθικοδιδακτική λειτουργία του αρχαίου μύθου
μπορεί να έχει ισχύ στις μέρες μας. Στην χαρακτηριστικά αντιηρωική εποχή
μας είναι γνωστό ότι τα πρότυπα ξεφτούν και κάποτε υπονομεύονται από
τα γεγονότα. Γι' αυτό ακριβώς ο μύθος που είναι τόσο πολύ παλιός -άρα
απρόσβλητος από το χρόνο- άρα διαχρονικός, καταλήγει να έχει ιδιαίτερο
βάρος σε μια εποχή με τόσο ρευστά και εύθραυστα είδωλα. «Ο αρχαίος
μύθος μπορεί να μας υποβάλει έμμεσα καθολικά μοντέλα συμπεριφοράς»,
αποφαίνεται η σύγχρονη κοινωνιολογία.7 Απ' την άλλη μεριά τα πρότυπα
που προβάλλει ένας κοινωνικός ποιητής μπορούν εύκολα να
μεταμφιεστούν σε μυθικούς ήρωες. Έτσι ο Ορέστης του Ρίτσου μακριά από
6Βλ. S. Langer, Philosophy in a New Key, New York 1948, σελ.
153, και Μ. I. Finley, Early Greece: The Bronze and Archaic
Ages, Λονδίνο 1970, σελ. 130.
7Βλ. το άρθρο του David Bidney ((Myth, Symbolism and Truth»
που εμπεριέχεται στον τόμο Myth and Literature, εκδ. J. Vickery
1976, σελ. 10.
 188 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

κάθε μίσος και φανατισμό υποφέρει και διστάζει μπροστά στο φόνο που
του επέβαλαν άλλοι. Ωστόσο καταλήγει να υποταχτεί και να τον εκτελέσει
συνειδητά σαν μια αποστολή που τη δέχεται ο ίδιος παραμερίζοντας την
προσωπική του θέληση ((για ν' ανασάνει αν γίνεται τούτος ο τόπος».
Ξεκάθαρα παρουσιάζεται το κοινωνικό ιδεώδες σα μια στάση ζωής όπου το
άτομο παλεύει με το εγώ του και το νικάει για να υποταχτεί θεληματικά
στο σύνολο και να ταυτιστεί μ' αυτό. Η μεταμφίεση, που στις δυο μορφές
της -θεατρική ή καρναβαλίστικη- είναι η αγαπημένη εικόνα του Ρίτσου, 8
προσφέρει την τεχνική για την εκμετάλλευση του αρχαίου μύθου.

2. Η μετάβαση από το εγώ στο εμείς: ατομικότητα και

συλλογικότητα9
Στην ποίηση του Ρίτσου, από τις πρώτες κιόλας συλλογές (το ((Τρακτέρ» ή
τις «Πυραμίδες»), ξεχωρίζουν δυο αντίθετες τάσεις: Από τη
μια μεριά ο φθισικός ποιητής που κραυγάζει «ό,τι αγαπούσα μου το πήρε η
τρέλλα κι ο θάνατος»" οι θαμπές εικόνες στο ξεπεσμένο αρχοντικό της
Μονεμβασιάς μ' ένα φοβισμένο αγοράκι ανάμεσα σ' ένα αυστηρό
πατριάρχη-πατέρα και μια ευαίσθητη καρτερική μάνα. Έτσι γεννιούνται τα
αυτοβιογραφικά ποιήματα όπως: ((στον πατέρα μου» (συλλογή «Τρακτέρ»
Α' 21),10 «Δέσμευση» (συλλ. «Πυραμίδες» Α' 82), «Εξήγηση»
(«Πυραμίδες» Α' 102), «Το τραγούδι της αδελφής μου». Από την άλλη
μεριά ο ενθουσιώδης ποιητής που χαιρετάει βροντόφωνα την επανάσταση ή
τουλάχιστον ((γράφει σε μια κατευθείαν ανταπόκριση με τα γεγονότα της
εποχής του». Έτσι γεννιούνται ποιήματα όπως: «Στο Μαρξ» (συλλ.
«Τρακτέρ» Α' 21), «Ε.Ε.Σ.Δ.» («Τρακτέρ» Α' 51), «Γερμανία» («Τρακτέρ»
Α' 54) κλπ. Σ' αυτή την πρώτη περίοδο τουλάχιστον, θάλεγε κανείς ότι ο
ευαίσθητος τραγουδιστής δίνει στίχους πιο γνήσιους από το μεγαλόστομο
βάρδο. Ωστόσο θεωρητικά ο ίδιος θαυμάζει εκείνον τον ποιητή ((που δεν
είναι πια μόνος» αλλά ((όλος ο κόσμος αρχίζει και μιλάει με το στόμα του»,

8Κυρίως στη συλλογή Μαρτυρίες.

