+belletrie (Tembung-Tembung Becik)

•
BELLE TR-IE
[TEMBUNG-TEMBUNG BECIK]
Ki Padmasoesastra
-
ALBERT RUSCHE &
•
Jakarta 1996
• •
•
•
•
•
• • •
•
•
· LAYANG •
•
•
•
• • •
•
• • •
BELLETRIE : TEMBUNG BECIK •

•
•
• • •
• •
• •
•
KAIMPUN SAKING LAYANG KUNNA-KUNNA SARTA KAURUTTAKE •
•
•
•
DENTA YWAJANANEDENNING
• •
.
• . . • • •
• •
•
• •
•
• •
•
• •
•
Ki Padmasoesastra •• • •
•
• • •
•
. . •
•
•
•
WONG MERDIKA KANG AMARSUDI KASUSASTRAN JAWA
•
•
• • • • ••
• •
• • •
.lNG · . •
• •
• • • •
•
•
s
•
• •
•
•
TA •
•
• •
•
• • •
•
• •
• • •
•
•
• • •
•
• •
•
•
• TAHUN 1893 •
• •
•
•
• • • •
• • • • • •
•
• •• •
•
•
• •
•
• •
• • •
• • •
• • •
• •
•• • •• •
•
• •
• • •
•
•
•
• •
•
•
• •
•
• •
• • •
•
•
•
• • •
•
•
•
• • • •
•
•
•
•
• • •
• •
•
• •
•
• • • • • •
•
• • •
• I
• ••
•
• •
• . • • • •
•
• · · KAEc.APrnGPANGECAPP~TUWAN · .. •• •
• • • • • • •
• •
• •
•
• ALBERT RUSCHE & c·o •
•
•
•
• •
•
• • •
INGS •
•
•
• •
• •
•
• • •
•
•
• • • •
•
• •
TAHUN 1898 • • • • . . • • •
• •
• •
•
•
•
. ' . .
• • • •
..
• • •
•
•
• •
• •
•
• •
• • •
• • • •
• • • •
• •
• •
•
• • •• •
•
•
• • •
• •
•
• •
• • •
•
• •
•
•
•
•
•
•
•
•
• •
•
• •
• •
•
•
•
• • • •
• •
• •
• •
•
•
•
•
• Sasumerep kula, kados dereng wonten para marsudi kasusastran ingkang karsa
• nglempakkaken sawamining tembung sae karangngannipun para Pujongga ingkang
pinanggih ing dalem serat-serat kunna. Mongka panycen perlu kanggennipun,
kadamel pipirittan pandamellipun Setat Ganycaran sarta Rerepen sapanunggillan-
nipun. Awit, tiyang darnel Serat, bilih sampun saged ngiribbi yasannipt;m para
Pujongga, sampun n~a saged mapakki utawi ngungkulli, kados· tangeh. Prayogi
ngiribbirib kemawon, pok bilih dangu-dangu saged celak. Mila kedah gadhah
pawittan sumerep ukara ingkang kenging wi~astan sae, nanging, sapinten kemawon
kangellannipun nitenni ukara sae. Ing sasaged-saged sampun kula ayonni ·maos serat-
serat kunna karangngannipun para Pujongga; pikantuk sakedhik kalih kedhik, kula ·
cathet sarta sapUnnika sampun ngalempak .sawatawis. Lajeng kula tata saba kula .
•
uruttaken denta-ywanyjannipun · supados gampillan · pangupadossipun tembung
ingkang dipun kajengngaken. Sanadyan dereng montra-montra nyekappi kaliyan
perlunning panganggit, nanging inggih sampun lowung kenging kadamel ular-rular.
Serat punnika kula namakkaken Belletrie, tegessipun: kalempakking tembung sae. · •
•
• •
•
• Kaimpun denning:
• •
•
• Ki Padmasoesastra. •
•
•
• •
• •
• •
• •
•
• • •
•
• •
• • •
•
•
•
• • •
•
• •
• • •
•
•
•
•
• • •
• •
•
• •
•
• • •
• •
•
•
•
•
•
• • •
•
•
•
• •
• •
• •
•
I •
• • •
•
•
• •
2 •
• •
•
• •
•
• •
•
•
ANNAK •
• •
•
Annak annung anninndita (P.W. 213- 3) •
•
•
annung (basa Kawi) = kuwasa, nindita = linuwih. •
•
, (anak anung = anak kang Iinuwih, nindita = tanpa cacad linuwih)

ENNAK · ' •
•
•
mennakka tyas sabalanne (Rm. 67) •
•
, (menak = enak, kepenak)
•
INTE •
•
• •
Juru panginte ingjurit (Rm 493- 1) = telik.

• •
• • •
UNTU •
• •
a. Untunnipun anglangkun~gi panyjang sarta landhep-landheppipun. Mung

nganggo "ipun" siji. (1001 N I, 387- 5). . . • •
b. Untu manungsa ana telung puluh loro.(KT 24/47- 7). ·. •

••
. ANTARA •
• • •
Mangan nendra ing siyang pantara dalu (Kantj. 10 p 34). •
• •
•
•
(pantara = nganti, kongsi) •

•
• •
•
ONTAKUSUMA •
•
Binnektannan rasukan Onta Kusuma tuwin caping Basunonda punnapa denne·

tarumpah Pada Kacarma sinnungngaken ing Sang Parta (W W_6 8- 9). •
Dadi, ananne kulambi Onta Kusuma ora dhek jaman Kuwalen kaya ·kang
kasebut ing Layang Babad, wis dhek jaman Kadewatan. ·
TT"onY G •
Karodenne si Untung iku wong teka kadohhan (BTD 392 - 6). .

(teka kadohan = teka saka papan kang adoh) •
IDNDHU • •
• Ing Layang Candhamanni anggittanne Pujongga Hindhu, ana babasanne