9Βλ. άρθρο με τον ίδιο τίτλο της Ρ. Κακλαμανάκη (((Από το
Εγώ στο Εμείς και στο Εκείνος») στο βιβλίο Γ. Ρίτσος, Μελέτες
για το έργο του, Διογένης 1975.
10Οι παραπομπές γίνονται στην έκδοση του ((Κέδρου».
Σημειώνεται ο τόμος και η σελίδα.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 189

δηλαδή τον ποιητή που «δεν μιλάει για τις ατομικές ερωτικές του επιτυχίες
ή αποτυχίες, ή για τις όποιες ατομικές του φιλοδοξίες, μα γίνεται, από
ουσιαστική συμμετοχή και από αναπότρεπτη εσωτερική αναγκαιότητα,
εκφραστής ενός λαού και μαζί όλου του κόσμου». Πώς όμως η ποίηση που
στις καλύτερες στιγμές της θρηνεί για το προσωπικό ή το οικογενειακό
δράμα του δημιουργού της θα μπορέσει να γίνει λαϊκή, εθνική,
πανανθρώπινη; 0 αρχαίος μύθος προσφέρει τη λύση: Ο μύθος είναι ένα
υλικό από τη φύση του κοινό για όλους, καθολικό, γιατί είναι στους πάντες
γνωστό. Όταν ο ποιητής μιλάει για τις ιστορίες των Λαβδακιδών ή των
Ατρειδών, έχει ένα πολύ καλό άλλοθι για να παρουσιάσει τη δικιά του
ιστορία και της οικογένειάς του, πάντα με τη γνωστή τεχνική της
μεταμφίεσης.
Η ποίηση του Ρίτσου είναι μια αδιάκοπη συναισθηματική ανακύκληση"
τα φαντάσματα των παιδικών του χρόνων δεν τον εγκαταλείπουν ποτέ. Έτσι
στα 1930 διηγείται σπαραχτικά την ψυχοπάθεια της αδερφής του Λούλας σ'
ένα απ' τα αυτοβιογραφικά του ποιήματα, τη «Δέσμευση» (Α' 82):
Τον ξεπεσμού το φάντασμα την πόρτα σον φρονρεί, μπήγει
τα νύχια τον στο φως και το κρανίο δαγκάνει · οι σκέψεις
σον: στο σούρουπο ρακένδυτοι τσιγγάνοι που φεύγουν
σοβαροί.
Τριανταεφτά χρόνια αργότερα η γρια-παιδούλα Χρυσόθεμη με τη γα-
λήνια φρονιμάδα και την κοριτσίστικη ευαισθησία μιλάει για την αδερφή
της:
...Η αδελφή μου
δεν ανεχόταν το ανεξήγητο, - κ' ίσως γι' αυτό παραλόϊσε. Μονάχα στα
τελευταία της χρόνια τόρριξε στο πλέξιμο - φανέλες, κάλτσες, γάντια,
κασκόλ, - όχι που κρύωνε - δε φόρεσε ποτέ κανένα- γέμισε μια κασέλα
ολάκερη· - καθόταν πάνω της τα βράδια σκνφτή, με στανρωμένα χέρια' -
ω, ναι, θα κρύωνε - δεν τα φορούσε· Κάποτε, πάνω στην αρρώστια της,
όταν σωθήκαν οι κλωστές της, ξήλωσε μια παλιά, ετοιμόρροπη, λινή
κουβέρτα
κλωστή-κλωστή- - κοβόταν - κόμπο-κόμπο, κ' έφτιαξε με τη βελόνα έναν
περίφημο άθλο καρτερίας - ένα μικρό πετσετάκι· - μου το χάρισε - (παρ'
όλο το χαμένο λογικό της, είχε θυμηθεί πως ήταν τα γενέθλιά μου).
 190 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

Σ' αυτό το ποίημα η μικρότερη κόρη των Ατρειδών είναι μορφή

διαχρονική κι ανθρώπινη, νηφάλια κι ευγενική μακριά απ' το πάθος
αυτού που συμμετείχε ενεργά, χωρίς το μίσος του ηττημένου. Διηγείται
με φωνή πάντα το ίδιο σιγανή, σεμνή και πραϋντική τα παιδικά της χρόνια,
τον αγώνα των ανθρώπων, και η απέραντη καλωσύνη της δικαιώνει τον
πόλεμο που έγινε και ταυτόχρονα κηρύσσει την ειρήνη, χωρίς να πει στα
φανερά λέξη γι' αυτήν. Ωστόσο ο ποιητής προσθέτει τη συγκινητική μορφή
της αδερφής που παραφρόνησε και την τρυφερή λεπτομέρεια του δώρου
που είναι ανάμνηση απ' την προσωπική του ζωή.
Στα 1930-35 με τα μάτια του πληγωμένου παιδιού περιγράφονται οι
γονείς, ο σκληρός πατέρας - η εύθραυστη μάνα, σα φιγούρες απόμακρες σα
φαντάσματα ανίκανα να εκδηλώσουν τρυφερότητα.
Στο σπίτι μας η μάνα μου τριγύριζε βουβή κλεισμένη μες στο
δράμα της · μασώντας το λυγμό της, απ τη ματιά της έπεφτε
νέφος παντού μαβί κι έπλεε στις κάμαρες θολή θανάτου
επισημότης...
Ο ήλιος πάνω στα τζάμια μας τσακίζονταν χλωμός, γέμιζαν
οι καθρέφτες μας τη σκόνη της μητέρας, και στο κατώφλι
πρόβαινε σα χάρος, σα λοιμός, ψηλός, ωραίος κι αλαζών ο
δύστροπος πατέρας...
Όλοι το χάδι ζήταγαν κι όμως ποτέ κανείς δε χάιδευε, και
σάπιζε στα στήθια η τρυφερότης...
(«Εξήγηση»)

Πολύ αργότερα (1963-1965) στον «Φιλοκτήτη», ο νεαρός Νεοπτόλεμος

μιλάει πολύ για τη μητέρα του" την παρομοιάζει ευαίσθητη, αχνή κι
απόμακρη φιγούρα δίπλα στην αδρή μορφή του πατέρα που βαραίνει το
σπίτι. Και πάλι η τρυφερότητα μένει ανεκδήλωτη:
Έτσι μεγάλος ήταν κι ο ίσκιος του πατέρα· σκίαζε ολόκληρο το σπίτι,
έκλεινε πόρτες και παράθυρα από πάνω ως κάτω...
... Κι η μητέρα, ένας ίσκιος κι αυτή, διάφανος ίσκιος
ανάλαφρος και μακρινός - μια τρυφερότητα παρσύσα μέσα
στη διαρκή απουσία της.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 191

Η ατμόσφαιρα είναι και πάλι η ίδια, μόνο λιγότερο ονειρική κι απα-

λυμένη. Τριάντα χρόνια μετά οι αναμνήσεις θαμπώνουν, ίσως γίνονται
λιγότερο οδυνηρές. Οι γνώριμοι του ποιητή έχουν μεταμφιεστεί σε αρ-
χαϊκούς ήρωες, έτσι που να είναι το ίδιο γνώριμοι και μαζί το ίδιο μακρινοί
για όλους μας και η προσωπική συναισθηματική εμπειρία παύει να
παρουσιάζεται ως ατομική, γενικεύεται αφού καλύπτεται με το μανδύα του
μύθου. Ο φιλόσοφος-μελετητής του μύθου Ernst Cassirer (1874-1945) λέει
ότι «ο μυθολογικός συμβολισμός στη λογοτεχνία οδηγεί στην αντι-
κειμενικοποίηση του ατομικού συναισθήματος» - άποψη που συμμερίζεται
και η σύγχρονη κοινωνιολογία της λογοτεχνίας. 11 Ανάλογα, ο W. Η. Auden
κρίνοντας τον Yeats (1865-1939) -που θεωρείται «εθνικός» κι όχι ατομικός
λογοτέχνης- προβάλλει την εκμετάλλευση του μύθου στο έργο του ως
υποδειγματική για τους νεώτερους ποιητές. «Καθένας ποιητής σήμερα...»
γράφει «...μπορεί να δει πόσο χρήσιμοι είναι σήμερα οι μύθοι στη
Λογοτεχνία, πόσο βόηθησαν τον Yeats να κάνει την ατομική του εμπειρία
καθολική και ταυτόχρονα να παρουσιάσει μια προσωπική θεώρηση για τα
γεγονότα καθολικής σημασίας...».12 Κάτι τέτοιο δε βρίσκεται καθόλου
μακριά από τις προθέσεις του Γιάννη Ρίτσου.
Ο Έλληνας ποιητής έχει τονίσει ότι ((τα ιδιαίτερα, τα ατομικά αισθή-
ματα, δεν επιτρέπουν τη δυνατή φωνή. Γελοιοποιούνται μ' αυτήν».13 Ο
μύθος μπορεί να εμποτιστεί διακριτικά από τα ατομικά συναισθήματα και μ'
αυτόν τον τρόπο να δώσει κάποια μορφή, ένα απτό σχήμα στη
συναισθηματική άβυσσο του ποιητή, ώστε να την κάνει προσιτή στην
ευαισθησία του αναγνώστη. Έτσι μέσα από τον αρχαίο μύθο ο σύγχρονος
άνθρωπος, ποιητής ή αναγνώστης, πετυχαίνει τη συναισθηματική του
αποφόρτιση, τη λύτρωση, την επικοινωνία - στοιχεία πολύτιμα στον
ταραγμένο καιρό μας. Αυτή ακριβώς είναι η ψυχολογική λειτουργία του
μύθου στη λογοτεχνία που έχει ιδιαίτερα τονιστεί στις μέρες μας.14

11Βλ. David Bidney, «Myth, Symbolism and Truth», ό.π. (σημ.