mangkenne: Piwulang becik iku tanpa gawe mungguh ing wong ala (Sing.Verh.
208- 3). . • •
ENDHAK . . •
•
•
~~~(P171-3). . . . .
• •
(mendhak-mendhak = rada ndhungkluk mundhuk-m~dhuk kareben aJa katon)
•
ENDHOG
Endhog sapatarangngan sarengnga pecah (BTD 535- 8). · ·
(endhog sapatarangan pecahha siji pecah kabeh = patembayaljangji tiedya
sabaya-pati) . · .
•
• •
.
• Kalannipun Hanuman kabesta, dennawa sadaya akaliyan Meganonda seru sami •
ngujar-ujarri . dhateng Hanuman, majeng sarta surak sabalannip~ sami

ngangsek, kebak sarta jejel ing panggennan, singa majeng anuju ing dadamel
. · sarta agitik, Hanuman boten karaos sakit, upam~nnip~ wesi dipun gitik ing
. gigitik timah (JZ I, 319 -·5). . . .. •
•
ENTHA . •
Ngenthahasa senggrang menthangjemparing (Rm 492- 3).
Ngenthahasa (Kawi) = kesusu, pirsanana: KR~. . ·· ·
• (ngenthahasa = nyrempeng, n~etog ·karosan, dtsenggrang = disendhul~e_psu
kal~sereng) . • •
•
• •
•
•
•
•
•
3
• •
•
ORA (Krama: MBOTEN)

•
a. Ora kenna kinaya ngapa (PI 109 -2). • •

•
b. Ora basa (Schm. Verb. Kramap 64- 10).
c. Boten wonten ingkang langkung saking punnika.
d. Boten, wonten ingkang langkung saking punnika.
(ora kena kinaya ngapa = ora kena ditindakkake kaja dene, ora kena digegam-
pang) .
•
ARAH
Mati sabarang taker turunning gawe, mung arahhana ·panebassing bondha Ian
pagunungngan kang isih tetep ana ing bumi desa (J. Br. 43- 8). •
(taker turun = pajeg awujud dhuwit saka Bekel desa marang Lurah Patuli
, kaaturrake marang Panjenenganning Nata) . .
EROH = kisruh,
Andadossaken erohhing tiyang sa-baita (1001 NI 385- 10).
(eroh = eruh = bingung, ewuh aya) . •
•
ARAN •
•
a. Sinung aran awasta ............ (P 74- 2). ·. · •
b. Pan Ingsun iki Papatih, ranku ring-ngrat Lembusura (H S 95 p 9). •
( aran =wasta= jeneng; ranku ring rat= jenengkU ingjagad) · •
URDI = idi
'
a. Denne buyutte sinungngan urdi ing Sri Mahespati (H s 2~8 p 5). ·
b. Apisadu annambut karya pribadi, oleh urdinne sapa? (M M 9 -7).
•
, , (urdi = dhawuh, palilah, idi; apisadu = sesadu = guneman)
ERED = narik, ·
Awit ora angered marang pagawe ala (Dr. W 32- 8).
•
HARDAWALEPA = ambalekkake ujar, · · •
Iyah, ardawalepa wong iki! (PI 67- 6) • •

•
(ardawalepa = kurang ajar, ditakoni males takon, ambalekake ujar)
AREP Ian APA . •
Tuwan: "Sampeyan badhe ajeng punnapa?" (1001 NIT 481- 3).

URIP
a. Urip iku angungkulli pangan, badan iku angungkulli panganggo · (lndj. TI
•
12/25 151/23).
b. Sanadyan urip iku ak:anthi kasusahhan ak:eh, iya uga mannis (Dier. Verb. 17 -
• 5). . . . .
URUP · · .
Telu sauruppan, pirsanana: PIDAK. PAD . . ·
(loro sawpdhon telu saurupan = loro utawa telu mung di~dhingi siji = wong
kang tanpa aji) · ·
HARDJUNNA · ·
a. Harjunna ningalli tumunten majeng, ing semu kajodherran, ngaloke ningalli
pratingkahhing mengsahhipun, denne sami sadherek, boten wonten tiyang
sannnes, wonten ingkang annakking bapa tuwin annakking biyung s~a
annakking uwa, wonten ingkang kaprenah paman ingkan~. kados Prabu
Salya, Bismu, Karpa, drunna, punnika sami kaanggep guru.(Jz IT, 73- 10)
•
•
•
•
4
•
• •
•
•
b. Tumunten e~gg~l Sang Hatj~. anggondhelli asta, mambengngi Prabu .
IRING Kresna anggenrupun badhe meJahht Bisma (JZ ll, 73 - 10). •
Ti~~ng ~P~ ~ampun keri~g = kerid (lOOt NIT, 237 _ 5). •
AKU (Krama: KULA; Krama Inggil: KAWULA; rangkep) · .

a. Panguwasanne angungkuUi aku, aku ora patut angampillan tarumpahhe (Indj.
•
II, 5/11 ). ~
b. 1ku ana ing Aku, Aku ana ing Dhewekke (Indj. IT, 202/56).
c. Ing~ang dados pannedhaku, kula ...... (JZ I, 315- 4).
d. Saking atur kula, kula aturri (BID 516 -10).
e. Karsa sampeyan angguguru Jawi tuwin Kawi dhateng kula, kula sakalang-
• kung dhangan (JZ I 111 - 5.). . .
f. Sampun kapasrahhaken dhateng kula, kula kapasrahhaken dhateng sinten-
sinten (Indj. IT 123 ~ 6). · •
g. Mugi sampeyan mitulungngi kawula, kawula katiwassan (Indj. IT 16/25).

IK.I (Krama: P rangkep) . .
•
•
a. Salebetting Serat Kontrak punnika, punnika inggih ...... · (JBr. IT 12 Ian 6
pasal21).
b. Yen ngraossaken Korawa punnika, punnika rumiyin kados pundi? (P IT, 214-
6). . .
UKIR •
•
• Pukiran (sanes: wukiran) pupukirrannipun wawangun (AP. I) ·
a. Ingkang bidhal rumiyin ..... lajeng :... ing wingking ..... wingking pisan ·
..... (As. 199- 4).
b. Kala punnapa anggen kula mirsa dhateng sampeyan·kaluwen, utawi kasattan,
• tuwin nenneka;, miwah kalukarran, punnapa denne gerah utawi wonten ing
kunyjara (Indj. IT 48/44) (nenneka = teka saka liya negara perlu golek pangu-
rippan lsp). ·
c. Ora ana wong ninggal marang omahhe, utawa sadulurre lannang wadon
miwah bapa biyung tuwin annak bojo apadenne sawah (lndj. IT 94/29).
d. Kang siji metokkake satus, sijinne sawidak, sijinne manneh telung-:puluh
(Indj. II 28/24 ). . · .
e. Olehhe teka esuk si Suta karo si Maya, nanging isih esuk si.Djaja, denne sing
esuk dhewe si Djadita (Walbeehm). ··
f. Annak kula kakalih jaler estri; utawi: sami estri; nanging: ~~k kula titiga
•
sami estrfsadaya; utawi: kalihwelas ...... (JZ I, 101 - 2). ·
g. Kidang akaliyan sangsam tuwin celeng (JZ I) (s~ngsam = m:njangan). ·.
h. Satunggal tiyang mande ratengan, satunggalhpun pandhe., sa~ggalhpun
malih sade dhawet (JZL Th.Maijer 74 - 1).
i. Kaarannan grimis utawa gremis utawa ~lethik (El..Al S~ 29 - .1). . ,
j. Layang kang anggepok prakaranne tuwtn lay~g hyanne sarta layang pratela ·
apadenne Iayang karampungngan Ian layang pemuttan (Ned.Ind. Will, 103-
1). . . . . . .
•
• • • •
5 •
• •
•
•
k. Gusti Allah kuwasa n .
I. Doh cedhakk:e ~aranning sapinm! (She. Verb. 173, 2) . .

m. Sang Na~ ~ahyan Ingkang Garwa nitih rata, par~ garwa selir nitih . I.
wonten mtthjempana, sawenneh nitih tandhu (As. 237 -7) JO 1,
n. Menggah sumereppipun ( = sam , ) db .. ·
ngungkullana kula ( 1001 N I 224 _peyan ateng eJtm, sampeyan mongsa
. . . ' 6).
0
· Stng dhistk lannang, kapindhonne lannang manneh, katelunne wadon
(Walbeehrn).
P· Satunggal nama A, satunggallipun nama B, satunggallipun malih nama C
(Ks. 108).
•
q. Dudu wong kang kobong omahhe, wong kang kobong gedhogganne. ·· •
Dudu w~ng kang omahhe kobong, wong kang omahhe limmassan. ·

~;,~e:. dhuwur iki hedanne kepriye?. Anggittanne Tuwan A.H.J.G,
•
AKASA · •
UD~ang kongkullan ing-ngakasa, kang kasongga ing pratiwi (P I; 1 -10)
Pirsanana: BUN. ·
Yen calathu, wetunning ternbung aja kerep kaya udan kang angrurusakki ( 1001
N I, 492- 6).
EDAN .
Aja ngarep-arep dikedanni ing wong wadon, awit barubahhing-ngati luwih rikat
tinnimbang Ian lakunning angin (Oem.J. ill, 58-4) (brubah = owah, ganti, kaget,
susah).
ADAT
Kayektossan kawon dening adat (JZ I, 206- 1).
Pirsanana: L . •
ATI, Krama: MANNAH, Krama lnggil: TYAS.

a. Mannah kula sampun kula sukakaken ing sampeyan (1001 N II, 486- 5).
• •
b. Kadya runtuh tyasse tibeng siti (Rm. 190- 4). . .
c. Ati resik nentremmake budi (12 Verb. 76/8).
d. Kula badhe mangkat dhateng Nagari Walandi, nangirig mannah -kula prasasat
taksih wonten ing Tanah Jawi (J.Br. 332 - 2).
e. Kados pundi enggennipun boten ical sareh kula, awjt saking mannah kula
telas, kados upaminnipun kabesmi, mripat kula angrentahhaken luh. boten
telas-telas kados ilinning toya kalen (1001 N II, 257- 3). .
' .
f Sapengkerring estri wau, growahhing mannah kados ical dipun bekta ( 1001
N II 97- 8) (growah = kalong, ora wutuh, kapitunan gedhe). .
OTOT
a. Sampeyan tiyang satunggal, ototta kawat, balungnga wesi, sungsumma .
gagalan, boten wande rempu (PIT, 290- 9). .
b. Abalungnga wesi, kulitta tembagi, sungsumma gagala, mongsa · sandeya
• remuk (AS 56, 10). . .
c. Sanajan balung wesi, kulitta tembaga, sungsumma gagala, mongsa
mennangnga mungsuh wong tanpa wilangngan (DW 43, 1.2).
•
•
6
•
d. Otot kawat, babalung wesi Balitung, wulu edom, cetrna tembagi abrit, getih
pulut, bol karah (MM 43, 2).
e. Otot kawat, balung wesi Purasanni, sungsum gagala, kulita tembaga (HS 103
p 1).
(otot kawat, balung wesi, wulu edom, kulit tembaga, sungsum gagala, getih
pulut, bol karah = sekti mandra guna~ gala= blendok/tlutuh kanggo isen-isen
amrih atos utawa kraket~ rempu = remuk, ajur~ karah = alen-alen wesi
pikukuhing garan bendho/arit/pedang lsp).
ASU •
•
a. Asu ambalenni utah-utahhanne~ utawi: Babi sawusse ginuyang agulungngan

ing endhut (Indj. II 483/22) (= ciri wanci lelai ginawa mati = cacad sarta ·
padatan ala ora bisa ilang nganti tekanning pati~ lalai = saradan, kamanuhan,
padatan). ·
b. (Sedulur asu = sedulur tunggal biyung seje bapa).
c. (Asu arebut balung = pepadon rebuttan prakara sepele). •
•
d. (Asu belang kalung wang= wong asor nanging sugih). •

•
USUR
Pausur, utawi: ngusur (5 Perc.) (pusur = aran pajeg~ usur = dhuwit katur marang
•
dhedhuwurran tumrap prakaran lsp). •
ASIRWADAM
Asirwadam = pandonga (JZR. 169- 4).
•
ASTRA LUNGIYAN
Astra lungiyan = bojo (P 82,2) (astra lungiyan = bebojoan).
ASTAGINNA
Astagina (aranning cupu) (MM 7- 3), pirsanana: ASTHAGINNA. .
(astagina = wolung bab). · .
ESEM
Esemme, kang ningalli sami kumesar (BID 465 - 3) (kumesar = sar-sarran
atinne, dheg-dheggan). •
ASTHAGINNA
Asthaginna (aranning cupu} (AS 5, 4), pirsanana: ASTAGINNA. . .
AWU Gennipun angawu-awu (= ambabana, utawi: nyunyuwun) badhe mendhet ~

,
dhateng sampeyan (1001 N 1, 341 -10) (ngawu-awu = tansah nakokkake
. asal-
,
usullsp). . .
EWU San et kaduwungnging mannah kula denne kula ~mi P~ mila kul~ nyuwun .
. pan:apunten kaping sewu (1001 N ll, 224 -1) (kamt purun- kumawaru).
•
IWAKKALI . . •
Iwak kali (HS 206 P 17), pirs~a: TUBA.

a. Ayo padha misaya ~wak kah.
b. Aku tukokna iwak lob annyarran.
ALA Ian S~A , . 'k (HS 191 p 14· PL I 183- 3) (ala simane =ora prayoga
Ala stmanne ttnnampt ' ' .
yen ...... , luwih becik ...... ). •
7
•
ILA
a. Ila-ila pu~na.pa abdi dalem boten angestokaken dhawuh dalem (1001 NIT
152.- 9).(1la~lla apa = kenaa ing supata, kanggo ngantepake benering gunem).'
b. Ila-lla UJarre wong. kunna (PL I' 166 - 7) (t'la-1·ta- ah, 1 luh ·
- wewar e para w ur tng
kuna kang kudu dtestokake awujud pepacuh, sarat, srana, lsp).
ILl
Yen saili kang kamalingngan, awehha weruh ing Parentah (JW 7,7).
ILO
Mri~at ~a kados upaminnipun pangilon, kenging katingallan boten saged
anntngalh (1001 N I, 170- 12).
ULA
Angganning ula, sanadyan ninggal walungsungnganne iya isih tetep aran ula.
Mangkono uga wong ala, ora kenna tinnutuppan ing uiar becik (Oem J. m 150
-2). ~ '
ALUN
Lan maningnge, lamun ana wong kalebu alun-nalunning durjana (JW 26/35 1).
ILAT · •
•
Ilat ora kenna rinneh (Ind IT, 469/3) (rinneh = direh = diprentah Ian dipranata,
diwengkoni, dibawahi).
ALLAH
• a. Allah iku ora kenna ginnawe guguyon (lndj. IT, 395/4).
b. Gusti allah ora kesupen, malah rambutting endhas wus padha kaitung kabeh
(lndj. n, 150/7).
c. Insaallah lngsun kang jumeneng Nata, amengku Tanah Jawa (Pangeran
Puger) (BTS, 494- 3).
ALEM
Aja banjur pitaya marang pangalemming uwong, awit pangalem iku upama
mega (Oem.J. ill, 50 - 9). .
ALANG-NGALANG (Krama: KAMBENGNGAN)
Dhendha wau boten kalilan yen medallaken dhateng rereyannipun sapucukking
kambengngan = anginnan (JW. 83 - 5) (reh-rehhan = wewengkon, bawah;
anginan = darbekke wong akeh tumrap sawahlpategalan, punggawa polisi kang
tanpa kalungguhhan).
API •
a. Api-api = ethok-ethok.
b. Api ora (P I, 205 - 4). .
c. Apisadu, pirsanana: URDI. (sesadu = guneman marang, arilh-aruh).
UPA
Upacara, ngupa-upa, ngupakara, ngupajiwa, ngupagawe, ngupabo~.
(ngupa-upa = ndulang ngajari mang~ sega; ngupakara - __ ngr~eng~,
nggarap/nandangi kalawan becik, ngopen1 kalaw~ temen; ngupaJtWa - golek
pangan = ngupaboga; ngupagawe = nggarap pagawean, ngupakara).
Ian
layangnge Raden Pandji Poespawtlaha (~J· ~.).
(bug-ginitik = ganti unggul, undha-undhi, meh padha).
8
•
IPUK •
a. Ayo ~a~a ~iipuk Pangeran Puger (BID 497- 8) (= dirimuk, dibujuk).

b. Kowe ben btsa ngipuk (BID 505- 1).
d. Bojonne si Rawatmedja: "Lab ipukken tyasse ben kennna lilih (HS, 132 p 6).
e. Pamulangku ora nganggo pitembungngan kawasissanning pangipuk (Indj. IT,
343-4).
APIT
Radennayu wau salaminnipun wonten ing Kapugerran kados gerah kapit (BID,
464- 2) (kapita = sedhih, sumelang).
AJA lanPEGAT
Denne mungguh wong laki-rabi, wong wadon aja pegattan Ian wong lannang-
nge, denne menawa wus pegattan, tulussa tanpa laki utawa ulih-ulihhanna karo
lakinne.
Lan wong lannang iya aja ninggal rabinne (Indj. IT, 349/10).
(pegat = pedhot, pisah, talak tumrap wong bebojoan; tan pegat = tansah;
dipegati = dicegat, dialang-alangi, diadhang).
IDlanSAWill
a. Becik ana ngomah ijen tinnimbang nganggo rewang wong ala (Oem.J. IT, 214
- 10).
b. Kadosta wonten satunggilling priyantun (JZ. 172 - 8).
c. Nanggel dhateng satunggilling tiyang ingkang manggih kalepattan (JZ. 173 -
3).
d. Kapanggih kaliyan satunggilling tiyang ( JZ. 173 - 4).
e. Sawijinning dinna (Indj. IT 170/1 ).
f Sawijinning
, wong (J.Br. IT 411n 37).
AJUR Ian AJER
Bisa manyjing ajur-ajer, bangkit ing-ngagal-lembut, pralebda ring manycala
putra manycala putri, biyaseng-ngasamun, bisa ngambah jumantara; utawi:
gagana (PDj. 4, 4, Ian Dw. 158 -7; AS 24- 2).
•
(bangkit = bisa; pralebda = pinter; samun = sepi, suwung, ora katon cetha;
nyamun laku = nindakkake kalawan dhedhemittan).
AJAL (krama, ngoko)
Sang Nata andangu ajal-kamulannira (P 76 - 4).
(ajal kamulan = asal, mula buka, kawitan).
AYU
Menggah patitissing nalar, gumun ~Ia annyamenni kados ayunnipun (1001 N
n, 60 - 4) (ayun = arep; ngayunan = tng ngarep; ayon = tandang).
UYAH . , k . e
a. Manungsa uyahhing bumi, menawa uyah tlang rasanne, ang g~nnaw ngu-
yahhi apa? (Indj. II 8/13). , . . ,
b. Uyah iku becik, ananging uyah yen tlang astnne, apa kang kaanggo
nguyahhi? (Indj. II 9/50).
c. (kakehan uyah = rada gendheng). . . , . ,
d. (wis akeh enggonne mangan uyah = Wts tuwa wtsa akeh kuptyane).
9
•
UYUH (Krama: TOYAN)

~ula sampeyan lilanni badhe toyan sakedhap (JZ II 24 - 16). •
Anguyunni tiyang = nglempakkaken tiyang (BTD 335- 12).

(sauyun = sadhapur tumrap tebu, sagrombolan padha tunggal karep).
OYAH
Ngoyahhake asunne (Schm. Verh. I, 107- 8) (dioyahhake = dikon nyander Ian
nyakot tumrap asu).
OYOD
Sabab kamelikkan dhuwit iku oyodding sarupanne piala (Indj. II 434/10).
AYAM (krama/ngoko)
Prawiranne wutuh ayam (Rm. 428- 10) (wutuh ayam = ora owah babar pisan).
AYAM-MALAS (Krama/Ngoko)
Dewi Anyjasmara wus adoh lakunne, kalunta-lunta, anusup angayam-malas,
munggah tumurun ingjurang (DW. 121- 8).
UYANG
Anguyang sakit annempur pejah (AS. 13- 9), pirsanana: EMPING.
(= ngemping lara anggenyjah pati = nemaha marang sangsara utawa pati;
nguyang = lunga menyang panggonan liya perlu tetuku; nempur = lunga perlu
tuku utawa kekulak; nguyang nempur = bingung atine; ngemping = utang sape-
rangan saka kang bakal ditampa; nggenjah = ngenggalake kang durung
mangsane; ).
EMA
a. Sanget dipun kasihhi ing Sang Prabu sarta dipun ema-ema (1001 N II, 302-9)
b. Den ema-ema (Kantj. 101 p 2).
(di-ema-ema = digemateni Ian didedama; didedama = didama-da.ma = diugung,
diuja ing sapanjaluke amarga saka tresnanne).
UMOK
Bannyu sagara umok (1001 N I, 269 - 8) (umok = mundhak gedhe banyune
tumrap kali lsp).
AMIT
Amit pasang kaliman tabe (PI 338- 11) (=kula nuwun keparenga mangkat).
EMPUSEDHAH
Mokal yen kula sagedda nganggit Serat Bratayuda, panganggit kula upami
kados tiyang nginang amung sedhah kemawon, ta~pa a~u, tanpa wo~ tanpa
gambir, saestunnipun sepa, boten wonten sed.hepptpun mg untu, amesthi malah
adamel ngeressing mannah (JZ I 380- 10).
EMPING
Ngemping lara anggenyjah pati (PI 393- 10), pirs~ana: UYANG.
(= nemaha/jaraglsengaja marang sangsara utawa patt).
EMPANG
Empang = balumbang (Bat. Verh. 2e deel 08- 2).
EMB~adinning Narapati Patih kabeh kang angembun (PW 29 - 7), pirsanana: GUS
JEDIDG; kapundhi kaembun.
OMONG •
10
•
Omo~g-~mongng~ Ian: omong kosong kanggo ing (Sh.JZ I, 357 - 11)~

nangtng. omongnge, Ian sapanunggalanne: ora (Sing p 152 _ 3)
AGAR ' ·
Kadyangganning wong ~gan~swa~, tegesse nganguswan, wong-ngagar nenggih
(WW 48- 10) (n~aga~ - ?awe gem sarana nggegosok kayu~ ngagar metu kawul
•
= nggegasahlngojok-oJoki ora digape).
AGAL Ian LEMBUT
Bangkit ing-ngagallembut, pirsanana: AJUR-AlER.
(agal = kasar, wadhag~ bangkit = bisa).
IBRA
Luiussa ibranne (JW, 67- 14) (ibra = ebra = wurung, ora dadi tumrap prakara
lsp; lulus = lestari, tulus ).
OBOR
Dhasar nagara ing Mandraka gedhe oborre, padhang jagadde, dhuwur kukusse,
adoh kunycaranpe (PI, 2- 8) (kuncara = misuwur banget katon luhur).
IB = AB utawa: ABRAM
Dhemi Allah, kula boten purun mendhet kagungngan sampeyan, supados ing
wingking sampeyan sampun ngantos annembungngaken: "Kula kang
nyugihhake Abram!" (KS)
ANGIN
a. Kados upaminnipun angin ambekta gonda ingkang wangi saking panggennan
kang katrajang, makaten malih anggur punnika ingkang badhe kula unyjuk,
mulung saking-ngastannipun Sang-ngayu, ecanning gonda utawi raos angung
kuli ingkang sampun kalimrahhan (1001 N I, 168 - 10) (mulung = tangan
sakarone ngathung, dumadakan teka tumrap paweweh).
b. Angin gendhing = saka wetan (PL I, 75- 1).
c. Barat wetan wijillipun ..... timur (barat = angin gedhe).
ANGSANA
Lan yen kowe andeleng kembang angsana, waspadakna, aku sasambat anyjaluk
kemul, wnggonku turu ing watu, adhem (JZ II 246 - 11 ).
ANGUM= kungkum
Sareng lampahhipun yaksa dumugi jawinning ngalun-nalun lajeng ngambang
tuwin sawenneh angum ing bennawi Silugangga (P I, 59 - 1) (angum = adus
kungkum).
ANGGO (Krama: ANGGE, Kawi: BUSANA) . . .
Bala pasisir kados toya saganten, ambalabar ngebekki papan, busananrupun
apindha sekar sataman (BTD 591 - 7) (kembang setaman = kembang campur-
campur warna-wama kanggo sarat misuhi panganten).
ANGGANA RARAS
Sanadyan kathah titahhing dewa kang kasongga ing pratiwi kongkullan ing
ngakasa kapit ing samodra, kathah kang anggana-raras (PI ,1 -, 9) (anggana =
ijen, dhewekan; raras = laras = cocog, runtut, nengsemake, endah~ anggana
raras = wong wadon ayu).
ONGGRONG
11
•
.. • •
O~a an~ ';ong kang luwib onggrongngan kaya wong kang ngalem marang awak-
ke dhewe (12 Verb. 76/9) (onggrongan = seneng diumpak, seneng dialem,
aleman).
ANGGUNG GAwE = pijer
Anuntun gawe delanggung, anggung gawe pager bojod (Kantj. 164/49) (dlang-
~ng = dalan~ anggung = tansab, pijer~ bojod = boejad sarta jebol).
NARAECA
Boten wonten ingkang kagalib malib, amung asuka nara eca, angawut-tawutti
tilarranning luluhur tuwin bapa (1001 N II 628- 7).
N
Kowe aja sok dhemen padon prakara, aluwung onyjon-nonyjonnana kawruh.
Kosok-balinne, kowe bakal menyang Rahmattollah, ing kana tinnemu pasulayan
kang ora kenna tinnerangngake denning manungsa (Zam. L.Tb.Maijer 64- 16).
(onjon-onjonan = rebut unggul, rebut menang/akeblpinter/lsp).
NG = paduka
Nirajeng manggihha suka (PI 471- 10).
NIR.WANA = nerwana
Nirwana, tegesse: nikkmat Ian mufangat, iya iku kasampurnanning pati piyandel
le Agama Buda.
NISTIIA Ian MLARAT, pirsanana: SOR
Kanistban luwib asor tinnimbang lan kamlarattan (12 Verb. 76/11).
I I
NIWENG, pirsanana: SEWA

(nawi = nawian = nawin = nanging, rak,jer).
NAPAS
Napas kang manyjing-metu, kang minongka talinning urip, puji tan kenna pegat,
napas jatinnipun. Lab, kaki, pagurokkenna ujar iku maring kang utameng
wangsit, kawruh surupping pejab (TA 13- 6).
NOPAL
Wit nopal rupanne kaya ilat-baya; pirsanana: ULER.
NABI
Sabab para Nabi kang ana ing sadurngku (Indj. II 8/12).
NENG
a. Enneng iku kang minongka angrengganni Ian anugurri umur ( 1001 N I, 492 -
6) (nuguri = tugur ing; tugur = njaga).
b. Wong menneng iku ana sajabanning pakewuh (1001 N I, r 2).
NUNGSATARA
(nungsa = nusa, pulo; tara= antara).
NANGING , gk
I , •
Panganggonne tembung NANGlNG bennerre man enne. .

Saiki isib teles, nanging, mengko sadhela engkas ganng.
Ingjaman saiki akeb kang niru ukara Walonda, kayata:
' dudu emas nanging salaka, lsp.
Denne ingjaman kunna, ora mengkono, kaya ing ngisor iki:
a. Tekaku ora ambatallake, malah neteppake (KS. 280 -9).
b. Dudu tiwas saking sireki, ingsun dhewe kang ttwas (Rm. 391- 9).
c. Dudu tikus, nyatanne piyik (Oem.J I, 97 - S).
12
d. Menggah ingkkang andedel ko . ded, .
N n, 372 _ 3). n e tlyang saos, kang sayektos kecu (1001
e. Anggen kula kapingit punn·k 1 b ,
· · a oten badhe katur ing Sang Nata kadados-
sanrup.un kapanngngaken ingkang putra ( 1001 N IT, 614 - 4) '
f. Allah tku dudu Allahhe wong matt,· Allahhe, wong urip (Indj ·IT 50/32)
g. Dudu wong wadon, wong lanang (P. 201 _7 ). · ' ·
h. lngkang dados geterring ngalun-nalun dede kuda ucul ki d
tuwin b0 t t di sa ng pan engan,
. en won e~ rada ~edhot saking wantillan, namung [ = kur, sanes
nangtng] Sunuhun tng Ngasttna rawuh ing Mandraka (Pl. I, 143 -11).
( p~dengan = papan kanggo mapannake raja-kaya dijaga aja nganti ucul·
. ~anttl~ = ~aka.cencanganning gajah). '
~· St Werdinrungsth ora ana, jebul wong lannang kang ana (PI, 269 _ 5).
J. Dudu wong wadon, wong lanang (P 201 - 7).
CIHNA
Nyinna bainnattipun (JW. 134/24/5).
~ci~a = ciri, tand.ha, tetenger, bukti~ bena = benah = beda, seje~ banat =
Janng).
CANYCUT
Canycut taliwonda (PI, 236- 11).
CONDRA
Wong gawe layang carita kang prayoga, nganggo rinengga ing tembung condra,
kayata:
Ing dirgantara katingal mendhung ngendhanu (= nggandhul peteng~ dhanu
= tlaga;), Praja ing Nederland tinukup ing pepeteng, boten saged onycat
saking babaya ageng wau, tumunten katingal riris (= grimis) pethak
anglimputti jagad, inggih pllllllika ingkang winnastan jawah kapuk =
hagel (= udan es) sareng kkaliyan jawah uwuh = sneeuw (= salju), inggih
punnika es saking dirgantara, rinten dalu boten wonten mendhanni- pun.
Praja ing Nederland kelem dados es, menthur (= putih banget tumrap
sega, beras, lsp) pethak: kados kapuk dipun walonni (= diputihake sarana
piranti), payonning griya wradin kados dipun plat (= blebekkan seng).
Pangnging wit-wittan katemph~kkan bagel (tembung Walanda kang
tegesse: es) kados karang pating cringih. Kenthelling bagel ingkang
wonten pangnging wit-wittan wau dados es, pating prenthul pindha inten
dipun ronce. Rentahhing es gumebyar mawi cahya, adamel kesarring
mannah, saestu angyuyunnaken tiyang ingkang nembe sumerep.
Mungguh panggawenne condra mau gumantung ana kawasissanne kang gawe
layang, awit isinning jagad kabeh kenna ginnawe condra. Mung candranning
rupa kang wus tinnemu ing Layang Cemporet karangnganne Raden Ngabehhi
Ronggawarsita (kaca 64 - 4 sapiturutte) Ian kang tinnemu ing layang liya-
liyanne, sawatara kenna pinnathok kaya ing ngisor iki:
untu
a. Waja lir sotya rinnipta, rentet runtut adhamis, wangun lir tetessing toya
(dhamis = rapet sarta trep tumrap sesambungan utawa Iambe lsp. ).
b. Waja nglarring kombang, menges arentet.
c. Waja amiji timun (Tj. R).
13
•
•
•
•
d. Waja kados mirah sinundukkan (BID, 465 - 1).

•
1rung
a. Grana rungih.
b. Grana sedheng angrungngih pindha kenycana pinnatar.
awak
a. Sarira lurus sarwa sri.
b. Sarirajennar ambengngle keris (PI. 154- 9).
alis
a. Alis meles ngalela.
b. Angronning imba (= kaya godhonging imba; imba = aran tetuwuhan).
c. Alis nanggal sapisan (BID. 465- 1).
athi-yathi
Athi-yathi ngudhup turi, utawa: menur (athi-athi = clekenthunging rambut ing
pilingan).
cahya
Cahya andiwangkara (diwangkara = srengenge).
cethik
Cethik nyupit urang (cethik = balung sangisoring bangkekan).
•
rat
a. Wadana apindha wulan (BDT, 464- 2).
b. Wadannannipun abrit dados rah (BDT, 426- 8).
c. Wadanannipun katlorong sorrotting raditya (= radite = radiktya = srengenge)
ing wanci jam gangsal sonten, gumebyar kadya wulan purnama sedheng
andhadharri (BDT, 465- 8).
rambut
a. Rema memak: ngendrawila wilis (ngendrawila = ireng gilap tumrap rambut)
(Tj. R).
b. Rema memak masmu wilis (memak = ketel sarta lemes tumrap rambut).
c. Rema ketel cemeng (BDT, 465 - 2).
kunning
Kunning wennes (TR).
kuku
a. Kennaka lir mas kentir.
b. Kennaka kadi mas luru (luru = lemes kena dielak-eluk tumrap emas).
kuping
a. Kama lir simbar rumembun (simbar = bangsa anggrek; rumembun = semi,
tuwuh).
b. Kama andala pawohhan (wohan = jambe; pawohan = wadhah kinang).
kernel
Kernel memet araras (kernel = kempel, kraket; memet = banget; raras = laras,
cocog).
dariii
-
Dariji mucukking ri, utawi: mirib tilarsa (tiksa = landhep).
dedeg
a. Dedeg angronyce nawang rum, utawi: pideksa (angronce nawang rum =
nggambarake sesawangan kang endah).
14
• . ----------------------~
b. Dedegipun respati (BTD, 465 - 2)

dalamakkan
Dala~akkan amisang mas, utawi: pindha sangsangngan (sangsangan =
sampuan, cundhuk, kalung, pisang-pisangan).
•
stnnom
Sinnom ang-ron sumemi (= nggodhong semi).
sikil
Sampeyan .amuluh gadhing (= kaya pring gadhing), utawi: lir wrat sari (=
wawrat san = nggantang sari = meteng).
susu
Pambayun ngennyu denta (= kaya krambil gadhing tumrap susu; nyu =
krambil).
sogokkan
Sogokkan anglung pakis, utawi: mangima manda gedhah angendhanu raras (ima
= mendhung; manda = rada, sathithik, lirih; gedhah = semu ijo).
wadidang
Wadidang andidang lungit, utawi: nglengkeh alungit (lingid = landhep).
laku
a. Mangu kadung yen lumaris (mangu-mangu = gojag-gajeg; rada kandheg;
kadung = cupet, ora tekan).
b. Tindak macan lupa (P. I, 23 -10) (lupa = sayah banget, lali).
lambe
a. Lathi dhamis anggula sathemplik (Tj.R).
b. Lathi lir manggis karengat, utawi: abang menger-menger (rengat = benthet,
rengka, bengkah).
lembeyan
Umbeyan merak kasimpir (P.I, 23- 10) (simpir = sengkleh, semper).
lambung
Lambung kadi sekar kintaka (Tj.R) (kintaka = layang; sekar kintaka = kembang
nglayang).
pundhak
Pamidhangngan anaraju emas (traju = timbangan kang nganggo lengen/tangan-
an). • •
ptpl
Pangarassan anduren sajuwing, utawi: anyjeruk saajar (sajuwing = sesoewek,
saajar = sesuwing).
dhadha
Jaja wijang, utawi: welar awijang (welar = amba jembar tumrap dhadha; wijang
= sarwa turut sarta apik tum.rap bau).
janggut
Janggut Iir emas pinatar (dipatar = digosokldilus nganggo patar/kikir gedhe).
mata
a. Netra jait alindri, utawi: lir sagara munycar (njait = nggarit, ngiris; lindri =
ciyut nanging endah ne~gsema~e ~ap mata).
b. Netranniipun lir inten stnnarawedt (BTD. 464 - 1).
gulu
15
•
Jongga lumung respati, utawi: angulon-nulon, utawi: manglung kadi mannyura

lumarap (lumung = mawa lung-lung-an manglung; ngulon-ulon = tansah ngulu~
manyura = merak; lummarap = nylorot mudhun, laku kang nglayang banter).
bau
Buja anggandhewa gadhing (buja = bau, lengen, tangan).
bokong
Bocong rurus (rum= gogrog, rontog, runtuh; lurus = lempeng, kenceng).
bathuk
Palarappan annatar arga linudding babayu ijo (natar = latar, rata~ linud =
ditutake, diturut; bebayu = urat dalan getih).
CENDHANI
Kang aran sela cend.hani iku marmer (Bat. Verh. jilid 2, 131 - 10).
CUCUK
a. Cucukking baris, utawi: perang, = pangarep (BID, 303 -10 lan 533- 6).
b. Cucuk nyuwang saberukke, lsp(satunggal beruk cocok karo regane sa-uwang;
cucuk = sumbut, cocok karo regane).
Conto: pelem 10@ 3 = 3 sen,
duren 10@ 5 =50 sen,
gunggung 20 iji = 80 sen.
c. Cucukke siji matang sen, pirsanana: CARUK B , lan GUTUK.
CARUKB
Caruk bannyu iku ora mawang bedanning rupa, kayata pelem gedhe-cilik cacah
satus dituk:u sapuluh uwang, iku cucukke pelem siji nya-dhuwit. Pirsanana:
CUCUK Ian GUTUK.
CECEBUCE
Cece buce (Rm. 575 - 7) (= cecel bucel = tatu pating crowal marga dicecel,
asor, sepele, remeh).
CAKRAWATI
Cakrawati (basa Kawi) = papayunning jagad (= payonning jagad).
Nyakrawati ambau dhendha (TA, 152- 8) (cakrawarti = kang ngubengakejagad
yaiku Ratu; nyakrawarti = ngereh jagad, ngratoni; bau dhendha = alengen gada
= kuwasa banget).
C AWA
Cakrabawa (basa Kawi) = cipta.
Ora kenna cinnakrabawa (Rm. 45- 1) (dicakrabawa = dicipta, diangen-angen,
, ,
dikira, didakwa, dinyana).
CEKEL
Cekel = baturring Pandhita kang wis kawraga (ngraga-raga = mracaya marang
batur Ian sapanunggalane kaya marang awake dhewe).
Cecekei longnganning bale (DW. 63 - 1). Pirsanana: PIDAK PAD .
(cecekellceceker Ionganing bale = wong kang asor).
CAKALBAKAL
a. Akal bakal (AS, 253 - 1), Ian
b. Cikal bakal.
(akal bakal = cakai bakal = cikal bakal = wong kang miwiti gawe padesan
utawa nagara).
16
•
• •
CIKBEN
Enggennipun angrebenni = ngecikbenni (1001 N ll, 540- 4).
CUWENGAH = kanggeg.
Cuwe?gah ing r~men ~au dados gething (IOOI NIT, 582 - IO) (cuwengah =
gela, ewa, rada rikuh, nnga-ringa, wegah).
CELOR = bandn!k.
,Ce!or Ian si Adipati (BID, 527- 4) (celor = lakujina)
C&E~T .
Caleret ta~ mo!e-mo~e (Rm. 411 - 2) (cleret taun = lesus bebarengan karo udan
mendhung, mole-mole = modot dawa ndoler).
C&AKUTHA '
Winna~a~n astagunna, winnor lawan calak:utha kang warni (MM, 16- II)
(cala = juhg, pangapus, cacad; cala kutha = gunung Ian kutha).
CALAPITA
Calathunne kaya unninning gamelan calapita (DW, 12I - 1) (calapita =
sendar~n, aran tetabuhan, walang angkup).
CAGAKELEK
Cagak elek (JZ I, 1I3 - 7) (= apa-apa kang dianggo sarana murih betah melek
, upamane main lsp).
CEBOL PELIKAN, pirsanana: PIDAK PAND •
a. (Cebol pelikan =wong kang asor.)

b. (Cebol nggayuh lintang =wong kang duwe panggayuh kang mokal-mokal.)
c. (Cebol kepalang = yen ngadeg katon cendhek nanging yen linggih katon
dhuwur tumrap dedeg piadeg.)
COTHA
Cotha = bebeddan (PL. ll, 287- 2).
(cotha = cara bebedan jarit kang separo diubedake kang separo maneh kanggo
sabuk kaya bocak cilik; cothe = nyengkelit keris kaetrap ing ngiringngan
ukirane ana ing ngarep).
RO (Krama: KALIH)
Ngibarat samukawis ingkang manglih, mratiga ing dalem utawi tiyang keron ing
mannah (JZ, n, 136- 4) (keron = kewuhan utawi gojag-gajeg ing pamilih).
RENNA = kurung
Renna tannah Pajang, kurung tannah Sukawati (JZ I, 80 - 8) (rena= nglurug
nyambut gawe tumrap wong wadon; kurung = lunga menyang panggonan liya
buruh derep tumrap wong wadon).
RENNAH
Sareng dalu, kula tilem wonten ing sukettan, rennahhipun anglangkungngi
saking prayogi (1001 N I, 42 -IO) (prenah = kadunungake, kaselehhake).
RONTEK '
,
Pirsanana : BANDERA.
(rontek = gendera cilik landheyanne tumbak).
RONDHA
Wong rabi rondha kang anggawa annak telu iku_ padhanne .du~~ bojo p~pat
kang padha angulerri (Pemb.Bat. 1895) (ngulun = nyeban wtjt; ngulen =
nyolongi/ngunthet/ngapusi saka sathithik).
17
•
RONDHAKISI
Pirsanana: KISI.
(randha kisi = ran~a kuwat = randha luke= randha caluk = randha kang duwe
anak l~g ~di wenang melu andarbenni sawah ing desa sarta nyangga
pagaweyan padesan).
RANJAP
Nanging kebo kang nyundhang mau dadiya ranyjappanne (JW, 25- 2) (diranjap
=:= dipotheng-potheng tumrap burukan/memangsan utawa kewan lsp).
RADEN MAS
Kebo Kennanga wau puputra Raden Mas Karebet, inggih nama Djaka Tingkir;
iya iku wiwitte ana sasebuttan Raden Mas taun 1400.
RATU lan PANDIDTA
a. Sabda Pandhita Ratu, upami sabdanning wiku andikeng Nata, dadya sasmita
yektinne (AP 10- 3 ).
b. Putra wayahhing Ratu, Ratu ingkang taksih timur.
c. Putra wayabhing Ratu, Ratu ingkang taksih jumeneng.
I
Yen panulisse tanpa Ratu rangkep, luput.
RES
Ingsun kawenangngaken amatrappi kaeres (JW. 165 -7)
(ares= ukuman, basa Walandanne: arrest).
RASA
a. Wijinning rasa iku kang munni ing Kitab Topah, mung ana limang prakara
(pirsanana kaca: 28/54) kayata: asin, kecut, tawa, legi Ian pait.
b. Rasa kang munni ing Layang Paniti Sastra pada 5, sulaya karo kang munni
ing Layang Condra Sangkala watak Vll tapak astanne Raden Ngabehhi
Ronggawarsita, kayata:
amla = mla = kecut : padha,
kayasa = sepet ; kyasa = gurih : sulaya,
kathuka = pedhes ; sarkara = legi : sulaya,
tikta = tikta = pait : padha,
lawana = asin ; lona = pedhes : sulaya,
madura = legi ; dura = asin : sulaya.
Wus kacocoggake karo Layang Bausastra Kawi, tinnemunne kaya ing ngisor
iki:
amla = kecut, bener; mla, ora ana.
kayasa = sepet, bener; kyasa, ora ana.
kathuka : Paniti Sastra = pedhes,
Condra Sangkala, ora ana tembung 'kathuka',
Kawi = asin.
sarkara = legi, bener,
tikta = pait, cocoh karo pisan,
Iawana = lona = pedhes, padha ananne sarta iya cocog, karo
pisan padha, . .
madura = legi, bener, nanging madura ora astn munnt ngleng
kara, ala, Ian adoh.
18
Awit saka paseksenne Bausastra Kawi benner unninne La P ·n· S
karo Layang C dr S k l ' yang anJ astra
, , on a ang a a. Mung sulaya tembung: kathuka; durung oleh
paseksenne mmanneh: pedhes apa asin.
c. Aran sarta manggo~ng rasa sawiji-wiji, kayata:
annyu, rasanning blondho (= kenthellanning santen kang
•
klentik),
as1n, rasanning uyah,
adhem, rasanning tanpa uyah,
anglek, legi banget,
cemplang, kurang bumbu,
kecut, rasanne wunni
kemetes, rasanne lombok '
tawa, tanpa rasa, '
tumek, legi gurih,
sepet, rasanne semak (= kesemek)
legi, rasanne gula,
pait, rasanne bratawali,
pedhes, rasanne lombok,
nyethak, asin utawa pait banget,
gurih, rasanne krambil,
getar, rasanne lenga klentik,
getir' rasanne jeruk glung kecut,
ngudhel-udhel, rasanne woh ldayu (= bangsanne wunni).
d. Rarasan ala angrusakkake kalakuwan becik (lndj.II, 365/33; Hontj.I, 17- 11 ).
RASARISI
Rasa risi dalan rupak lumuh kadhisikkan (NW. 75 k 15).
RIPA
Bab ukara Serat Iber-riber, akaliyan ripa lagunnipun serat ingkang mawi sekar
(1001 N II, 234- 11).
RAPET Ian RENGGANG
Akathah-kathah pangrepannipun Ki Djiwa Raga wau enggennipun murih
ngrapettaken ing-ngarenggang (BID, 419- 3).
RAJAPATI
Pirsanana: SRI LARA.
REM
Agugulang marem apa ing saananne (Indj.II, 411- 12).
RAMA=Allah
Dhuh Rama, Sampeyan mugi ngapuntenna dhateng tiyang-tiyang wau, awit
sakking boten sumerep punnapa pandamellipun (Kitab Suci, 383 - 5).
RAMBUT
Pirsanana: ALLAH.
RAMBUT P G = patrem.
a. Sang Retna annarik sigra rambut pamutung pinusthi, ingayat ane pranaja
(P.Dj, 12 - 2) (ingayat = ngayati = ma~theng, nyrempeng, ngetog; ane =
aranne/kanggo mbangettake surasa; pranaJa = dhadha).
19
b. Am~g kanninne ngranuhhi, nulya den usadanni turuhhan rambut pamutung
(P.DJ. 202 - 10) (kanin = tatu, ketaton; ngranuhi = saya banget tumrap lara
lsp; turuhan = banyu kang dianggo nuruh/ngumbah keris).
REMBULAN
a. Sigeg pangandikannipun Prabu Kresna kalayan Hardjuna raraossan ing
nalika dalu, manngkana sami bibarran, nuju rembulan andhadharri (JZ.IT,218
- 11 ).
b. Wulan purnama badhe andhadharri, srengenge boten dangu badhe amethuk-
aken (1001 NIT, 310- 11).
REGULO MAWAR
Resepping galihhipun Sang Prabu, upaminnipun sekar Regulo Mawar mekar
katetessan embun ing wanyci enyjing (Oem.J.I, 32- 3) (regulo = aran tetuwuhan
sarta wohhe).
ROBAYA
Robaya
, = sumitra utawi sannak.
a. Eh robaya, paran kapti (WW. 16- 10).
b. Eh' robaya, ngwang atannya (WW, 38- 3).
c. Lingngira malih Sang Padya: "Robaya, gon sun ningalli (WW, 39- 2).
d. Robaya (basa Kawi) = mengko Ian pantes.
RONG
Pirsanana: B •
RANGKAH
a. Sira buwangnga marang sajabanning rangkah (JW. 28/37).
b. Pajang Sukawati sajeronning rangkah : 8 dinna,
Pajang sukawati sajabanning rangkah: 12 dinna,
Tannahjaban rangkah : 40 dinna. (JW. 9/5).
Sajero Ian sajabanning rangkah iku watesse ngendi?.
KAIT
Kait (basa Kawi) = pul, Ian tepung.
Melik ing kamukten, supe ing kadang sepuh, kait kaliyan jang kewuh (BID.
602 - 2) (kait = gandheng karo, sekuthon; jang = ajang = wewadhah, papan pang
gonnan; kewuh = pakewuh).
KON (Krama: KEN, Krama Inggil: UTUS)
Benyjing-ngenyjing kula utussan dhateng dhusun dhawah dhateng Bekel (JZ, I,
376- 9lan JBr.).
KENNA
a. Barangku kenna ilang kabeh (JZR, 369- 3).
b. Kenna andadekkake (Dr.W, 6- 3). .
c. Ingkang kenging andadossaken suka pirennannmg mannah kula (1001 N I,
406- 3).
KUNNIR
Kunnir awuk tanpa jalu = ongka (I.As 6 - 6 Ian Koeroep 5 - 6).
(awuk = bosok).
KANNIGARA
Kannigara = kayu, pirsanana: •
20
Meh rahina semu bang, Hyang Haruna kadinne, tranning-nganggara pub,
sabdanning kakila ring, kannigara saketer, kinnidung ninga kung, lir wuwussing
winipan, sapapetekking-ngayam, wanneh ring pagagan, mrak manguwuh
bramara, ngrabassa kusuma ring, rawa baswara rum (PI, 63- 10) (tara= resik,
sorot, pepadhang, lintang, swara seru; angga = sangga, gelem, awak; anggakara
= kendel; puh = tuntas, apuh; winipan = dipana = diterang, dipepinter, diputus;
bramara = tawon!kombang; ngrabasa = ngrusak; kusuma = kembang; rawa =
rawi = srengenge; baswara = sumorot, gumebyar; rum = arum, wangi ).
KINNANG
Kula Sampeyan lilanni nginnang sakedhap (JZ.ll, 4 -7).
KONNANG
Lakunne padha kadang konnang (As, 256- 9; Dr.W, 29- 6) (kadang konang =
kang diaku sedulur mung kang sugih utawa kuwasa bae).
K.ENNINGAR
Pirsanana: S JANGAN.
I<JNTEKI
Pirsanana: JATI.
KONTUL
Kang putih kaya kontul neba. Pirsanana: WARNA.
KONDHA I
Kokondha. Pirsanana: BANDERA.

KENDHIT
Pirsanana: G.
KENDHALI
Kricikking kendhali (P .I, 163 - 1). Pirsanana: SWARA.
KONDHANG
Kondhang = kanthi.
Yeku kondhangngira ing ngajurit (Rm. 105- 1).
KUNJARA
Ngunyjara nepsu (Rm. 283- 5).
KUCUMBI
Kucumbi = garwa.
Bekta kucumbinnira (HS. 207 kaca 20).
KARl ah - arenni antara sadinna Ian mungsuhhe (1001 N II, 698- 12).
Ngar apa rna11 ng
KUR' AN 1 . g Kur'an makaten: "Bektiya marang Kang Kagungan
Ingkang munge tn
Panguwasa ing Bumi" (1001 N II, 284 -1).
K.ARNA . Prabu Kama kapurih sampun tumut perang ing Kurawa,
Makaten_ pu . gD' . Kunthi amurih saennipun Prabu Kama (JZ. II, 72 -
pangandikanmpun eWl '
16).
KRURA (HS 231 kaca 10). Pirsanana: ENTHA.
K.rura angenthahasa . · . . . banget" ngenthahasa = ngetog karosan,
(krura = galak, bengts, nggegtnsst '
nyrempengngake).
21
•
KARTA A
Pirsanana: PANJANG APUNJUNG.
KARTIKA
Kadi bangunning kartika (HS. 17 kaca 18), utawi: Kartika mabangun (HS. 125
kaca ).
KART! SAMPEKA
Kartisampeka = paekan.
Panyj?rring ~artisampek~ (Rm. 265 - 5)(panjor = dhedhasarring wewaton; karti-
sampeka = reka Ian kapngelaning perang).
KARTIYASA
K~rtiyasa =. priyayi (Oem.J. I, 236 Ian Bloeml. C Poensen, 134 - 3) (kartiyasa =
mtsuwur, ptnter, linuwih).
KERIS
Pirsanana: •
KRESNA
a. Boten dangu kesah sadaya sami ngrembag badhe nyimakkaken Prabu
Kresna, nunten pepak sakathahhing dadamel tuwin gajah reta sampun
rumantos dalassan kusirring rata punnapa denne titiyan sariwettan (JZ.ll, 72 -
5). (rumanti = wis miranti, wis cumepak, wis sedhiya, tata-tata; sariwettan =
pating
, slliwer).
b. Enggal pirembaggan para Pandhawa, ingkang dados sisirahhing rembag
Kresna sarta punggawa kathah. Pratin · g Sennapati ing paprangngan
dipun rembag ingkang unninga ing gelar, pakewed (JZ.ll, 161 -7).
c. Kados makaten pangandikannipun Prabu Kresna dhateng Hardjunna,
annunten sami susuci badhe amumuja, sumedya annyembah ing Bathara.
Pratingkah- hipun Prabu Kresna kaliyan Hardjunna sampun kados Pandhita.
Sang Hyang Rudra rawuh katungal sawujud (JZ.ll, 217 - 7). (Sang Hyang
Rudra = Bathara Guru).
KRIWIK
Kriwikkan dadi grojoggan (PI, 199 - 5) (kriwikan dadi grojogan = prakara cilik
dadi ngambra-ambra).
KRAPA
Bilih siyang boten saged kekrapa (BTD, 543- 12), darnel pangaubban.
(krapa = golek krowoddanlpangan arupa gegodhongan ing alas).
KEREP Ian PAPAK
Mrojol ing ngakerep, punyjul ing-ngapapak (PI, Ian As..242): Pir~a?a: AJUR
lan AJER. (mrojol ing-ngakerep punjul ing-ngapapak = lmuwth, ptnunjul).
~........,IL
Kenging binodhonnan angger saged marud lcrambil (PW. 192 kaca 4);
ngasorraken sarira Kangjeng Gusti Kaping IV.
KERIG
Pirsanana: LAMPIT. .
(kerig lampit = kabeh dikeriggake/mangkat bebarengan ora ana kang ken babar
pisan).
KURUNG ,
Pirsanana: RENNA.
22
I
KERING
Pirsanana: IRING.
KAK1 ffiNDRAL
Pirsanana: PAKU BUWANA.
KUKUS
a. Kukus putih andaledeg metu saka selannin
ing-ngawang-awang (PL.I, 8 - 2). g gunnung, kaya kapuk mumbul
b. Sampeyan punnika sanget ng ak ·
(JZ. 292- 8). asorr en sanra, boten wonten kukus tan_pa latu
GSARI
Pirsanana: SARI.
KUDA
Pangrikking kuda. Pirsanana: SWARA.
KADUK
Ka~uk ati ambela tampa (P.I, 119 - 5) (kaduk ati ambela tampa = kliru tampa
senk). '
KADALUWARSA
Pirsanana: WARSA.
(kadaluwarsa = kasep, lungse).
KATI
Kati (Krama/Ngoko) = tepung becik.
Sanadyan dereng patos kati dhateng Sang Pangeran ing Persi ( 1001 N II, 347 -
6).
KUTU
a. Kutu-kutu walang-ngataga (KS. 12 - 8).
b. Kutu-kutu walantaga (Rm. 524 - 4).
K (kutu-kutu walang/wong ataga = sakehhing kewan/titah kabeh).
;tETEG
Teteg = pos = de pols (basa Walanda = ketegging jejantung).
Supados kengingnga kula grayang keteg sampeyan. Tiyang nenemman
angacungngaken tan.gannipun kiwa (1001 NIT, 88- 2).
Lumrahhe, keteg kang ana ing dhadha, pos kang ana ing tangan.
KISI
Rondha-kisi iku rondha kang duwe annak lannang siji (AP. 392- 10).
KASIPU
Kyattingjagad kasipu (Rm. 276- 7).
(kyat = dumadakan; sipi = cilik).
KAWI
Kawi tulen, kawi miring, Ian kawijarwa (PS citakan 6, 5 Ian 1Ian 7- 2).
(tulen = murni, asli).
KOwE, Krama: SAMPEYAN, rangkep.
a. Mannawa ana wong ngaruh-aruhhi kowe, kowe tuturra (lndj. II, 45/3).
b. Oiehku tutur marang kowe, kowe ..... (Indj. II, 191 - 7).
KHEWAN
Kewan ora sinungngan budi Ian istiyar (TA. 10 - 2). Pirsanana: GSA
Ian MALAEKAT.
23
KAWAL
Kula ingkang rumeksa ing win ki ,
593 _ 8). g ng sampeyan, dados kawalling prang (BID.
KAL~ Krama!Ngoko =wayah (utawi wektu).
lng madya
dalu). ratri kala (PD1.
J
20 - 9) (' · · ·
mg madya ratn kala= mg wanc1 tengah
KALI
Kali = pangadillan utawi parentah.
Lajeng sowan ngarsanning kali, matur boten narimah (JZR 226 _ 2)
KELU ' ·
Kongsi kelu pari der~ng den enni (Kantj. 119 kaca 48) (kelu = bisu, ngelu).
KULA, Krama/Ngoko, sanes: AKU, Ian sanes: KULI.
Yen ki,rang salking darnel kula tiyang seket sapangandhap (W. 84 _ 10) (darnel
= gaweyan, gaman; kula = trah, sanak).
KULI = kulinna, Ian: pundhuh.
Yen kula kuli lawas (HS. 248 kaca 10).
KALAH Ian MENNANG
Kalab sima mennang ngukup (BID, 608 - 4, Ian Rm. 243 - 5).
KALANA
Kalana andonna prang (HS. 75 kaca 9) (kalana = buta, wong alasan· andon =
nindakkake, menyang). '
KULINNA = raket.
a. Saweneh para mitranne kang kulita (Schm.I, 122- 3).
b. Mitrannipun ingkang sampun kulita eram anningalli kautamanning
lalabuhhannipun (250 Verb. 192- 5).
(kulita
,
= kulina banget, supeket tumrap memitran).
KALOREYAN = ngendhe-endhe pikir.
a. Boten sayogi mannawi kaloreyan (1001 N II, 101- 2).
b. Kaloreyan temen si Adhi! (MM. 9- 11).
(klorehan = nglantrah banget, nggladrah, ngandhar-andhar).
KULIT Ian GETIH
a. Aku ora bisa males kejaba pecahhe kulitku Ian wutahhe getihku kang dak
walessake (BTD. 58 - 12).
b. Sanadyan akulit tembaga, pirsanana: OTOT.
KULITA
Pirsanana: KULINNA.
KALAWIJA (wong) PALAWUA (tandurran)
Nanging kalangennan palawija (JZ.I, 82 - 8, lan.P II, 212 - 5). .
(kalawija = abdi dalem kraton kang awuJud wong-wong c~ad: p1c~,
buculmendhukul gegere, lsp; palawija = tanem tuwuh k~g ditandur mg
sawah/tegal saliyane pari, pisungsung marang Ratu wuJud woh-wohan,
tetuwuhan, bekakaklkewan, sajen, lsp).
Kll ,EM = tilem
Sadrah ing angin sarikma pinnara sapta, yen ki~e~a boten supenna (P.I, 317)
(ora sadrah ing angin =ora mantra-mantra, sathithik banget).
KULAMBI, Krama: RAS ·
24
a. Kula sampeyan Iilanni cucul rasukkan, gerahhipun sanget (JZ.IT, 12 - 6)
(gerah = sumuk utawa krasa mriyang marga kepanasan).
b. Ora _ana wong nambal kulambinne lawas tinnambal ing sengkelat annyar
(Indj.ll, 73/21) (sengkelat = cita Iaken).
KALANG
Ana denne kawulaningsun wong Kalang, wong Pinggir lan wong Gajah-mati,
yen padha sallaki-rabi, yen wong Kaiang kuwat lanangnge, yen wong Pinggir
Ian wong Gajah-mati kuwat wadonne (JW. 20/24). (wong kalang = aran
gegolonganning wong kang kuna-kunane ora tetep padunungane; wong pinggir
= aran gegoionganing wong kang manggon sapinggiring kutha; wong gajah mati
= aran gegoionganing wong kang padha dedunung ing sacedhake Kertasura
kang ing kuna-k:unane tawanan).
I
KALINGANNE = jawanne
a. Dhuh Annakmas wong ngabagus, kalingannea ndika mentar saking nagari,
mati raga angulatti papacangngan (P>Dj. 32- 10).
b. Kakang, kalingnganneya, ulam-mayem ing Kadhiri teka dadak mejahhi
lamun dhinnahar? (AP, 14 -2).
(kalingane-a = baya apa wigatine).
KUPU
Miberra kaya kupu. Pirsanana: TAPAK ANGIN Ian BRANYJANGNGAN.
KEPAUNG
a. Karana kang dadi Ratu ing Kartasura saiki, kepaung (BID. 505 -7).
b. Si Yama milu kepaung! (MM. 24 - 11 ).
(kepaung = ndluya ala kalakuwane).
KOPAN
Lan ora ana benner kopan antaranning bumi mingkup (As. 257- 8) (ora kopan =
ora tampikan; ka-opan = tampikan, ora preduii).
KAP~tabbing bala kados kapuk kapracondhang ing samirana. (BID, 52~ - 3)

(kapracondbang = dikenani, ditatani, dikalahake, dipecut; samrrana = angm).
KEPEL 1 · k badhe
Benyjing tedhakkipun Kya Ageng Matawis, ~onten s~tunggt tng ang
angepel Tanah Jawi (JZ I, 35- 12) (dikepei = dikuwasant).
KOPL
Koplakkan, pirsanana: PLOK
KUDHASlli aks · kudhasih
an sare kaliyan Raden Abimannyu, kula dados p 1 .'
Mannawt sampe~
• I
bulan (JZ n 218- 15) (kedhasih = aran manuk, empnt

nyamar wonten tng rem · '
ganthil).
KADHALI . (DW 128 _ 1 Ian P.ll, 289 -7) (kedhali = aran
Kaya kadbah nyampar bannyu ·
manuk bangsane sriti).
'
KEDHEP . , _1 r (BTD 465 _ 3) (anglir = ngemperi, memper,
Anglir murca kinnedheppi:!Aen ·
kaya~ murca = ilang, oncat, klenger' semaput).
KUWUNG
25
•
Pirsanana: SANDHANG.
KAYA, Krama: KADOS
a. Kados upaminnipun, pirsanana: ATI aksara c.
b. Kados upaminnipun, pirsanana: ILO.
c. Kadosta upami (JZ IT, 175 - 11 ).
d. Upami kados, pirsanana: EMPU SEDHAH.
KEMANNAK
Prabot watangngan ing ngriku wonten, dalah kemannakkipun (Bat. Verb. 100 _
7) (watangan = tumbak-tumbak, garan; kemanak = rericikkanning gamelan
prungu wangune kaya kenthongan cilik).
KE G
Pannarimmannings~ annyarambahhi, kaya upamanne bannyu udan tumiba ing
go~ong kemm~n.g, ambaleber tiba ing lemah, wekassan sinnesep ing bumi
dadt etuk gedhe tmnongka pangangsonne wong sajagad (As. 249). Prabu
Bandjarransari.
KUMENDHUR
Pirsanana: GENERAL.
,~HALU
Tirta suci subaga kang Kamandhalu (Rm. 58- 5), sanes: Kamandhanu (subaga =
misuwur, begja banget, bagus banget; kamandhalu = klenthing,jun).
KUMPENNI
Pirsanana: WALONDA aksara c, Ian pirsanana PAKUBUWANA.
I
a. Kangjeng Kumpenni Enggris (J.Br.II, 11 lan 6 pasal20 -2).

b. Raossipun mannah kula boten sakeca bilih saking gunna-gunnanning
Kumpenni adamel reka (BID, 368- 1).
KEMBUL = pesta.
a. Bok Ratu, saossa pambujannan, ayo kakembullan nadhah karo Annak Prabu
Madura (P.ll, 164) (nadhah = mangan).
b. Annak Prabu Madura, sumongga sami kembul bujana (P.II, 11).
c. Kakarsakake dhahar kembul (DW. 190- 4).
KABA
Ambedholli prabata, myang amupak gunung watu, pan k.innarya kaba-kaba
(Rm. 319- 6).
Kaba-kaba (basa Kawi) = gojag-gajeg, Ian: bungah-bungah, ora cocog karo
tegessing dhuwur.
(kaba-kaba = dedolanan, sumelang, ora tumemen; abahan = prabot sarta
bebakalanning omah utawa kretek).
KUBUR · ·
Pindha pakuburan kang linnabur ~utih, .ing jaba katonne prayoga, anangtng tng
jero kebak babalungnge wong matt (IndJ. II, 52/27).
KABARBECIK
Bendara, sareng kula mireng kabar sae makaten (1001 N I, 450 -2).
KABUYUTTAN
Pirsanana: BUYUT.
KETHI
26
Sakethi. ~urang sawiji. Nan~ng ingkang lazim: Sakethi luwih siji (MM, 12 _ 1)
(sak.et.hi - satus ewu; saketht kurang sawiji = akeha dikkaya ngapa).
KANG = JeJer
a. Diki.rimmake marang enggonne Herodhes, kang iya lagi ana ing Yerusalem
(IndJ. II, 179 ayat 7).
b. Wong kang kula dereng wanuh (JZ.I, 97 -12).
(kang =- ingkang, sing).
KENGANG
Kengang tembe sajarwaa aneng ngarsanning Narpati (Koet. 10- 9) (kengang =
kena, bisa, lumayan, sedhengan; tembe = mengkone, ing mbesuke).
DAHA
Juru dadaha = madharan, koki (AP. 10 - 1; Koes. 15 - 6) (daha = kobong;
dadaha = juru prapen).
oAHWEN
Anggyng iren dahwen pati open (Rm. 40- 5) (anggung = tansah, pijer; in~n =
jail, seneng maoni, meri, suthik kangelan padha dene emoh nandangi; dahwen =
seneng cawe-cawe nyaruwe; open = keladuk seneng migatekake prakara kang
kurang pangaji; pati = banget, rada).
D
Boten purun duraka malih-malih (JBr. 185 - 6); laki manneh (duraka = nglakoni
dosa).
DERES
a. Deressing wartos (BID. 346 -7).
b. Tibanning mimis deres kados jawah (BTD. 347- 1).
DREMAN = tulus
Tan dreman angur matiya (HS. 62 kaca 2) =yen ora tulus angur matiya (angur =
luwih prayoga, aluwung)o
DARMAPURI
Danna puri = pasanggrahhan ing dhistrik (JZR. 172- 9) 0
DUDU
Dudu kuwe sing taR jaluk!.
Dudu, kuwe sing tak jaluk! 0
DESI _
Sanes: desa, utawi: enggon, utawi: prenah (pirsanana: JZ II, 221 - 406) (dwesa-
sengit, memungsuhan ).
DOSADosa kula sakalangkung ageng, boten pantes dipun apunten (Kitab Suci, lO- 2).
DASARAT A . ahhi
.
Wonten Ratu ptnunyJu 1 0sakakocap ' kenngngan dhateng
. mengs pun,
arta
mengsah wau sami suyud sad~ya. Sang Prab~ unggul tng paprangngan, s
putus dhateng sakathahhing puJa, pantes anama. Dasarata.
DEWA SANGKAN
Pirsanana MINANG lan JLEG TANPA .
Yektos yen dewa sanalika dhateng (JZ.Il, 71 - 7).
DALAN (Krama!Ngoko = oll!h) . .. e gregonnana" (Rm. 382- 8).
Retna Tridjatha umatur rans: Dalann nora n
27
•
•
•
DALEM
Dhahar
DIYAN dalem (AP I ' 7 - 2)· Dh' k · ·
' e Jaman samana WIS ana tembung: dalem.
Diyann~ng awak iku mata, mulanne yen matamu waras, awakmu sakojur
amestht kapadhangngan (Indj. II, 12/22).
DEMAK
a. Surak Demak; pirsanana: SAMPANG.
b. Masjid D~m~ sakanning surambi saka ing Madjapahit, sinnangkallan: kori
l~ro gawenmng wong= 1429. Umpakking kori Masjid sinnangkallan: patra
kinnarya rupa gelap tunggal = 1311 (PL I, 216- 8lan 2).
TAHA
Tab~ yen tan estokna, atannapi yen amaidowa amesthi padha nemu bilahi kang
luwth banget (J.Br. II, 22 l1n 12) (taha yen= manawa; atanapi = lan/utawa uga,
ananging).
TAl
Dibecikki males ambalang tai (Kantj. 98 kaca 19) (= kabecikan diwales piala).
TUNNA
Tunna satak bathi sannak (AP ill 188 - 4) (satak = 100 dhuwit; satak sawe = 1~
uwang = 10 sen; satak sadhuwit = 9 dhuwit = 7¥2 sen; 1 sen = ± 1~ dhuwit;
tunna satak bathi sannak = tuna sethithik nanging oleh sedulur).
TANNEMlan
Kang aran tanem tuwuh iku samubarang kang tinnandur ing pategallan kang
pakolehhe bisa akeh sarta kenna tinnandho lawas, kayata: kapas, kadhele, wijen
lanjagung (sateruse pirsanana: JZ I, 76 -6).
TENNAGA
Tennagannipun saged darnel gujengnging tiyang ingkang saweg kasusahhan
sanget (1001 N II, 98- 10) (tenaga = solah, pratingkah, solah tingkah, patrap).
TANDUR
Ora ana wong nandur wit-wittan kang ora kanthi pangarep-parep wohhe (Oem.
J. II, 270 -1).
TANDREMAN
Pirsanana: DREMAN.
TANPA
Tanpa kawruh Ian tanpa arta prasasat kambah ing bilahi gedhe (Dr.W. 31/105).
TANPAJAMUGA
Mar trennyuh tanpa jamuga (Ap. 37 - 2) (mar= cape, tanpa daya, rasa kaya
gringgingen; jamuga = wasana, kadadeyan).
TANDHU Ian LALAWAK
Sultan Balipar annitih tandhu lalawak (BTD, 657 - 10) (lelawak = omah-
omahan kang diselehhak:e ing gigiring gajah; tandhu lelawak = tandhu gandhul).
TUNDHAN Ian SARADDAN _
Anru· tambal-sulam.man tundhan-saraddan (JW.161 - 3) (tundha -
Jaga ang1adt; , d · · d · · d· da -
·san· tundhan = nglantarake; sara = gere , sere , sara n-
amba1, susun 1e lapl ' d - , · rta
lageyan kang ora becik; j:a.Illbal sulaman. tundhan saraua.n - nggentenm sa
nenarik Ian anglantarake). .
TUNDHUNG
28
Kadhawabhan tundhung (BID, 63 - 3) = dipun dha hhi 1· (1001 N rr
613- 11). wa we tng ,
TRASI
Tan weruh endhas tarasi (Kantj. 29 kaca 25) (=ora ngerti apa-apa?).
TRIMA = tompa
Sarta sampun dipun tampi = tampenni (JW. 98- 9).
TARUMPAH
Tarumpahhe, aku ora patut ngampil (Indj. 5/11 ).
TEKEN
Suka teken w~ng kalunnyon~ pirsanana: SANDHANG (aweh sandhang wong
kawudan, panng pangan wong kkaluwen, suka teken wong kalunyon, asung
kudhung wong kapanassan, karya suka wong prihatin = menehi pitulung bener
marang wong kang banget mbutuhake).
TIKEL
Nuli awehha ubaya ing telung pratikel~ pirang dinna? (JW. 9/5 . . 1) (ubaya =
j angj i, kasaguhan~ pratikel = sarana dalanning pamarsudi, reka cara nindakake;
rembug, pituduh~ dhendha pratikel = dhendha amarga ora sowan ing
pengadilan).
TEKIYAR
Gusti prayogi mawi tekiyar, sampun sok manggung amupus (AS. 21 - 3)
(tekiyar = ihtiyar, setiyar~ manggung = tansah, ora kedhat; mupus = nrima
marang lelakon).
TONTRA = katara
Nunten binabaddan, rinneka sampun tontra kadhaton (BTD, 365 - 3) (tantra =
tenung, kemat,japa mantra, gendam/matak aji gawe kaelokan).
TETAK
Tetak iku dudu apa-apa (Indj. IT, 250/19).
TESMAK
Bok Martayuda sareng anningalli beksannipun Pangeran Adipati, sanget
anggennipun kasmaran, kumyus karingettipun, gelungngipun wudhar,
mripattipun kumedheptesmak (BTD, 526- 2).
TUWA
a. Tuwa rawa = misaya iwak kali (WW. 44- 7); pirsanana: WARI GALUH.
b. Tuwa buru = mbebedhag (WW. 44- 5). .
c. Lah angkuhhen tuwapggana gurunadi ~~- 279- 1) (an~en = dir~ngkuh
kaya~ tuwanggana = wekel, utama, plllltuwa; guru nadi = guru mtsuwur,
guru-laki).
TALI · T 1·
Kataliwongsa (P I, 167 - 9)~ utawi: Katalimasa (P I, 353 - 7); utawt: a tmongsa
(P, 226 - 1)~ = ula Iakinne macan.
TULA · b ·
Kongsi lawas ana ingkang tula-tula ( 1001 N II, 599 - 9) = ana mg. sa a paran,
· SABA p ARAN (ketula-tula = tansah na.ndhang sangsara, ketula-tula
ptrsanana:
katali = tansah kacilakan).
TALES
29
a. Wus padha kaadeggake sadhu . ,
(Indj. ll, 399/20). wumng talesse para utussan Ian para Nabi
b. Padha tinnalessan kukuh ora · .
414/23). gunuwang saka mg pangare-parep (Indj. II,
(tales
TULIS = dhedhasaring wewaton pondhamen, landh
' . )
esamng panemu .
Aranning tulis kang tumrap ing barang, kayata:
lndhu, tulis tumrap ing emas.
Reka, tulis tumrap ing watu.
Wariwe, tulis tumrap ing salaka.
Wolat, tulis tumrap ing panyjalin.
. Gurita, tulis tumrap ing wesi.
Ptrsanana:
. . JZ.I, 368 - 12·' nangm·g·· J ·Spraak. 38 - 2 sanes.
, . wanwe,
· , nangtng:
·
WatlWl.
TELENG
Ing Praja Soerakarta telengnging Kraton Jawi (PW. 271 _ 8) (teleng =
TAPI wewengkon kangjero dhewe tumrap segara, tlaga, ati, lsp).
Pirsanana: TAHA.
TOPAN
Sadurungnge banyjir topan (Indj. II, 55/38) (topan = prahara gedhe, banjir
bandhang).
TAPAKANGIN
a. Kopat-kapitta kaya ula tapak angin (P II, 287 - 9)~ pirsanana
BRANYJANGAN.
b. (ora teQhas tapak paluning pandhe sisaning gurinda = sekti mondra guna).
c. (ninggal tapak jero = ora netepi kasaguhan ).
TIDHA
Kula punnika boten rumaos gadhah kasageddan, tiyang kathah amastanni
Pujongga, sayektossipun taksih tidha-tidha = cacad (JZ I, 292- 8) (tidha-tidha =
cacad Ian kurang).
TEJA
Iku teja ingaran subasiti (MM, 17 - 6) (teja = sorot, kluwung; teja bathang = teja
kang malang~ suba = endah; siti = bumi, lemah~ subasiti = kaendahaning bumi).
TEMU (Krama: PANGGIH)
a. Kanthong pinnanggih boten wonten ( 1001 N II, 43 - 5).
b. Badhe numpes Ki Untung sarenycangngipun, nanging pinnanggih suweng
(BTD, 389- 6) (suweng = suwung, kothong tanpa isi, ora ana apa-apa).
TAMAN = patamanan
Gebyarring busana tuwin kelabbing bandera apindha sekar sataman (BID, 300 -
9) (kembang setaman = kembang campuran maneka warna kang dienggo sarat
misuhi penganten, sajen, lsp).
TEMEN
Wong tumemen ing barang sathithik iku iya tumemen ing barang kabeh, meng-
kono uga kosok-balinne (Indj. 161 - 1/10).
. . . . . ARI
30
= Layang Tamindari • • • • • • • ••
• • • • • • • • • • • • • • • •• • •• • •• • ••• • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
...... sajatinning wanudya,

tan wonten ingkang sabar,
~~~kun~ saking patang santun (= sasi, wulan),
ttnmlar tng lakinnira.
= s~enteg (~ abot angkat-angkatane) raossing galih,
pua lawasse wanudya.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • ••
••• ••• ••• ••• • • • ••• ••• ••• •• • • ••
• •• ••• ••• •• • ••• • •• • •• • • • • • • • ••
= Sabarre pisah Ian laki

kuwatte annyrantekenna.
Siti Khabibah aturre·
'
"Dhuh Rama atur kawula,
pan amung tigang condra.
yen langkung saking punniku,
risak badanning wanudya.
= Lir sarem kabyurring warih,
saking susahhe ing nala
tansah manggung brongta nglamong (lamong = rada edan, ndleming)".
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••
(tami = utama~ dari = dara = prawan, wanudya; tamidara = wanita utama).