13), σελ. 13.
12W. Η. Auden, ((Yeats as an Example», The Kenyon Critics, ed.
John Crowe Romson, New York 1951, Π.
13((Σκέψεις για την ποίηση του Ελυάρ», Μελετήματα, σελ. 85.
14Βλ. Kathleen Raine, Defending Ancient Spnngs, Cambridge
1967, σελ. 128, και Denys Thompson, The Uses of Poetry,
Cambridge 1974, σελ. 14.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΤΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ TOT ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 192

Ένα άλλο ερώτημα τώρα: Συχνά μια τέχνη που επιλέγει να είναι λαϊκή
προσπαθεί να ευνοήσει κάποια ταύτιση ανάμεσα στους ήρωές της και το
κοινό όπου απευθύνεται. Ποια είναι εδώ η θέση του αρχαίου μύθου που
χαρακτηρίζεται ((ηρωικός» με την αρχική σημασία του όρου; Με ποιον
τρόπο οι γενναίες μεγαλειώδεις μορφές του μπορούν να ταυτιστούν με
τους ταλαιπωρημένους ανθρώπους του καιρού μας; Ο ίδιος ο Ρίτσος
ξέρει καλά ότι «Τώρα / παρακμάσανε οι ήρωες - πέρασε η μόδα τους.
Κανένας / δεν τους επικαλείται πια μήτε τους μνημονεύει. Όλοι ζητάμε /
αντιήρωες» («Μεταμορφώσεις», Συλλ. «Επαναλήψεις»).
Γι' αυτό ακριβώς ακολουθεί μια ακόμη τεχνική διασκευής του μύθου:
την αντίστροφη, που με τη μορφή της αναποδογυρισμένης εικόνας
συναντιέται συχνά στην ποίησή του σαν οπτικό εύρημα με συμβολικό
χαρακτήρα. Έτσι είναι γνωστό πως ο Ρίτσος, όπως και πολλοί σύγχρονοι
του, αντιστρέφει το βάρος του μύθου δίνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο
στον αντιήρωα ή το παραμερισμένο πρόσωπο. Τραγουδάει την Ισμήνη
κι όχι την Αντιγόνη, τη Χρυσόθεμη κι όχι την Ηλέκτρα, τον Ελ- πήνορα,
τον Ευρύλοχο, τον Ευρύαλο. Κι όταν μιλάει για τους πρωταγωνιστές του
αρχαίου μύθου, πάλι φθείρει τις εικόνες τους: Η Ελένη είναι «γρια-
εκατό-διακοσίων χρονών» κι ο Οδυσσέας όταν γυρίζει είναι ένας
((άθλιος αιματόβρεχτος ασπρογένης» (βλ. ((Η απόγνωση της Πη-
νελόπης», Συλλ. «Επαναλήψεις»).
3. Μια γλώσσα «πιο της κερασιάς»: Δέσμευση και Λογοκρισία
Ένας ποιητής σαν το Ρίτσο που έζησε όλες τις ταραγμένες εποχές της
πατρίδας του, διώχτηκε κι εξορίστηκε χωρίς ποτέ να σταματήσει να γράφει,
ένιωσε βαριά τη λογοκρισία του φασισμού και ίσως κάποτε και τη
δέσμευση της πολιτικής του ένταξης. Έτσι ο ποιητής θα πρέπει να μιλήσει
«με παραμύθια και παραβολές» για να επικοινωνήσει με το λαό του. Στα
1969, ενώ βρίσκεται εξόριστος στη Σάμο, κατορθώνει να στείλει στο
Παρίσι τις συλλογές «Πέτρες» - «Επαναλήψεις» - «Κιγκλίδωμα». Τα
ποιήματα της δεύτερης συλλογής είναι -τα περισσότερα- βασισμένα σε
αρχαία μυθολογικά θέματα. Ο αρχαίος μύθος προσφέρει στον ποιητή μια
γλώσσα δυνατή κι ευλύγιστη. Στο ποίημα ((Φιλομήλα» δηλώνεται
αλληγορικά η προσπάθεια του ποιητή να εκφραστεί ξεπερνώντας τους
διωγμούς και τη λογοκρισία σαν τη μυθική 27
ηρωιοα.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 193
Έτσι,, και με κομμένη γλώσσα, η Φιλομήλα ιστόρησε τα βάσανα της
νφαίνοντάς τα ένα-ένα στο χιτώνα της με υπομονή και πίστη, με χρώματα
σεμνά - μενεξελί, τεφρό, λευκό και μαύρο -
όπως γίνεται πάντα με τα έργα της τέχνης - περισσεύει το μαύρο.
Όλα τ' άλλα, - η Πρόκνη, κι ο Τηρέας με το τσεκούρι του, και το
κυνηγητό τους στη Δανλίδα
ακόμη και το κόψιμο της γλώσσας - τα θαρρούμε ασήμαντα, τα
λησμονούμε. Μας φτάνει
εκείνος ο χιτώνας της, μυστικός και ακριβής, κι η μεταμόρφωσή της την
κρίσιμη στιγμή σε αηδόνι. Ωστόσο λέμε: δίχως τ' άλλα εκείνα, τα
περιφρονημένα τώρα, τάχατε θα υπήρχε τούτος ο λαμπρός χιτώνας και τ'
αηδόνι;

Η Φιλομήλα είναι ο ποιητής που πάνω στον καμβά του μύθου πα-
ρουσιάζει τα βάσανα τα δικά του και του λαού του δημιουργώντας το
ποιητικό έργο με σεμνότητα, μακριά από κάθε διάθεση εντυπωσιασμού,
με απέριττη τεχνική. Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή εκδοχή, η Φιλομήλα
μεταμορφώνεται σε αηδόνι κι όχι σε χελιδόνι για να είναι ευκολότερη η
ταύτισή της με τον ποιητή. Στους τελευταίους στίχους ο Ρίτσος έχει την
ευκαιρία να θέσει και πάλι το θέμα της επίδρασης του κοινωνικού
περιβάλλοντος στην τέχνη. Αν ο ποιητής δεν είχε περάσει μέσα από τον
πόνο και τον αγώνα, θα μπορούσε να δημιουργήσει;
Τελικά το έργο του είναι ένα είδος αντίστασης σ' αυτόν ακριβώς τον
διωγμό. Γενικά με το προπέτασμα του μυθολογικού καμβά ο ποιητής
έχει τη δυνατότητα να ασκήσει την κριτική του, να μην ωραιοποιήσει
τίποτα, ακόμα ίσως και να επιχειρήσει κάποτε κάποια ενδοκομματική
κριτική.

4. Επικαιρική ποίηση και μύθος: στιγμή και διάρκεια

Μιλώντας για τα ποιήματα της συλλογής «Δέντρο» του Έρενμπουργκ ο
Ρίτσος γράφει:15 «...Σε μια πρώτη εύκολη ματιά θα μπορούσε κα νείς,
παρασυρμένος απ' τη θεματική τους κι απ' την αναφορά τους σε γνωστά και
κρίσιμα ιστορικά γεγονότα, να τα κατατάξει στην "poesie de circonstance",

15 «Η ποίηση του Έρενμπουργκ», Μελετήματα, σελ. 62.

 194 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

ακόμα και στη "στρατευμένη" ποίηση. Όμως, όχι. Ή, τουλάχιστον, όχι

ακριβώς. Δε θυμίζουν, πέρα απ' το θέμα-πρόσχη- μα ή το θέμα-κίνητρο,
τίποτα απ' ό,τι χαρακτηρίζει την ποίηση εκείνη που αποκαλούμε
"επικαιρική". Λείπει ολότελα η συνθηματολογία, ο φλύαρος αισθηματισμός,
η εμφαντικότητα του μίσους, της οργής, του πάθους, του ενθουσιασμού.
Δεν είναι ούτε η κραυγαλέα θρηνολογία του θανάτου ούτε η εύκολη
θριαμβολογία της νίκης».
Σύμφωνα με μια τέτοια θεώρηση ο χαρακτηρισμός «επικαιρική ποίηση»
δεν ισχύει για το μεγαλύτερο μέρος της ποίησης του Ρίτσου. Η επικαιρική
ποίηση είναι δημιουργημένη ειδικά για ένα συγκεκριμένο γεγονός ή μια
σειρά γεγονότων. Η δόξα της είναι παροδική, μια και αναφέρεται μόνο στο
παρόν. Ωστόσο ο Ρίτσος εξαίρει την ποίηση του Μαγιακόβσκη, που «είναι
ένα γεφύρωμα ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον». 16 Αυτό το γεφύρωμα
επιδιώκει να πετύχει ο ποιητής χρησιμοποιώντας τον αρχαίο μύθο. Είναι
ένα υλικό του παρελθόντος εύπλαστο ώστε να μπορεί να ζυμωθεί με τα
γεγονότα του παρόντος, διαχρονικό ώστε να μπορεί να ισχύει και στο
μέλλον. Γενικά οι σύγχρονοι ποιητές συχνά γυρίζουν στους αρχαίους
μύθους, στα παλιά σύμβολα, γιατί εκεί βρίσκουν κάτι το άφθαρτο, το
σταθερό, κάτι που έχει ένα χαρακτήρα μονιμότητας και διάρκειας. Αυτός ο
χαρακτήρας του μύθου δίνει στο σύγχρονο ποιητή την αίσθηση ότι το έργο
του θα αντισταθεί στη λήθη και θ' αντέξει στο χρόνο. Άλλωστε το γεγονός
της επικαιρότητας παραμένει πάντα δεμένο μ' ένα συγκεκριμένο χώρο και
χρόνο, ενώ ο μύθος είναι ανεξάρτητος. Έτσι, αν και ο ποιητής ((γράφει σε
μια κατευθείαν ανταπόκριση με τα γεγονότα της εποχής του», 17 ωστόσο με
τη χρήση του μύθου τα ((επίκαιρα γεγονότα παίρνουν μια τέτοια απόσταση
σα νάναι βυθισμένα και σβησμένα στο βάθος του χρόνου κι ανακαλούνται
απ' την ποίηση μ' όλη θαρρείς τη μαγική αοριστία του άχρονου και του
άχωρου, μ' όλη την καθολικότητα την εφαρμόσιμη σε κάθε χρόνο και τόπο
κι ευαισθησία».18

16«Περί Μαγι,ακόβσκη», Μελετήματα, σελ. 20.