TUMPU
Pirsanana: SATO
TUMPAK. (K.rama/Ngoko)
a. Mangke sonten yen sampun numpak peteng (1001 N IT, 67 - 2) (numpak
peteng = wiwit peteng).
b. (mantu tumpak ponjen = mantu anak kang wuragil).
TAMPUWA
Pirsanana: AR.
TUMPAL
Dadossa numpal keli, kula badhe nusul sapurug sampeyan (J.Br. 185 - 3)
(tumpal = sarah, larahan; numpal keli = kados larahan kentir, kesah sapurug-
purug, nunut-nunut tanpa jujugan).
TUMBAK.
Pirsanana: .
Ceklekking watang (BTD, 537- 11).
TAMBANG
Tambang rawat-rawat (AP. 7- 3)~ lumrahhe: tembang (tembang rawat-rawat =
pawartos ingkang dereng terang).
TAMBUNG =samar
31
• •
•
Liring wong tinnambung laku (Rm. 270- 4) (tambung laku = nylamur api-api
ora weruh). '
TEGALKURU
Katha~ solahhing para prajuri~ ~en kacariyosna ing lampah, enggal dumugi ing
panggennan, anunten dumugt tng Tegal Kuru, sampun sami adamel kitha
kalan~g pake,wed = pakewed tinnempuh ing mengsah = santosa (JZ.II, 161 :
,17) (pakewed = ewuh aya, rekkasa, kangelan).
TABE
Pirsanana: AMIT.
TUBA
Nuba iwak kali (AP. 26 - 8) (tuba= jenu kanggo misaya/golek iwak loh).
TING
Sanadyan kaupadossana mawi ting, sampeyan mongsa sagedda manggih sasami
kula (1001 NIT, 129- 9) (ting = lentera).
TANGI
Yen ora anggugu piwulangnging para Nabi, sanadyandituturrana denning wong
kang tangi saka ing pati, iya ora pracaya (Kitab Suci, 332- 10).
TINGKES JAGANG
Tingkes (tembung Kawi) = kekes.
Bala ingkang lumampah ing ngajeng sami ambekta tingkes jagang (BTD. 594-
5) (tingkes = tameng, tedheng, aling-aling kanggo mebbedhag~ jagang =
congkok awujud cagak telu kang pucuke gathuk, sanggan, jagrag~ tingkes
jagang = tameng awujud jagrag cagak telu).
TINGALLAN
Pirsanana: WETU.
TUNGGAK
a. Tunggak ronne angalin~gi~ kelantur dadi: tunggak kalingan rondha (HS.
13/31) · = ngrasani uwong nanging kang
dirasani ana ing kono).
b. (nunggak basa = diwelingi ora ngandhakake kabeh kang diwelingake).
c. (nunggak bojo = ngrabi tilasaning sedulur tuwa). , , . .
d. (nunggak semi= tunggal sedulur karo/wong tuwane dhewe kang dtgenteru
pangkate).
TUNGGUK .
Apa gawenne Pannewu mantri Jaba?. Damellipun tenggak. saos maJang
masisirran, patenggakkan sarta pasaossannipun wonten bangsal mg Pagelarran,
pasowannipun ing pagelarran (JZ.I, 85 - 8).
Katrangan:
a. tungguk = tunggu (Wbk) ing waya~ awan,
b. saos = sudhiya ing wayah bengt, . . . .
c. seba = Sennen, Kemis, lsp (sowan mg dina-dina kang wus di-
ditanntoklU(e). .
d. wekassan = nglakonni ayahan angliwatti kikissing Parestdhennan
Surakarta 1·
. . - sanes· masisirran· nglakonni ayahhan menyang tyan
e. pa~tstrran- · '
32
praja, kayata nyabrang mennyang Ngun·ao1ri Tegal
Demak,
. M d 1 o.. '
a ura, sp, sarta nglabuh menyang Segara '
Kidul.
f. pajangngan = n~a~ggo: majangngan; nglakonni ayabhan nyadran(=
sesaJt tng ~amatan) utawa andherekkake layon me-
nya~g La~yan utawa Kartasura, lsp, tuwin anglakonni
, , gawe ana tng Karaton yen nuju ana gawe.
g. dher~kkan = andherek ameng-ameng sajronning nagara.
h. gadhingngan = andherek Ingkang Sinuhun tedhak papara (= Ielu-
le~ungan. mider-mider/mbebedhag/cangkrama) marang
saJabanrung nagara.
i. bijiggan = nglakonni gawenning kanycanne kang dinnadak.
TANGGAP
Tangg~~ saur patiti~sing pasang,tuju (Rm. 522- 4) ( = bisa nanggapi lan nyauri
sarta tltls ngetrapake apa kang tinuju).
SA
Barang kapara nemman, sa-gangsal kadarbe paman, satunggal kadarbe sadherek
(KT. 132/260 - 3).
SOIDNI
Sohini = tatanning baris utawa sapuluh kima (JZ.II, 218- 2) (sohini = 10 kirna;
kirna = 10 wurda; wurda = satus ewu yuta).
SAHIR Ian KABIR
Ingngarannan ngalam sahir, kadi ngalam kkabir ika {TA, 12- 9) (alam sahir =
alam kalanggengan, akerat; alam kabir = alam kang kena ing pati, donya).
SAOKAH
Kapala kang kalayan saokah (KT. 40- 10) (tembung Arab: saokah = landhep).
SAOS
Pirsanana: TUNGGUK. aksara b.
SANDI UPAYA (Kawi) = paekan repit
Akarya sandi upaya {TA, 42- 6) (sandi upaya = paekanlkrenahlapus-apus kang
winadilprimpen).
SANDI LATA utawa: SADI LATA
Mahosadilata~ pangurippe wong sabumi (Rm, 130- 4) tandurren ing dhepok-
kira, s · g Malyawan wukir (Rm..131 - 2). Hannoman umesat m~bur
marang Wukir Ngimagiri, sukunning wukir Malyawan (Rm. 4~0 -10). Sandilata
wis pinnethik (Rm. 461 - 1) (mahosadi = tamba kang mandt banget; maho =
bening, padbang; sadi = saka, sangkan; sandi = wadi, samar, rada; lata =
tetuwuhan rambat, godhong; sadilata = tetuwuhan kanggo tamba).
SONDERHUT utawa: SONDHELWUT
Sonderhut (basa Walanda: sonder hut = tanpa topi); nanging JZ I, 141 - 5:
sundellaut (= aranningjaran wetannan saka Pulo Sumba).
I
SINTA,DEWI
Dhandhanggula
Wre (= kethek) Saraba, Pujongga angenting (=entek-entekan),
mulatta Gusti marang ing sira,
den umbarra kagunanne (= kapinterane).
33
•
~ama (= n~g~g, nY?takake) wamanning-ngayun-

rura, nora entek ktnnaWI (= dikawi, dikarang, dirumpaka),
malah kurangnga papan.
Lewih ayunnipun,
sembada pinnetting (di-amet = dipek, dijupuk) pejah,
goyang muka dhuh yayi Putri Mantili
liwat bayeng-ngubaya (ubaya = janji, 'kesaguhan) (Rm. 387 - 9).
SANTRI
Kethek dolannan krambil, menyco ngoceh, santri ngaji Kur'an, ora ngerti apa
kang diunnekake (L.Th.Maijer, 66- 2).
SENDHALMA YANG
Retna Dewi Surtikanthi dipun sendhal mayang (J I, 483- 8); kaya panyendhal-
ling pangamekke mayang jambe (sendhal mayang = ditarik utawa dijebol
ngeget tumrapp rasa utawa sukma).
SUNDHULLAN = sumendhi, lan: kakang wuragil.
Sundhullannipun nama Lembu Mangarang, wuragillipun estri nama Ni
Mergiwongsa (BTD, 12- 1).
SANDHANG lan sapanunggallanne
Sri Bupati ing Mandraka agung dananne, aweh sandhang wong kkawuddan,
paring pangan wong kaluwen, suka teken wong kalunnyon, asung kudhung
wong kapannassan, karya suka wong prihhatin (J I, 2- 6).
SANYJATA (Krama/Ngoko)
Saudara nedha sanyjata pitulung tiyang ingkang saged darnel baita (JBr.14- 9).
SOR
Wong asor iku wong kang ora kandel paseksenne amarga saka nistha panggaot-
tanne, kayata:
abolereng = wong gawe areng,
abibis = wong gawe edom,
angurut = wong gawe kawat,
anggendhing = wong gawe egong,
anggenyjeng =wong sayang (= tukang gawe barang saka tembaga)
anggalanthang = wong gawe grabah,
anggedhig = wong pandhe,
cukit = wong adol trasi,
kurakah = wong jagal,
kumbah = wongjuru masuh,
dulit = wong adol enyjet,
muntreng = wong medel, , .
marakeh = wong kundhi (= kendhi, tukan~ gawe kendhi),
malereng = wong memelik (= golek mas, tnt~~ ls~)
brangke =wong blantik (= bakul raja kaya, tber-tber, lsp).
sareh, tumuli).
41 21
b. Kakang sari= akang adhi (HS. 2 kaca ). .
S U = nepsu (.Krama!Ngoko) = duka (Krama lnggtl)
34
•
Di a in an · · · · ·
. K.a , tunggangan, stnnarandu = dtnukan, dtsrengeni)·
nangtng·
9 -12)· k srandu pannot
gka
'p
_ogge utra Talkondha, dumrojog tanpa larappan (AJ,
'
' etun (totog - sodhog~ taqpa larapan = tanpa aweb weruh, tanpa
Iantaran maneh).
SARAK
Dhawah sampeyan ingkang dhumateng kula, bbadh ' kui , kak ak
ing s I · I · . ( e a upame en sar
a amt- ammrupun 1001 N IT, 301 - 8) (sarak = angger pranatanning
agama).
SURTAN
Suryan =Sultan (Bat. Verb. Jilid 2, 144 ... 2).
SARAWEDI Ian SUJANA
M~g J~ S~rawedi dhewe ka~g nyum~ppi ing sosotya, utawa mung wong
suJan~ ~_:we kang nyumuruppt_ wawa~nning basa (Sing.P. 211 -1) (tukang
sarawedi- ~ukang adoVnggosok tnten~ suJana =wong pinter, sarjana).
SRILARA = maytt
T~gesse. sril~ra, rajapati, iku mangkenne: mayit kang tinnemu denning
kinnanmaya. tng wong iku aran: srilara~ bangkenning durjana utawa wong
ngamuk tuwm kekerengngan, aran: rajapati.
SRAMA
Kula piyambak inggih srama sapinggirring jurang (1001 NIT, 365 -4) (srama =
dhedhepok, patapan).
SIREM
Sirem-sirem diwangkara kingkin = srengenge ramyang-ramyang semu susah
(BJ. 119 - kaca 1) (sirem = surem; diwangkkara = srengenge~ kingkin = kangen
banget, sedhih, banget kasengsem~ ramyang-ramyang = remeng-remeng, ora
katon cetha amarga kalingan pedhut/mega).
SOROG
Lesanne wong berbudi iku upama sorogge sakehhing gedhong kawruh (Oem.J.
I, 32- 5) (sorog = kunci, slarak palangnging lawang).
SRENGENGE
a. Meh rahinten, srengenge sumirat abrit, kados maripatting badan sakit.
Ungellling peksi ingkang menycok ing kajeng Kannigara kados
pangrengengnging kidungngipun tiyang kasmarran (JZ.ll, 169 -5).
b. Kalayan ing nalika jawah garimis katut ing-ngangin ambekta gonda wamgi,
amewahhi asri ngantos dumugi ing wanyci tengange, srengenge katingal
sulap kalingngan mega tipis, ramyang-ramyang kados jala, asri lampahhing
srengenge, kelap-kelap lampahhipun kados walungsungngannnipun Hyang
Ontaboga (JZ.ll, 49 - 5).
c. Mangkana ing sakondurripun sampun sami Iumebet ing dalem. Prabu
Suyudana kantun galihhipun sekel lajeng dhateng enggenning garwa,
srengenge ngangkat badhe serap lajeng sangsaya peteng. Mangkana semu
karemennan ningali rerenggannipun salebetting K.adhaton (JZ.II, 259- 6).
d. Kalannipun Prabu Ceda pejah sareng kaliyan ~a~adanna anunten dum~gi
rinten, sangsaya padhang srenngenge mradtnn1 papr~~gan, p~~a
mangsahhipun Ratu ing Wiratha sarta Ponycawala andherek stma kang aJnh,
35
ingkang minnongka pangajeng wayahhipun tiga prajurit linnangkung (JZ.I
314 - 6). '
e. Ng~jengngaken rahinten, srengenge semu abrit, kados maripattipun tiiyang
sakit, ungelling peksi ingkang menycok ing uwit Kannigara kados
pangrengengnging kidungngipun tiyang kasmaran (padha karo aksara a),
papetokking ayam ingkang sawenneh wonten ing paragak (pragak = pang
gedhe cecawangan), kados pasambatting estri tinunggil tilem, merak
mungel, kombang angisep sekar wonten ing patamannan (JZ.I, 181 -5).
f. Upami kados srengenge ingkang boten kalingngan mendhung (1001 N.II,
174 -5).
g. Kados anningalli srengenge wanyci siyang ingkang boten kaalingngan mega
(1001 N.II, 258 -6).
h. K.ados upami lampahhing srengenge annarajang mega, piyak (1001 N.II, 311
-1 ).
SUKA Ian BUNGAH
Pirsanana: OPAli.
SUKER
Luwih saking nyunyukerri ngrame (Rm. 43 - 2); tegesse: ana ing dunnya
nglakonni panggawe ala, perlunne tumitah: apa?.
SUKETARIS
Suketaris (JZ.I, 125 - 4), sanes: suket, utawi: Sekretaris (sukreta = sukarta =
sukerta = dibebecik, disungga-sungga, diaru-biru, disruwe).
SIKATTAN
a. K.aya sikattan mamrih mamangsan (DW. 21- 10).
b. K.aya sikattan nyamber walang (P.II, 289- 6).
SAKAWIT
Pirsanana: WIT.
SUDARA . ..
a. Amargi saking pawewehhipun Ki ?~tung_ sarta ~ampun sann manyJtng
sudarawedi (BTD.382 - 11) (sudarawedi = mttra bectk!.
b. Sadulur sinoroh wadi, ngibarat tiyang tetepangngan tngkang sampun boten
sigen-sinnigennan (JZ.II, 117/22~) , . . , ._ .
Lumrahhing pakecappan: sadulur stnnarawedi (sedulur stnarawedi - mttra kang
wis kaya sedulur; disigeni = disujanani).
SUDIRA
a. Mangsah sudira tan taha (Rm. 27 - 7) = kendel ora saronta.
b. Kasudiran : tetelanne ana ing pa~ran~g~n.
Kautaman: yen neteppi marangJanYJt~e.. .
Katresnnan marang mitra : mitulungngt sajronrung kasusahhan (Oem.J .III, 18
,
- 8, lsp).
SETA ak . .
S . Sang seta Senapatinning Pandhawa, anglepass en Jempartng
.angsaya gtrandhag . ~g wasta Santannu Putra, andel-andellipun Kurawa
hnnangkung teng tng
(JZ.I, 347- 7).
SETANA
36
Akathah setana = astana cungku · gk ·
(setana = astana = pakub p ,•n ang kula tmgalli (1001 N.I, 199 - 5)
, uran, pasareyan).
SETAN GONDHIL
a. Golekkana
. . .dolannaku, lamun nora bisa, tan wurung tngsun· besmenni
WI,smanmra JOg~o kang-ngajajar sanga (AP.TI, 125 _ 8).
b. (s~tan nggawa tmg ~wong dhemen adu-adu).
c. (setan. nung~ang gaJah = wong sing ngemungake kepenake dhewe).
d. (ngutlJara setan = nyandhet hawa napsu).
SATRU
Dikebat angrampekka satrumu nalika isih padha ing dadalan (lndj.II, 9/25)
(ngrampek = nyanak-nyanak golek atining liyan sawise padudon utawa pasula-
yan).
SITI SUNDAR!
Ye~ ana Pujongga ang~ambar ing emas, rinneka kalanne aku dadi Panganten,
nuh delen~gen kambt macaa layang carita (wikramanne) dadinne ilangku
prasasat btsa caturran karo kowe, Dewi (JZ.II, 216 -8) (wikrama = jangkah,
kekendelan, omah-omah).
SATOWANA
Anggung cangkrama nunuba, myang numpu sato wanadri (AP. 40 -8) (nunuba =
golek iwak nganggo tuba; numpu = mbeburu).
SATYAKI
Awrat Burisrawa sanggennnipun, begja andika kepanggih, ya, ta, Satyaki
menthang gandhewannipun ageng (JZ.ll, 297 - 12).
SETAMA Ian SETOMI
Semahhipun para Bupati sadaya sami angujung dhumateng mariyem kakalih
wau ............ ing nalika punnika dipun sangkalanni: naga papat nembahhing
ratu = 1248 (AS. 239).
SETUBANDA
Setubanda = bendungan kandel,
Setubandalayu = bendungan kandel dawa,
Setubandabuta = bendungan kandel gedhe,
Setu (basa Kawi) = bendungan; banda = kandel; layu = dawa; lan: buta = gedhe.
susu
Susunne Dewi Anyjasmara kaya maja kencana, abunder lagi wayah cumang-
krama, tegesse cumangkrama lagi nedhengnging wayah minongka kalangennan
linnuwih (DW. 130- 13).
SASTRALAKU
a. Kidang ngika mangan numbutting ngaren = kidang ika mangan umbutting
aren (JZ.ll, 32- 3) (umbut = pucuk kang isih enom).
b. Durangkara = dur angkara (JZ.ll, 191- 2).
SISIP Ian SEMBIR ak, h · · b·
Ora wurung anggagawa ala ing-ngakeh = marang wong e , stst~ ~em rr ~
· · · · b. "' anggepok wangkongnging Gusti (P.II, 282- 2) (ststp sembrr
ststp-ststp sem trrc,
, kurang kurang begjane· nggepok wangkong = omong-omongan
= 1uput -1upute, - ' d' . k b' k gkong
ora sengaja nyandhak cacadlwadi-ne kang taJa ngomong; m tya wan .
= ngandhakake wadining liyan).
37
SAWO = sampe
P~dha sumin~~a m~nawa kasawo ing perang (AS,203 _ 2) (disiwo =
dtganggu-gawe, diaru-btru, digidhuhi).
SIWO = bedhung
~y~nyi~o .perang = ambebedhung perang (dibedhung = digodha dib beda
dtngoru, dtganggu). ' e '
SWARA
a. Kricikking kendhali (P.I, 163 - 1).
b. Krapyakking watang gathik (BTD, 537- 11).
c. Kumenycrangnging pedhang (BTD, 537- 11).
d. Kumr~ak kaya udan narajang alas pejaten (BTD, 537- 11 ).
e. Pangrikking kuda (BTD, 537- 11).
f Pangempr~tting Dwirada (BID, 537- 11) (dwirada = dirada = gajah).
g. Gadebeggtng lumaku (BTD, 346- 3).
SAWANG SAWUNG
Saw~g-sawungnging-ngajurit = kasawang sarta kaanggit; sawung (kawi) =
, anggtt (Rm. 266 - 7) (sawang-sawug = pasemone, katone).
SELOK
Andhudhuk wi selok (Tjemp. 42- 3, pirsanana Hontj.) (selog = bangsane oewi
utawa gadhung alasan).
SlLEM
Pirsanana DHARATTAN.
SULEMAN
a. Pangandikanne Kangjeng Nabi Suleman: "Gampang angarah kemlarattan
karo angarah kasugihhan!" (1001 N I, 362- 5).
b. Pangandikanne Kangjeng Nabi Suleman: "Heh wong kesed, sira menyangnga
panggonnanning semut. Titenna.nna salaku-jantranne, amesthi sira dadi taberi
Ian pinter!" (Hontj. I, 44 - 6) (salaku/sasolah-jantrane = satindak-tanduke).
SALAMET (Krama: WILUJENG)
lngkang wau kula inggih sampun angaturi wilujeng kantun dhumateng wayah
kula ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunnan (JBr. 329 - 10).
SAPU
a. Yen sira ora miturut marang parentahhe si Demang Ongke kang benner,
amesthi sira ingsun buwang saka ing sabet saponnira (J.Br. 51 -1) (sabet-
sapon = pekarangan, tangga teparo).
b. Nitik larinningg durjana langkung sabet-saponning tiyang (JZ.II, 63 - 4).
c. Pinnacuhhan yen ngambah sabet-sapon ing Ngatas-angin (P. 258- 4).
d. Kasapu = kagitik ing penyjalin (BID. 384- 2).
e. (sapu ilang suhe = kelangan kang dadi paugeranltetalining paseduluran,lsp)
SAPURA = apura
Sing luput ya ngapura-sinnapura (Kantj. 143 kaca 14).
SIPAT Ian KANDEL
Redi (Sansekerta) Tamping (ing Yogya = polisi) inggih ugi kenging yen kada-
mella sipat kandel (JW.137- 5) (redi = gunung; tamping = tanggul, .tapel-w~tes,
aling-aling; tetamping = punggawa pulisi desa; ridhulredhu tamptng = ahng-
alinging reridhulgodha).
38
•
•
SUPATA
Aja pisan asupata (Indj. 9/34) (supata = wewelak ipat-ipat)
SAPA SINTEN ' ·
Sapa sinten ingkang kari (TA. 179 - 2).
GEDHAH, EMPU
Sig~g in~ tingk~, ~nggennip~ adamel sangkala Empu Gedhah ing taun 1079,
nah~anntpun ~Wit nganggtt perangngipun Pendhawa, dadossipun perang
akahyan ratunmng Kurawa , mokhal *) sagedda, upami kados sedhah dipun
m~ah tanpa_ apu, wohhan, gambir, denne boten wonten raossipun ing untu,
saestu malah tng mangke adamel ngeressing mannah (JZ. 379 -2).
SIDHAWAKYA
Sidhawakya = etung palintangngan (Tjemp. 110- 5) (sadhana = sarana; wakya
= tembung, gunem).
SIDHEM
Sidhem = menneng, Ian: pramannem = bungkem.
Mennawi wonten abdi dalem titiyang siti dhusun purun-purun nyidhem preman-
nem raja tatu utawi raja pejah (JW. 44- 1) = menneng ora munni (=ora lapur,
ora matur apa-apa marang pulisi lsp).
SUYUDANA
a. Mangkana dipun tiru denning Sang Prabu Suyudana annyamenni, Sangkunni
dados sirah, boten liya Salya dados cucuk, panyjawattipun kiwa tengen Sang
Bisma, kaliyan Drunna minongka andel-andel, Ratunning Kurawa wonten
gigithok, Raden Drusasana wonten ing wingking (JZ.ll, 151 -1) (panjawat =
wulu ing suwiwi kang pinggir, prajurit ing barisan kang pinggir).
b. Mangkana ing sakondurripun sampun sami lumebet ing dalem, Prabu
Suyudana kantun galihhipun sekellajeng dhateng enggenning garwa. Srenge-
nge ngangkat badhe serap lajeng sangsaya peteng. Mangkana semu kados
karemennan aningallli rerenggannipun salebetting Kadhaton (JZ.ll, 259 -5).
SAYABARA
Pirsanana: BARA aksara b.
(sayabara = sayembara = pasanggiri/undanganlpepanggillwara-wara kang ginan-
tungan ing ganjaran).
SAMUN I kul" .
a. Biyaseng-ngasamun; pirsanana: AJUR-AJER (biyasa nyamun = tna mn-
dakake pakaryan dhedhemitan).
b. (sepi sepa asepah samun = sepi nyenyet sarta suwung).
S A · Ka ·
Nyamantakake = mupakattake (Ne~. W.II, 2~ - ~ ); nangmg: samanta basa WI
= kabeh (samanta = semanta = kabeh, sakabehhe).
SUMENDID
Pirsanana: SUNDHULLAN.
Barang s rrnra suma '

. B da, panganggit kula upami kados tiyang nginnang a-
*) Mokal yen kula sagedda nganggtt Serat ratayuhhan, tanpa gambir, saestunnipun sepa boten wonten
mung sedhah kemawon, tanpa apu, tanpa ~0 ah
sedheppipun, ing untu malah adamel ngeressmg mann .
39
SUMLENGERREN
Pirsanana: SENGER.
(sumlengeren = njenger marga saka gumun banget)
SAMIPANNING .
Samipanning (AP. 108- 1).
(samipa = cedhak, sandhing, pinggir).
SO:MP~
Balannipun sami ngrangsang ?~ting, yen sinnawang ados sompil ngrubung watu
s~~ 537 - 5) (ngrangsang hlttng = nempuh bf:tt':ng; sompil = bangsa kt~ce).
Aj~ nganggo caranne wong bang kidul, becik nganggo caranne wong bang elor,
b~Jak Sampang, surak Demak, kroyok Pathi, bujuk Mataram, geger Pedan
Stdapalar (P.I, 345- 4) (mbang kidul = sisih kidul, lsp).
SAMBU
Sambu (basa Kawi) = samar.
Ora ana kang wowor sambu =samar (DW, 188- 2) (wowor sambu = nyamar/
nylamur dadi telik sandi; wowor = campur, sambawa = temenan, ora mokal).
SEMBUH
a. Kasembuh ingngong denning Rama Ibu (P.I, 382- 4) (disembuh = dianyar-
ake, diwuwuhi.
b. Luput pati kasembuh krama Putri Jin (HS. 10 kaca 22) (kasembuh = tur).
SAMBIWARA
Para bakul sambiwara saurutting margi ingkang kalangkungngan tindakke
Satriya Madukara, gumerah sami ngaruh-aruhhi (P.I, 382 - 2) (sambiwara =
sambewara = dedagangan).
SUMBALINGA
a. Sumbalinga yen anutta maksih urip (TA, 42- 18).
b. Sumbalinga lamun tinnekannan denning (WW. 67- 3).
Sumbalinga (basa Kawi) = katuwonne (sumbalinga = bisa uga ketuhon; ketuhon
= kenyatahan, temenan, sanyata).
SEMBIYA
Sembiya = sembayang, utawi: sembahyang (1001 N.ll, 90 -5) (sembiyang =
sembayang, sembahyang).
SEMBONG
Tiyang estri boten kengng manggih ing Sitinggil, menn~wi boten sembo~g~
utawi pinyjungan (JZ.I, 256 - 5) (sembongan = nganggo s~mbong, ngan~~o Jant
kang dilempit dianggo kaya dodotan tumr~p wo~g ~on tng Kra~on; ptnJungan
= tapihan kang poncode sisih dhuwur dtlangkip dtanggo nutupt susu tumrap
prawan cilik).
SEMONGKA
Nanging janyjiku marang kowe, tannah Jawa sinnigar semongka (AS. 279 - 5)
(sigar semongka = diparo bener).
SUMONGGA
Pirsanana: SONGGA.
SEGA
40
•
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • ••
••• ••• • •• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••
• • • • ••
Pawesrti yen kala adang,

ywa lali bu~ang sega ing tumang,
u~wa nutu mg lesung, tinggalla beras.
Miwah lamun amusussi
'
pabannyon tinggalla beras.
Yen nangi tan kenna suwe
aninggal sega ing ngiyan. '
• •• • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • • ••
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ••• •
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . (MM. 48 - 6).
~~a~g = g~jel i~g la~bening luweng utawa pawon~ nangi = ngengi = diengi
- ?iele~ banJ~ dikebutt .supay~ p~en ~ap sega kang mentas dikedhuk;
n~yan - ngeler Ian ngengt sega mg tyan; tyan = saemper tambir awangun pesa-
gt kanggo ngeler sega kang diengi).
SEGU
Yen segu kadya galudhug (P.I, 51- 3).
(segu = segunen = cekiken, glegeken).
SAGUH
, Saguh Ian nuhonni kasaguhhan iku banget sulayanne (Dier. Verb. 14- 8).
SEBA
Pirsanana: TUNGGUK aksara c.
SEBAR
Prasasat ngundhuh sebarranning sannes (HT. 8 - 2).
SABDA PANDHITA RATU
Pirsanana: RATU.
(Sabda Pandhita Ratu ora kenna wola-wali = pangandikaning panguwasa ora
kena mencla-mencle ).
SABETSAPON
Pirsanana: SAPU.
SEBET
Sebet byur katalika (P.I, 23 - 11) (sebet = plas, lap; byur = bubar babarengan;
katalika = dumadakan; sebet byur katalika =bias ilang dumadakan}.
SABAPARAN
Pirsanana: PARAN.
Kawengenning saba paran (TA. 94 - 10); pirsanana: TIJLA (saba_= l~ga
mrana-mrana; paran = papan kang kanggo lelungan~ saba naran = nahkane ana
ing ngendi-endi).
SUBA MANGGALA , , ,
Suba manggala tegesse udan awor pannas; udan kethe~ macan dhe~e (WW.
134 - 5) (suba manggala = udan kethek macan dhedhe = udan nangmg panas
amarga srengengene katon).
SUBAGA
41
S~baga suronggakara (BJ. 98 _17) = mi
mtsuwur~ suronggakara (Kawi) = k d suwur kendel; subaga (Kawi) =
en e1 (subaga = · ·
bagus; sueranggakara = kendel banget' b ID.lsuwur, bema banget,
banget). 'su aga suranggakara = misuwur kendel
SING
Sing sara (1001 N I, 317 _ 10) (sin = k
blumbang, tlaga). g ang, sangka, ora; sara= galih, kukuh,
Sin~gapa wongnge (KT, 182 - 1) (singa wonga/wonge = sadh I ah
wae ). · - eng wong, sapa
SANGU
SENG:gunne wong anna ing ngalam dunnya: mung kabecikkan (12 Ver. 75/1).
I S~engerren; sanes: sumlengerren (AS. 190- 2)

SENGKLEH .
Sen~eh = pambuw~gng~n i~g. Jaman Kunna; padhanne ing Kabareyan
(Joma) (JW. 128 - 3) (sengkleh = tsth gemantung amarga coklek tumrap pang)
SENGIT ·
Sabab durung ana wong sengit marang awakk:e dhewe (Indj. rr 408/9)
SUNGSUM GAGALA ' .
Pirsanana: OTOT.
Asungsumma timah (DW. 50- 2).
SINGAPURA
Singapura = Singgapura (PL. I, 182 - 7).
SONGGA
a. Pamadi: "Aku lilannana ya Dhi!"; "Kula nuwun inggih sumongga!" (P.II, 83
- 3)~ dadi pasulayanne Tuwan Van Der Broek karo Tuwan Walbeehm·
'
pirsanana Tijdschrift 1895.
b. Annanggakken = nyumanggakaken (Tjemp. 8 - 7).
WOH
Mungguh kasukUrran iku minnongka wohhing-ngati papethingngan (Oem.J.m,
232- 9) (pepethingan = pepilihan kang becik dhewe).
Sugriwa mbek pinnandhita, mulanne wruh ing wabhinni (Rm. 269 - 9);
wahhinni (Kawi) = tunggang = anut marang Bathara Rama, utawa duwe teges
manneh: baris; pirsanana: SOillNI (wahini = putri, prajurit, wadyabala).
WANUH
Wanuh = bedhangngan.
a. Culika marang ing priya, wanuh Ian Sang Hyang Surya (HS. 56 kaca 8).
b. Putra ingkang sepuh kawentar yen ing sapunnika wanuh kaliyan Dewi Surti-
kanthi (P.I, 401 - 8).
(wanoeh = wis kenai, wis tepung, wis pundhuhlkulina nindakake).
WENNEH
a. Sawennehhing wong (Indj. II, 25/38).
b. Sawennehhing-ngulama (Indj. II, 17/2).
c. Sawenneh tiba ing (Indj. II, 26/5).
42
•
•
(weneh = liya, liyane; saweneh = liyane/ana kang, sawatara ana/nerangake kan

ora gumathok). g
WINNANTEYA
a. Ga~dha Winnanteya.~ ra~ng mannuk (Rm. 396 _ 1).
b. Abtnggel murub, anrutth Wtnnanteya (JZR, 319 -1).
(wanteyan = terang, wela-wela).
JALADARA
Winunni jaladara = kinnemullan awun-nawun; winunni (Kawi) = kinnemullan;
jaladara = awun-nawun (WW. 38 - 5) (awun-awun = grimis ing wayah esuk;
diunu = dikeceri beras/pariljagung/wiji kang campur karo lemahlpasir/rereged,
diileni/disorot/dioncori banyu tumrap sawah).
WANYCAKSUll
Wancak suji, sanes: panycak (HS. 21 kaca 3); pirsanana: PANYCAK SUn
(wancak-suji = pancak-suji = pager rajeg wesi, pager kang digawe wesi nganggo
adeg-adeg bata; wancak = walang; suji = suduk, leland.hep).
WINTARAGA
Wintaraga, sannes: mintaraga lan metaraga (JZ.I, 358 - 4) (witaraga = luwar
saka kasengseman, suci, resik).
WANTING
Pamantingngan (BTD. 21 - 5) = pamancingngan, pirsanana: PANYCING (panti
= omah, panggonan).
WER
Muwer wonten salebetting biting lan sabalannipun (BTD. 220- 11) (muwer =
mubeng ngganjret, mungseng).
WARNA .. k:unnin arta
Warna iku dhasarre putih, banyjur bisa dadi: abang, ireng, lJO, g, s
liya-liyanne antaranning rupa siji Ian sijinne, kayata:
a. putih,
jambon,
••
Jlngga,
abang,
wungu.
b. putih,
gedhah (= semu ijo)
biru laut,
biro tuwa,
•
1Teng,
ireng kangking = gilap (= klawu semu
ireng).
c. putih,
ijo godhong
ijo dhulang
••
lJO
ijo gendul
d. putih, .
kunning gadhing,
43
•
~ng nemu giring,

kunning bengle keris
· . kunning ngunnir bos~k.
:~ng rupa patang bagtyan mau, bisa nganakake rupa liyanne manneh,
klawu
. . dadu = biru kaworran wungu (= abang enom)

Kaluwthhanrung . wama . ora nganggo
. tembung: banget, kayata...
~~eng Janges (= ueng gancleng, ireng thuntheng).
lJO royo-royo,
abang branang,
kunning maya-maya,
wungu gendul,
putih memplak,
biru riyem-riyem, utawa: biru langit (riyem-riyem = padhang
samar-samar).
ireng pindha dhadhang raraton (P.I, 45- 9) (dhandhang = manuk
gagak~ reraton = gegrombolan tumrap manuk).
abang pindha kembang palasa (W. 39- 2) (palasa = aran uwit).
kunning kaya podhang raraton (W. 39 - 2) (podhang = aran
manuk kang wamane kuning).
putih kaya kuntul anneba (P.I, 45- 9) lan DW. 39- 1) (kuntul =
aran bangsane manuk sawah kang warnane putih).
WARSA
Kadalu warsa (Ned. W.I, 13/31) = kalingga nata (kalingga warsa = wis lungse
banget, kesuwen).
WARIGALUH
Wong misaya ulam. kaeksi Nabi Ngisa angucap, mring wong warigaluh (TA.
174- 10) = tuwa rawa (warigaluh = juru amek iwak; tuwa rawa = abdi dalem
juru misaya iwak).
WARONGKA
Pirsanana: BEBED.
WUK.IR . . . \
Wuwukirran = pupukirran~ pirsanana: UKIR (pepukiran = sestpatamng praen

utawa pawakan).
WEK.AS (Krama: WELING)
Pirsanana: TUNDHUNG.
WADI (Krama: WADOS) ·
a. Wadimu a1a ko-balakakake marang wong kang wis ngumum. ora w~ruhaditn~
:.~ · b. nru w
duga prayoga, sabab wong mengkonno tku ora tsa nytmpe .. ·
Nanging aja sumelang kowe amartakak6 wadimu marang wong blJaksana
weruh ing duga Ian prayoga (1001 N.I, 165- 2).
44
•
b. Wadimu kekerren, aja ko-tuturrake marang . ,

~~ iku ~cui ~aka, in~ pasimpennan (lOot~~r· ~~t
4
_yen ka~artakake
dtstmpen, dtdhehkake, dtgawe wadi). ' 10) (dikeker =
c. Wados ingkang wonten ing kula kados upamin · .
· k di k · · nJpun
kamar tng ang pun anyctng, teal soroggipun (1001 N.I wonten salebetttng
_
WEDI ' 165 ?).
Wewedi pasangan pulut (Kantj. 14 kaca 15) (weweden = memedi)
~I .
Widi = idi.
Kurang t~lu teng: da~eg dika ~denni (J~.I, 119- 2) (se/sa-teng = 5 dhuwit =
sa-uwang, karo teng- 15 dhuWit = 12lh sen; telu teng = 25 dhuwit = ± 20 , .
kapat teng = 35 dhuwit = ± 17lh sen; sangang uwang = 75 sen· diwidi = d' ~l~hn~ 1
. 'd' . k b 'd' d'l . '
dtWI em sa a tern ung: 1 1 = 1 adem, dililani; diwidenni saka temb . lpl '
widiltakdir/papesthen = pinaringan sihing dewa). ung.

WADON
a. Wong wadon sumuyudda marang llakinne dhewe prasasat marang Gusti
(Indj. II, 403/22).
b. Paribasannipun tiyang kinna, panggitikking saduluran wadon, Ieginne upami
wohhing anggur, watu kang pinnanggallake upami isinning dalima (1001
N.ll,
, 276 - 8)
c. Edan banget yen wong murih didhemenni ing wong wadon candhala sarta
palanyyahhan (Oem.J.II, 180 - 4) (candhala = nistha, ala kalakuwane;
palanyahan = palonthen ).
WIDADARI
Meddhadaryanni = midadarenni (Tjemp. 135- 10).
(weddha = kawruh, ngelmu, Iayang pepaken, kitab sucine wong Hindhu; darya
= sarana, p · watak, ati; meddha-daryani = sarana pikukuh nganggo kitab
Weddha, nurut pocapan dadi: midadareni).
WIDffiYANUNG
Iya Sang Ramabargawa widibya nung lalabette (Rm. 25 - 3) (dibya = linnuwih,
pinunjul; widagdaJwidigda = pinter; widita = misuwur; nung = anung = kang
linuwih).
WIT
a. Punnika pangagengngipun ingkang nempahhana sakawit. (~.II, 228 - 4)
(nempuh = nrajang, nyerang; sakawit =mula buka, asat, WIWI~). . .
b. Wit eri ora bisa awoh anggur, wong nyebar wiji tuton ora btsa ngent pan
(Oem.J.ll, 228 - 4 ). . .
c. Tiyang dhadhahanan boten mawi gongsa kaupamekaken Wit-Wittan tanpa
uwoh (1001 N.II, 255- 1) (gangsa = gegorengan nganggo gula).
WATU . mbe 1k
Ambeguguk ngutha waton (JW. 198 - 5)~ ptrsanana ANGSANA ( gum_
' tab·
ngutha waton = ora nggugu parentah; mbangkang marang pren ' kekutha -
bebeteng, mageri ).
WETU (Krama: WEDAL; Krama Inggil: WIYOS)
45
Lenggah Dalem sinnewaka ing d. .
in~ dinna Sabtu; dek ing Jaman ~~~n Ke~s _Ian angunninganni watang
Wiyossan = tingallan ana wama p t k' aran. mtyossan. Denne kang aran:
. ' apa, ayata·
a. t~ngallan weton, saben 36 dinna.
b. ttngallan
. wukon, saben 7 s~1,. '
c. ttngallan taunnan saben 1 ta
d . ' un
. ttngallan j umenengngan, saben .1 ta
(watang = wayangan ing Kraton in di un.
riyaya weton, tontonan). g na Sabtu malem Ngahad; tingalan =
WATEKNAGARA •
umuk Sala,
kroyokkan Pathi (P.I, 345 Iarikan 5)
surak Demak (P.I, 345 l.arikan 5)'
si~ Palar (P.I, 345 lari_kan 5) '(sida = kalakon temenan).
ge~e Pedan (P.I, 345 Iankan 5) (gege = ngenggallake).
bu~uk Mataram (P.I, 345larikan 5),
baJag Sampang (P.I, 345 larikan 5) (bajag = begal ing sagara)
WEKASSAN .
Pirsanana: TUNGGUK aksara d.
WATANG
Pirsanana: TUMBAK..
Krapyakking watang agathik; pirsanana: SWARA.
WIS (Krama: SAMPUN)
Ingkang Panyjenengngan Dalem sampun maringngaken (1001 N.I 463- 9).
WISA '
a. Wisanning urip : tanpa arta,
wisanning wadon : yen kararabban uwan (rarab = runtuh, tiba),
wisanning Pandhita: yen carobo,
wisanning mangan: yen ora ajur; pirsanana: Pan.S.
b. Pakewuh ngluwihhi wong kepeksa nesep wisa saka tatunne wong kang
cinnakot ing ula mandi (Oem.J.II, 115- 5).
WASTRA
a. Putra Sampeyan Adhiajeng samangke lampah culika, allalawannan kaliyan
pun Sukra, sampun urup-puruppan wastra (BTD. 470 - 4) (lelawanan =
lelayanan, gegayutan, gegepokan; urup-urupan = ijol-ijolan).
b. (wastra bedhah kayu pokah = ketaton nganti putung balunge).
c. (wastra lungsed ing sampiran = kapinteranlniyat kang ora ditindakake lawas-
lawas ilang/lali).
WASISAN
Wasisan (basa Kawi) = babarpisan.
a. Wasisan sira nyambatta (HS. 73 kaca 17).
b. Wasisan dadiya mengsah (HS. 188 kaca 29).
c. Wasisan patennanna (P.I, 119- 8). .
(sisan = pisan, babar pisan; wa = pacelathon kanggo wahlnuwah, Ian, tur, karo;
wasisan = miwah pisan = Ian babar pisan).
WAWAN
46
•
•
Waw~n (basa_ Ka~) = opah, anggo, sabab, gawa.

Pangeran Adtpatt annom anggennipun palakr
458- 5); wawan sabda = udur. ama tansah wawan paben (BID.
(wawan = lawan, llelawanan; wawan gunem-
b . - geguneman; wawan rembag =
rerem uggan, wawan padu = pepadon· wawan sabda- ul'h
WIWIT ' - ses 1 sabda).
Miwitti malah mekassi (Rm. 387 - 9) (mungkas1· = ·. · · ·
uki dhi ·k·· · · · . ngrampungt, mtwtttt =
~uc , n st 1, m~Witt malah mungkast = saka wiwitan t k gk )
WALEH e a pun asan .
Waleh-waleh punnapa (P.IT, 84- 3) (waleh = blaka).
WULUEDOM
Pirsanana: OTOT KAWAT aksara a.
WALONDA
a. Para Walandi mardika; sannes: tuwan-tuwan, nanging: para tuwan-tuwan
sannes: mardika (JZ.I, 234- 4). '
b. Sabab wat~kkipun tiyang Walandi punnika yen dipun prasannak tansah
mangarahhi (BTD. 325- 7) (prasannak = seduluran; mangarah = ngangkah,
nedya).
c. Watekkipun tiyang Kumpenni punnika sakalangkung naracak, yen angsal
banycik lajeng minggah ing pundhak (BID. 53 - 6) (bancik = dhingklik
kanggo ancik-ancik; mbancik = wis manjing).
d. Watekke Wong Walonda ora nginna Ian ora nacad marang agamanning liyan,
malah kinnosokbaii Iuwih angurmatti Ian ngajenni marang agama mau, awit
saka iku saya luwih manneh pakurmattan Ian pangaji-ajinne marang wajibbe
dhewe (Zam.L. Th.Maiyer 64 ).
WALANG
a. Sidhem pramanem tan-nana bannenne walang salisik (P.I, 3- 6Ian JW. 44-
1) (= sepi nyenyet banget ora ana swara apa-apa; bane = swara; ora ana
banene/ora ana baneke =ora ana swarane; siisik = dhidhis ing wulu).
b. Walang-ngalisik (Tjemp. 80- 10); kalanturring pakecappan: walang ngasisik
(klisik/nglisik = obah aiihan turu).
c. Yen kula katandhing kaliyan tiyang ing ngriku, prasasat walang (KS. 117 -
2).
d. (dadi sawalang-walang = ajur, remuk).
e. (kutu-kutu walang antaga = sakehhing kewan gegre~ettan lan rumangkang).
f (weruh gecos walang tatune = nyipati kedadeyane raJa tatu).
WALUNGSUNG
Pirsanana: SRENGENGE aksara b. . thi di
·
Denne ingkang kalimrahhan, ttyang gadhah sadh'ere'k Punnika. ames . pun.
· · a1 gsung
agengngaken mannahhipun, sarta WID un . . , , . ing busana tngkang adi-yadi
n ar
(BTD. 456- 4) (winalungsung = diwalungsungt = dtwenehi panganggo a Y ).
WEDin · e ,
Dhasarring gunung Brama wedhi putih kasorottan padhangngtng sren~ ndhge
.
katon gumilar kaya laut, obahhing we dhi k t 1·ng angin angombak aptn a
asen or
alun (PL.I, 127- 1).
WUOHU
47
•
•
Lorro sawudhon; pirsanana: PIDAK pAD

(loro sa-wudhon ·
.. telu sa-uruppan = 1oro utawa telu mun d'tandhi . ...
ka ng tanpa aJt; wudhu = urun pasang ) g t ngt SlJl, wong
WIJI , on.
a. Prasasat nyebar wiji ing pawedhen ta
wit jati, tuwin nandur dhadhap dis~ ngupaya woh .manggis ing nggisor
(Oem.J.II, 141 -1) (nyebar wiji ing ::ue~arep btsanne awoh krambil
ngisor wit jati = ngarep-arep dhad:w:wo~n ~ n~a~a ~oh ma?ggjs ing
kang mokal). P ambtl - nJagakak.e prakara
b. (nandur wiji keli = ngopeni turune wong luh )
WIBISANA ur ·
Sang Wibisana sampun lenggah wonten ing p . .
ketingal. Dasamuka bingah awicanten seru dhasatmuwan, cahyanmng ulatttpun
4). ' a eng para punggawa (JZ.I, 319-
WONG
a. Kawong; l~ahhing pakecapan: kang wong (P.I, 196 _ 6) (kawon = kr
wanuh, manJlima). g asan,
b. Mada kawongngan (JZ.II, 49/313) (mada = rada~ ka-wong-an = supeket ba-
nget).
c. Kawongn~an asu, lsp (= kedunungan wewatekan asu).
d. gadebeggtng wong lumaku (P.I, 346- 3)~ pirsanana: SWARA.
WONG-NGAYU
a. Prasasat wong-ngayu kang dhemen disihhi utawa didhemenni ing wong-
ngakeh (Oem.J.II, 179- 10).
b. Tiyang-ngayu, tulus sakathabing pakurmattan kula namung kadarbe ing
sampeyan (1001 N.ll, 269- 11).
WINGI Ian UNNI
Antawis pitung dinten, waluya kados wingi unni (BID. 463- 1; MM. 8- 4; HS.
6 kaca 1) (uni-uni = ing uni = wingi uni = biyen).
WANGON
Wangon = omah.
Datan-narsa kaubban wangon, kakadhar munggeng wana (P. 107 - 1 Ian 1001
N.I, 172 -7) (kauban wangon = keytlban payon/omah; turn kakad,ha.r =turning
wayah bengi ana sajabanning omah).
LO
Kula purun supaos, yen kula sumereppa dhateng wit elo, sami ugi boten
sumerep kula dhateng susu¢ wau (Schm.Verh. 29 - 1) (wit elo = bangsan6
wringin kang wohhe gedhe-gedhe).
LUH
a. Sabab olehku nulis layang marang kowe awit saka bangetting kasusahhan Ian
karupekkanning atiku kalawan eluh akeh (Indj.II, ~71/4). . .
b. Pinten laminnipun anggen kula angeker tresna m~g adamel ."~~n~
badan kula, rentahhing eluh ingkang boten kendel-k~ndel, ~YJOJodhe~
osikking mannah kula (1001 N.Il, 256- 8) ~ngeker ~ nytmpen, digawe wadi,
ndhelikak6; anyjojodheri = njodherake = mtyak wadl).
LOHJINNAWI
48
•
Pirsanana: PANYJANG APUNYJUNG

L~ .
Lebar ing la!~n (BTD. 670- 2); pirsanana: LALAH.
(lalahan = ler-1eran sawah mung kari ditand ·. 1 b 1 h _ ,
yane, tanpa tilas). un, e ar a an- tanpa ana kadade-
LANNANG
Wong lannang tresnaa marang rabine dhewe (Indj IT 403 - 25)
LONYCUNG BOIDNG . ' .
L?nycung bohing. (AP.II, 76- 4) (ngloncong = nglonjok keladuk kebablasen·
dlloncongake = d1blusukake, diloropake· bogt'ng = tuwa b, t ' ) '
LINTANG ' ange 'ompong.
a. Sar~ng lintang sampun katingal gebyar-gebyar, kalurukking sawung sampun
kapuengngan, kados a~geng~ttaken: "Heh, wong kesed kang padha tum,
angucappa kaluhuranne Gustl Allah kang asipat esa, wungu ora tau sare-
sare!" (1001 N.II, 245- 4).
b. Gebyar-gebyarripun kados lintang katingal dalu panu1u peteng (1001 NIT
269- 2). ~ . '
LINTING (Krama: ROKOK)
Linting (J.Br, 299 - 2).
LANDiffiYAN
J<:apyakking landheyan (P.ll, 164 - 2), utawi: watang agathik (P.I, 145 - 11);
pusanana: SWARA.
LARA
Aja mesthekake rahayunning awak, awit sawijinning lalara utawalalakon bisa
gawe rusak kalawan dadakkan (Oem.J.m, 50 - 8).
LOKIKA
Cekakkan saka: loka hita = panggonnan iku (Z.II, 241 -7).
(lokika = kadonyan, wong donya~ lokita/lukita = tetembungan, rumpakan).
LEKAS
Apa silih tanpa don lekasse? (Rm. 94 - 2 ).
(Iekas = wiwit; patrap, rikat; silih = genti-genten; don= enggon, tuju; silih tanpa
don= tukaran tanpa tuju).
LOKA MANG TITI
Age-age Yayi Dewi setyawati, sun entenni sira ing Loka Manguntur titi = tak
entenni ana ing Kahyangan ing Sitinggil bener (BJ. 157 kaca 6); loka (basa
Kawi) = Kahyangngan Manguntur (basa Kawi) = Sitinggil; titi = benner.
(loka = panggonnan, jagad; kaloka = kesuwur; Manguntur = bangsal kang ana
watu gilang palenggahhan; titi = nnastiti, tanpa cicir, tamat, digatekake temen-
temen).
LADAK
Ladak kawarissan (DW. 11 - 12) (ladak kewarisan = seneng ngepaklngremeh-
ake/nyepelekake liyan ananging tansah slamet bae).
LIDOK
Lidok ujarre wong dhaplok (P .I, 201 - 6). (lidok uj~e wong dhaplok = ~s
pantes yen ora bener amarga kang ngucap WlS tuwa; WlS tuwa kok malah ndadt).
LESU
49
•
a. Kinnarya
, leson, prayogal (P W
· · · - 67 9) (-
- teturo kak, · )
n ngaso e sanra .
b. Kowe apa ora leson tuku tomba sayah? (H. Sari, 88 _ 2).
c. Gawok-gawok ,wong le~on (H. Sari, 88 - 2Xiyang gawok-gawok wong leson
mengk~ kesoren tekane negara = ora langka, gampang kelakon~ gawok-
gawok - ngungun-ngungun, gumun banget).
, d. Sadangunnipun kula leson (Bat.Verh. 21 - 3).
LESAN
Lesanne wong pitennah upama genni, bisa ngobong nagara (Oem.J.I, 51 - 3)
(lesan = cangkem).
LOSIN
Tembung: losin (JZ.I, 202 - 8) saiki pakecappanne malah bali marang asalling
!embungnge dadi: dhosin (losin = wilangan 12 iji).
LAWE
Mennawa saben dinna bisa oleh lawe saeler, lawas-lawas bisa dadi jarit sakebar
(12 Verh. 75/3)(sakebar = salembar tumrap lampit/walulang/lsp; lampit = klasa;
lawe nyaeler lawas-lawas dadi jarit salembar = gemi iku pawitaning karahayon).
LAWUN
Lawun (basa Kawi) = pedhut.
Den dussi ing toya gege, ageng kalawun-lawun (P. 49- 2) (banyu gege = banyu
kang dienggo ngedusi bayi supaya enggal gedhe; kelawun-lawun = enggal gelis
gedhe, keluwih-luwih).
LAWANG
Pirsanana: JENENG.
LALAH
Lebar nglalahan (JZ.ll, 40 - 3), utawa: Iebar ing lalahan; pirsanana: LARA;
lumrahhe: Iebar nglahan (Iebar lahanlnglalahan = tanpa ana kedadeyane, tanpa
tilas).
LALAWORA
Ingkang dipun wastanni tiyang lalawora punni~a tiyang urakkan, kadosta:
badhut sannes: badhud, bujang, tiyang ambarang, ttyang ngulandara, lsp (JZ. II,
2- 3) (lalawora = remeh, tanpa teges, guneman kang awuran).
LODHAYA · · dh'k · kunna
Dhistrik Lodhaya, kabupaten Balitar, paresidhennan Kadhin, e Jaman
panggonnan pambuwangngan (Ned. Indie Verb. 194- 2).
LAYU . ··
Aksara byantaranning sisirran nganggo pada; pany~bungn~ng aksa~a st~uan
mawa pada layu (_), kayata (byantara = ngarep; stsrran = luangan, emperan,
ampok-ampok): . , )
a. titiya tahyata busana waskitha dWtstheng ~atemonne (PS. 5~ . . .
(titi = sarwa ngati-ati ora ana kang cicir, tlest~ b~get anggone ~' ~ya~
.. Allah· waskitha = awas· dWtstheng = dhustha mg, Juhg tng,
= pepu11 marang , ' · · d ' hi·
. . :_ , we an, kangelan; isthi = tuJuntng karep, se ya, est .~
~.stht- pakewuh, paga k~ha Ian dustha = sarwa ngati-ati sarana memuJt
t1t1 tahyat bebusana was 1
Allah sarta waspada lanjulig).
b. juwet ambawur silakrama salah saur (PS. 57).
50
•
(silakrama = tata krama~ juwet = bola-bali maonni~ ambawur = mbruwet-

ake).
c. wus prapteng jaba - n kitha Sri Yaksapati (Rm. 486 - 5).
d. ingkang rninongka kanya - tahanning suksmeku (WW. 63 - 5).
e. binnalangnga gaga suruh- bae gempurran Ngalengka (Rm. 159 -7)
(gaga = palemahan sawah tanpa banyu; disuruhi = dipun sedhahi = diundang
dikon melu pista, dijaluki tulung; gempur = remuk ajur; dirusak sarana
diremuk).
f. kalokeng saking kayang - annira Bathara End.ra (WW. 3 - 7)
(kalokeng = kaloka ing = misuwur ing).
g. rinekseng Widdhi dhustha- nnin!ng satru mungsuh (Rm. 49 -7lan AP).
h. pasanggrahhanne Pandji Inno Kartapati ana satengahhing ngalas aran
Layudirga (P.Dj. 152- 4) (layu = tumbak kang ing pucukke mawa gendera
cilik, utusan, duta~ dirga = dawa).
LAYANG
Aranning layang sarta kang nganggit papethikkan saka J.Z.I, 351 - 210, lsp.,
winnor Ian Letter Kunde Dr. 1.1. de Hollander 230-7, lsp., kaya ing ngisor iki:
Ahmad Muhammad, ora terang kang nganggit.
Anuragasura (uga: Bumakalantaka Ian Embatali), de Hollander.
Idayattullah, ora terang kang nganggit.
Iskandar, Ngabehhi Jasadipoera I.
Asmara Dahan, Empoe Saloekat Ian Empoe Karmadjaja.
Asmara Dalan, de Hollander.
Asmara Supi, Adipati Ing Semarang, rinampingngake denning: Ngabehhi .
Jasadipoera I.
Adji Nit mala, Empoe Wiratmaka.
Embatali, pirsanaan: Anuragasura.
Ambiya, Ngabehhi Yasadipoera I.
Angling Dat rna, Adipati Ing Samarang.
Niti Sastra, Praboe Widajaka.
Niti Pradja, Soeltan Agoeng.
Nawawi, Ngabehi Sastrawidjaja.
Centhini, anggittan saka Pasisir banyjur dianggit manneh denning Rongga
Soetrasna.
Caraka Basa, Tjarik Badjra ing Kartasura.
Ramayana, Empoe Pujwa.
Raja Kapa-kapa, Pangeran Adilangoe.
Renggannis, Rongga Djanoer.
Kanycil, Kyai Rongga Among Sastra.
Kandha, de Hollander.
Kunycara Kresna, Empoe Panoeloeh.
Kudanara Wongsa, Tjarik Badjra.
Katuranggan, Raden Mannyura. .
Khabar Kiyamat, ora terang kang nganggtt.
Darma Sunnya, Bathara Pannjarik:kan.
Danna Sarana, Empoe Tapawangkeng.
51
•
Dasanama, Tjarik Badjra.

Dewa Ruci, Empoe Widajaka.
Dewa Trata, Empoe Widajaka.
Damarwulan, Tjarik Badjra.
Tajusalatin, Ngabehhi Jasadipoera I.
S~h Tekawerdi, ora terang kang nganggit.
Seh Malaya, Pangeran Adilangoe.
S~na Sunu, Ngabehhi Jasadipoera.
Stndhula, Panembahhan ing Madura.
Surti, Pangeran Karanggajam ing Padjang.
Surya Ketu, de Hollander.
Surya Ngalam, Soeltan Demak.
Sorangsa, de Hollander.
Sasana Prabu, Tjarik Badjra.
Sewaka, Ngabehhi Jasadipoera I.
Suluk, Para Wali.
Sumannantaka, Empoe Monagoenna.
Wiwaha (uga: Mintaraga), Empoe Kanwa.
Wulangreh, Sinoehoen Pakoeboewana IV.
Pandhu Papa, Empoe Majangga.
Pandhawa Dana, Empoe Tapawangkeng.
Panji Anggenni, Ngabehhi Jasadipoera I.
Panji Sumawung, Mas Ronggawarsita.
Panji Panniba, Mas Rongga Awikrama, iya iku Ngabehhi Jasadipoera ill.
Panji Priyembada, Sinoehoen Pakoeboewana ill.
Panji Jayakusuma, de Hollander.
Panji Jayalengkara, Ngabehhi Kartadiwirja.
Panji Murtasmara, Tjarik Badjra.
Pranatjitra, Rongga Djanoer.
Parta Yagnya (uga: Parta Krama), Empoe Panirat.
Parama Sastra, Praboe Widajaka.
Prabangkara, Tjarik Badjra.
Pawukon, Adjar Artandrija.
Palgunnnadi, Empoe Karmadjaja.
Papali, Kyai Ageng Sesela.
Joharsah, ora terang kang nganggit.
Jaka Krebet, Tjarik Badjra.
Jaka Salewah, Sunnan Kalidjaga.
Jati Kusuma, Pangeran Adilangoe.
Jaya Lengkara Pangeran Pekik.
Jayabaya, Em~oe Saloekat, kabangun Soennan Giri IT, kabangun manneh
Pangeran Adilangoe.
Jugul Mudha, Soeltan Demak.
Yudanagara, Empoe Widajaka.
Yudanagara Wulang, Tjarik Badjra.
Yudayana, de Hollander.
52
•
Yudayaka, Empoe Kalangon

Mahadewa Buda, Empoe Puj.wa
Mahabrata, Empoe Monagunn ·
Maha?asa~a, Empu Panningra~:
Manmk
M , AJar. .Purwaka, Empoe w·da· k
I ~a a.
~nna~ KJat Soetrapana, kabangun N abe . .
Mintaraga, pirsanana: Wiwaha g hhi Jasadlpoera I.
Man~annasa, Empoe Jongga~
Mala~ Urusan (JZ.I, 352 - 7), Empoe Paradhah
Malawt Urusan, de Hollander. ·
Gorangsa, Empoe Brata.
Gathutkaca Saya (= lahir), Empoe Panoeloeh.
Banda Laksana
. . pIan = Bandha Laksana, de Rollander.
Bandung, KJai andjang Djiwa.
Bandha Laksana (JZ), Empoe Raga Roenting.
Bandhong, Ratoe Baka ing Prambannan.
Baron Sakendher, Ngabehhi Joedasara.
Bratayuda, Empoe Sedhah.
Budawaka, Empoe Jogiswara.
Buda Wuk:u, de Hollander.
Bale Sagala-gala, Empoe Djongga.
Bale Sagole..gole, de Hollander.
Bayan Budiman, ora terang kang nganggit.
Bomantara, Empoe Kalangon.
Bomantaka, Empu Bodhagunna.
Boma Kalantaka, pirsanana: Anuragasura.
Bima Suci, de Hollander.
Babad Pajajaran, Pangeran Adilangoe.
Babad Majapahit, Pangeran Adilangoe.
Babad Demak:, Pangeran Adilangoe.
Babad Mataram, Pangeran Adilangoe.
Babad Kartasura, Tjarik Badjra.
Babad Paronnagara = Pagiyanti, Ngabehhi Jasadipoera I.
LEMAR
Ananning palemahhan kang kenna tinnandurran, kang munni ing JL.I, 73 - 3
lsp., kaya ing ngisor iki: , .
Estn
Pawestren, palemahhan kang tinnandurran sacedbakking pomabhan. Lumrahhe:
pawestren, utawa: setren, iku pategallam pinggir kali.
Karang
a. Karang kopek, desa kang ora duwe sawah sarta pategallan.
b. Pakarangngan, pakebonnan kang mung tinnandurran wit krambil bae.
Kebon
Pakebonnan, saburi ian sakiwa-tengenning omah utawa pasanggrahhan.
Talun
53
• •
•
•
Talun, utawa: patalunnan, pategallan lebaran _ . . .

banyu). gaga (=ditandun pan tanpa dielebi
. Tegal
Pategallan, kang ttnnandurran pala ka ~dhem .
lemah, kayata: tela, lsp), pala kesimp!; (kan ~::~ astlle kape~dhem ing
I
marga witte rumambat, kayata: besusu tim ~ ) e gumlt!thak mg lemah

saliyane pari) tuwin krowoddan (jejang~nnan,unk spta,. ~~Iem tuwuh (tetuwuhhan
aya . J egor, bayem, Isp).
Sawah
a. Gadhon, oleh bannyu saka kali.
b. Tadhahhan, mung oleh bannyu udan.
c. Sorottan, antaranning gadhu Ian tadhahhan.
Pereng
Pepereng, ~an p~gaj~. (palemahan kang mayat/miring ing Iambunging gunung
utawa bambtng/ptnggtnng kali).
Gajih
P~rsanan~: pereng, ing dhuwur (pagaj ih = sawah pinggir kali yen ketiga bisa
dttandun yen rendheng keleban banyu dadi kali).
Gaga
Pagagan, pategallan kang kenna tinnandurran gaga (palemahan kang bisa
ditanduri pari tanpa dielebi banyu).
Bera
Beberan, sawah utawa pategallan kang kapiran ora tinandurran apa-apa (ora
ditanduri Ian ora digarap).
Bahad
Babaddan, alas utawa tannah pagunungngan kang mentas binnabad kakayonne
sarta banyjur ingobongngan (palemahan kang wis dibabadi, sawah kang turun-
tumurun saemper pusaka).
L
Leres kawon kaliyan kalimrahhan (JZ.I, 26- 11), pirsanana: ADAT.
LAMIS
Aja pitaya marang wong lamis, awit panganggeppe becik bisa sima arikat kaya
thathit (Oem.J.ill, 50- 1) (pitaya = percaya; lamis =mung ing lahire/tetembung-
ane bae kang becik batinne ora).
LAMPIT
Tiyang Matawis kakerig-lampit (BTD. 303- 3) (kerig-lampit = kabeh bebareng-
ngan nandangi ora ana sing keri).
LEMBUT
Pirsanana: AGAL.
LEMBING KOKING
Lembing koking (AP.ll, 125- 7). . . .
(lembing = tumbak cilik, aranne bangsa ampal cilik kang dadt amarung pan).
LffiUR k D,
Sabab ana pangandikanne munggubhing di~Sabtu. mang enne:. e~e mg
I I I •
dinna pipitu Allah kendel ing padamellann kabeh (IndJ.II, 450/4) (hbur ngaso
utawa lowong ora nyambut gawe).
LUBAR
54
Sira ubayanana panglubar (JW. 10 - 5) (ubaya = jan ·i k guhh . _
Iebar, luwar, rampung). g) ' asa an, lubar -
LUNG
Mongka. lungnging kautaman, papaku ami!rnkuhhi (Rrn. 394 _ 9) (lun =
pepucuktng tetuwuhan rumambat kang isih enom). g
LANGIT
Wont~n ing ~angit k~pitu (TA. 5 - 14). Tegesse: ana ing Iangit kang dhuwur
dhewe; nangtng: k~pttu bareng mara, tegesse: kabeh. Katelu gudel, tegesse: ora
2~z kebo. Katelu cts, tegesse: ora wong Ioro cis siji, tegesse padha uga: kabeh
(cts = tumbak cen~ak ~ela~dhepe awangun gantholan kanggo ngereh gajah,
angkusa; katelu
, = diteloru, dirangkkepi telu).
LANGIT Ian MEGA
Aku iki wong alassan, kandhang langit kemul mega, kidang menyjangan kang
nusonni (DW. 150- 11) (kandhang langit kemul mega= wong kang klambrang-
an lunga saparan-paran).
LUNGIYAN
Keksi asta lungiyan (AP.II, 36- 6) (lungayan = gulu tangan lengen).
LINGGA
Kalingga Nata, tegesse: samubarang prakara kang kaaling-ngalingan jumeneng-
nging Nata annyar (kalingga Nata = kaadeggan Nata, prakara kang wis kalingan
denning Panjenengane nata; alingga Bathara/Jawata = wis asarira Jawata, dadi
dewa; kalingga = kapetha, kawangun, kapundhi-pundhi, kasalira).
,
LUNGGENYJE
Lung genyje (AP.II, 71 - 9). . .,
(genje = aran tetuwuhan kang godhonge mendennm; mendem genJe =
gendheng; lung genje = gawe gendheng).
PA
Ingkang palenggah pa nagari Dalem ing Panaragi (J.Br. 149- 2) (pa = apa, sapa,
bapa, iya apa kang kasebut, panggonan).
PAHALA
Pahala = perlu. ,dab · )
Manna gung pahalannipun (Rm) (pahala = piguna, pae , ganJaran ·
PENNI . ) ( ' . nA . = . peni
Penni-nPnni raia penni guru bakal guru dadt (P.I, 2 - 12 peru-r-m . raJa
~ a> , • l e· guru bakal guru dadt = barang-
= barang-barang kang bectk Ian arang regan '. . dan minongka bulu
barang kang isih awujud bakalan sarta kang WlS dadt dan an
bekti utawa tukonning panganten).
PANNAS BARAN . an BTD. 94 _ 9, Ian, 97- 8); lumrah-
hing pakecappan: pannas barannan .!!!Pan~~=
nepson/gampang nesu, panasten).
PANYCAK SUJI .. , S 210 _ 10); pirsanana: WANYCAK SUJI
Panycak SUJl, sanes: wanyc~ (A . o ade -adeg bata).
(pancak suji = pager saka west ngangg g
pANYCAD 11) ( ancad = undhak·undhakkan).
Bawah patang pamanycad (P.I, 10 - p
55
• •
pANYCING
Pamancingngan (JW. 154 - 3, Ian: As. 247 _ 5 = . •
WANTING (wantingan = kendhi, wanting = n a6eta:~manttngngan, pirsanana:

wasuhan; pemantingan = papan panggonna: uta e tumrap kumbahan utawa
kumbahan/wewasuhan ). wa watu kanggo nyabettake
pUNDID •
Gusti, sakalangkung kasuwun kapundhi parin Dalem . .

II, 680- 9); pirsanana: JZ.R.: GUS JEDIDG. g adil mg kawula (1001 N.
(dipundhi = ditampanildisangga/dijun1ung ing ta
· dh ~ ngan 1oro kaumbullake
sadbuwumng en as tandha urmat kang banget; ·edhi = .
krembyah ora kopen). J g rambut pattng
PANDIDTA
Sabdanning Pandhita; pirsanana: RATU.
(sabda pandhita ratu
. 'I ki) ora kena woia-wali = pangandikan uta ty ·
wa prase an1ng ratu
ora kena dtse a .
PANYJANG (Krama/Ngoko)
a. Panyjang apun~ung:_pasir ~wukir, lob ~innawi, gemah ripah, karta raharja
(P:I, 1 - 7) (p~Jang -. gedhe, dawa; punJung = dhuwur; panjang apunjung =
mtsuwur; pastr awukir = mawa gumuk Ian gunung-gunung; loh jinawi =
subur utawa loh banget; gemah ripah = reja Ian tentrem sarta akeh uwonge;
karta = tata tentrem; kerta = sarwa tata; raharja = rahayu).
b. Boten wonten ingkang nyamenni bagussipun, ngantos dados panyjangnging
kidungngipun para pawestri (BID. 461 - 12) (panjang kidung = dadi
ajat/rembug/gunem wong akeh).
c. Kaya panyjang putra sinnosogging alang-alang, maleset ora pasah (DW. 66-
7) (panjang-girilpanjang-piringlpanjang-putra/panjang-watp = aranne piring
gedhe; = kaya piring gedhe disogok alang-aiang bakal mleset ora pasah).
d. Saengga panyjang putra dhawahhing sela sumayana kumepyur dhateng
manah (= kaya piring gedhe nadhahhi watu tiba tanpa semaya pecah kume- •
pyur).
PECAH
Kenna renycananning Iblis amurih pecahhe wong sadulurran (BID. 527- 1) (=
dadi pisah-pisah).
PECUT
Pecut larut, melling ngelmunne Panembahhan Rama, maratuwa~ne T~j~ya
(BID. 432 - 8) ( Iarud = katut keli, ilang kabeh, sima sanahka; mehngt =
ngelingake, ngelikake, menehhi imbuh, pepeling).
PARA
a. Wis jamak lumrahhe wong takon genti tinnakonnan, heb, kowe kang kepara
songga! (P.I, 67 - 9) (kepara = rada, malah; son~ga = sungga = pas~~ _saka
pring kang dilancipi supaya nyubles kang ngtdak? s~gga-runggt - suJana,
ora pati bisa dipracaya; kepara songga = rada ora btsa diprac~ya). _9 .
b. Kawula sayah meh pejah, pijer para tongton payuda mamt (Rm. 12~ ),
' (t gton = tonton = ndelengt, para
tembung: para = paduka utawa tuwan on
tongton = malah mung didelengi; payuda = payudan = peperangan).
56
•
c. Saupami sampeyan kepara ing tiw BTD 468

ing tiwas = .nemabi kacilakan). as · ) (keparag = ketrajang; kepara
d. Kepara maJu, kepara-kepere ke ara
enggonne ngedum; kepara-pa'raJ;an-~a, Is~ (kepara-kep¢re = ora padha
ketula-tula, kedharang-dharang). nganti adoh banget enggonne mlaku,
PRAU
Tiyangnging prau tinnon saka ing kadohhan ka I . . ,
brind.hil tanpa godhong (PL. 1S). ' ya a am kang wtt-wtttanne
PRlliATIN
PARAN
a. Tan na min~ paran-~aran = ~pa-apa (HS. 62 kaca 2).
b. Durung suwe t~kanmra ana tng ngarsanning sun, sira paran padha arja? (P.I
4- 10) (= kepnye). '
c. Kan~eng Paran; cekakkan saka: Kangjeng Pangeran.
d. Ana tng saba paran; pirsanana: SABA (saba paran = purug enerring Iaku)
PRENYJAK. ' .
P~l~e k~ya prenyjak tinnaji (DW. 147- 3; Ian: P.l, 205 - 4) = nganggo taji
(ttna~t = dtcuble~ nganggo taji, dienggon-enggoni taji; taji = waja winangun
lanctp landhep dipasang ana ing sikil jago adon utawa sunguning wedhus adon;
polah kaya prenjak tinaji = kakehan pratingkah).
PARARTA
Pararta, cekakan saka: paramarta (= luhur panjangkane, ambeg welas, becik
bebudene)
Wedi asih wadya ngayudya gung-ngalit, winengku ing pararta (Rm. 4- 2).
PAREK
lng ngriku boten antawis dangu Iajeng bidhal, aselur asri denning ingkang
ngiring, kalayan tatabuhhannipun gumerah, katingai wedalling parekkan (JZ.ll,
174- 5) (aselur = anglur = urut-urutan tumata dawa banget, nggalur; parekan =
para nyai ing Kraton).
PRATIKEL
Pirsanana: TIKEL.
PRATIWI
Pirsanana: AKASA.
PRASAPA
Prasapane para luhur ing Jaman Kuna kaya ing ngisor iki (prasapa = supata,
sumpah sedya ora nglakoni):
a. Raden Bondhan Kejawan: Ora kenna nganggo keris Maleia (BTD. 49 - 9) Ian
tumbak Maiela (maiela = arane wesi waja kang ireng warnane).
b. Kyai Ageng seseia: Nganggo bebed cindhe Ian nandur waluh (BTD. 77- 6)
Ian mangan waiuh (WR. 65 - 5) (cindhe = su~ abang k~kembang~n).
c. Panembahhan Senapati Ngalaga: Nunggang Jaran bathillan Ian ~aran n~pas
(BTD. 101 _ 8; Ian: 192- 7) Ian mangan ngun . _e lawang mg bun ora
ana kang nunggonni (bathii = dikethoki cendhak sunne; napas = kiawu sulak
kuning).
57
•
d. Sinoehoen Soeltan Agoeng: Nunggang jaran bendana yen nuju ana gawe Ian
nganggo tumbak landheyan kayu wregu, apadenne ora ingak:en darah yn ora
bisa tembung Kawi (WR. 65 - 40) (bendana = saradan utawa watak ala
tumrap jaran).
e. Ingkang Sinoehoen Pakoe Boewana: Nunggang gajah (WR. 66 - 3 ).
f. Ingkang Sinoehoen Praboe Mangkoerat: Ngujung astana ing Butuh Ian
nganggo keris tanpa pend.hok (WR. 66 - 7) (ngujung = ngabekti; astana =
kuburan Kraton).
g. Ingkang Sinoehoen Pakoe Boewana II sumare ing Lawiyan: Putra-wayahhe
winnalerran ora kalilan mangan apyun, kang nerak jinnabakake darah
Mataram (WR. 66- 4) (apyun = candu kang durung dimasak; dijabakake =
ora kepetung, diliyakake).
h. Ingkang Sinoehoen Pakoe Boewana ill: Mitaya marang wong seje jinnis.
i. Dannanydjaja: Wewaler ing kunna, tedhakke Raden Harya Dannanyjaja ora
kalilan ngambah ing alas Krendhawahana sarta ing alas Rami (WR. 67- 7)
(krendha = bandhosa, pethi mayit; krendhawa = bebek; wahana = tunggang-
ngan; rami = tetuwuhan kang k:ulite kena kanggo tali).
j. Tedhakking Demak: Ora kenna nganggo iket wulung sarta bebed lontheng
(WR. 68 - 1) (wulung = ireng semu biru; lontheng = dlemok-dlemok seje
karo dhasare).
k. Tedhakking Kudus: Mangan daging sapi (WR. 68 - 6).
1. Tedhakking Madiyun: Nganggo payung dhandhan abang (WR. 68 - 4)
(dhandhan = garan payung). .
m. Tedhakking Madura: Nganggo ajang piring watu lan aJ~g go~ong palasa
tuwin mangan daging kidang (WR. 68- 8) (palasa = aranmng wtt).
PURWAMMADYA WUSANA
Purwa madya wusana (AP. 26 - 5).
PRALAMBANG · ·b · · JZ II
Pralambangnging Nagara kang munni ing Layang DJaJa aJa; ptrsanana: . ,
249 - 15, lsp., kaya ing ngisor iki: ,
a. Jenggala : Caturrana semunne sagara_ asat? prala~bangnge Karaton Papat,
ing· Jenggala Kedhiri, Ngurawan, Ian tng Stngasan. . k ( ,~k _
· ' , · ' 1·
b. Pajajaran: Gonda kenttr semunne unan pepe ' ' 'ka Sn Pame as peP" a -
sembrana). ·d· ·
Ma. ot" Macan galak semunne curiga kethul, Praboe BraWl ~aJao
c. ~apat · , Sultan Sah Allam Akbar.
d. Demak: Lunga perang putunkg wa~~::~han kkaselak kampuhhe bedhah,
e. Pajang: Alulungan datan ongst a
Sultan Praboe Hawidjaja.
f. Mataram: 0 t Kangjeng Pannembahan Senapati
1. Surakalpa semune hntan~ smn~pa '. kalpa = jaman· sinnipat = dipener,
0 •
Ngalaga (sura= kendel, dewa, smga, '

dilenceng). , , be kekethu:
2. Kembang Sempol semunne le Adi Praboe Nyakrawati senapati Ngalaga
• Kangjeng Soesoehoennan
kang seda Krapyak.
58
•
•
• Kangjeng Soeltan J\g~eng Praboe Nyakrakoesoema senapati Ngalaga