17Βλ. παραπάνω, σημείωση 18.
18«Η ποίηση του Έρενμπουργκ», Μελετήματα, σελ. 56.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 195

5. Ιστορία και μυθολογική μέθοδος

Πολύ συχνά στην αρχαιότητα ο μύθος είχε υπόβαθρο ιστορικό" μετουσίωνε
σπουδαία γεγονότα όπως ο πόλεμος, το κούρσεμα πόλεων, οι
μεταναστεύσεις των λαών, και τα καθήλωνε στη μνήμη των ανθρώπων. Θα
λέγαμε λοιπόν ότι ο μύθος διαθέτει ένα είδος «απορροφητικότητας»
απέναντι στο ιστορικό υλικό.
Είπαμε παραπάνω ότι η Νεοελληνική Ποίηση συνδέεται άρρηκτα με τη
Νεοελληνική Ιστορία. Σε στιγμές τραγικές για τον τόπο μας η σύνδεση
γίνεται περισσότερο φανερή. Ξέρουμε ότι ο αγώνας και το δράμα του
βασανισμένου λαού της Κατοχής έδωσαν νέα διάσταση στη μέχρι τότε
ένθεη και γεμάτη μεγαλόπνοα οράματα ποίηση του Σικελιανού. Ο Ρίτσος
φαίνεται κάποτε ότι φιλοδοξεί να συμπυκνώσει στο έργο του ολόκληρη την
ελληνική ιστορία και το πιο γνωστό ποίημα με ανάλογη πρόθεση είναι η
«Ρωμιοσύνη». Να πώς παρουσιάζει «εικονοχά- ρακτα» την ιστορία:

Η Ιστορία / ήτανε μαζεμένη ένα μικρό κονβάρι μέσα στο σεντούκι /

απάνω στο σεντούκι καθισμένη η μανροφόρα /
να πλέκει μια φανέλλα ναυτική, μεγάλη σαν ολόκληρο τον κόσμοι

Το κουβάρι δηλώνει τη μορφή που η ποίηση επιδιώκει να δώσει στο χάος

του ιστορικού υλικού ενσωματώνοντάς το: μορφή ενιαία, συνοπτική και
απλή που αναδίνει το πένθος και το σπαραγμό του λαού, αλλά και το μόχθο
και το ρεαλισμό της καθημερινότητας που είναι στοιχεία με ισχύ
πανανθρώπινη. Μέσα από τον αρχαίο μύθο η εισδοχή του ιστορικού υλικού
στην ποίηση είναι αισθητικά νόμιμη. Ο αρχαίος μύθος προσφέρει ένα είδος
μήτρας ή εκμαγείου όπου το ιστορικό γεγονός παίρνει μορφή. Εξετάζοντας
τη σχέση μύθου και ιστορίας στην ποίηση ένας σύγχρονος μελετητής
γράφει ότι: «Οι μύθοι είναι σαν τα ομοιώματα (κούκλες) στις προθήκες των
καταστημάτων' οποιοδήποτε εμπόρευμα μπορεί να εκτεθεί πάνω τους».
Έτσι στη λογοτεχνία «ο αρχαίος μύθος δίνει το σκελετό και η ζώσα Ιστορία
τη σάρκα».
Ο Έλιοτ μιλώντας για τον «Οδυσσέα» του James Joyce εξαίρει την
μυθολογική μέθοδο για την ενσωμάτωση της ιστορίας στη λογοτεχνία και
προτρέπει τους νεώτερους ποιητές να την ακολουθήσουν. Γράφει
 196 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