Ngadoerrahman Saytdtn Pannatadinnan.
~ sempol, = sampil = sikil sapilwedhus kang wis dibeh!h; lebellebai = kaum
tng padesan; kethu = kupluk, topi).
3. Kalpa sru s~munne kenna kaputung, Kangjeng Soesoehoenan Mangkoerat
kang sumare Tegallarum (sru = seru banget).
g. Kartasura:
1. Gunung Kendheng semunne kennya musonni, Kangjeng Soesoehoenan
Pakoe Boewana I.
2. Lung gadhung semunne rara nglikassi, Kangjeng Soesoehoenan Praboe
M~ngkoerat (dilikasi ~ diikal tumrap llawe antih-antihan).
3. Gajah meta semunne tengu lelaken, Kangjeng Soesoehoenan Pakoe
Boewana IT (meta = nepsu banget).
4. Panyj i roro semunne Pajang Mataram, Kangjeng Soesoehoenan Pakoe
Boewana ill Ian Paron-nagara.
5. Rara ngangsu rondha roro nututti pijer atukar, Pangeran Hadipati
Mangkuoenegara I (Samber Nyawa).
h. Soerakarta
1. Tan kober apapaes mangun sinyjang, Kangjeng Soesoehoenan
Pakoeboewana IV Ian V.
2. Kalabendu semunne Samarang Ian Tembayat, Pangeran Dipanegara
Ngraman.
3. Tunyjung putih semunne pudhak sinumpet, durung kalakon (pudhak =
kembang pandhan; pudhak sinumpet = dodo puh kang sisih te-
ngen sadhuwurring dhengkul; sinumpet = disumpet = ditutup rapet aja
nganti klebu angin, disidhem, dikeker).
4. Gandrung-gandrung ing lulurung andulu gelung kekendhon, keris parung
tanpa karya, edollen tukokna uleng-nguleng campur bawur, raharjanne
nagara Surakarta (uleng-nguleng campur bawur = kembang campuran
kanggo sesaji).
Satengahhing kaol (= ujar, crita, gunem kang liya) tumrap pralambang aksara
h (Surakarta):
3. i. Tunyjung putih, . ,
Kangjeng Soesoehoenan Pakoe Boewana ~' . Jumenengnge sak~
santosanne Kangjeng Raden Adipati . Sasradi~n~at . kan~ .sumare
Ngimagiri, jarwa sutanne Ra~ Jinnun:Jung. Pat.ih awtt tunure mgkang
Sinoehoen pinnutra ing Kanmeng Raden Adipat1 mau.
3. ii. Semunne pudhak sinumpet, a ora
Kangjeng Soesoehoenan Pakoe Boewana Vll Ian Vlll, amarg
puputra kakung, dadi cur~s. ,
4. Gandrung-gandrung (sabanYJurre),
Kangjeng Soesoehoenan Pakoe Boewana IX.
PRAYAPATI. _ l)
Praya patt = bathara ....... (JZR. 31 7 1 ·
p Pram:i, babut, sannes: prawadanni (P.l, 3 - l).
59
PRAMBANNAN
Prambannan, bennerre: Brahmanan, saka: Sang Hyang B hm ak
d .k ,s . . ra a, s a
pangan 1 anne ang Prabu Styem nahka anga-Jawi nu1u taun 1896 (RD
57). ~ . no.
PRABU
Kaprabon kadipaten (JZ.I, 87- 6) = Kaprabon Mantri, Isp.
Pakennira = Tlapakkannira, Dr. Brandes: Sampeyan Dalem.

Kang munni ing Layang Wiwaha (kaca: 38 - 3, lsp): clathunne Parta marang
Bagawan Padya, nganggo tembung: Pakennira = paduka, utawa: tuwan, cocog
kaya pannemunne Tuwan Dr. Brandes mau, kayata: "Heh Robaya ngwang
atannya, pakkennira saking pundi ing pinnongka pakennira?!" *).
*) Parta ora bisa nganggo tembung ngoko ing-ngatasse marang Pandhita Padya.
Kosokbalinne, nganggo tembung: mannira = mannehnira, Dr. Brandes: =
kawula, kayata:
Neher Sang Padya sumaur:
"Heh Palihbaya = Robaya ngwang iki
pandhita tanpa sasana.
Inggih kawula punniki
boten darbenni asrama,
•
manmra .......
Ing jaman saiki kanggonne tembung: m~nira, pakennira, ora kaya ing dhuwur
mau, winnalik dadi luhue marang asor. Ewadenne iya isih ana kang neteppake
bennerring pannemunne Tuwan Dr. Brandes mmau, iya iku dhawuh Dalem
Ingkang Sinoehoen, kang metu saka Abdi Dalem Anggandhek marang
Kangjeng Raden Adipati, nganggo tembung: mannira, pakennira, mengkenne:
Uluk-uluk,
"Raden Adipati!", timballan Dalem.
"Inggih sandika!".
"Raden Adipati Sasradinningrat! ".
"Kula!".
"Pakennira tompa dhawuh Dalem. Dhawuhhing timballan Dalem, paken-
nira kapatedhan serat! ".
"lnggt'h!"
"Konyca gandhek, kowe tak wangs 1.. ull .I"
"Kulanuwun, inggih, sandika!".

"Konyca gandhek!"
"Punnapi?" .
,, . · ull' db wuh Dalem dhawuhhing timballan Dalem mann1
Manrura mangs 1 a ' . d'kal"
ra kapatedhan serat. Unyjuk sembah menmra: Nuwun sen 1 . .
"Enggeh!". .
PUKIR
Pirsannana: UKIR.
PEKIR MISK.IN . · · (KT 133- 10).
Pekir meskin sarta saupamtnne = sasamtnrupun .
PAKUBUWANA I Ian KUMPENNI
60
Punnapa malih pannyuwunnipun pun Kaki J , dr 1 1 , .
1
apawong sannak Sang Nata kaliyan Tiyang W len dia 'In u ussa enggenru~un
1 b · a an . g sapanycorongngtng
wu ~n, sage yamn~ surya, genning pawong sannak sampun ngantos ewah
Kaptng 29 J ummadtlawal, taun Jimawal Ongka 1692 ( · . BID S29 ·
12 ). ' prrsanana. . -
p NGNGAN
Pirsanana: UKIR.
PEDAN
Pirsanana: WATEK.
PADA KACERMA
Pirsanana: ONTAKUSUMA.
PIDAKPAD
Sanadyan wong pidak padarakkan cebol pelikkan cecekel longnganning bale,
loro sawudhon telu sauruppan (P.I, 8- 5) (wong pidak padarakan =wong cilik;
loro sawudhon telu sauruppan = wong kang tanpa aji; pelikan = batur rucah;
rucah = asor banget; cebol pelikkan = wong cilik tanpa aji; cekel = murid
baturing Pandhita; cekellonganning bale = wong kang asor).
PADAL
Kawula amiit amadal pasiyannira Jeng K.aka Prabu (P.I, 9 - 2), kalanturring
pakecappan: Kula nyuwun Iilah madal pasilan, kareppe: mantuk (madal pasilan
= lunga saka pajagongngan, pamit mundur saka pasowanan).
PATI
a. 1. Suduk sarira, mati karo gagaman.
2. Sudukjiwa (P.I, 61 - 11lan KS. 165- 1).
3. Ngendhat, mati nguntal wisa, niba ingjurang utawa anggebyur ing kali.
4. Ngendhat tilar murda, mati nggantung.
5. Ngannyut tuwuh, utawa: pati, Ian: jiwa, nguntal ambekkan.
6. Nglalu, mati ora mangan, lara ora totomba, pirsanana: JZ.ll, 243- 14.
b. Sanadyan ana wong tangi saka ing pati, pirsanana: T~GI..
c. 1. Embanne satriya mati, dibegal ing durjana kang matt satnyanne.
2. Mati embanne satriya, mati dibegal ing durjana, kang mati ~mbann~.
3. Mati embanne satriya mati, mmati dibegal ing durjana, matt karo ptsan.
(emban = abdi pamomong, wong kang dadi sesulih nindakake marga kang
baku nindakake isih durung umur).
PATlli
Pirsanana: EMBUN.
PUTRA ,
Pirsanana: AJUR AJER.
PUTRI ,
Pirsanana: AJUR AJER.
PAIR A
Pirsanana: PANYJANG.
PUS US
Musussi, pirsanana: SEGA Ian BERAS.
PASISIRRAN
Pirsanana: TUNGGUK.
61
PULO
Pulo alit-talit tinningal kados sekarring saganten (Ned. Verb. 16).
pALA KASIMPAR
Kang aran pala-kasimpar iku samubarang kang lumrah ingulurrake kalawan
wijinne ana ing ~~ategallan utawa ing pakebonnan, wohhe sumeleh ing lemah,
kaya kang munm tng Layang JZ.I, 74- 7, kayata: krai~ timu~ yen tinnandur ing
pakebonnan, dilanyjarri; semongka; waluh, yen tinnandur ing pakebonnan,
dilanyjarri, mung waluh-bokor, ora~ bligo, rinnambattake ing wit-wittan~ kabeh
iku Ian sapapadhanne aran: pala-kasimpar (ngulurrake = nyebar wiji ing
tanyjan; tanja = kayu lanycip dianggo gawe cluwakkan kang arep ditandurri wiji
jagung, lsp).
PALA KAPENDHEM
Kang aran pala-kapendhem iku samubarang kang lumrah tinnandur ana ing
pategallan utawa ing pakebonnan, kang pinnurih wohhe ngisor, kaya kang
munni ing Layang JZ.I, 74 -11, kayata: uwi; kacang cinna; katela; kimpul; tales;
walur (bangsane suweg); linyjik (bangsane kimpul)~ pohung; garut; gadhung~
gembili (bangsane uwi); gembolo (bangsane uwi)~ besusu. Kabeh iku Ian
sapapadhanne aran pala kapendhem.
PALASA
Pirsanana: WARNA.
PALAWIJA
Pirsanana: KALAWIJA.
PULMAK
Pulmak = wakil. .
Saupami wonten tiyang adamel pulmak, artossipun pulmak, wakil (KT. 85- 2).
PALAG UNG
Kang aran pala-gumantung iku wit-wittan kang ora lawas umurre, kaya kang
munni ing Layang JZ.I, 75- 5, kayata: kates, uga: katela gantung, lan: ~plok;
dh . gebang wohhe aran: krandhing, mulanne gebang kelebu tng pala
::m:ng awit Yen wis aw~h sapisan banyjur mati (gebang = bangsa pelem
kulite digawe agel; agel = tah serat).
PUPU:Upur sadurungnge benyjut (Kan~: 166/65) (= ngawekanni prakara kang durung

kelakon; weweka = ngati-ati, prayttna).
PAPAK
Pirsanana: KAREP.
PADHA (~ama: S~? unnika inggih sami kalih ............ , punnika
Punnika samt kahh ..... · .. · ·.. ··' P
inggih sami kemawon (JZ.ll).
PUDHAK y . D'wi aku ningalli tulissan salarik ana ing
pu a wangt . ,
PEDHUT . . . gk lepassing panningal (G.L.).
Pedhut kandel anghmputtt, ngnn es
PEDHOT
62
• •
•
Pedhotting pangawula padha uga 1 db . .

bundhelllanne iya isih ketara (Oem
PEDHANG
7"If otttng tali, sanadyan sinnambungnga
· · , 20 8- 4).
Pirsanana: SWARA.
PODHANG
Pirsanana: WARNA.
PUJI
Pamuji kula, muga-muga dika anemuwa sak'hhin .
ngatasse mennyang awak dika dhewe (
1001
~ IT g kabeman kayaa puji dika ing
PAJAMPUWA · , 166- 4).
Pajampuwa = sennembadanning pangesthi (Tjemp 60 6)
PAJANGAN · - ·
Pirsanana: TUNGGUK aksara f
PIYAK
a. P~yak ngarsa tangkep wuri (P. I, 10 - 1).
b.. Ptyak ng~s~ tem~uh wuri (BJ. 99 kaca 10).
(ptyak = sumtsth ngtwa nengen, kabukak).
PAYASA
Payasa = pangannan saka suwarga (JZR. 824 - 1).
PAMPANG
~ampang mumpung (WW. 2 - 9, Ian: Kantj. 14 - 1) (mampang mumpung =
nekad mumpung kebenerran mangsane).
PAMUGARI
Ingkang ~ongka pamugarinning prang Ki Dipati Jangrana (BTD. 534- 11)
(pramugan = pangarep, panuntun).
PAMBALIYE
Yen saupami sampun langkung saking semadossan utawi sampun dumugi pam-
baliye kang sami annyepeng kukum (KT. 83 - 3) (balya = bali; ambali =
mbaleni; balawan = santosa banget; blawan = tand.hing karo).
PAGER
Salebetting pager siti kkadhaton (JZ. I, 61- 5) = beteng.
PATin
Pirsanana: WATEK.
PETID
Pethi dana inggih punika pethi wadhah arta danannipun para tiyang ingkang
sami manyjurung tambal-sulamming masjid (KS. 332- 9).
PANG
Dhemessa lelewannipun kados epangnging papethettan kang taksih ennem ing
patamannan (1001 N.II, 393 - 9) (dhemes = sarwa tata sarwa luwes; lelewa =
patrap kang digawe-gawe murih nggegendheng ati; papethettan = tutuwuhhan
kang dipethet/dialih-tandur).
PING
a. Wareggana ping ping (Rm. 38 - 2) (ping = ambal; ping-ping = ambal-
ambalan). ,
b. Kaping kalih tuwin kaping tiga dhateng sakawan saengga sadasa (KT. 12/24
- 5) (kaping = tikel).
63
PANGAN
PINGGIR
Pirsanana: KALANG.
DHANDHAMARYA
Dhandham arya = wilujeng pinnanggih ing sampeyan (JZR 169 6)
DHANDHANG · - .
Dhandhang = dhangdhang.
Dhandhang tak unnekake kuntul (P.I, 398 _ 2) (dha dha _
diunekake
, , kuntul =ala dikandhakak, b .k)
e ect . n ng- gagak; dhandhang
DHEREKKAN
Pirsanana: TUNGGAK aksara g.
DHARAT
Nunten manycal sampun silem dharattan (BID. 249 - 7)- - dbarattan (wts
· ) ora
katon.
DHEKERI
a. Malang kadhak dhek-eri kaya Gupala (Kantj. 16 kaca 31).
b. Dhek kala samana (1001 N.I, 562- 6).
(dhek-ere/dhek-erildhek-iya = mbok manawa iya; maJang kadhak dhek-eri =
pethenthang-pethentheng katon urnuk; Gupala = reca jaga lawang).
DHATU
Kang munni ing Layang JZR. 34/21 Ian Layang JZ.de Hollander 7/10,
kadhatonne Ratu Jawa iku kang ditelad kadhatonne Bathara Endra, pratelanne
kaya ing ngisor iki (ditelad = ditulad = ditiru, diemba, diconto):
• Kori Ijo elor, timbanganne kori ijo kidul, saiki aran: Wiwara Priya
(wiwara = bolongan, Iawang).
• Kori Ijo kidul kang malebu marang Kaputren, saiki aran: Wiwara
Kennya.
• Kori Renteng, saburinne Sitinggil, kaprenah ing undhak-kundhakkan
kang dhuwur dhewe (renteng = rengka, rengat, benthet; Sitinggil =
papan kanggo pisowanan kang dhuwur ing saburining alun-alun).
• Kori Kamandhungngan, antaranning Kori Bradjanala Ian Sri Panganti
(Srimanganti = regol sanngareping Kraton).
• Kori Tremboko, sakidul Kori Patjikeran (patjingkaran = misah).
• Kori Sarasedja, ora kasebut ing Layang loro mau, kasebut ana ing
Layang JZ.I, 247 -2, Ian: PL.ll, 11 - 3, iya iku Kori Bradjanala Kidul
(sarasidja = kembang tunjung).
• Kori Srimanganti lor kidul.
• Kori Saleko sakidulle Kori Gadhung Mlathi (kori sleko = gapura kang
anjog ing d6saJnagara/lsp; gadhung mlathi = coraking iket wamane ijo
tengahane putih). . _
• Kori Sapit-urang, sawetan Jan sakulonmng Pagelaran (pagelaran -
paseban ing Sitinggil).
• Kori Widjil-pindho, prenah s_aent~~ng, undhak-kundhakkan dhuwur
kang (tumuju) marang Sitinggtl (WIJtl = regol, gapura, Jawang).
64
• Kori Wijil-pisan, saburinne irin ki
= omah gedhe; pangrawit = ka:m:; karo Bangsal Pangrawit (bangsal
• Kori Patjikerran, sakidulle Kori 8 :
Sitinggil. aptt-urang, sawetan Ian sakulonning
• Ko~ Pamurakkan, sakidulle Kori Gladhag.
• Kon Pamengkang, sakiwa tengennin p
ing ~wa tengene sitinggil). g agelarran (pamengkang = dalan
• Kon Mangoe, saburinning Sitinggil, kaprenah undhk-kundhakakan
kang ngisor dhewe.
• Kori ,Mangunkung' kang rna1ebu marang Kaputren saiki aran· K ·
Kradennayon
b (mangun-kung = sedhi d, .
enJng kas ' ·
engsem· manguntur - on
an~sal kang ana ~atu gilang kanggo palenggahan). ' -
• Ko~ Gl~dh~g, kon sapisan kang malebu marang alun-nalun
• Ko~ Gl~dh~ggan Kulon, kang saka Slomprettan. ·
• Ko~ Gle~e~gan Wetan, kang saka Bathangngan.
• Kon Gap1t, ptrsanana: Bradjanala.
• Ko~ Gadh~g Mlathi, saburinning Pamagangngan.
• Kon B~adJ~~la, ~tawa Kori Gapit, kang nepungngae dalan kiwa..
tengenntng Stttnggtl.
• Karang Kawidadaren, saiki aran: Kaputren.
• Dalem Prabayasa (AS. 240- 2), Prabayaksa (1001 N.I, 472- 4) utawa
Prabasuyasa (prabayasa/prabayeksa/prabasuyasa = dalem gedhe ing
Kraton).
• S~tinggillor kidul (sitinggil = papan dhuwur saburine alun-alun kanggo
p1sowanan).
• Wringin Kurung, kang wetan aran: Jayandaru, kang kulon: Dewandaru.
• Wringin Wok, wetan, sangarepping Pagelanan (paseban ing Sitinggil).
• Wringin Jenggot, kulon, sangarepping Pagelaran.
• Pendhapa ljo, saiki aran: Sasana Drawinna, dhek Kadewatan ora ana
(sasana := papan palinggihhan; andrawina = pista mangan enak).
• Pendhapa Gedhe, saiki aran Sasana Sewaka, dhek Kadewatan iya ora
ana (pasewakan = paseban).
• Pringgittan, saiki aran: Sasana Parasdya, dhek Kadewatan iya uga ora
ana (parasdya = niyatlkarep, papan rembugan bab niating Ratu?;
pringgittan = omah antarane pendhapa karo omah gedhe).
• Bale Wawatangngan, ing alun-nalun elor, saiki dadi Paseban Ian
patung e abdi dalemjaba (watangan = gladi tumbak-tumbakan;
patung = kramane: pacaossan = jaga). .
• Bale Marakata, iya iku Srimanganti wetan kulon, dhek Kadewatan dru
minnongka Pendhapane (srimanganti = regol/plataranlbangsal
sangarepping Kraton; marakata = jamrut/mirah). .
• Bangsal Angun-nangun, ing Sitinggil, sawetanne Bangsal ~~~
(angun-angun = galak, banthe_ng; bangs~ ~gun-angun . - bale
palungguhan kang kanggo mirsaru _ad~ banth~ng/kewan galak?, bangsal
witana = bale palungguhan kang dtpaJang-paJang).
65
• Bangs~! ~itana, satengahhing Sitinggil, saburinne Bangsal Manguntur
Tan~!, ~ng tengah benner bangsal, panggonnanne mariyem Nyai
Setom1; pusanana: SETAMA SETOMI (tangkil = sowan, seba; bangsal
manguntur = bangsal kang ana gilangnge palenggahhan).
• Bangsal ~an~wit, tengahhing Pagelanan iring wetan, pinnarakkan
Dalem yen nuJu adu-adu ian ngrempog macan sarta jumenengngan
Patih (ngrempog = ngremuk, ajur karana ketaton).
• Bangsal Manguntur Tangkil, sangareppe Bangsal Witana, pinnarakkan
Dalem yen nuju garebeg (garebeg = riyaya gedhe ing sasi Mulud, pasa
Ian Besar).
• Bangsal Balebang, ing Sitinggil sakulonne Bangsal Witana, dadi
sisihanne Bangsal Angun-nangun.
DHASARATA
Wonten Ratu pinunyjul sarta kocap, keringngan dhateng mengsahhipun,
mengsah wau sami suyud sadaya. Sang Prabu unggul-unggulling paprangngan,
sarta putus dhateng sakkathahhing puja, pantes anama Dhasarata (JZ.I, 318 - 2).
DHUSTHA
Pirsanana: WIDID.
DHEDHET
Dhedhet erawati wagyut (Hs. 50 kaca 11 ).
(dhedhet erawati = gumleger swaraning bledheg; geter pater dhedhet erawati =
getering prahara gumlleger swaraning bledheg; gyat = kaget).
D~D~S .
Kadalman iku upama dhe~es, sanadyan dirawattana .mg. ~ggonnan_ ' : :
peteng iya ora suda wantahhing ambunne (Oem.J.) (dhedhes wewangt
rase).
DHE~ Pan angedhem silulup dhasarring warih (BJ. 163 kaca 58) (ngedhem = lunga-
lunga ngolah-ngalih; warih = banyu). . .
b. Ngedhemma ana ing ngalas (WW. 55- 5) (ngedhem = lunga ses1ngttan).
DHEGAnELangt·ng ngadhegelle atinningsun yen kongsi ana cabarrira (1001 ~.II,

483dad-2)
(ngedhekel = mendhekel rasaning at1,· Jeng · · ke·1 banget·' cabar - ora 1,
wurung).
,
DHUNGKLEH .
Griya wau mawt kasukannan un edb gkl'h utawi panycurran (KT. 32/62 - 2)
(dhungkleh = sengkleh tumrap pang lsp).
DHANGDHANG
Dbangdhang = dhandhang. . WARNA (dhangdhang = gagak;
a. Pindha dhangdhang raraton; pus:;:ma ,
reraton = gegrombolan tumrap man )iw
tak unnekake dhangdhang, tegesse
bakal diwadullake ala(= ala 1 an
JENENG da kabeh (JW. 2 - 10) (sarayuda =
Lan sakanycannira jejeneng Lawang Sarayu
kongkonnan).
66
•
••
• • •
• •
•
•
JONTRA
a. Wong boten ngubengngake jontra ket k ,
n~~engake jontra ketekan wong edane=~e;:ng edan (JZ.I, 13~ - 5) (ora
uJan). yohan uwong banJur ngujar-
b. Lan saubengnging jontra wong bumi des . k ,
jontra wong bumi desa = wong kang as~
gonan kono).
mt
~~ ~beh (JW) (saubenging
0
sa a esa-desa sakupenging pang-
c. Janma salebetting Kadhaton ing Mandraka s . laku. .
. amt anut
(P .I' 153. - 8) (sa,1akw'sasolahJantrane = satindak-tanduke). Jantranmng manuk
d. Salaku Jantranne (Zamsp. L. Th.Maijer. 123 _ 7)
e. Milya lakujontra Katong (TA). ·
JARAN
a. Jaran rakittan kareta = kabiri (JW. 175 - 1) (rakitan = as
jaran). · pep angan tumrap
b. (djaran kerububan empyak
. . = kanji amarga wis tau ngalami )
sangsara .
adh
c. (omah saonuwunng Jaran = ngraman).
d. (jaran dhawuk =. lurik kang wamane dhawuk·, dhawuk -- abang/'Ireng/1sp
kecampuran putth tumrap ulesingjaran).
e. (jaran goeyang = aji-aji kanggo nggunani wong wadon).
f (jaran panoleh = aji-aji marahi ngolehake kasugihan).
JARIT
a. Jarit putih kang wus diwedel gampang kenanne diputih manneh, tinimbang
ambecikake ati ala (Oem.J).
b. (jarit lungsed ing sampiran = kapinteran kang ora dicakake mesthi bakal
ilang).
Kaping kalih, tiyang lampah makaten punnika amesthi kedah mawi jarumman
rumiyin, sarat ambucal yatra utawi raja brana (BTD. 468- 3, Ian: AP. 190- 9)
(jaruman = jomblang kang nggathukake wong lanang karo wong wadon dadi
jodho).
JRING
Jering = godhong jengkol.
Nitih rata jong bangun jring (Hs. 153 kaca 6, Ian: 207 kaca 6) (jong = kaya prau
gedhe, payung, tutup; rata jong wangun jring = kreta kaya prau gedhe wangune
kaya godhong jering).
JATI
a. Kumrosak: kaya udan narajang alas pajaten; pirsanana: SWARA.
b. Kinteki =alas pejaten (P.II, 26- 3) (kinteki = kintaka = layang).
JAWA
a. Pulo Jawi punnika kados pethi pasimpennan raja brana, pinten-~inten. raja
brana ingkang kapendhem, kadosta: emas, ~alaka Ian sapanung~llanrupun,
kantun mendhetti kemawon, nanging soroggtpun wonten salebetttng mannah
(Zamsp. L. Th.Maijer 102). . . .
b. Tiyang Jawi punnika kathak ingkang boten wtluJeng mannahhtpun (BID,
506- 11).
67
•
c. Awit wong omah ing kajawan-niku okeh . ,

maling (JZ.I. 90 - I2) (kajawan = tlatahh· mutawatme bah genni, kecu utawa
disewakake marang kabudidayan). tng wong Jawa, palemahan kang ora
d. Raden Bondhan Kajawan, tegesse: ibu wa dh k
JAWATA n an, angramaJawa.
Jawata ing Nawasanga (BJ. 58 kaca 5).
JAYADRATA
Ta~ing gel~ p~ika, ing tengah panggennannipun Pandhita D
kapenng panggennanmpun Prabu Jayadrata punnika ingkang dipun k runn(JZTia,
247 - II). ' re sa . ,
JAMAN
Aranning ~aman_kan~ ~unni ing Layang Letterkunde, de Hollander kaca 2I _ 2
lsp., kaya tng ngtsor tkt: ' '
I. Jaman Kukila, tegesse: manuk, dhek samana wong isih kaya manuk.
2. Jaman Buda, nganggo ~gama Buda, sarengatte Bathara Guru (sarengat =
angger-angger pranatanmng agama).
3. ~aman Roga, u~~a: Budawaka, nganggo Agama Buda, sarengatte Bathara
Endra, nagaranne tng Mendhang Kamulan = Gilingwesi.
4. Jaman Tirta, jaman bannyu, Pulo Jawa kenna ing banyjir, pecah dadi Setrat
sundha, pisah Ian Pulo Sumantra, kang jumeneng ratu Raden Makukuhhan,
jujuluk Prabu Kanwa, nagaranne ing Mendhang Kamulan ingelih aran ing
Purwacarita.
5. Jaman Rebawa = urang, simanning banyjir ing Pulo Jawa akeh sendhang
panycurran tuwin umbul, kang jumeneng nata Prabu Basurata ing Wiratha
(urang = rekata).
6. Jaman Rebawa = sebawa utawa: rame, kang jumeneng nata Prabu
Basukesthi ing Wiratha (sebawa = swara).
70 Jaman Purwa, purwanne tedhak Brama jumeneng ratu, ajujuluk Prabu
Palasara ing Gajahoya iya ing Ngastinnao
80 Jaman Ponyca Korala, ponyca = lima, korala = korawa, jamanne Pandhawa
Ian Korawao
9 Jaman Kerta, nganggo agama Pakuwan, sarengatte Bathara Wisnu nanging
0
isih Buda, kang jumeneng nata Prabu Jayabaya ing Kadhiri. 0
100 Jaman Dupara = mokal, kayata Ratu Baka ing Prambannan, saben dinna
mangan uwongo .
110 Jaman Mady~ umurre Tannah Jawa lagi setengah, kang Jumeneng nata
Ajisaka, ajujuluk Prabu Widayaka ing Mendhang ~am~ano . . 0
120 Jaman Teteka, kang jumeneng nata Prabu TeJ~ngrat, tng MaJapahit
K\llliUl, ngadeggake sayembara putrinne, ~keh para, raJa ,teka. . , =
130 Jaman Anderpati Kalawises~ anderpatt ~ ma!ekake raga,, kalawtsesa,
wiwitan susah wekassan bungah, iya tku Jumen~ngng~ ratu _~den
Kudalaleyan ing Pajajaran (anderpati =. nekad o~ sedt matt; kala- ptala,
wektu; wisesa = kuwasa; kalawise~ = di~was~ kang.ala). sa·ronnin
14. Jaman Srikaya Rajapati DewaraJa, ~nka~a - ra~ J~en;nJeru3ng rat!
kasusahhan, iya iku Raden Susuruh, raJapatt = ratu JtnunyJun
68
iya i~ Raden Haya~ Wuruk, dewaraja = ratu binnathara, iya iku Prabu
BraWIJaya Wekassan 1ng Majapahit (rajapati = pepati).
15. Jaman Kalawisaya Adiyati, kalawisaya = jumeneng ratu enggonne ngrebut,
iya iku jumenengnge Raden Patah, adiyati = mranata, jumenengnge Sunnan
Giri Parapen, kasebut Ratu Tunggul, mung mranata agama (kala = piala,
wektu~ wisaya = karep, pirantining pancadriya).
16. Jaman Kalajongga = ratu bodho, jumenengnge Sultan Pajang, ora kersa
nenelukkake (jongga = gulu, gadhung).
17. Jaman Kalaseti = ratu prawira,jumenengnge Panembahan Senapati Ngalaga
ing Mataram.
18. Jaman Kalisengara = kali banyjir, utawa: papa dadi mulya, jumenengnge
Sinuhun Mangkurat Sondhang Rowang ing Kartasura (sengara = wewelak
kang anjjalari wurunglcabar, prasetya ora bakal nglakoni, mokal, nglengkara
yen kelakonna).
19. Jaman Kuthila = kethek, jaman Surakarta, wong dhemen rerebuttan kaya
kethek (kuthila = wungkuk, ora bares, julig).
JIMAT
Begjannira kudu annemu totomba, oleh jimat paripih (Kantj. 127 kaca 10)
(limat paripih = jimmat wujud tembaga/mas/slaka blebekkan ana kang mawa
..-.
tulisan: = om).
JEMALA
Anjemalanni =mala (1001 N.ll, 192- 2) (jemala = gitik, gebug).
JAMBULW
Sira aja mulih-mulih yen durung oleh, kongsiya jambul wannen (BTD. 327 - 7)
(kongsi jambul wanen = ngantiya tuwa banget).
JAGAD TETELU . .
Awit sakathahhing dadamel ing jagad titiga mongsa wontenna mgkang nedhasst
(DW. 97 _ 9) Gagad tetelu = jagad raya: swarga, dunnya Ian naraka).
congkog, jagrag, kalenanljugangan n~bengt beteng; btttng- kekuwatanmng/

balunging godhong, kanggo balung, beteng).
(Indj.ll,
•
335/18) Gibar-jibur = banjur gumampang marga WlS tepung ct .
JIBUNG . , , rumaos remen tiyang estri, malah dereng nate
Ing nalika punru~ ~Ia dere:g . ( OO 1 N n 117 _ 5) (jibungan = kekumpulan,
ajijibungngan kahh ttyang ng stn 1 · '
jadhuman = lelungguhan omong-omongan).
JANGAN . . nt' 139 kaca 24), tegesse ora ml:yjanganni =: ora
Modar ora anYJanganm (KL J. .. tinne wong kang stnnokurrake mau
gawe jangannan, iya iku ~ra nylamettt tng pa
(njangani = nylameti bayt).
YEN (Krama: SAUPAMI) h S k rta Hadiningrat (JW. 129- 10).
yen saupami wonten bawa ura a
YUDHISTHIRA
69
Para Ratu kados ameksa dhateng Prabu Yudhisthira, sami matur: "Enggal
medalla ing paprangngan!" (JZ.ll, 72 -4 ).
YOGASWARA = YOGASWARI
Yogaswara iku aranning wong lannang Ian wadon, kang akeh mawa aksara
pungkasan a kanggo ing wong lannang, i kanggo ing wong wadon, sarta ana
kang nelakake aranning prenah~ kang akeh aranning bojo, annak utawa sedulur
tuwin liyanne iya ana, nanging mung sawatara bae, kayata:
• arimba, arimbi, sadulur, annakke aran: arimbaya.
• apsara, apsari (= dewa, widadara~ dewi, widadari).
• nareswara, nareswari (= narendra, ratu).
• raseksa, raseksi (= buta, raksasa).
• ditya, dityi (= buta).
• dasarata, dasarati (= anak lannag).
• dewa. dewi.
• diyu, dyani (= buta). .
• saradenta, saradenti = kekembarran~ ongkotbuta, angkatbuta = patih
jabajero (DW. 70- 12).
• wirakta, wirakti (= wira, prajurit).
• widadara, widadari.
• pisaca, pisaci (=wong cebol).
• jannaka, jannaki = annak (PS).
• mandyadara, mandyadari = annak (PS).
. • maruta maruti = annak (PS)~ lumrahhe: maruti, mung kanggo ~
' tembang tng
lagunning ""' kayata·· Raden Maruta, dad1··
· aranne, dh'ew~,
Maruti. b
• bremana, remanm, . padha putranne kakung .denning Bathara Endra (de
Hollander kaca 130) (= brahmana, brahmanl).
• bathara, bathari.
YOGASWARA Ian YOGASASTRA , .
I gasastra iku metu saka ing sutra ye lan sutra warn.
Yogaswara an yo i Ian e dadi ya; u Ian o dadi wa; kayata:
a. sutra ye: i Ian e dadi: ya:
• arimbi, arimbaya = annak.
• sri, sraya.
• swati, swataya.
• sapwanni, sapwanaya.
• kamale, kamalaya.
• sri~C, srikannaya. dad··1 kamale, kamalo, Ian: srikannC, srikanno; dadi
Nangtng mg PS mawa o, · ,
suiaya karo pathokkanning sutra ye.
b. sutra warn, u Ian o nganggo: wa:
• kuru, kurawa.
• kes~ kesawa.
• sambu, sambawa.
• pandhu, pandbawa.
70
• guru, gurawa.
• kanno, kannwa.
• danno, dannawa.
• banno, hannawa.
•, bintaro, bintarowa.
MU = NE
Ya pagemu (AP. 44- 4) (= ya, pagene).
MAU (ana ngarep)
Mau aku iya ora wanuh marang wong iku (Indj. II, 187/33).
Wau kula sampun matur (JZ.I, 346 - 8).
Wau mila kula matur (JZ.I, 111 - 8, Ian: 313 - 9).
Wau kang mejahhi (KT. 13- 1).
Ngupadossi jeram wau, wau kula sami nedha tiyang kakalih (1001 N.I, 468- 3).
. (mau!Krama: wau = wektu kang mentas bae, wektu kang kepungkur durung
suwe, kang mentas kasebutake, kang mentas kelakon).
MAHOSADI
Mahosadi, sanes: mahosandi (HS. 124 kaca 10); pirsanana: SAND~ATA
(mahosadi = mahosada = tamba kang mandi banget).
MANA
Dhuh papaggen Gusti, pamuwus mamannis, kaya saben mana (BJ. 160 kaca 39)
(= nganteppake surasa, mbangettake).
Pirsanana: PAKENNIRA.
MENNAK ,
Mennak Katyas sabalanne; pirsanana: ENNAK.
MINNAKALA
Minnakala = ula (JZ.II, 222- 15).
MANNIS JANGAN
Mannis jangan = kenningar (PL.I, 168- 3) (keningar = manis jangan =wit kang
klikan rasane legi Ian wangi).
MENNUR
Pirsanana: GADHUNG.
Ungelling paksi ingkang menycok ing kajeng Kannigara kados pangrengeng-

nging kidungngipun tiyang kasmaran (JZ.TI, 169 - 4).
MANCINGNGAN
Pirsanana: WANTING Ian PANYTJING.
MANDANG NGANU .
an
M dan g nganu (AP .n, 71 _ 10) (mandang nganu = banJur nganu, bareng
nganu).
,
• •
Panganggonntng Mantn yen t aA ·1 ng kamalingngan
, ana ing
. paran, reganne
. , 1·
kaanggerran: kens = 25 reya , tumbak = 15 reyal (JW. 76- 1),
angger gedhe.. , . .t ~ ak nanging reganne wama-wama, kayata:

(reyal = dhuwtt saemper nnggt P"'r
reyal batu = 24 wang = f. 2.-
71
•
•
r~yal jaran utawa reyal sapi = 27 wang = f . 2,25

reyal kebo = 28 wang =± f. 2 33 5
reyal pajeg = 30 wang = f. 2,SO
reyal pari = 25 wang = f. 2,085
MANASUKA
Samuna sukanne (KT. 65/127) (samuna = supaya samun, supaya samar, supaya
ora ketara, supaya ora katon; suka = bungah; manasuka = sasenenge dhewe,
, , ora
kanthi peksa.)
MENDHUNG
Aja mesthekake mendhung banyjur dadi udan, awit angin bisa nyimakake padha
sannalika (Oem.J.ID, 49- 3).
MENYJANGAN
Menyjangan ora tau kabottan anggawa sungunne, Iuwih prayoga isih bocah
kaweleg ing piwulang, awit piwulang iku bisa rumasuk dadi dhasar (Zamsp.
L. Th.Maijer, 60 - 6) (kaweleg = diweleg, diuja memangan).
AR
Manuk Mannyar utawa Tampuwa, pinnunyjul sapapadhanning mannuk.
Mungguh panggawenning susuhe: susuh iku kang digawe suwirranning godhong
ppring sarambut-rambut gedhenne, ingngannam rapet apindha dummadinning
kodrat. Sanadyan kenna ing bannyu udan, ora rambas manyjero. Lawangnganne
metu saka ngisor, mawa singgettan sabilik-bilik. Yen bengi nganggo damar
konnang, konnang iku ditindhihhi barang supaya ora bisa mabur metu. Gek
kepriye yen manungsa kalahha akal Ian taberinne karo khewan cilik, apa ora
keduwung olehhe tumitah ana ing ngalam dunnya (Sing.P. 209- 2) (bilik-bilik =
pepanthan gegolongan).
GSA I
a. Manungsa iku sinungngan budi lan iistiyar (TA. 9 - 1); pirsanana: KHEWAN
I
Ian KAT.
b. Manungsa nganggur; pirsanana: BANYU MAMBAEG.
MACAN db ' I
a. Sagalakkanne ya macan, mongsa kolu mangan marang annakke ewe

(BTD. 473 - 8). . . , I
b. Lir sima rebat daging (BTD. 537- 11) (hr = pmdha, kayadene).
MARASONYJA
Wismannipun ginnawa amarasonyja (Kantj. 54 kaca 46); Ngo~o: mar~ayoh,
utawi: tamu; Krama Inggil: maraseba, utawi: sowan {makhluk tngkang Wlsman-
nipun ginawa marasanja = keong).
MARGAINNA
Margainna = kuwadonnan. . . bo · bae konnen
Aku iya bisa metokake, ora lair teka mg m~g~nna, ~o:u makan).
ngilenni kupingnge kang kiwa (P. 80- 2) (margmna- guwa gar 'P
MAK
84
Mara mak Kyai, wetokna Gustimu (P.I, 2 - ). 11
MAKUK . And g Dhadhappan (MM. 37 -
Prabu Makukuhhan kirim sembah marang Rest on
11 ).
72
MOKAL
Barang ka~okallan ing ngatasse manun .
Allah (IndJ. ll, 166- 27). gsa tku ora kamokallan ing ngatassse
a. Pangandikanne Kanoieng Nab·1 Rasullolah· "W k · ,

mal~ssa weweh marang wong akeh!" (KT 20 1 ong ang wmnewebhan,
3_
, , bJ
b. Kapmg 18 Sapar, taun 653, kengserre

Madinnah, utawa taun 7320 etan
&m .
). .
, &Jeng Nabt saka Mekah marang
12). gnganne Prabu Iskandar (1001 N.ll, 128 -
c. Ingkang. garwa andika Nabi, sanga:

1. Katldjah, dewi,
2. Kapsah, dewi, = Joewarijah,
3. Kabibah, umi, = Kapsah,
=Romlah
4. Sodah, dewi = Saodah,,
5. Salamah, umi, = lndoem,
6. Soepijah, dewi, = Sawijah, •
7. Jennap, dewi, = Jennal,

8. Memannah, dewi, = Maemoenah
9. N gaisah, dewi = Ngaisah. '
(TA. 199- 14) (RD. 1896 No. 52)
d. Ingkang ~utra andika Nabi: wolu, kakung papat, putri papat:
1. Ibrahim, Raden, seda timur
2. Roekijah, Dewi, '
3. Kasim, Raden, seda timur,
4. Kaltoem, Umi,
5. Tahir, Raden, seda timur,
6. Tajib, Raden, seda timur,
7. Patimah, Dewi, pambajeng,
8. Jennab, Siti,
Pirsanana: TA. 192 - 4.
MUD
Pawehhe wong lannang marang wadonne, yen malarat, sa-emud; yen cukup,
karotenngah emud; yen sugih, rong emud (KT. 227- 10) (mud= takeran beras
sarana tangan loro digathukkake epek..epeke nyekodongldikuwungake).
MADE
Kapundhutta saraja-duwekke, samade-omahhe (JW. 13 - 5) (raja duwe =
barang-barang kang didarbeni; made omah =bale pomahan).
MADUNGDUNG
Madungdung katawengngan = kaalingngan ing liyan; madungdung (basa Kawi)
= liya; taweng (basa Kawi) = aling-ngaling (BJ. 96 kaca 6).
MITRA
Luwih ala duwe mitra bodho tinnimbang duwe satru wicaksana (Oem.J .n, 214 -
10).
a. Saking doh mataka¢nni (Kantj. 15 kaca 17) (mata-ka~n = kaya-kaya).
MATAKAPEN
b. Mata-kapen si Kidang pandulunnipun (Kantj. 136 kaca 13).
73
•
MATAPITAYA
Ki Djas~ponta k~g minongk:a pitayannipun Kangjeng Sultan (BID. 222 - 9)
(mata ptta = bapa btyung, wong kang dipracaya/dipitaya, mata pitaya).
MATENG
Kados pundi terangngipun ingk:ang Sampeyan wastanni tembung sasambuttan
wau?
Makaten, kadosta tembung: mateng, punnika lenggahhipun ingkang Jeres
wonten ing who-wohhan utawi olah-olahhan. Sareng dipun etrappaken dhateng
sannes, punnika nama sambuttan. Kadosta: tamparannt\ ora mateng; tapannt\ wis
mateng; rembugge durung mateng (JZ.ll, 68 - 17).
MUSA
Aturripun Musa: "Kawula punnika sinten, yen purunna dhateng Raja Pimgon?"
(KS. 88- 9).
MASRIK Ian MAGRIP
Masrik Ian magrip = wetan Ian kulon (TA. 31 - 1) (masrik = wetan; mahrib =
kulon).
MUSTRI
a. Lintang Mustri = lintang panyjer sort\ uta~: t\suk: .
b. Kartika mabangun, utawi: bangunning karhka = lmtang ppanyJer esuk.
MASJID DEMAK
Pirsanana: Demak.
MALAEKAT .
a. Malaekat mung sinungngan budi (TA. 10 - 1); prrsanana: GSA Ian
KlffiWAN.
b. Jabarail, Mikail, Israpillan Ijrail (TA. 8- 4).
c. Malaekat = jawata; pirsanana: GURU.
MALAH MANDAR
Malah mandar = setya ~_'1· . (P I 5 _ 7) (malah =
Kados boten annemahhi ttwas, ~alah mandar _!'mn~a:_ ·.... : dipeca/diweca =
luwih uga, kejaba iku uga, nangt~g; mandar- rna muga,
diblakani, diwaleliake, dikandharu kang bakal kelakon).
MELIK
Melik anggendhong lali (PW. 236 - 9).
MULAT · 64- 10). .
Mulat mara Sang Harjuna, lsp. (P.1, k edhaki nekani mareki).
.
(mulat = ngawasake, prayttna, ngati·ati '· mara = te e ny ' '
MLIWIS . .
a. Aburring paksi mhwts agog~longngan, swarannip
un kumrusuk kados prahara
nempuh ing wana P_ejat~n ~Smg.P. :e~ !ngulengngan, krebetting suwiwin-

2 7
b. Sakathahhing pekst mhwtuhs ~ab;gm. (S7ng.P. 198- 8).
nipun kados layar katemp tng
MEJAO
Mejao = sum~ar. _ )
Basa Melayu: Jauh = adoh (!Z.II, 229 16
(mejao = ngewuhake = merJao).
MEJANNI
74
•
Mejanni = pisungsung.
(mejani = opahan marang dhukun, Isp).
:rvfEJANANNI
Mejananni = nginna (Indj. IT, 315/4).
(mejanani = ngremehake, ngasorake).
MAJAMUJU
M~ in~ Layang Pasato~an (GCT van Dorp & Co., Samarang, 1887, 62- 2)
(maJa-ma.Ja = rada-rada~ paJa-paja = babar pisan).
YANG
Denne sapa kang angucap: Si Menyunnyang, bakal kenna genninning Naraka
(Indj.II, 9/23) (menyunnyang = ndhugal, kurangajar, ora manutan).
MIMIS
a. Kasangsang ing mimis (BID. 641 - 6) (sangsang = sumeleh, cumanthel;
disangsang = diselehi, dicantheli; kasangsang ing mimis = ora tedhas mimis).
b. Katulak deressing mimis (BID. 641- 2) (ketulak = ketampik, kabalekake).
MUMPANG KARA
Ana denne yen ana wong amumpangkara ing pradata (JW. 17/18- 1) (mumpang
kara = wani ndhaga/wangkot ing prentah, wani nglawan panggedhe).
G
I, babo, babo, tur mongsa kowe kendhitta mimang kadangnga dewa, ora.... (P.I,
68 - 7) (mimang = oyod waringin kang sok dianggo srana panulak bebaya
sarana dikendhitake; kendhit mimang kadang dewa = tansah luput ing bebaya
pangrenahhing satru).
MEGA
Pirsanana: LANGIT.
MANG
Pirsanana: WALONDA aksara b.
MANGKUNAGARA ,
a. Kangjeng Goesti Pangeran Adipati Mangkoenegara (UZ.I, 299 - 4); dhek
samana durung nganggo: Arja. . .
b. Kangjeng Pangeran Adipati Arja Mangkoenegara (LZ.I, 58 - 8), tanpa.
Goesti.
MONGSA .
a. Perangnganning Mongsa kaya ing ngisor 110 : .
dhestha (kaping sawelas) 19 A~~~ - 12 Mei
sadha (karolas) 12 Me~ - 22 Juni
. ) 22 Jum - 2 Agustus
kasa (kaptsan 2
Agustus _ 24 Agustus
karo 24 Agustus - 18 September
katelu 18 September _25 Oktober
ka~at 25 Oktober - 9 Nopember
kahma 9 Nopember _22 Desem?er
lanem 22 Desember - 3 Pebruan
kapitu 4 Pebruari - 1 Maret
kawolu 1 Maret -
kasanga - 19 April
kasapuluh
75
•
b. Lakunning mongsa kaya ing ngisor iki.

kasa, karo, katelu ·.
kapat kalima kannem : mongsa terang, ora ana udan
' '
kapitu kawolu kasanga : mongsa Ia bub, · ·
WI Wit ana udan
' '
kasapuluh, dhestha, sadha : mongsa rendh · k,
, eng, Wis a eh udan
C dr · · mongsa mareng udan ngarangarangi
c. an annJng mongsa kang munni ing Layang JZ IT 283, 6 k . .
iki: · ' - , aya mg ngtsor
1. Kasa: sotya murca saka ing-ngembannan, mangsanne o odhon an
padha gogrog, kakayon padha puthul. g g gng
2. Karo: bantala rengkang, mangsanne Iemah padha 1 (= bl
bengkah). ne a m egag,
3. Kat~lu: suta manut ing bapa, mangsanne Iung-lungngan padha nurut in
lanyJarran. g
4. Kapat : waspa kumembeng jronning kalbu, mangsanne sumber pepet (=
sumber ora metu banyu).
5. Kalima: panycurran emas sumawur ing jagag, wiwit tibanning udan.
6. Kannem : rasa mulya kasuciyan, mangsanne who-wohhan sumedheng.
7. Kapitu: wisa kentir ing maruta, mangsanne akeh lelara.
8. Kawolu: anyjrah jronning kayun, mangsanne kucing gandhik (anyjrah =
sumebar wrata; gandhik = jejodhowan tumrap kucing).
9. Kasanga: wedharring wacana mulya, mangsanne gangsir ngenthir, gareng
ngereng (wacana = gunem, tembung, ujar, clathu).
10. Kasapuluh: gedhong minneb jronning kalby, mangsanne khewan meteng.
11. Dhestha: sotya sinnarawedi, mangsanne manuk padha ngloloh.
12. Sadha: tirta sa.b saking sasana, mongsa bedhidhing (sah = pisah, pedhot,
pegat; bedhidhing = mongsa adhem, ketiga ing wayah bengi).
MANGLA
Mangla (basa Kawi) = manycah, nglaranni.
a. Sapuputting cariyos, Sang Pangeran amanglah mannohara dhumateng Sang
Putri (1001 N.ll, 533 - 11) (manglah = sesambat, ngesah; anohara =
memalad, ngarih-arih, nengsemmake). . .
b. Manglah anutuh driya (Rm. 499- 7) (nutuh = nyrengem, nyalahake; driya =
ati, tuking pangrasa).
GE
Kageyan = kakehhan (DW. 39- 8). , .
Kageyan = age-age (Rm. 315 - 8) (geyan = enggal, gage, nkat).
GENNI . . al akin
a. Ing mongsa katiga, wayah bengt nuJU petengng~, alang-n~ ang ~
saubengnging gunung bareng kaobong, urubbmg ge~t mratannt,
wayangnganne tumiba ing beji, katon kaya se~~a genru; utawa: kaya
. .
urubbtng genm nar
aka J·ahannam (PL I
·' 31 - 5)
," (beJt = blumbangan kanggo
,
, .ah
Ie1angen; _ kanggo pepisuh padhane keparat ).
J anam - . · b · grusakake samubarang kang
b. Lesanne wong pitennah tku upama genm, tsa n
cedhak (Oem.J.I, 51 - 3).
GENERAAL
76
a. Kangjeng Tuwan Ingkang Wicaks 1 .
11). ana ttnang Gurnadur Jendral (JBR. 315 -
b. Kaya K_umendur angnga-Jawa (DW. 97 _ 12
ngabaru saradhadhu). ) (kumendhur = penggedhe, kang
c. Gusti., kawulla ngaturraken tabennipun Kaki G ,
PanyJ.enengngan Dalem (BID. 330 _ S). umadur Jendral, konyjuk ing
d. Kanrueng Tuwan Ingkang Wicaksana J h
saking Bintang Ageng ing Nagari Nederla: ;::nes ~anden?os, Kumendur
Jendral ing Nederlan Inddiya (J.Br. 335 _7) der Lttnan Jendral Gubrenur
OO~A ·
Gandanning kawruhhe kalahirrake dennin aku ·
271 - 14). g tng saenggon-nenggon (Indj.ll,
I
GE~ERA
Warna sarta aranning gen~era ing Surakarta dhek Jaman Kunna munni ing
Layang JZ.IT, 288- 3, kaya tng ngisor iki: '
Ireng ciri ~ethek putih nyekel pangnging kayu wringin: genderane Abdi Dalem
Wadana Sewu.
lreng ciri wadung, pethel Ia~ tatah: genderanne Abdi Dalem Wadana Kalang
(wong kalang = gegolongamng wong kang kuna-kunane ora tetep padunung-
ngane).
Ireng ciri buta cengkah karo kethek putih: genderanne Abdi Dalem Wadana
CJ:ladhag = ngarep (gladhag = tumbak cendhak dianggo mbeburu, wong kang
ptnatah nindakake angkat-junjung ing pakaryanning nagara, abdi dalem bau alus
kang nindakake angkat junjung).
Alas kobong, tengah abang, pinggir ireng, tanpa ciri: genderanne Abdi Dalem
Wadana Kaparak (keparak = diadhep, disowani).
Kembang teleng, tengah biru, pinggir putih, tanpa ciri: genderanne Abdi Dalem
Wadana Bumi (wong bumi =wong kang asli asal saka ing sawijining panggon-
nan ).
Tiga wama, abang putih Ian biru: gendera ing Kapatiyan.
Pare-annom, iio lankunning, ciri cakra: genderanne Abdi Dalem Prajurit jero.
Genni roga, t~ngah ireng, pinggir abang, tanpa ciri: genderanne Abdi Dalem •
Wedana Gedhong (roga =lara).

Gula klapa, abang Ian putih, ciri cakra: genderanne Abdi Dalem Prajurit Jaba.
Bangun tulak, tengah putih pinggir abang, tanpa ciri: genderanne Abdi. Dalem
Wadana Gedhe Ian Panumping (tulak = mbalekake, nan~lang, namptk, ul~~
irang kacampuran putih tumrap pitik; tamping = aling-almg, punggawa puhs1
desa).
GUNTING
Suduk gunting tatu loro (P.II, 95 - 9) (suduk gunting tatu loro = nandhan~
kasusahan rangk:ep-rangkep mangro matelu; mangro = cawang loro, rangkep,
mratelu = cawang telu, telu pisan).
GANDHOWARA -4) (badhong .
= blt~bekan rerengganrung
a a
B b dh ong gandhowara (pw . 210 . . )
dhadha; gandhowara = wanguning sumpmg rerenggan kupmg · .
GANDiffiNGNGING TEMBUNG
77
•
•
Gandhengnging temb~g ~ang kanggo paclathonne wong Jawa ing Surakarta,

sanadyan durung paJa-p~a nyukuppi marang Saananning tembung kabeh,
nanging wis lowung kenna ginnawe lantarran marang panggawenning ukara.
Awit wong gawe ukara yen kuwalik etrapping pamasangnge marang
gandhengnging tembung, iya ora apik, utawa kuciwa. Kaya dene para tuwan
kang lagi sinnau marang tembung Jawa, tembung: sennen-kemis, padha bae
karo: kemis-sennen. Ing-ngatasse para tuwan mau iya ora kuciwa awit dudu
tembungnge, sarta lagi sinnau. Balik wong Jawa apa bisa duwe santollan lagi
sinnau? (santolan = sangsalan/wewaton/alesan kang dianggo nyacad utawa
memoyok). Mungguh kang wis tinnemu, kaya ing ngisor iki:
annak putu,
annak bojo; pirsanana: garwa putra,
endhek dhuwur,
enthong irus,
adas pulasari; clathuning dhukun: adas pulawaras; (adas = tetu~an wohe
kanggo tamba, lenga, lsp; pulasari = bumbu craken kanggo Jamu),
esuk sore,
hawa nepsu,
ala becik.,
adhem pannas,
uyah asem,
uyah trasi,
agal-lalus,
eblis lannat,
abang ireng,
abang putih,
abang biiru; ngabang bironni (JZ.I, 150- 10),
nabi wali,
cukeng rengkeng,
•
cambah kumengt,
cabe cengkeh,
cabe lempuyang,
_
cabuk: rambak (cabuk - WlJ n .. e kang wis
, dipipit dijupuk lengane),
canggah wareng,
•
rinna wengt,
ratu patih,
raja brana,
rama ibu,
rebo setu,
rongga demang,
kunnir enyjet,
kunnir asem,
kinnang rokok,
kenthang kimpul,
krama ngoko,
kaki nini,
78
kakang adhi,
kidang menyjangan,
ketan kolak,
ketan srikaya,
katiga rendheng,
kasur guling,
kasur bantal,
kiwa tengan,
kalah mennang,
klasa bantal,
kluwak kemiri,
kupat monyjit,
kupat gudheg,
kupat blendrang (blendrang = lelawuhan)
kembang horeb,
kebo sapi,
kobis bonycis,
kethuk kenong,
doh cedhak:,
dinna pasarran,
dandang kenyceng,
dringo bengle,
duka cipta,
dom bolah,
tai uyuh,
turuk peli,
tukar padu,
tuwaannom,
tulah sarik,
tape empog,
I
tapih kemben,
tumbar trawas,
tumbar jinten,
tumbak keris,
tumbak bedhil,
sennen kemis,
sendhok porok,
sandhang pangan,
sendhang panycurran,
sunthi kenycur,
sudra papa,
sledri kapri,
salam laos,
- e eh kang ora ana gunane/muspra),
sega urug (-paw w . ak
sega tw ,
sega uyah,
79
• •
• •
sega sambel,
•
. . segaJanga~
soga tmgt (soga == aran klikaning uwit kanggo ngabangjarit; tingi == aran
babakan kang kanggo ngadoni soga).
sugih meskin,
sabuk klambi,
uwi gembili,
wadana kliwon (== lurah ing padhukuhan sangisore bupati),
wedang panganan,
weta.n kulon,
wiwittan Ian wekassan,
lannang wadon,
londa cinna,
linta.ng rembulan,
lor kidul,
laki rabi,
ladha pindhang (ladha = mrica; pindhang = lelawuhan),
lumah kureb,
lombok terong,
legi gurih,
pen mangsen,
pannas perih,
pannewu mantri,
pondhong pikul,
• • •
panYJang ptnng,
pucuk unnem (unem = bumbu craken), ,.
purwa duksina (= wetan karo kidullwiwitan Ian pungkasan; ora ehng purwa
duksina = bingung, kuwur, semaput),
purwa madya wusana,
pete jengkol,
putra wayah,
putra putri,
pasa mulud,
pelem kuweni,
podhi sari (podhi = tur~; sari= pathi),
pedhes astn,
padhang hawa,
padhang peteng,
dharattan lauttan,
jae sunthi (sunthi = aran empon-empon),
jaka prawan,
jaksa pangulu,
jadahjenang,
jambujeruk,
jambe suruh,
jabajero,
80
• •
•
•
•
j ungkat suri,
mandheg tumolih,
mrica pala, •
meremmelek
mur mak daging, saka: mur, mak Ian daging (~ur = menyan, mak = bangsane
ganda rukem).
Mati urip,
mas inten,
mas picis (pi cis = dhuwit I0 sen),
malam lanyceng (lanyceng = malame tawon lanceng kang getas),
mangan turu,
•
mangan ngtnum,
gantung siwur (= urut-urutaning turunan unggah utawa mudhun pitung turunan),
gendhon rukon (= atut runtut nggonne jejodhowan),
gendhong mikul (= anak lanang tampa waris 2 bageyan, anak wadon I
bageyan),
gandhi mesoyi (gandhi = palu, mesayi = klika kanggo bumbu utawa jamu),
garwa putra; pirsanana: annak bojo,
gropak senthe (= urut-urutanning turunan kawolu),
gotong royong,
gula asem,
gula teh,
gula bubuk,
gedhe cilik,
gedhen tomprang (tomprang = totohan sajabaning toh kang wis tamtu),
gedhang ayu suruh ayu (= sesajen kang pepak banget),
godhong kayu,
gempollerc~t (gempol = aran wit/jenang; leret = palangan wod kanggo gocekan,
sarana),
gambir jambe, gambir bako,
gabug aos,
bau suku,
benyce tuhu,
bendha laos (bendha = aran who),
beras pari,
brambang lempuyang,
brambang lempuyang,
budi hawa (budi arda = pepenginan),
bata watu,
botor gedhawung (botor = isi kecipir),
bapa biyung,
beja cilaka; pocapan: .begja cilaka,
bumi lang1t,
bebek pitik,
bebed iket,
bathik lurik,
81
•
•
•
bongko pelas,
ngisor dhuwur, •
nguyuh ngising; pirsanana: tai uyuh.
G~tng abang pindha gunung kobong; pirsanana: W ARNA.

b. Dhuwit pagunungngan. (JW. 165.- .4).
c. Wong pagunungngan tku rosa ttmmbang wong ngare (Bloemlesing 107- 2)
(ngare = palemahan kang rata kosokbaline pagunungan).
d. kerubuhan gunung = nemu kesusahan gedhe).
e. ketepan ngrangsang gunung = njangka prakara kang nglengkara~ ketepan =
bunderan saka salaka Ian sapanunggalane kang cilik-cilik kang sumorot
kanggo rerenggan ing klambi).
f (kejugtugan ,gunung menya~embang = nemu kabegjan gedhe).
g. (ngontragake gunung = panbasan kanggone wong asor/ringkih bisa ngalah-
ake wong luhurlkuwasa).
GIRl
Kang busana .rekta pindha giri pawaka~ pirsanana~ WARNA (rekta = abang~
pawaka =gent).
GURU
Bath~a guru ka~gngan karsa nimbangngi kuwasanning Allah, kayata:
bale ngaras kurst (aras = dhampar) : bale marcukundha
swarga pirdos : swarga loka
yumani (= naraka) : kawah condra dimuka
naraka paelul : blegdaba
wot siratal mustakim : wot si ogal-lagil
malaekat : jawatha
(MM. 12- 10)
GURUNADI
a. Lab angkuhhen tuwanggana gurunadi (Rm. 279 - 1) (angkuhen = direngkuh
kaya; tuwagana = utama, wekel, tetuwa, pinituwa; · = guru, guru
laki).
b. lnggih, kula rengkuh gurunadi kula (P. 73- 11).
Gurunadi (basa K.awi) = guru batin, utawi: linuwih. I
c. Guru bakal guru dadi (DW. 157 - 7); pirsanana: PENNI (guru bakal guru dadi
= barang-barang kang isih wujud bakal karo kang wis dadi dandanan dianggo
bulu bekti utawa tukoning panganten).
d. Gurnadur Jendral; pirsanana: GENERAAL.
GIRILUSI
Giri lusi janma tan kenna inginna (P.I, 200 - 9) (giri lusi janma tan ke~ ingi~
= senadyan katone asor uwong iku ora kena diina; giri = gunung; lust = kahs,
slamet ing bebaya, luput ing bebaya).
GURULAGU
Watekke wong Jawa, yen calathu utawa kikidungngan apadene dodol~nan, ing
sabisa-bisa ngnaggo guru Iagu (= dhongdhinging swara ing ~ekasarung pada).
Sanadyan sajronning padu, ora lali marang p~ganggonne guru lagu m~~
amarga saka lanyahhe (= kerep nindakake, pakuhnan), ngant ora sumurup Y
82
•
calathune mau nganggo pranata becik. Ka ata· .

ka~a br~bang, sapanunggallanne. Y · dikethok kaya lombok, dirajang
Wtjudde kang wis kanggo in -n ak'h,
tinunggallake karo pethikkan t!y! ~al :a sa~tara kang wis tinnemu,
guru lagu bae, kaya ing ngisor iki: g o a Panbasan mung kang nganggo
anneh
' . aneh nyruweteh karo wong akeh
bebudenmng wong kang ora m~akat diaranni mengkono (nyruwe = nacad,
maoru, ngaruh-aruhi)
annak
a~k molah bapa kepradah (JZ.ll, 76/2)
(nemahi sangsara marga saka kalakuwaning anake)
(bapa kasulah anak kapolah = anak kejibah ing prakaraning bapake kang wis
ajal)
enycok
cegrok, ringkessing tembung: menycok mak cegrok
enycik
enycik gogik, pamada marang enycik (= wong cina)
endah
ora salah endah
= ora pati becik nanging kepilih
entek
entek amek kurang golek
wong padu kang nganggo nosot-nosottake ora uwis-uwis sarta solan-salin,
diarani kaya mangkono (nosotake = ngunek-unekake, misuhi)
entut
a. entut berut
(kanggo misuhi amarga ora seneng utawa ora sarujuk)
b. ngentut ora patut guyu ora payu
wong kang ora kabenerran sapari-polahe
c. diturut kaya entut
wong duwe calathu molah-malih
endhek
endhek erek dhuwur kenycur
unninne bocah golek laron abur ing wayah esuk, pangarep-areppe cendhekka
aja kongsi ngungkulli dhuwurring (wit) kenycur
annyar
annyar kennyar-kennyar
= annyar banget
irit
sirre ngirit-irit, dadi ngorot-orot
kang ceples ngibaratte wong duwe gawe, we~g kabut~e diarah
sathithik-sathithik, wusana kalumpukke malah dadt akeh.
•
treng
ireng thuntheng
= ireng banget
83
•
•
.
\
iket
ptng seket buntet
ngibarat wong semaya rambah-rambah cidra
adi
. - adiguna, adiga~g, adigung (JZ.ll, 6-32, 33 ian 34)
(adtgang - ngendel-endelake enggone rosa/kuwat/digdaya· ad· = d 1
d 1 k , k luh ,. . ' tgung ngen e -
en e a e a urane, adtguna = ngendel-endelake kapinteran!kaluwihane)
ati
~ti bengkong oleh onycong (JZ.ll, 158 -57)
(onycong = urubbtng obor/oncor; ati bengkong oleh oncong = wis salah malah •
oleh oncorran)
atut
atut runtut
ngibarat sadulurran rukun banget (rukun anggone jojodhowan)
itil
itil jengil
iki celathu kasar sarta saru, wong kang wis oleh pengajarran ora gelem calathu
mangkono; nanging ngerammake wong kang wis oleh pangajarran isih bisa
calathu: turuk bawuk, peli gedhe, konthollandhung, yen nuju ngudang marang
annakke; bok mennawa kagawa saka adatte wong Jawa, bocah cilik akeh kang
wuwuda ( itil njengil konthol ngaceng = tembung saru ngarani wong kang lagi
birahi kanggone wadon Ian lanang)
utang
utang selang = utang silih
asu
a. asu abang kalung uwang bisa nunggang
ngibaratte wong palanyahhan, sanadyan dikareppake marang wong
sabarangngan, anggerre dibayar iya gelem
b. rindhik asu digitik
tegesse: rikatte ngukngkulli playunne asu digitik
c. galak kaya asu mannak
ngibaratting wong wadon lantap, diupamakake mengkonno (lantap = dhemen
padu)
esuk
sakesuk jepluk •
tegesse: nganti entek esukke, utawa: wts awan
uwur
ora uwur ora sembur . .
n 'barat won tuwa kang ora tau weweh Ian ora tau P.•tu_tur ~c~k
gt g bur= ora gelem melu ngrembug sathithik-thithika)
(ora uwur ora sem awak
wak pendhek budi ciblek (JZ.ll, 162- 67).
a. a uk .1.k. wak pendhek budi ciblek = wts asor utawa
(ciblek = aran man ctl 'a db · )
pawakan ora pakra tur bo o ptsan
b. awak ewek abot awakke dhewek
84
tegesse: luwih perlu nyukup awakke dhewe dhi ~., . . b . ,
. s~ ttmm ang gtnnawe nyukup
maranghyan
owuk:
owuk owi owuk owa, oma~ cilik pager bata, ronyce ronyce kembang pace,
Jothakaku bocah kae
unninning bocahjothakkan padha bocah (owe= mbeneri awoh; owuk =
wurung; uwa = sedulur tuwa bapake, dietogake; uwi = aran pala kependhem) .
•
twat
kewat dhradhat
banget kewat (kewat = gumedhe, ngewak-ewakake)
oweI
owallawil owel (JZ.II, 162 -70)
(owal-awil = oklak-aklik arep pothol; owel = eman)
ala
ala ketara becik ketitik
wis tembungjarwa
ila
ila ila ujarre wong tuwa (JZ.II, 6 - 31)
(ila-ila = wewarahe para leluhur kang kudu diestokake; ila ila apa = kenaa ing
supatalkanggo ngantepake benering guneme)
ilu
ilu ilu kapilayu, utawa: kapiluyu (JZ.II, 8Y2- 37 Ian 36)
(mung manut ombyaking ngakeh)
ula
a. ula ula dawa (JZ.II, 7 - 38)
b. dawa kaya ula
ngibarat wong caturran kang ora ana pedhotte
ulat
a. ulat madhep ati arep (JZ.II, 84- 38)
(madhep = seneng marang, karem marang; ulat madhep ati arep = wis kapengin
banget).
b. (angon ulat ngumbar tangan = ngawas-awasi polataning liyan arep
nyenyolong)
opor
opor-opor bebek mentas saka awakke ,dhewek (!Z-~, 7,- 43)
(bisa kalakon kang disedya saka rekadayane dhewe)
apik
apik kemripik nanyca~g kiri~ (JZ.II, 164 -74)
(katone apik-apik bae nangtng nytmpen karep kang ala)
epek-kepek
golek karo epek-kepek (JZ.II, 135- 372)
(ngemis?)
apes
apes balebes = apes banget
idhep
kedhep lerep
85
•
•
•
•
•
•
•
•
ngibarat wong bebojowan kang lannang wedi k ,

tuhu, miturut teluk n . _ . mar~g ang wadon (kedhep =
' ungkul, ler~~. - stdhem, srrep, mendha, lerem)
.. , ., . !J!
IJen kejen-kejen = tanpa rewang pisan-pisan
••
••
!lQ
lJO royo-royo
ijonning godhong; pirsanana: WARNA
•
a1ur
a. ajur kumur-kumur, utawi: ajur mtilnur = ajur banget (ajur nganti lembut,
remuk babar pisan)
b. bisa manyjing ajur-ajer; pirsanana: AJUR Ian ATER
•
Ulllf L
kojur kelantur-lantur kecegur sumur

wis tembungjarwa
' .'
e1et
•
ennak ejet nemu rondha nuntun pedhet
uran-nuranne wong desa (ejet = enak)
•
aJeg
sajegjumlek = salawas-lawasse
eilek L
(ejlek eler = bola bali teke, bola bali ngucap: takon, njaluk, lsp)
uyah
digebyah(kaya)uyah
ngibarat nyuwiyah marang wong dipadhakake kaya wong sabarangngan
(dicaruk banyu, diracak, dianggep padha bae)
ayem
ayem guyem pitik walik jaga malem
ngibarat wong kang sarwa kapennak
eman
eman-neman ora keduman
ngibarat wong ngemi-emi barang wusana ilang
ompong
,
ompong geyong
madanni wong ompong
•
1ga
ora iga ora kunyca (JZ.ll, 153 - 30)
(iga = balung ragangan dhadha; kunyca = klembrehing pojoking dodot)
abang
abang brannang = abang banget
pirsanana: WARNA
ubeng
mubeng gayeng
ngibarat wong kang ora tau neteppi ubayanne (ubaya = janji, kasaguhan)
nagara
nagara mawa tata, desa mawa cara (JZ.ll, 14- 85)
cohung
86
cohung ora gombak ora kunycung 1 kunn I
a e kaya tumenggun ·
Iongan anggeppe ka a p I g, oraJogan ora
(cohung = unine ayam merak, ayam mer~· a~geran I
' ngtbaratak:e wong kang umuk

banget)
•
ctnna
. . a. cinna lele bang buntutt ~
madanm marang ctnna olehhe n ku . e
b (keleb . ganggo cu songa abang (songa = bolah sutra)
. . . ~n ctna gundhulan = kena ing apus)
c. (cma dtedoh dom = wong pinter dt.umuki kaptnteran)
.
cundhuk
durung cundh~ a~andhak (JZ.II, 191 - 227)
(durung mangertt Wis.melu-melu udhu rembug)
. coctcoblong
coctcoblong sega liwetjangan terong
(tembang) dolannan
I
cece
f
I f f
, a., cec:. rnawe: pannacad mar~g wuju~ ala (remeh, sepele banget)
b. cece b~ce~ pannacad marang wu~ud ala (cecel bucel = asor, remeh, sepele)
c. coco meyo. pannacad marang WUJUd ala (kaya cocomeyo = ora nganggo tata
krama).
• •
ctn
. ciri wanyci lalai ginnawa mati (JZ.ll, 97/96)
(lalat = saradan, kamanuhan; ciri wanci lalai ginawa mati = cacad sarta padatan
ala ora bisa ilang nganti tekaning pati)
coro
awak ketiban coro, wis ala ora kanggo
pantuh marang awakke dhewe gonne tansah ora kebenerran
curut
kacurat-kacurut (JZ.ll, 180/164)
(nganggo dhuwit akeh kang ora temanja)
• •
COWlS
criwis cawis (JZ.ll, 16/95)
kang ceples manneh, ngibaratte bekel desa dipundhutti dhuwit marang lurahhe
patuh nagara, yen kenna, pinnadonnan aja kongsi bayar, yen ora, wis dicawissi
(bekel desa = wong k:ang ngurus palemahane lurah patuhllurah tabon/priyayi
kang nggadhuhake kalungguhanne marang wong cilik; bekel = pangkat
andhahane Iurah, sebutane lurah desa/lurah padhukuhan)
ceko
a. ceko mbrengkelo; watek
(nggegegi panemune dhewe, ora nggugu ujar)
b. cekoh regoh (JZ.ll, 16/96)
(wis jompo sarta wis ora bisa ngglawat)
cekek
cekek krewek = wong lara; dialusake: iya krewek . .
(cekek = lara watuk sing ora ngetokake riyak; krewek = krowak sathlthik)
cekuthu
87
•
cekuthu-cekuthu pakannamu tai basu, aku db , ,