χαρακτηριστικά: «Χρησιμοποιώντας το μύθο και εγκαθιστώντας έναν

αδιάκοπο παραλληλισμό απέναντι στο σύγχρονο κόσμο και την αρχαιότητα
ο κύριος Joyce ακολουθεί μια μέθοδο που θα πρέπει να ακολουθήσουν και
άλλοι ποιητές μετά από αυτόν. Είναι ένας τρόπος για να ελέγξει κανείς αυτό
το απέραντο πανόραμα αναρχίας και ματαιότητας που παρουσιάζει η
σύγχρονη ιστορία, να το κατατάξει και να του δώσει μορφή και νόημα" αντί
για την αφηγηματική μέθοδο μπορούμε να ακολουθήσουμε τη μυθολογική"
είναι ένας τρόπος για να γίνει προσιτός ο σύγχρονος κόσμος στην Τέχνη». 19
Ακόμη η μυθολογική μέθοδος βοηθάει τον ποιητή να απαλύνει έντονα
και ιδιαίτερα δυσάρεστα συναισθήματα όπως ο φόβος ή η φρίκη, πράγμα
που η έλλογη σκέψη αδυνατεί να κάνει.' Γι' αυτό το λόγο ο Ρίτσος υιοθετεί
αυτή τη μέθοδο για να παρουσιάσει με ήπια χαμηλή φωνή τις συμφορές και
τους αγώνες της φυλής του. Όταν μιλάει για το δεκάχρονο πόλεμο της
Τροίας στα πολύστιχα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης, άλλοτε εννοεί την
περίοδο 1912-1922 κι άλλοτε το διάστημα 1940-1950, δηλαδή την
Ελληνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο.
Έτσι διασκευασμένος με τις δυο αγαπημένες τεχνικές του Ρίτσου, τη
μεταμφίεση και την αντιστροφή, ο αρχαίος μύθος μεστός από επίκαιρα
μηνύματα παρουσιάζεται σε μια ποίηση που επιχειρεί κάτι τιτάνιο: «ένα
γεφύρωμα ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον, ανάμεσα στο πραγματικό και
το φανταστικό, ανάμεσα στο άτομο και στην ομάδα, ανάμεσα στον
άνθρωπο και τον κόσμο, ανάμεσα στη ζωή και στ' όνειρο, πάνω από κάθε
δυσκολία και κάθε προσωπικό δράμα».20 Άλλωστε κι ο ίδιος ο αρχαίος
μύθος είναι ένα θαυμαστό γεφύρωμα ανάμεσα στη σοφία και το παραμύθι
κι ένα δίδαγμα, πολύτιμο σήμερα, για την Τέχνη και τη Ζωή μας.

1983
2. «Ελεφάντινος πύργος»: όρος του Valery που δηλώνει το νοητό χώρο της απο-
μόνωσης του ποιητή, απρόσιτο στα ερεθίσματα του έξω κόσμου που του επιτρέπει
να απομακρυνθεί από τα πρόσκαιρα στοιχεία της εποχής του και ν' ασχοληθεί με τα

19Τ. S. Eliot, ((Ulysses, Order and Myth», The Dial LXXV

(1923), 483.
20 Βλ. «Περί Μαγιακόβσκη», Μελετήματα, σελ. 20.
 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Η «ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ 197

αιώνια. Βλ. ερμηνεία του όρου κ' αντίκρουση της θεωρίας: Γ. Σεφέρη Δοκιμές,
«Πάνω σε μια φράση του Πιραντέλλο», Α' 53.
5. Μέσα στις εξαιρέσεις θα αναφέρουμε την κίνηση (δεν την ονομάζουμε κί-
νημα γιατί η έκταση της στην Ελλάδα είναι σχετικά μικρή) του σουρρεαλισμου' ο
μόνος ποιητής της που ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την πολιτική ζωή είναι ο Νικήτας
Ράντος (Κάλας).
8. Επικαιρική ποίηση, «poesie de circonstance». Ξέρω πως ο όρος δεν θα άρεσε
καθόλου στον ποιητή, βλ. Μελετήματα, «Η ποίηση του Έρενμπουργκ», σελ. 62.
9. Στην επικαιρική ποίηση θα μπορούσαμε να κατατάξουμε π.χ. τους Θου-
ρίους των Επτανησίων και τις Ωδές στο Ναπολέοντα Βοναπάρτη που γράφτηκαν
λίγο πριν και μετά τις 28 Ιούνη 1797, πρώτη μέρα της Γαλλικής Κατοχής των
Επτανήσων.
10. «Συμβαίνει πολύ συχνά ... ο κριτής να προβάλλει, πάνω στο κείμενο που
εξετάζει, τις επιδράσεις που ο ίδιος έχει υποστεί, ή να νομίζει πως ο συγγραφέας
επηρεάζεται με τον ίδιο τρόπο που θα επηρεαζότανε και ο ίδιος. ... Κρίνοντας
κρίνουμε τον εαυτό μας». Βλ. Γ. Σεφέρη Δοκιμές, «Ερωτόκριτος» (Σημείωση), Α'
506. - Έτσι ο Σεφέρης χαρακτηρίζει τον Κ. Κατσίμπαλη «λεπταίσθητο λόγιο»
(Δοκιμές, «Για τον Κατσίμπαλη», Α' 77). Ο Σολωμός, μιλώντας για το Φόσκολο
και το Μπάυρον, εξαίρει «την εξυπνάδα με την οποία κακομεταχειρίστηκαν και
περίπαιξαν τα κούφια κεφάλια των φουσκωμένων σχολαστικών» (Elogio di Ugo
Foscolo, μετάφραση Κ. Καιροφύλλα).
11. Γ. Ρίτσου, Μελετήματα, «Περί Μαγιακόβσκη», σελ. 25.
16. Μια τρίτη τάση-συγκερασμός των δυο αντίθετων εσωτερικών φωνών, της
προσωπικής και της συλλογικής, παρουσιάζεται στην ποίηση του Ρίτσου την εποχή
που παραμένει μαθητής του Καρυωτάκη. Τότε η εφηβική πίκρα μετουσιώνεται σε
σαρκασμό και το κήρυγμα της Επανάστασης γίνεται σάτιρα.
Τώρα το «Καπιτάλ» τον Μαρξ κηρύττω μα
αποφεύγω την κάθε συμπλοκή γιατί, ξέρω,
θανάσιμα θα πλήττω αν κάποτε με βάλονν
φυλακή.
(«Επαναστάτες» Α' 31)
18. Μελετήματα, ((Παρατηρήσεις στο έργο του Ναζίμ Χικμέτ», σελ. 377.
19. «Σκέψεις για την ποίηση του Ελυάρ», Μελετήματα, σελ. 85.
24. Ο Ρίτσος αγαπάει ιδιαίτερα τις αντεστραμμένες εικόνες, την παρουσία
αναποδογυρισμένων αντικειμένων, ιδιαίτερα μετά το 1960:
Στο σαμάρι του κρέμονταν ανάποδα δνο
λευκές κόττες κ' ένας κόκκορας πολύχρωμος" - μούκανε εντύπωση η
άνεση που είχαν στην αντεστραμμένη εκείνη στάση - μήπως κούραση...
(«Ισμήνη», Τέταρτη Διάσταση, 212)
 198 ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