( ku h ku ewe sarang madu
ce t u-ce thu = klekar-kleler; ka~ggo madanni wong kang klelar-kleler ora
stgrak)
cukeng
cukeng wrengkeng (JZ.ll, 174/128)
watek ngukubi panemune dhewe)
catur
ana catur mun~, ana bapang sumimpang (JZ.ll, 3/7 Ian 4/17)
katelahhing basa dadi: ana bathang sumimpang
(bapang = papan k~ggo tetenger utawa pituduh; ana catur mungkyr ana bapang
sum1mpang = ora mredulilmaelu guneming liyan)
calarat
embat-embat calarat (JZ.II, 50/46)
(clarat = klarab, cleret gombel, sabangsa cecak kang bisa nylorot antaraning
wit-witan; diembat-embat = dientul-entul; kulinaning klarab yen arep mlumpat
nylorot kaya ngentul-entul pang kang dienggoni banyur dianggep ngentul-entul
pange amarga ora percaya kekuatanne pang mau)
calak
a. calak cemplak
ngibarat wong usul calathu ing pajagongngan ora kabennerran dadi malah gawe
kembanne wong cecaturran (calak = lancang guneman, ndhisiki caturan;
dicemplak = disentak, disengol)
b. calak cangkol kendhali bol cemethi tai (JZ.ll, 99/101)
(wewadan kanggonne wong kang wateke lancang guneman tanpa pikir)
cilik
a. wong cilik ongkak-angkik, panganne sathithik, gawenn iklik, ora lali digitik,
ngibarat bedanne wong gedhe Ian wong cilik
b. cilik menthik = cilik banget
c. (cilik gandhik = cilik nanging atos/sembada)
d. (cili guthi = pacelathon kanggone kang ciliklremeh banget)
calulu
nyalulu nerwelu (JZ.ll, 128/318)
(= tjula-tjulu/tjlila-tjlili kaya terwelu kesasar mrana-mrana)
eeleng
a. celeng gotheng
ngaranni alanning wong luwih sa_ka cel,eng, awit ,celng goten~ ~ku asor
tinimbang Ian celeng liya-hyanne, wulunne a~ang tur ctlik
b. (cedhak celeng boloten = sesrawungan karo wong ala tku gampang ketularan)
capeng
capeng krenneng ,
kkanning tembung: karenneng-renneng, tegesse:
mennawa: krenneng, saka rusa kak , k )
ak , otot (kareneng-reneng = katon ngeto e arosan
capeng = ngenycengng e
cempa
dan a barat dawa tak kirim dowa besuk pasa, ya
a. cempa, ce~pa, ngu,n gnfangnga barat gedhe tak kirim tape besuk wage,
cernpa· cernpe,cernpe,ngun ~
' ~cern~.
88
•
iki unninning bocah ngundan an · , .
. g gin yen nuJu ngundha layangngan (cempa =
aran pan kang tanpa wulu; dowa = donga)
b. ce~pa, ~ow~, pakanamu dara, rowa, cupu bendhe dhe dh, dh ' A
we we we bong keceb . . , , e, e, rowa rawc,
' ' ' ong, Ja~~e Jaran bopong, sing nunggang dhunuk
. .dhuplong, Jeggennong, jeggegung
tki dolannan sindhennanning bocah
•
cempe
ptrsanana: cempa aksara a
cumpli
cumpli duduh sapi ennak legi sapa kari, dadi
dolannanne bocah desa
ceg
ceggemeg = nyenyekel banyjur ditekem ora diculcullake
cebol
a. cebol dhondhol
wadannanning wong cendhek diupamakake luwih cendhek saka wong cebol
b. (cebol nggayuh lintang = wong kang duwe jangka prakara kang mokal-
mokal)
c. (cebol kepalang = yen ngadeg cendhenk nanging yen linggih katon
dhuwur tumrap dedeg piadeg)
cingkluk
cingkluk naruthuk = ngemis mrana-mrana
racak
a. racak mendhak kenni mati
japanne dhukun nyekokki bayi, cekokke nganggo ditutullake ing tungkakking
bayi kiwa tengen, banyjur embun-nembunnan, iku lagi dijamokake (racak =
meh kabeh padha; mendhak = mudhun, suda; kremi = cacing llembut ing usus
dubur)
b. anggalak racak (JZ.II, 91/69) (nggegalak racak = nenangi kareping wong
kang duwe sedya ala)
riti
cekak:aning tembung: mari-mari yen wis mati (wis jarwa)
rewel
rewel gotel = rewel banget
ruiak
•
pirsanana: sentul
,
reyong
a. reyong-reyong wong gendhong lakunne dhoyo~g . .
senggakkan uran-nuranne wong Samarangan (r~rey~n~an = wtra-wtn nggawa
barang kang abot; reyang-reyong = WIT~-~ nggegotong).
b. reyong-reyong balung lumbu Jare lompong
seggakkan uran-nuranne wong Samarangan
rampek
pirsanana: kethek
kennes
a. kennes ora etbes (JZ.ll, 179/157)
89
(kenes = kema~; e~hes = bisa; wis jarwa)
b. kennes mendes = kennes banget
. kwrullng
a. ~n~ n~m~ giring =. kunningnge kaya temu giring
b. kunrungJekinrung; utaWI: menycenning = kunning resik
kuncung
kunycung kongsi gelun
ngibarat kasepping panganti wi~t. bo~~h nganti tuwa (wiwit kuncung nganti
gelung = WlWlt cthk nganti diwasa)
kandhut
dikandhut mrucut, digembol mrojol
dolananning bocah (= tansah kelangan bae)
kendhela
kendhela ewa ewa, berkutut kalingngan mega, kothekkana gendhongngana,
kendhela padha sareya, cece bonyce, cece bonyce, penycokkamu kayu pace, cok
cok benycok, cok cok benycok, penycokkamu kayu lombok
iki unninne bocah golek kendhela mung sarana dienycub bae, ngentenm iberre
yen wis menycok sarta winnatara yen wis turu (kendhela = kinjeng gedhe; cece
buce = asor, sepele, remeh; bencok = bangsane kodhok kang manggon ing wit-
wittan)
kenthus
kementhus ora pecus (JZ.II, 108/156)
(kementhus = keminter, kwnawani; pecus = bisa)
kecek
kecek gecrek (JZ.II, 104/124)
(kecek = arane main nganggo dhadhu; digecrek = disosoh nganti putih tumrap
beras)
kucing
kucing gering kisat kisut gugur tambur
uran-nuran aranning kertu
kera
kera keder, nubruk kutuk kleru wader , _
dolannan bocah (kera = maniking mara ora ana ing tengah bener; keder -
.
btngung, kisruh· kanggo madanni wong kang ldera-kleru amarga
, .b din I)
kekuranganning pn a e
kere
kere munggah bale (JZ.II, 20/122) I •
. k d.1dadekake luhur banjur wateke dadt ala)

(madam wong asor ang kirik
tuman, kaya kirik dipakanni ~e~ .
ngibarat wongjajaluk k~rep diwehhi
keras Ian kens
· k · ora keris nanging keras
~ra keras nangmg , =~~ris = senadyan ora gagah utawa sugih
wis tembungJarwa (ora keras ye k ')
nanging sembada wewate ane
krupuk
90
•
. ambekuk krupuk
ngtbarat wong ngadegoi o&
gawe' mangan susuguh
krambil
krambil kocak, p · dh
iki wawatn tompa-tinampannin nng pen ak
ngundhuh krambil k k g pomahan utawa desa, wong kang nampakake
ang ocak: sarta negor p · kk
tampa-tinnampan bumi kudu mon . nng ang pendhak, padhanne
d di gsa rr.engan (pendhak = rada cupet; irengan =
urung tandurilsalebare panen)
kurung
kurung munggah nglumbung (JZ.IT, 104/129)
(kurung munggah lumbung = batur dipek bojo; kurung = buruh derep)
kikir
kikar kikir (JZ.II, 182/173)
(cethil banget)
kokok
kakehhan kokok kikik (JZ.IT, 182/174)
(kakehan pratingkah, rewel banget)
kokot
kokot bolot
ngibarat wong kang arang adus, regedding awakke kongsi mengkono (kokot
bolot = akeh bolote)
kedah
sakedah sakerah (JZ.ll, 201/277)
(kedah = sedya; kerah = patrap; sakedah-kerahe = kabeh kang dikarepake)
kadang
a. kadang konnang; pirsanana KONANG (JZ.II, 105/183)
(l~adang konang = kang diaki sadulur mung kang sugih utawa pangkat bae)
b. (kadang kadeyan = sanak sedulur)
c. (oleh kadang tingal = oleh bocah wadon kang dadi tujuning ati)
kutuk
a. kutuk maranni sunduk (JZ.II, 106/136)
(nemahalsengaja marani bebaya)
b. (kutuk nggendhong kemiri = nyandhang mrabot lelungan ngambah dalan
kang gawat ambebayani)
kawuk
a. suduk kawuk
ngibarat nalar bali tumiba marang awakke dhewe
b. (kawuk ora weruh slirane = nacad liyan ora ngt u~angsani yen awake dhewe
luwih ala tinimbang kang dtcacad)
kuwuk
ora dhenger kuwuk watuk
ngibarat wong ora merduli marang pitakonning liyan
kewek
kewek mlekek
calathunning wong wadon nyuwiyah maran~ bocah wadon kang kawisesa
(kewek = kenes, kemayu; mlekek = menga amba)
91
•
•
klinthing
. kaya klinthing disampar kucin
ngtbarat calathunne wongjuweh ngantt. kaya g mengkono
kepara ian kepere
, , kep~ra kepere; pirsanana: PARA
(kepara kepere = olehe ngedum ora wrata ana kang 1,1\.eladukken)
.kepruk
. dikepruk esuk, dibuwang sore
sosotttng wong wadon padu,. uh lawannanne diupamakake, mengkono (sosot =
pts , ngune-unekake)
kapok
- a. kapo~ kawus, ~jibus wong ora urus (JZ.ll, 108/148)
(kawus - kapok, wts ora warn maneh, wis jinja, wis kanji; dijibus = dituroni)
b. (kapok lombok = enggone kapok mung sadhela bae)
keplok
, keplok ora tombok (JZ.ll, 24/148)
(= melu bungah-bungah ora melu cucul wragad)
kedhuk
ngedhuk angeruk (JZ.ll, 63/428)
(= tansah njaluk kanthi peksa)
kedhep
kumedhep kasep (JZ.n, 25/159)
(=lena sathithik bisa ketiwasan)
kathok
mengkak-mengkok ora wurung ngumbah kathok (JZ.II, 53/349)
(mengkak-mengkok = mengkat-mengkot amarga ora gelem~ = ngibarat kanggo
prawan kang katone ditari ora gelem nanging sidane nurut dipala-kramak-ake)
kethak
a. kemethak angalathak (JZ.II, 109/158)
(kumethak = gumedhc!, ngedir-edirrakc! dhiri; nglathak = atos garing; =
gumedhe banget)
b. kemethak tan kacagak (JZ.II, 187/210)
(gumedhe lan umuk nanging ora pandak katemune)
kethuk
a. ngantuk nemu kethuk (JZ.II, 138/402)
(begja kemayangan, kebeneran banget)
b. (kethuk cupar = wewatakan ora percaya marang sing wadon enggonnc!
nyekel bale omah)
kethek
ngrampek kethek (JZ.ll, 18/1~8) . . ,
(rampek-rampek kethek = ngram¢k wong ~a.mesthi b~ mtalam; ngrampek
= nyanak-nyanak golek attmllg wong hya)
kothok
-
si kothok gorok
92
•
• •
unntnntng wong kang wus ora sudi ngaranni J. e •
kepeksa ngaranni, dadi disalimpangn k, nnengnge gegethingnganne

ga e mangkon
konok onggrok)
c- .
k '
o - Si othok onggrok, si
kothong
. kothong blong
kothongngtng wadhah diupamakake nganti bolong
dahwen
, dahwen pati open (JZ.ll 271171 )
(dahwen = seneng nyruw,. , _ '
e, open - keladuk seneng migatekake)
dora
. dora sembada
ngtbarat wong clathu goroh ora nganggo ririn ( . . _ . . .
(= kepeksa goroh kanggo nyamun prakara n!ga 1r:;.ga--:- k~tlu ~gat1-at1)
dadi Ian ap·k, k u Wigatt nangtng pancen
t e awusanane)
dreman
= . dr:ma~ ~olek momongngan (JZ.ll, 1111174)
( wts rekasa/kangelan tsth g~lem nglakonil~ampa prakara sapapadhane kang
abot, dreman = sugth anak)
dremba
dremba moha = dremba banget
(dremba = akeh tadhahe)
dumuk
pirsanana: NYARI
a. (kena ing dumuk = diterka, didakwa)
b. (petenge ndumuk irung = peteng banget)
c. (sadumuk bathuk sanyari bumi = padudon utawa prakara bab wong wadon
utawa palemahan nganti dilabuhi toh pati)
dimpe
ora nyana ora dimpe, kedhele dadi ketempe
ngibarat wong ketambuhhan marang akrabbe kinnira wong liya bae
(ketambuhan = kekilapan, kliru, kelalen)
tai
dibecikki (males) ambalang tai
pirsanana: TAI Ian JZ.II, 113/192) (mbeciki nanging piwalese piala)
•
tanm
tanni mlanni = tanni utun, utawi: tanni bentil (tani banget)
tindak
satindak sapecak (JZ.ll, 118/225)
(=doh cedhaking sanak seduluran~ sapecak = sadawaning tungkak tekan driji
panunggul sikil)
••
!am'Jlf
ditanyjir nganti kiwir-kiwir
sosotting wong wadon padu karo wong lannang, diupamakake _dod~san ~g
kapatrappan paukumman pati dikethok guJunne endhasst! ~anyJur di~YJIT (=
disiksa entek-enti:kan; ditanjir = disuduk tumbak kanggo di~ncebake mg alun-
alun minongka pepenget marang wong akeh)
93
•
pusanana: bumi
titi
titi mantri (JZ.ll, 194/244)
( = titi banget)
tutu
I ditutu ngalu
sosotte wong wadon lawannann~ diupamakake mengkono (kumudu-kudu arep ·
dtmangkonokake)
titik
• I • • titik melik (JZ.ll, 194/243)
(cthnane/ctnne/tandhane/tetengere barang kang digoleki)
telu
telu selu = mung telu iku (bae) ora luwih manneh
tlenning
a. tlennong tlenning (JZ.II, 194/245) (tlenang-tlening = pating tlening = pating
pethuthuk cilik-cilik pisah pisah)
b. (kakehan tlening = kakehan wama ora maedahi)
telek
udan telek ana omahhe dhewek, udan gemblong ana omahhing uwong
ngibarat ana ngomah luwih krasan tinnimbang ana ing padhayohhan, sanadyan
omahe ala (gemblong = bangsa panganan arupa jadah, gethuk, lsp)
tulung
tulung menthung (JZ.ll, 80/192)
(katone tetulung nanging sajatine malah gawe sangsara kang ditulung)
tuman
pirsanana: kirik
ternbung
ora tembung ora lawung (JZ.II, 78/11)
(njejupuk tanpa nembung; lawung = tumbak)
tobat
a. tobat malarat
ngibarat wong nyambut gawe kerep kejeb~os, _we~san bisa sempulur banyjur
banget pangatt-attnne.
b. (tobat mencit = wis kapok banget)
\
teng
.
tak tuturri pmg seteng goweng
\ '
tegesse: dituturi rambah-rambah o~a~igur .

(se-teng = 5 dhuwit; 2 teng = 15 dhuwtt- 12Yl sen)
tangeh
tangeh mengeh-mengeh = isih lawas banget
sah . )
- .
sah sunnah - WlS ora kakaren sathithik-thithikka (karen = turahan, stsa
sannak
ak d d kadang yen mati milu kelangngan ~JZ.ll, 192/232)
a. dudu sann . u u k - tunna barang bathi kadang; pusanana: TUNNA
b. tunna satak bathi sanna -
94
•
•
•
•
•
SUDdel
sundel bedhel
sosotting wong wadon padha Wadon, sing disosottake diu e oiCbhe
dijamah ing uwong nganti mengkono {bedbeJ ==ora wulet gampang suwCk)
santri
santri buki
ngibarat kennakallanning bocah padba bocah diupamakaire santri wis kaki-kaki,
mongka santri bocah utawa jaka bae wis bisa goiCk pokil (buki == mlinjo tuwa,
ketuwan, wis tuwa dadi ora apik; pokiJ == rCka enggonne goiCk
meliklkauntungan)
sandhang rowang (JZ.ll, 196/259)

(sandhang = panganggo; rowang = r6wang, kanca)
sore
pirsanana:Csuk
srih
srih gurib, sir annyir
donganne wong Jawa dudu bum yen
Pl"tik
srewil
srewil gothil
itungan: 7, 8 (sriwil = disrCmpCt sathi~ .. · gothil = gotbang,
ilang
suka nemu duka = susab;

0
·iket
suduk
pirsauana: kawuk
sentu1
•
sentul, dika ngalor kula ?gidul
kang wis ora bisa temu
a setan oradoyan, ...oratU:t .

ngibarat boeah kang kahkangs
mgI ewih ala saka liyannc!
b. setan roban = &&&
wongkaya u )
c. ·
:...!:!! -won
d
0
=wong
. setan = nyandhet hawa nepsu)
e. (~ara = sapa baC)
satu "tal<
= cocok/trep banget; saton = ct L - n- .
a
~418) (= mbebecik satru)
nglelemu satru (JZ.ll, (JZ n, 244/568) (= mbebecik ~tru)
b ngingu satru, ngelemu . methik godhongJambu,
. satru mundhuk-mundhuk nyang ml ya satru; wawadan bocah
c. satru- . ngaku, ngalru-ngalru karo ayu,
ditakonm ora
9S
• •
•
•
, bocah kang lagi jejothakan

d. (satru munggeng cangklakan = mungsuh kang kac dh kr .h
e. (satru bebuyytan = mungsuh nganti turun-tem~ .lsi. = sedulur)
f (satru ati/satru batin = memungsuhan kang ora ke•n- WI~tb mula)
• \41 a, uga. utarepan, lsp)
sttok
sitok gelok-gelok
mung siji ora ana tunggalle manneh
•
seteng
ptrsanana: teng
sisik
a. sisik = cihna (JZ.II, 204/297) (sisik = kuliting iwak lohlulallsp, kang
lelingkappan)
b. sisik melik; pirsanana: titik melik:
sawan
a. sawan tuman
ngibarat kalakuwan ala, sanadyan wis anglakonni panggawe becik, iya isih
gelem anglakonni panggawe ala manneh
b. (sawan sambang dalan = alangan maneka wama kang bisa tumeka ana ing
dalan nalika lelungan; sawan = lelara; sambang = lelara kng tekane dadakan
sarta ambebayani)
summg
a. suwung gemplung
ora ana uwong kemriwed
b. suwung blung
ing Gero) omah ora ana wongnge saiji-ijiya
slekom
slekam slekom (JZ.II, 36/229)
(= sluman slumun = bludhas-bludhus ing endi-endi tanpa reringalpangati-ati)
slamet
sluman slumun slamet (JZ.TI, 204/301)
(sanadyan ugal-ugalan ewadene tansah slamet bae)
salang
salang tunyjang
wong Iumaku kkesusu tanpa wiweka nganti numbuk-numbuk
sidhekah
sidhekah ora olah-olah I
unninning wong dikemplang potangnge

sidhem
. .
stdhem premanem, ptrsan .. ana· SID HEM Ian
. WALANG (JZ.II, 205/309)
( = sepi nyenyet, sept banget)
sempal
a. Nyempal sambi m:anycal (JZ.II, 128/319)
b. (Lambeyanne mblarak sempal = katon luwes)
sembrana
sembrana pari kenna . on
unninning wong kang duwe pangarah sinnamun tng guguy
96
sugib
sigih singgih
wong kadonnyan sarta kaluhWlan
saban
_ sab~n seban (JZ.ll, 207/326)
(saban - papan kang kerep dtsaba· seba = ngadh .
' ep mg ngarsanne wong gedhe)
seblak
seblak langak-langak
lakunne wong wadon nganggo slendhang ginnawe Iemheyan sarta andbangak
· waras
a. waras wiris = ora lara
b. waras bias = wis ora lara
•
wrrang
wirang babarang (JZ.ll, 120/241)
(nuduh-nuduhhake kawiranganne)
wastra
a. wastra bedhah kayu pokah (JZ.ll, 39/246)
(kataton nganti putung balunge)
b. (wastra lungsed ing sampiraq = kapinteran utawa niat kang ora ditiindak-
tindakake lawas-lawas dadi tali utawa ilang)
welas
welas tanpa alis
bennerre: welas wekassan lalis (JZ.II, 39/249)
(welas temahan lalis, kelantur dadi: welas tanpa alis = welas marang wong kang
malah andadekake sengsarane kang melasi mau)
wadhuk
wadhuk beruk (JZ.ll, 121/247)
(akeh tadhahe)
wedhus
a. wedhus diumbar ing pakacangngan = wong mbungahhi
b. wedhus prucul = wedhus tanpa sungu
wedhung
kaduwung ngwttal wedhung (JZ.ll, 183/176)
(getun nanging wis kasep)
wong
a. wong pinter keblinger, wong busuk ketekuk (JZ.ll, 39!351) .
b. wong mati ora kesasabban bumi (JZ.IT, 121/250) (kesasaban- ketutupan,
· al pocapan bab
wong mati ora kesasa!>an bum1· = wong matt· bakal n•ngg
· kelakuhane)
lob •
lob jinnawi; pirsanana: PAAYJang
linycak
pirsanana: gagak
londlw
londho-londho, walang sangtt gendhong kebo (JZ.ll, 212/354)
97
•
•
• •
(londho-londho = katon ringkih uta .

gendhong kebo = nyolong peth, k kwa b~uk, londho-londho walang sangit
e ' atone tanpa daya nanging bisa tumindak
kang gedhe)
lacak
. . kelacak kepathak
ngtbarat dUIJana ketit~ lakunne banyjur kecekel kanggonnan cihna
(cthna = kacetha solahhe)
Iere
, lera-lere gelissa kaya Ie gawe
donganne dhukun bayi yen tulung marang wong wadon anglaranni arep duwe
annak
loro
loro selo = mung loro wis ora ana tunggalle manneh
lurung
sadawannanne lurung isih dawa gurung, utawa: cangkem (JZ.II, 35/233)
( = pawarta mesthi bakal sumebar)
ladak
a. ladak ora kecagak (JZ.II, 213/358)
(kecagak = sarwa kecukupan sakabutuhane; ladak ora kecagak = ladak nanging
ora sembada)
b. ladak kecengklak (JZ.II, 213/360)
(ladak kecengk!ak = wong ladak nemahi kkacilakan amarga saka kalakuwane
dhewe)
c. (ladak kewarisan = seneng ngepak ing liyan nanging tansah slamet bae)
lidok
lidok ujarre wong dhaplok; pirsanana: LIDOK
(lidok = goroh, ora nyata; dhaplok = wis tuwa)
lot
lot-lottan lowe nyamber buntutte dhewe; bennerre: lut-luttan (JZ.II, 40/255)
(lud-lud-an =main tanpa totohan; lowe = luwing; lotlotan lowe = pitakonan
kang mbulet ora karuwan)
lawas
lawas-lawas luwas
ngibarat wong bebojowan kang ora cocog bubudenne, saya suwe saya ora
mathuk, wusana.dadi pegat (luwas = lawas sarta lungset tumrap sandhangan)
lele
lele monthe; dolannan
ledhang
Ieledhang nemu pedhang (JZ.II, 123/269)
(leledhang = dolan-dolan nglelejar ati; leledh~ng nemu pedhang = nemu kuwuk,
nemu kabegjan tanppa dinyana-nyana)
Iambe
Iambe satumang kari samerang (JZ.II, 40/258) .
( = · 1 ana lambening luweng utawa pawon; Iambe satumang kan
tumang ga~Je uturi akeh akeh nanging ora digugu diupamakake mengkono)
samerang = uWis n - lombok
98
a. dikethok kaya lombok
sosotte wong wadon padu, lalawannanne diupamakake mengkono
b. (kapok lombok= enggonne kapok mung sedhela)
lumbung
usung-usung lumbung (JZ.ll, 161/66)
(uusung-usung lumbung = wong pindhah kabeh darbeke diusungi, rerukunnan
sarana urunan sabisa-bisane)
legon
legon limar [= gagang kelor] luput katiwar (JZ.ll, 213/363)
(legon = trubusan wit kelor utawa dhadhap kang bisa kanggo tomba; limar =
tenunan bangsa cindhe sutra; limarran = godhong kelor kang dianggo tomba;
ketiwar-tiwar = kelunta-lunta)
lebur
lebur tumpur = ruusak banget
(tumpur = tumpes; lebur tumpur = rusak babar pisan)
lenguk
lenguk-lenguk nemu kethuk = ngantuk nemu kethuk; pirsanana: kethuk
(lenguk-lenguk = lungguh ijen semu ora ana kang digagas; lenguk-lenguk nemu
kethuk = nemu kabegjan tanpa dinyana-nyana)
Wl
ora weruh pon kliwon = ora weruh apa-apa
•
ptnycang
pinycanglanycang
wus kalebu kodratte mangkonno
pinter
pinter keblinger, busuk k~tekuk; pirsanana: wong
Pan~ang .
. . wuki 1 h · · awi gemah aripah, karta rahaT] a
panyjang apunyjung, pasu r, o JlDD '
pirsanana: PANYJANG
picak .
picek nrethek; unni nyuwiyah marang wong ptcak
pecut
pecut larut; pirsanana: PECUT
para
ke ara kepere (JZ.ll, 186/196)
P , ngedum banjur ana kang keladuken)
(kepara kepere = ora padha enggone
prawan
bonggan prawan turu dagan . nahi 'kil·
, da - perangan peturon tng pre ng st '
(bonggan = salahe dhewe; gan -da kanggone prawan kang mondhok utawa
a =wewa
QQ!!gwh.R!.~~~~
pong
pirsanana: }crambil
pidal<
. d _.,.~,#:!~"'' pirsanana: PIDAK PAND
ptdak pan araiU~a.u, pe!
99
•
pet klampet = ora kkaton-katon

putih
putih blejih = cebleh (putihe ora becik)
pasar
. sapasar bubar
panbasanning panganten, durung . la .
was Wis pegattan
pasu
pasir awukir; pirsanana: PANYJANG
pampang
mampang mumpung (JZ.ll, 132/352)
(mumpang-mumpung = tumindak nggugu karepe dhewe)
pathak
pirsanana: lacak
(pathak = balung cumplunging kewan, basa Melayu: tengkorak)
dhok iyik
dhok iyik, dhok iyik, mbokmu lunga bathik, diadhang Londa cilik [ora: sinyo],
le nangis ngerak-ngerik
unninne bocah golek dhok iyik, supaya tutut kennaa dienycup
(dhok iyik = kinjeng cilik)
dhukut
dhukut kruwut (JZ.ll, 126/295)
(dhukut = suket; kruwut = arang)
dbewe
dheweemple
ijen, ora ana rewangnge manneh-manneh (ora ana rewange babar pisan)
dhodhok
endhodhok kemroyok, ngadeg gumrejeg
ngibarat larisse wong dodollan
dhaJUng
dhayung oleh kedhung (JZ.II, 42/274)
(oleh dalan utawa sarana kang prayoga tumrap wong kang nedya ala)
jail
jail methakil ,
andhugan ora ana neng-nengnge
(jail muthakil =ala atinne sarta seneng maeka ing liyan)
iantur
jantur, jantur, mungsuhmu gedhe dhuwur,_ cakotte~ nganti ajur
unninning bocah anyjantur jan~ arep dtadu
(jantur = nggantung jan~~ sarana kastndhet suthange)
JlnYJang
jinyjang api goyang (JZ.n,. 12~/309)
(jinjang = oyag-ayig; jinjang api ~o~a~g =apt-apt ngandel banget mongka
sejatme ora)
jarak
. ak mra~iak, tunggakjati mati (JZ.ll, 115/206)
a. tunggak Jar :J • d" )
.1ik d di gedhe turunnmg wong luhur da 1 asor
(turune wong ct a '
100
b. (ora karuwanjarake = ora k~w~ alure tumrap trah paseduluran)
tuns
juris = kethek (munyuk); juris baris (JZ.ll, 220/397)
L
iawil
a. dijawil semrinthil
ngibaratte wong wadon ala
b. (pidak sikil njawil mungkur = kekethikan, semayan)
jalma
jjalma mati murka (JZ.IT, 43/281) (wis jarwa)
judheg
. judheg ngurek-urek = peng-pengngan
(Judheg ngurek-urek = wis kentekan akal pantog ora bisa mikir manneh)
iuiul
a> ..
jujul wuwul (JZ.II, 4/14)

(njujul wuwul = prakara kang muwuh-muwuhhi rekasa)
•
L
1aman
orajaman, ora makan = ngulandara; makan = panggonnan (JZ.II, 5/25)
(orajaman ora makam =ora miturut kalumrahaning ngakeh, ora karuwan asale)
jeminul
jeminul kaya kenul (JZ.ll, 43/283)
(njeminul = menul-menul, mendat melar banjur kempel maneh; kenul = sega
kang ana ing sadhuwuring intip, nerangake apa-apa kang yen dithuthuk empuk
mendat; jeminul kaya kenul = ndableg banget)
•
L
1amur
arep jamurre emoh watangnge (JZ.ll, 5/24)
(watang = genter, garan, gagang; arepjamure emoh watange = arep kepenake
nanging emoh rekasane, ngarepi kamelikanne nanging emoh kesangkut
prekarane)
L
iemek
jemek mletrek = lunnyu
jothak
jothak:, alu apak, alu bengkong, dherondhong silitte bolong
unninne bocah jothakkan padha bocah
jengkang
kejengkang kerangkang-rangkang kecegur jurang = kojur (banget)
yatna
yatna yuwana, lenna kenna (JZ.II, 127/310) .
(sing sapa ngati-ati bakal slamet, sing sapa sembrana bakal ctlaka)
yuwana
yuwana mati lenna (JZ.II, 128/313) . .
(yuwana = slamet, rahayu; yuwana mati lena = keslametan btsa kettwasan
lamun sembrana)
yoga
yoga angongga yogi (JZ.II, 128/314) _
(= bocah duwe ambek kaya guru utawa tumuwa; yoga = anak; angga - awak,
prawakan)
101
•
.II, , mantu
at e apek man~ buthak silitte (ail = kesel tumrap cangkem)
mata
mata mlorok ora dedelok; wis tembung jarwa
. musibat
maJu kenna sibat [diceka~: m~sibat], mundr kenna lannat [laknat]
tegesse: maJu mundur cilaka
~iling
. . a. miling-miling karo nyandbing
ngtbarat wong beb~Jowan kang wadon arep dipegat nanging ora diwedharrake
.. ~~Jronne ngeker wadi golek bakal gegentinne
b. mtlmg-lllllmg golek tandhing lenycir kunning; wisa tembung jarwa
mubru
mubra-mubru balabur madu (JZ.ll, 132/356)
(= sarwa kecukupan banget~ blabur = banjir, mbludag, mblabar-mblabar)
gendeng
gendeng cenneng = tulung tinnulung
(nggendeng = nggeret; ceneng ceweng = genti genten memenehi, tulung
tinulung)
gendhon
gendhon rukon (JZ.ll, 130/363)
(= atut runtut enggone jejodhowan)
gendhak
a. gendhak kalung kothak = bosennan
(gendhak = bosenan, umukan, semangkeyan)
b. (gendbak sikara = mialani utawa ngganggu gawe wong ora apa-apa)
gecot
yen ana gecot mrocotte [= mirudanne (karepe)] aku kaduga ketempuh
(gecot = bablas lunga; mrucut = uwal saka cekelan; gecot mrocot = ruwet
renteng, seteru, rerusuh)
gecul
gecul ngumpul, bandhol ngrompol (JZ.ll, 54/355)
(gecullwmPul, bandhol ngrompol = wong dhugal bakal kekumpulan padha
wong ndhugal)
gereb.
ngetheh-etheh kaya gereh dipileh; wong wadon dhemen tuturon ana ngarepping
wong Iannang (ngetheb-etheh = teturon mlumah ngaton-ngatonnake)
grubyug
milu ing grubyug ora weruh ing rembug (JZ.ll, 120/240)
(melu g~ubyyg =~nut grubyug = melu ombyaking wong ngakeh)
gareng
'
gareng ngereng; pirsanana: ~ONGSA condra kasanga
genng
a. gering kemlingking; ngibaratte ~on~ lara cekek.(= lara watuk kang ora
ngetokake riyak; kemhngking = keganngen banget)
102
•
b. gering dilut ngising (JZ.ll, 54/356) (ngibbarate wong kang wedi banget
nganti ke¢sing utawa ngobrok; dielud = dioyak, diuber)
•
garengpung
gareng pung, gai"eng pung, Ie adang durung rampung, dandangnge dandang
botol, sing ngedhug mCgai-megol, dhayohhe tingjeronggoi
unninning bocah dollannan yen ana gaTeng munni nuju ing mongsa sapuluh
getih
ana geteh Iereh-Iereh
getihhing durjana ketaton utawa getihhing kewan kang ginnawa ing durjana
dibeleh, tinnemunning getih dadi cihna sarta ingaran mengkono OCreh-ICreh =
pating dlewer warna abang)
getun
getun ngungun
(getun banget; wis jarwa)
gotong
gotng royong = gotong royom = tulung tinnuhmg (H.8)
gliyak
gliyak:-gliyak anggerre tumindak (JZ.n, 13S/~)
( = alon-alon angger kelak:9ftt
glogok
glogoksok .
ngibarat wong ora bisa simpen wawadi bkandban, wadi iku banYJur
diwedbanake kabeh (= mung wantaban bae)
gedhe dhuwur (JZ.ll, 125/376)

(pawakanldedeg wJs nanging durung diwasa)
~ha•a-gedhini (JZ.ll, 234/485)

:~ ~ !(dlltf mung Ioro lanang Ian wadon)
103
e. (Qathang gajah = tilasan wong mul
. ~a utawa luhur sanadyan dado asor iya isih
rowa tmimbang liyane)
guyu
•
pusanana: entut
gemah
gemah aripah; pirsanana pANYJANG APUNYJUNG
gembrang
_ , gum~mbrang ora adang (JZ.ll, 135/491)
(- kelangan entek-entekan; gembrang = suwunglkothonglkari kulite tumrap
pari)
gemblong
pirsanana: telek
(gemblong = aran panganan sabangsane jadah)
gugu
gugon-tuhon (JZ.ll, 56/366)
( = pracaya utawa ngandel marang prakara kang dianggep duwe kadayan
ngungkuli kodrat mongka sanyatane ora)
gagak
a. gagak picak, wulung bingung
gagak iku luwih ing pangawassanne, diarani picak; wulung iku luwih ing
kajuligganne nanging, diaranni bingung; iku ngibarattake wong pinter ala atine
(wulung = aran manuk bangsane bidho kang ulesse ireng)
b. linycak gagak (JZ.II, 121/258)
(= ngolah-ngalih panggonnan)
•
gabug
gabug dhrudhug
ngunnenni wong wadon ora duweannak
•
gangsu
a. gangsir ngenthir, pirsanana: MONGSA condra kasanga
b. (mungkir gangsir = wis ora melu cawe-cawe maneh)
•
gething
gething muring-muring (JZ.ll, 56/369) (wis jarwa)
benner
benner, tai laler ennak seger
ngibarat ambalusukake; caturring ~ong luput diiyani (dibenerake)
bonycts
diiris kaya bonycis
sosotte wong wadon, Ialawannanne padu diupamakake mengkono
benyceng
benyceng ceweng (JZ.Il, 136/380)
(= tansah sulaya panemune, mbingungake)
bandhol
pirsanana: gecul
bantheng
a. bantheng loreng, iwak lendhi saba kali
sindhenne wong ambabarang
104
~ nyun~an~ b~th~g bantheng (JZ.ll, 128/315)
(- ndadekake pnyayt wong gedhe kang wis apes)
bara
a. bara tan bara (JZ.ll, 56/374) = baya ora pisan
(bara tan bara = kanggo sesumbar kang ateges: mongsa abota, harak mesthi ora;
bara = abot, wigati, perlu)
b. (pecruk tunggu bara = dipasrahi kang dadi karemane; pecruk = manuk kang
pakane iwak lob; bara = piranti misaya iwak)
biru
biru kecu = biru kaworran ireng, rupanne kulu-kulu, ala (kulu-kulu = katon
reged banget akeh bleduge)
bruk
bruk, pethuthuk
masrahhake barang sarta wujudde (masrahake barang utawa prakara akeh
banjur ditinggal ngono bae)
brek
brek, reketek
brek: suwekking jarit, reketek: swaranning jarit (ngibaratake swaranning cita
kang disuwek)
burik
a. burikcekrik
madanni marang wong burik
b. kecelik bojonne burik
kliru panyanane, digarap mangkonno
brambang
dirajang kaya brambang
sosotte wong wadon, Ialawannanne padu diupamakake mengkono
brebes
brebes meles = brebes mili
(ilining luh wong kang nangis tanpa nywara)
bot
botrepot
ngibarat kasusahhanning wong omah-omah, diupakmakake mengkonno
( = karibeddan, kangelan, ewuh-pakewuh)
busuk
a. busuk katekuk~ pirs~: pinter .
b busuk ora mangan wuruk; WIS tembungJarwa
· c. busuk thekluk = bodho banget
bosok .
k koklok = lonnyoh (bosok kang mlenyok tumrap gudhig lsp)
boso busung
busung mlembung; wis te~b~g jarwa
(busung = abuh wetenge tsl banyu)
bol
, 1 [= baga] kacep konthol [anujingnging purusa]
bol meyo belo
105
•
, disondo beio
sosotte wong wadon padha wad I
on, awannanne pad di ak , .. .
belo (di" ah _ . u upam ake dl]amah tng
~am - dtsanggama)
biarak
, diiarak kaya biarak
sosotte wong wadon mar I I ,
ang a ~wannanne padu diupamakake wis mati ban .ur
dtmengkonnokake YJ
bliiu
. , bliiu tau, pinter ora ngiakonni
ngtbaratte wong kang wi~ tau ngiakonni pagaweyan, tinnimban Ian won kan
durung tau, sanadyan pmterra ~ya meksa isih kalah karo kangtodho ~dho g
nangtng geiem nandangi)
biolok
_ ketonyjok ing blolok (JZ.II, 20/126)
(- nyatur uwong mongka kang dicatur ana ing kono)
bleg
a. bieg sek
tegesse: niba banyjur wae turu (turune kepati)
b. bleg geduweg
tegesse: niba banyjur wae turu cumbana
bolong
bolong nronthong
madanni wong bolong, bolongnge katon
bapa
bapa kasulah, annale kapolah (JZ.ll, 136/382)
(= anak kejibah ing prakaraning bapakne kang wis ngajal)
bapang
ana bapang sumimpang; ketelah: ana bathang sumimpang (JZ.ll, 4117)
(bapang = blabag njepapang dipaku ing cagak kanggo tetenger nuduhake dalan
utawa jenenging panggonan; ana bapang sumimpang =ora nggatekake pituduh)
bedbug
bedbug ndhrandhang, utawi: bedbug dheng
tegesse: bedbug lagi munni (=jam rolas awan mangsane bedbug katabuh)
budheg
budbeg dhredbeg
unni kasar, kalebu ing pipisuh, wong suda pangrungu diaranni luwih saka wong
budbeg
bumi
sannyari bumi sadumuk turuk; banyjur dialussake: sadumuk bathuk
ngibarat ajinning bumi sanadyan ambanne mung sanyari, sarta ajinning turuk
sanadyan mung didumuk, ngungkulli kang ngakeh-akeh (= padudon prakara
wong wadon utawa palemahan dilabuhi toh pati)
begja
kabegjan kabrayan (JZ.ll, 109/167)
(kebrayan = sugih anak Ian sanak)
bagus
106
a. bagus alus {Iembut atinne1
b. bagus tulus [ rahayu atinne]
c. bagus lurus [becik pawakkanne]
bathok
a. bathok bolu isi madu [w d ,
- ong as~o uwe kapinterran] (JZ.II, 58/387)
(- wong asor nangmg sugih kaluwihan)
b. (tesmak bathok mata mlorok orandedel k = .
amarga nabrak-nabrak: utawa ngrus~ b or~ wedi~ n~ngtng ngganggu
anyJur araru mengkono)
buthak
buthak nrathak:; madanni wong buthak (= buthak banget)
bungah
bungah nemu susah; pirsanana: suka
theruk
_ theruk-the~ keldumpuk (JZ.II, 137/393)
•
(- ora nyambut g~~e nangtng sarwa kecukupan amarga akeh wong kang
weneh; theruk-theruk = thenguk-thenguk)
thek
• a. thek sek
ngibarat wong anggegebuk mati sannalika
b. (endang thak: thek = supaya enggal ditandangi)
c. (thek ing ati = krenteging ati)
d. (thek kliwer = apa apa sing ana sakabehe)
thenguk
thenguk-thenguk nemu kethuk = ngantuk nemu kethuk; pirsanana: kethuk
GADA
a. Gada renna = pitulungngan (= jaga-jaga samongsa perlu; jaganJna = sedhiyan
yen ana bebaya utawa kekurangan)
b. Miwah kanycil gadarennanne abecik (Kantj. 95- 1)
c. Tinnilarring rama ibu kawlassasih, tambuh kang gada renna (Tjem. 47 -7)
d. Arep anyjaluk gadarennamu (JZ.I, 150- 2)
GUDEL
Lir gudel dadagangngi (= gomjalan ing nalikane pecat nyawa; ndagangi = wiwit
bisa ngadeg mlaku tumrap pedhet gudellsp)
GETIH
a. Wutahhe getihku; pirsanana: KULIT
b. Getih pulut; pirsanana: OTOT KAWAT aksara d
c. (Getih cinelung, balung cinandhi = ana prakara raja tatu utawa raja pati;
dicelung = diwadhahi cupu) . . .
d. (Durung weruh ing getih = durung ngregeddt tapthlnggarap-san tumrap
prawan)
e. (Wani ing getih = kendel)
f (Ora nggetihhi = ora ndayani, ora dadi babaya apa-apa)
GUTUK tuk, ,
Ing Layang Babad Mataram (Biyang Cumbring], te~bun~: gu tegesse:
nyuwang (= mbuwang, mbaka sa-uwang tumrap dhuwtt); pusanana: CUCUK
Ian CARUK.
107
•
•
•
• •
•
•
GESREK
Mennawa ana wong gesrek padha rewangnge (JW. 22/28) ( esrek = n e k
gegosokkan, sulaya, crah) g gg po
GAWER
Mongsa angwerrana [sannes: anggawerra] dipun krubut ing bala kethek (DW.
88- 2) (mongsa nggawerra =ora nggandra sapira, ora mingsra)
GLANA
Glana lara (basa Kawi); glana = susah; glana lara= susah lara
Bali miyat glana lara, eh, Sugriwa, sapa mannahhing mami? (glana = angluh,
sedhih)
GALENDHENG
Galendheng = clathu dhewe
a. Lajeng anggalendheng: "Karo pisan undha usuk, ora ana sing idhep ngisin!"
(1001 N.ll, 539- 9)
b. Sareng sampun kamannah ing sawatawis, lajeng anggalendheng: "Lab, iya,
mongsa wurungnga kowe dadi guguyonning wong wadon?'' (1001 N.TI, 290-
2)
GLONDHONG
Glondhong pangareng-areng [aranne bulu bekti] (P.I, 2- 11)
GELAR
Aranne gelarring perang ing Basa Kawi, kaya ing ngisor iki:
• Harda Condra (Rm. 412- 4) = Wulan Tumanggal (= aran gegaman)
• Emprit neba (AS. 72 - 6)
• Cakranning Swandana (swandana = tetunggangan, kreta)
• Cakrabyuha (byuha = gelarring baris)
• K.agapati = Garudha Nglayang . . _
• Dwirada Meta; pirsanana: Gajah Bangun-nangrok (duada = gajah; meta -
nepsu banget, ngamuk) ,
• Dumuk Angun-nangun (angun-angun = galak, bantheng)
• Supit Urang (Rm. 208 - 8); pirs~na: ~ngkara Byuha
• Wukir Jaladri (wukir = gunung; Jaladri = sagara)
• Wulan Tumanggal; pirsanana: Harda Condra
• Padma Byuha (padma = kernbang trate)
• Jaladri Wutah ing Dharattan (Rm. 412 - tO) kar = b
• Mangkara Byuha = Supit Urang (mangkara = urang; mangkara- a muru
•
m~byar) . . anana· Byuha Tarlen (tarlen =ora liya)
Gajah Angun-nangun, pus . ·
• Gajah Bangun-nan~ok = ~WI~ada ~ landhep¢ lima, bledheg; tiksna =
• Bajra Tiksna Lungtt (baJra - tum
landhep; lungit = landhep)
• Bajra Panyjara (Rm. 351 - 6)
• Byuha Tarlen = Gajah Angun-nangun
GOLEK l'kki kang ora ana (Dr. W. 5-1) (wisjarwa)
Prasasat anggo e
GALADill
•
108
• •
Angarsakaken ngunninganni abdi dal .1