Βλ. ακόμη τα ποιήματα: ((Ο κουβάς» (Μαρτυρίες Α'), ((Αντιστροφή» (Μαρτυ-

ρίες Β'), ((Διφορούμενη Χειρονομία» (Μαρτυρίες Β') κτλ.
25. Βλ. Μαρτυρίες Β': «Ευρύλοχος», ((Συγγνώμη», «Μη-ήρωας», ((Κλιμάκω-
ση» κλπ.
26. Ο ποιητής μοιάζει κάποτε να υπαινίσσεται κάτι τέτοιο. 'Ετσι στον ((Φι-
λοκτήτη», μιλώντας για τους εφήβους των επιτύμβιων στηλών, λέει:
... Μσνάχα, πότε-πότε, / έγερναν το κεφάλι, καμπυλώνοντας ελαφρά τον αυχένα, /
σαν άνθος σε χείλος γκρεμού' κι ο γκρεμός δε φαινόταν - οι τεχνίτες / είχαν μάθει
(ή μήπως τάχα τους το επέβαλλαν;) / να παραλείπουν γκρεμούς και κάτι τέτοια.
27. Ο Παυσανίας παραδίδει το γνωστό μύθο (141, 8 κ.ε.): Η Φιλομήλα, κόρη
του Πανδίωνα, βασιλιά της Θράκης, βιάστηκε από τον Τηρέα, τον άντρα της
αδερφής της της Πρόκνης. Ο Τηρέας της έκοψε μάλιστα τη γλώσσα για να μη
μαρτυρήσει το γεγονός. Ωστόσο η Φιλομήλα κατάφερε να αποκαλύψει τα πάντα
στην αδερφή της υφαίνοντας τα πάθη της σ' ένα πανί. Η Πρόκνη για εκδίκηση
σκότωσε το γιο της Ίτυ, τον έβρασε κι έδωσε τη σάρκα του στον Τηρέα για να τη
φάει. Ύστερα έφυγε με τη Φιλομήλα. Ο Τηρέας κυνήγησε τις δυο αδερφές μ' ένα
τσεκούρι. Αυτές για να σωθούν μεταμορφώθηκαν, με τη βοήθεια των θεών, η
Πρόκνη σε αηδόνι και η Φιλομήλα σε χελιδόνι.
30. Βλ. Lilian Feder, Ancient Myth in modern Poetry, Princeton 31977, σελ. 28.
33. «Τοιχοκολλητής» από το Γίγνεσθαι.
34. Βλ. William Righter, Myth and Literature, London - Boston 1975 (κεφάλαιο
((The Uses of Myth», σελ. 33).
36. Στα 1944 ο Γ. Σεφέρης γράφει: Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές /
είναι γιατί τ' ακούς γλυκύτερα, κι η φρίκη / δε κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή...
(«Τελευταίος Σταθμός»).
37. Βλ. Κ. Myrsiades, ((Το ελληνικό παρελθόν στην ποίηση του Ρίτσου», άρθρο
στα Αιολικά Γράμματα, στο τεύχος 32-33 (Αφιέρωμα στο Γ. Ρίτσο).