badhaya (JZ.I, 72- 10) (gladhi = aiar ng~ml ~gkkh)ang anggaladhi abdi dalem
GALIDIDG ~ ' e an 1 1
Pakennira mannira timballi sarta an a . . ,
sathithikke patang puluh (Spraakk:.
GULAMIT
fg(g~·
1 612
:obngb gahdh~g kehhe
tg e uruh, stnoman)
sawidak,
•
Sasambatte kadi gulamit (TA. 110 - 6) (glamit = ,
GALUGA sarwa a1us guneme)
Galuga sinusur sari (Kantj. 153 kaca 8)
Gluga, slusur Ian sari (JZR. 138/30- 3)
(galuga salusur
. sari= wis becik kawuwuhan becik·, gluga-
- aran WI·1 bangsane,
sumba kehng kang kena kanggo gawe warna abang· slusur = ditl · ·=
endah, becik) ' usur' san
GELUNG
a. Bulu jati miw~ ~sambi ~amya obah kanginnan lir rusakking gelung (Rm.
302 - 9) (bulu, Jab, kusambt = arane wit; gelung tataning rambut)
b. Gelung sinnapit urang minnangkara cinnadhi rengga (P.I, 68/9) (mangkara =
urang; pinangkara = digawe awujud urang; cinnandhi = dicandhi, dikubur,
dipepetri, dipundhi-pundhi, diwangun kaya candhi; direngga = dipajang,
dipacak murih katon endah, dicandra, dirumpaka, diopeni, dijaga)
GILING
Kadi cakranning gilingngan (Rm. 407 - 2) (nyakra manggilingan = tansah
mubeng kaya jontra, lair timbal-tumimbal mawali-wali, nitis, reinkamasi; cakra
= bunderan, rodha; gilingan = rodha, glindhingan) •
GALANGGANG
Galanggang (basa Kawi) = papan (= panggonnan, kalangan)
Tinggal galanggang colong playu (P.I, 206 - 8) (= ka1ah keplayu saka ing
paperangan,kentar) ·
GEDHE
. Panggedhenning bupati Kangjeng Raden Adipati, nanging pan~gedhe~~ bupati
Raden Tumenggung Arungbinnang (tumenggung =. pangare~tng praJunt, sese-
butaning bupati, bupati; adipati = ratu, sesebutamng bupatt mmanca nagara,
pepatih)
GADIDNG
Gadhingngan; pirsanana: TUNGGUK aksara h
GADHUNG 1 d' ,
Ambetting sekar gadhung akaliyan mennur ingkang semu a urn, punnapa enn~
. oyod-doyoddan ingkang kados a arum angambar: sangsaya wangt
" · uh k 1· an kukussing dupa ngendhanu kados mega (JZ.ll, 27- 14)
denning camp a ty )
(ngendhanu = nggandhul katon peteng tumrap mendhung
GEDHANG (Krama: PISANG) . k . S · Manganti ing Pisang Salirang
•
a. Pisowannipun wonten salebettmg on n
). · p dha
sa1crrtng an P
i Ageng (JZ.I, 86- 9)
. (JZ 1 202 _ 3). sanes: pasang Ian: Gedhong
Ana ing Gedhang Sahrang kana .' '
Salirang (gedhang salirang = omah mung saempyak)
•
109
•
•
•
•
•
•
• • •
•
b. Lajeng dipun ganyjar pisan .
C.(gedhang I!UI!US cindhe = k er:an ongka - ditabok) , •
d. (rubuh-rubuh gedhang = se~~ kang mokal)

kareppe, ela-elu) yang mung anut polahing liyan tanpa ngreti
GAJAH
a. Gajah mati; pirsanana: KALANG
b. Pa~gempretting dwirada; pirsanana· SW
c. GaJah, telele
· ak .
lintah' sikil bumb · ARAl
ung, mata aron (Kant1 27 k
d. R ty gaJah ngoling (P.I, 23 _ 10) a·ah . '"J· • aca 15)
. utawa aran reroncen kembang) (g ~ nguhng/ngolmg = aran sumping
GEMAH
Gemah aripah; pirsanana: PANYJANG APUNY
GAMBIRA JUNG
Gambira mannahhipun d.hasar sami b, ku ,
Iuber, seneng weweh· gambira = man:r b wannebn (BID. 534 - 3) (her = amber,
GUGU ' ep anget, ungah banget)
Mannah . mennawi kapara kirang ing pamindinnipun, wekass .
• dhateng tng gugon tuhon (250 Yorh.) (dtptndi
. . . = dienet tansah dt.an gumtwang
d'·
tuho - d 1 ' per 1, gugon-
n - n~~ ~ marang prakara sing dianggep duwe daya ngungkuli kodrat
mongka saJatlne ora)
GUGUR •
a. Artoss~ tiyan~ kang anggugurraken waris, kadita: sadherek jaler kang

• nunggtl bapa btyung ngaken dhateng annakke wau sadherek kang pejah (KT.
• 145/258- 5) (nggugurrake = mbatalake tumrap sembahyang amarga dirigoni)
b. (gugur gunung = pakaryan nagara kang sarana ngerigake wong padesan tanpa
opahan)
GAGAK
Kang ireng kaya gagak rebut mamangsan; pirsanana: WARNA
GAGANG ' .
Gagang suruh; pirsanana: BAE
GUBAH .
Gugubahhan Surengpati (P.I, 347 - 7) (sureng pati = kendel, wani mati, aran
dhapuring sumping; gugubahan = rerenggan awujud oncen kembangan utawa
gegodhongan, paturon kang tinutupan ing gubahllangse/geber, karangan)
.GAI'T'n" CA
a. Ing ngriku Gathutkaca kadhawuhhan dhateng Prabu Kresnna sarta Parta,
amethukkaken Surya Putra, tumunten sami anggunggung dhateng kasekten..
nipun. Gathutkaca ingkang dipun pangandikanni girang, nyaket saba matur:
"Kawula begja denne wonten dhawuh dhateng kawula" (JZ.I, 297 .. 7)
b. Dyan trus jajannira, Gathutkaca nulya tiba kanggeg, saksana den tan ajrih,
• tangi ruumanti tumurun, ngungsir Sang Surya Putra. Tuhu Bima Suta prajurit
kuwasa, yun pejah anglud pupulih. Dyan Sang Rawi Suta onycat cidrt':ng rana
lumayu tinggal rata (JZ.I, 313 - 10) . .
(rumanti = wis miranti, wis sadhiya, sumadhiya, tata-tata; anglud = nututt,
ngoyak, nurut, melu; pupulih == piwales, wewales, nedya males)
110
•
•
•
B~ . .
a. Binnalangnga
.. gagang suruh _ bae . .. .. . (Rm . 159 - 7) •
b. PanyJI Klanthung - bae pijer saseretta (P B ,

seserettan = padha nyeretJmadat) n · · IX) (seret = udud candu;
BAINNAT •
· Karebahhan saksi bainnat (1001 N.II 189 _ 3) (b , _ b .

BUN ' aenat- W(tl, katerangan)
a. Angebun-nebun esuk, angudan-nudan sor , (N k )·
' ·· · · ah e go o , anngebun-nebun
enyJing, anyJaJ,aw sonten (Krama); ebun esuk = rarabi; udan sore = awun-
nawun, tegesse:, nyuwun rabi (P.I, 172- 8) (ngebun-ebun esuk, ngudan-udan
sore = nakokake bocah wadon, nglamar)
b. (adhang-adhang tetessing ebun = ngarep-arep kabegjan utawa sih kan
durung karuwan) g •
BINNANTANG
Nyenyjata ~uron utawi binnantang kesit (KT. 10/18) (binantang = kewan/mung
kanggo peptsuh)
BENNER LUPUT
Pagaweyan kang kesusu arang bisa kadadiyan, barang kang durung ginnawe
bakal bisa dadi, nanging susah banget ambennerrake kang luput sawisse
ginnawe (Oem.J.I, 53/6)
BENDARA
Ora ana wong bisa ngawula bendara loro (Indj. II, 12/24) •
BANDERA
Kelabbing bandera rontek tuwin kokondha pindha ombakke jaladri pasang (P.I,
45 - 11) (kelab-kelab = lembak-lembak, ngombak-ombbak tumrap gendera;
rontek = gendera cilik alalandheyan tumbak; kokondha = diundha, umbul-
•
umbul) .
BEma ·
Tiyang dhusun tur atanni bentil (Tjemp. 6 - 9) (tani bentil = tani utun = tani
banget; bentil = bentel = untingan pari kang mentas didhaut)
. BENDHE
Yen kowe adadana aja ambendhe ana ing ngarepmu (Indj. II, 10/2) (dedana =
•
paweweh kanggo kautaman; ambendhe = wara-wara)
BANDHA •
Pirsanana:
BONDHA BANDHU . 401 _ 5. HS
Kocap Ratu Bondha-badhu kinnenngngan sam~g Ratu (P.l, k
I • •
. '
268; Ian: Hontj.II, 16 - 8) (bondha-bandhu = sugih bandha lann sugih sana
sedulur·, bandhu = sanak sadulur) •
B ,
. d. k , Han Ian wegah anggarap gawe abot, balik elinngnga yen
a. AJa we 1 ange . ( 12 v h 76/6).
tetessing bannyu btsa am~olon~gake watudb~ (KT. 1111219); sanes: •
b. Toya, kenging sakathahtng ttyang amen

amendhetta. ·
•
•
Ill
•
•
• •
c. Bannyu kali seger diombe sadurun ,

uga gnge awor Ian bann •
wong ngawula tansah karahayon , yu segara, mangkonno
207- 7). yen ora kaworran budi ala (Oem.J.ll,
d. ~annyu yen mambeg, manungsa en n . , .
1~u o_ra becik dadinn (Dr.W. 4411 9~ ) ganggur, wes1 yen diennengngakt\ bat\,
e. Ihnrung bannyu saka ing gunn . . .
. dh ung tumtba mg Juran , •
aptn a udan sinnemenni unthukkin bann . g swaranne gumrujug •
kapuk winusonnan (JL.I, j 32 _ S) (u!n sin yu .P~t~ sumawur . ~ton kaya

•
mawa swara kemrusuk na · d ~meru udan suweru = udann

ngtng urung ttba kang dan · ·h d ·
panggonan liya· diwusoni = di .ki u 1s1 a oh 1ng
ngresiki kapuk ~1ud, , rest nganggo wusu; wusu = piranti kanggo
~ e saemper gendewa).
f Andaledeg ka~os toya medal saking erong (BID. 300- 10) {ndlede = mili
banter sarta akeh; rong = leng kang gedhe) g
g. (nggarap banyu = pambengan, alangan).
. ~· (tunggal ?anyu = tunggal guru ngelmune)
~· (banyu pmerang. = ngibarate ppasulayane sedulur mesthi enggal pulih)
J. (dom su~~p tng banyu = nyamar, arep nyumurupi kkanthi dhedhemitan)
k. O~?ak tlt~ng banyu = karehrehan kerep kanggo tiban, luputting lurah
dtttbakake sorsorane) ·
1. (~g~ngsu .banyu ing kranjang = meguru utawa njaluk wulang nanging ora
dtptgunakake)
• m. (ngubak-ubak banyu bening = gawe rerusuh)
•
n. (golek b~yu bening = meguru, merdhukun)
• o. (o~a ana banyu mili mandhuwur = anak mesthi niru wong tuwane)
• p. (stng kena iwake aja nganti buthek banyune = bisaa kelakon kang sinedya
nanging aja nganti gawe gendra)
q. (caru!c banyu = racak-racak, gedhe-cilik ala-becik dirampet padha bae)
. r. (cur-curan banyu kendhi = wani sumpah)
s. (mbanyu mili = lumintu, terns bae) ·
t. (banyu Landa = omben-omben gaweyan pabrik sabaangsa limun nanging ora
•
legi) ·
· u. (mbanyu
,
wara = tapa nyirik banyu) ·
BANTHENG
Kaya bantheng ketaton (DW. 144- 6) (= nandhangtatu banjur ngamuk)
BUR
. Burran totol (JW. 199/67) (burhan = tandha yekti minongka katerangan utawa
bukti; totoI = nyereg, mempeng ngolek upaya)
BARA
a. "Ah, rebutten, iki Kala Bragalba, imbang-ngimbangngana tan bara, kedhep
kula brajamu!". Pamade: "Lumuh ginnawe becik, iku kang ko-kareppake?"
(P.I, 205 - 8) (bara = abot, bobot, perlu, wigati; ~edhep = kaidhep, diwe~
• •
ake, disumurpake; kula = trah, turun, sanak; braJa = gegaman; kula braJa =
wadyabala sak gegamanne).
•
b. Sirnanne Nini Putri, Ingsun gawe sayabara (P.I, 8- 6) (sayabara = sayembara,
pasang girl, wara-wara nganggo ganjaran) .
•
• •
• •
• 112
•
c. Bara tan bara ingkang kinapti (Rm 90 _

kareppake iliara tan bara = kang · 5
- ) - ora karuwan kang den
mesthi ora) go sesumbar kang ateges: mangsa abota
d. Bara bara pannemunning wuri (AP) ( . b
. e. Bara bara kadi bara Gusti a,1ur kanpua ara =des~ malah)
' ~ g mengkonno - 1 , · · k
mengkonno~ bara (basa Kawi) = b . b - ya yen tya unnt ang
_ aya, ara-bara = baya-baya;
f . Barabudhur - bala Buddha (RD. 1896 N S?)· .ki . , .
0
Siyem. · , 1 pangandikane RaJa
BRAHALA
Brahala, kenna rinusak: (KT. 99 - 194) (brahala = wewujud kang disembah-
sembah)
BRANYJANGAN
Keke~erra kaya manuk Branyjangan (P.I, 68 - 6); pirsanana: TAPAK ANGIN
(branJangan = aran manuk, lempung campur wedhi)
B AK
Brannyak kadulurran (DW. 158 - 7) (mbranyak = lancap sarta ndangak;
kadulurran = kasembadan temenan, kelakon; branyak kaduluran = arepa
• enggone ngupayakake sarana ora prayoga nanging meksa kasembadan temenan
pangajape) •
BERAS
Pirsanana: SEGA •
BRISIK
Sagedda sampun bibrisik (1001 N.II, 565- 6) = bisaa aja bribin-bribin (brisik =· •
bribin~ mbribeni = nywara rame; bribin-bribin = kandha-kandha)

BARBYAN
Kabucal dhateng ing bareyan utawi dhateng ing Sengkleh [Jogja] (JW. 128- 3)
(bareyan = bantaran, barakan meh padha umure; barah = lara budhugllepra;
·· harahan = omah panggonnan kanggo nyingkkirake wong lara budhug)
BARABUDHUR · •
Pirsanana: BARA
•
•
BUKUR •
Antennana ing bukur pangarip-arip (BJ. 157 kaca ~) .

Bukur (basa Kawi) = lawangnging swarga; panganb-bartb = ?
(arip = krasa ngantuk bannget; pangarip-arip = panggonnan kanggo ngaso
•
. supaya enggal bisa ngantuk banjur turu) .
• BADRA
· Kemengngan badra erawan (P.I, 3- 6) . ._ . .
Badra (basa Kawi) = rembulan; hrawan (basa KaWI) = men~ung,- gahhhipun
Sang Prabu peteng kados upaminnipun rembulan kaalmgngan mendhung
· · (kemengan badra erawan = susah banget)
BUTUH , . . 'nora duwe dhuwit,butuh! (Dr.W, 14/35)
a. Wong ~erbudi nangmg ye d thithik sarta ora lawas bakal ora butuh apa-apa
b. Butuhhing manungsa mun sa •
•
(Dr.W, 20/57) ) (d. ak = diringkes diciyutake)
c. Rinupak binutuhhake (DW. 1°7 - 9 trup '
BATUR •
·
•
113
•
•
•
•
Ora ana batur bisa ngawula ing bandara Ioro (Ind. IT
BITING . g. ' 161 - 13). •
a. Balowartinning biting (BID. 585 larikan 2) (balu arf - b ··

beU~ng) w 1- pager ata; b1tmg =
b. Salebetting biting (BTD. 585larikan 3) •
c. Ngungsi ing biting (BTD. 585 larikan 16)

d. Biting ing Kalicacing katingal (BID. 585larikan 17)
e. Sakiwa tengenning biting (BID. 585larikan 19)
f Maryem wonten ing biting (BID. 536 larikan 1O)
g. Angrebat biting (BTD. 536 larikan 17) ·
h. Ngrampid biting (BTD. 536 larikan 20) (ngrampid = nyerang, nempuh)
•
i. Ngrangsang biting (BID. 536 larikan 23) (ngrangsang = nyerang, nempuh)
j. Sarta mawi abibiting (BID. 585 larikan 10) •
k. Abibiting pandonga; pirsanana: JAGANG (BID. 606larikan 5) (= ambetengi

• pribadi sarana pandonga) .
BETENG
Pirsanana: PAGER BUMI ·
Beteng alang-ngalang (BID. 387 - 10) (= mepeti, nyegah, ngalang-alangi,
mambengi)
BASA .
a. Basakenna sira punniki (Kantj. 96 kaca 8) (basakna = basaknea, gek kepriye
enggonku arep mratelakake, tetembUI)gan kang ngandhut rasa kaget utawa
• nepsu)
b. Basakneya si gogothil (PW. 35- 11) (gothil = gothang, apus-apus) •
c. Basa [= bareng] wis tak weruhhake nalarre (P.I, 82- 9) •
BUSANA
Pirsanana: ANGGO
BASUNONDA
Basunonda, caping; pirsanana: ONTA KUSUMA
BASONTA · th , ka ·
. Sasat wimbanning basonta (HS. 10/19) (wimba = wetu, pepe an, emper, ya, •
basanta = rembulan) . ·
BAWA .
. ·Bawanning-ngalit = sarehning tiyang aht (AP. 11 - 3)
BOL •
Pirsanana: OTOT KAWAT aksara d

B~rn MENNAWI . . . . W 1 di minggat (JW. 99 - 5) (bilih = yen,
Mila makaten bthh mennawt a an
•
menawa)
.
. . .
BALEDUG 1 45 _ 11 ) (bledug = Iebu kang kagawa ~;
Baledug mangampak-kampak ~~ akeh banget; ampak-ampak = pedhut mg
ngampak-ampak = gegrombo
pegunungan) .
BALE SAWO · . AS 129 _ 1) (bale= omah, pendhapa; ngrangtn =
Balesawo mungel angrangm ! · kake tumrap swaraning gamelan)
lirih sarta alon Ian kepenak dtrungo
•
114
•
•
•
•
•
0
BALI SW G TEMBUNG 0
•
a. Sa~y~ang sae (1001 N.ll, 2 _ 7)
•
b. Wllujeng kantun~ pirsanana· SALAMET . •

•
BALOWARTI . . •
•
•
a. Kasekten saka ing Allah bisa b ·

(balu wartilbalowarti = p;ger ba~~~ahhake balowarti (Indj .II, 380 _ 4)
•
b. Manggul ~al~wartinnipun (BID. 2so _e:r tumrap kang ngubengi kraton)

c. Ballowarttnrung bibing (BTD. 535 _ 2) ·
BALUNG WESI . · •
. Pirsanana: OTOT KAWAT .

. BAPA
BODI~apa wennang anyjabel pawewehhe marang annak (KT. 203 - 9)
•
0
Upama j.ronni?g ~~odra, iya sira ingkang minnongka bodhi~ tegesse· bodhi =
• 0
, panurut Jero cethekking sagara (Rm. 395 - 5) ·
BEDHANG .
Y age~e aku d~du. kowe sing anduwenni, kowe dudu aioi k~ng men~.
Nan~ng pa~sthenmng awakku Ian awakmu iku dudu luput saka ing aku utawa
• saka mg kowe (1001 .N.II, 313- 10) (bedhang = laku dhedhemenan)
BAJAG SAMPANG . . .:
• •
·Pirsanana: WATEK •
•
BIJIGGAN •
Pirsanana: TUNGGUK aksara i • 0
· · BUJANG •
•
Bujang = lamban
Sa~~ami estri bujang sarta boten wonten salebetting idah (KT. 150- 8) (bujang
·= JeJa~a kang ora duwe pomahan ing desa; lamban =ora duwe bojo; idah = •
suwene 100 dina sak bakdan pegatan ora kena omah-omah) : ··

BAYA · I
•
.· a. Endi dalanningsung baya [= kiye] (TA. 16- 8) · 0
b. Baya mirah baya inten [= kaya] •

•
c. Paran baya ·ng kingkin [= kapriye] •
(paran = apa, kapriye; baya = apa iya, ayake, gek; ·damna = ~abab, jalaran, •
marga saka iku, awit~ kingkin = sedhih, kangen banget, kasengsem banget)
•
0 BUYUT •
a. Kabuyuttan = kalentheng (Bat.Verh. Jilid 2, 147 - 8) (kabuyutan = papan

kang kramat utawa suci, panggonnanning para pandhita, sanggar pamujan)
b.· Satru kabuyuttan (1001 N.I, 19- 5); kalanturring pakecappan: satru bubuyut
· tan (satru bebuyutan = satru wiwit kuna mula utawa turun-temurun) . . •
BAYANG
0
Bayangngannipun kkatilar lajeng lumebet ing seganten malih (1001 N.I, 366 -
8) (bayangan= burukan = memangsan) .
BUYUNG •
Buyung = jun · · · · . ·.
Kendhi Ian buyung (KT. 228 - 6; AP Ian PS. 7 kaca 10) (buyun~ = klenthing •
• 0
•
gedhe) . ·. . . . •
• •
•
• •
•
• •
115 . • •
•
•
• 0
•
•
BEGAL
Begal aring-ngaring (P.1, 68 _ 7) 00 al _ .
BEGJ~ gah an, ngenggar-enggar ati) '

Edan ?anget ~en ~ong ngarep-arep kabe .an
BEGU~~tlakannung byan (Oem.J.II, 180 _ 1)ID utawa kauntungan kang jalarran
Ambeguguk nguthawaton; pirsanana· WA
nggugu prentah, mbangkang) · TU (mbegygyk ngytba waton = ora
BABI
Pirsanana: ASU
BABAH
Sidhakep suku tunggal nutuppi babahb
13 - 5; AS. 121 - 7; mi.
9 kaca 15)· H a~ nawa sanga [sanes: hawa sanga] (TA.
119 1
bebatur lsp., Iawang; nawa = 9) ' ont.J.ID, - ) (babahan = bolongan ing
BABAK
Lab iku=kepriye Adhimas
. d""-- , b
, ctwe ~rem ug babak anglayonni? (P.I, 159- 11)
(babak mlecet kuhte, tatu; nglayoru = mlayu ngoncati)
BEBED
Katanggungngan bedhahe bebedde, gempalle wrangkanne (JW. 198 _ 12)
(nanggung bedb@e b.~bede gempale wn:u:tgkape = nanggung yen ora bakal gawe
kerusakan utawa kapttunan)
BATHARI DIYANA
Gabarring candhinnipun Sang Batharii Diyana, sasembahhannipun tiyang kapir
q<A. 444 - 6) (dyana = meleng puja semadi)
BE~THEK
a. Pangeran Puger sagarwa putra tuwin para abdi lajeng sami kabethekan
(BTD. 490 - 5) (bethek = pager pring; dibetheki = diukum kawirangake
sarana diku- rung ing bethek supaya ditonton wong akeh)
b. Yen abdi dalem Mantri sapanginggil dhateng Panewu, punnika kabethekkan
(JW. 227- 12)
BANG
a. Bang = imbang; Bang wetan, tegesse: pinggir wetan (JZ.I, 36 - 5) (sisih
wetan)
b. Bangbang alum-malum ing Tannah Jawa kabeh, sira kang nguwasanni (BID.
359 - 11) (nyek~l bang-bang alum-aluming praja = nguwasani praja nang-
gung ala becike)
c. Bilih mennang prangngipun, kaebang badhe kapasrahhan bang-bang alum-
malum ing Tannah Jawi sadaya (BTD. 538 - 6) (di-bang = disaguhi bakal
diwenehi ganjaran)
d. Pinnasrahhan gawenning Ratu, ginnadhuhhan bang-bang almn-malum (DW.
23- 6)
BANGEB
Wayah utawa mongsa kang luwih saka tegessing lingganne (Iingg~ = temb~
kang durung owah saka asa1e durung diater-ateri utawa durung dipanambangt
utawa diseseli) kayata:
116
•
• •
•
• •
•
•
•
esuk. . . esuk . .
umun-umun (I Sib esuk banget) esuk . - , ..
•
Jep
(-
u~huk (= esuk banget), sakes~. f:(~ es~ ?anget), esuk uthuk-
sasuwene wayah esuk)
. r awan . . •
awan ge mthang (= tengah-tengahing h · •
. . waya awan; panas ngglanthang = panas

· banget)
•
• . ~~ . •
sadtnna dheg (= sadina muput), sadinna bengkelen (= sadin ..

keceput = sadina muput) (sadina dh ~ ad' a ~uput), (sadina •
•
. ' , eng- s tna muput)
sore · .
sore enteh (= isih sore}, sasore bendhe (s,asuwene wayah ~ore, te~ ing wayah •
. sore) • •
•
•
surup •
•
surup rep (sirep = wayah suruping srengenge) •
• •
•
sast •
•
sasasi muput (= entek sesasi), sasen-sasen = pirang-pirang sasi) ·
•
wengi ·
sawengi natas (= sawengi muput), sawengi keceput (~ saw~ngi muput), sawengi
• •
bethethet (= sawengi natas) · · · • •
•
, . pannas .
pannasse kaya mecah-mecahna gundhul, panasse gemampleng (panas
gememplang = panas banget tumrap srengenge; panas ngghmthang = panas •
· banget;) .
•• . peteng •
· · peteng dhedhet alimengan (= peteng banget kang nglimputi; alititengan =

•
lelimengan = peteng banget; kalimengan = kalimput ing pepeteng; .
• • •
panglimengan = papan kang peteng banget ), petenge andumuk iiung (= peteng

•
•
banget) · •
• •
•
•
· padhang · · •
•
• padhang jingglang (= padhang Ian ora kkasaput ing mendhung tumrap
rembulan)
bedbug · ·
•
bedh~g dhrandhang (=jam rolas awan mangsane bedh~g muni)~ bedhug dheng
· (=wayah mangsane bedbug ditabuhjam rolas aw~), bedbug ngentbeng-
•
•
•
•
•
. entheng (=wayah bedhug mun1) .
•
•
BONGLOT
Lumayu mabonglot (? 27 - 5) (bonglot ~ lunga, sumingkir) · •
BANGGI
Banggi = baya . . . _
. Banggi wonten karya wigati? (AP} (pira bara = pmten banggi; banggi wonten-
•
punapa wonten, apa ana) ·
THINTHING . · · · ·
. . Thinthin -thinthin kerik (Tjemp. 176 - 11) (thintbm~ = d1~oru kaantepan,
•
•
• kerik = ~kerok bJa sathithik; dithinthing-thintbing kenk = didhedhes-dhedhes,

· · ditakon-takoni supaya gelem mblakakake) . ·
NGI . •
•
•
• •
•
• • 117 • •
•
•
•
• • •
•
•
•
~--- · ----------------------------~------- • •
• • • •
•• • • • • •
• • • •
•
• ••
• • • •
• • • •
• • •
•
. • • •
Angi~ pirsanana: SEGA Ian BERAS (diengi = diadhemak ' .~ .

•
•
•
tumrap sega) . . e sarana ditepast
•
NGAIT · . . ·
Ingsun bubuhhi ngait wong Panungkullan (AS. 59 _ 8) (dib buhi = di ahi · •
. d k k, , . u pasr
, n1n a a e pagaweyau~ ngatt = ndudut, nyingkirrake) · . .
NGER . . . ·.
. Pange~an tak, d~e~g an~ ~g ,n~a~epku ~ pegat (In~j. IT, 246 ·- 25) (er = ·her = .
•
•
banyu, angher - ngenteru, leren, pang-her-an = panggonnan angenteni pang-
gonan ngabekti) '
•
NGARPAT . . . ·
Pacak baris samya neng ngarpat kepanassan (HS.' 138 . kaca 1)· (ngrap~k ~ •
gating) •
NGUDUNG · . • •
. Sunnan Ngudung, sekarranne sinnangkalan: Pandhita trus rasanning tyas ~ 1697

•
(PL. 215 - 1) (ngudung = mangkkel banget, wangkot, nggugu karepe dhewe) •
•
•
• • •
NGUWAR
Anguwarrake mongsa kasennengnganning Panger3.!1 (K.S: ·110 - 5) (nguwar- •
•
. uwarrake = ngundhangake, mbiwarakake, wara-wara) · . . . •
•
•
•
NGALUALAH . . ·
Lab, ta, gajah, teka gonnanna pribadi, ~gong lunga ngal~lah (Kantj. ~9 kaca · •
: 11) (ngalualah = sesambat) .

•
NGAJI PUPUNG . . ·
Ngaji pupung (Bat.Verh. 41- 9) (ngaji pumpung = nguja karepe) · •
NGAYAH . · · .
·Ngayah, bawah Pacitan, ·dhek . biyen panggo~ pamb~wangngan, padha •
demie ing Lodhaya (JW. 126 .- 67) ·(ngayah = ·~nndakake ayahan, ngawag,
•
• ngaw\lr, njndakak.e ·sakarepe)
•
. . . .
•
• •
• •
•
• •
• • • •
•
• •
•
• •
• • I
•
• •
• •
• • • •
•
• • •
•
• •
• • • •
•
• •
• •
• • • • .• • •
•
•
• • • •
• •
• •• • •
• • • •
• • •
•
• •
• •
• •
•
•
•
•
• •
•
Tam at
•
•
•
• • •
• •
• •
•
•• • • •
•
•
• •
• • •• •
• • • • •
• •
• • •
•
• •
• • • •
•
. . d ,nning· Kokb Widayatmoko.
ka wuhan katerangan e . . . . •
Kasalin uk:ara lan wu Desember 1996 . ·
Jakarta, 5 · • • •· ·. • •
•
• •
• •
118 • •
•
•
• •
• •
• •
• •
P ASAN
KATERANGAKE MAWA CARITA
SERATAN ASTA
INGKANG KAPANGGIH lNG SOLO
•
•
MRANGKANI KUDI
Ing nagara ana Kliwon 1) duwe anak 1

banget brangngassanne, sarta yen p· .anang siji, aran si Darpa. Wiwit cilik, si Darpa
ngan budi cilaka. Wong tuwane ketnUJU ~epsu~ kawetu basane sawiyah Ian kadunung-
b. dh rep mttutun ternbun , . "E ,
tsa can e~en hawa nepsumu Ian adatmu K gnge. ngger, Darpa, sabisa-
mangkono, tng tembe menawa ko , . ,an~ ora pantes buwangngen. Yen ora
· . we anggentennt kalun hhanku .
An angtng st Darpa ora bisa marenn · B . ggu . , saru dtdeleng! ".
di areng Khwon mau .
~asa, ~gaweyanne Iumintir marang si D An . J~mpo: st Darpa uwis
l.
Khwon, tya ora bisa marenni adatt ' arp~. angmg, sanaJan st Darpa wis dadi
sapatinne wong tuwane iku si Da ae m~~ ra Iawas wong tuwanne mati. Dene
bisa duwe batur. Anuju sawiji dina~i ~a aa t;~Y~ banget brangngas~anne,. kongsi ora
supaya digolekake pnakawan Wong kanrp.. ~g omah tangganne, anyJaluk tulung
1
Bareng si Darpa uwis mult'h.' wong magJinla db an tulung
u g en engngan a~yaguhhi ing
' . "P · · b lahir bae.
judhes mengkono teka are duwe unak . , , urune. n~ayt rangasan
2) kudi 3), lah iku bisa nga"wulannt awan. Kejaba yen ana wong btsa mrangkanni
1) kliwon lurah ing padhukuhan sangisoring lurah desa, aran pangkat sangisore bupati.
=
2) mrangkani = nyarungi, ngetrapi wrangka.

3) kudi = bangsa arit nanging ing tengah nganggo mblendhuk memper pethel.
4) mrangkani kudhi = bisa nyandhet (bisa ngelikake) wong kang watek /casar; kudhi pacul sin a
~
landhepa padha dine pintere mung kari adu begja. g
KLENTHING WADHAH MASIN
Saprene, kira-kira wis ana sawindu, ana caritane wong wadon siji, becik rupane. Wong
wadon mau wiwit umur rolas taun, lola sarta banget kakurangnganne. Sarehning ora
ana kang mengkonni, banyjur dicandhak grema, diicuk-icuk 1)amrih miturutta
piwulangnge. Lawas-lawas bisa dadi joget. sarehning becik rupane sarta wasis
pratingkahhe, lawas-lawas kondhang kumbul 2) laris banget, kongsi bisa cukup.
Malah-malah ing ngatasse joged kena diarani sugih. Bareng andungkap umur patang
puluh taun, joged mau tinakdir eling marang panutane, sanalika iku uga banyjur tobat
nasakha 3). Let sawatara taun maneh, joged mau Iunga munggah kaji, kongsi Iestari
bisa mulih. Ananging isih ana cacade gedhe, iya iku saben ana tayubban, Nyai Kaji
mau kudu anonton. Dene ana ing panonton kono, samongsa ana niyaga luput
panabuhhing gamellan, Nyai Kaji mau kudu ambekuh. Apa maneh yen ana joged
kurang irama, iku kaya amulang-mulangnga. Dadi sok wongnga kapranggullan 4) Nyai
Kaji ana ing panontonnan, unine mmangkene: "Klenthing wadhah masin 5), sanajan
digojaggana 6) iya isih ana ambu-ambunne!".
1) diicuk-icuk ~ direrimuk (dibujuk) supaya gelem ng/a!roni Ieang ora becik. 2) !rondhallg kumbul -
misuwur banget (!rondhang ~ misuwur; kumbul = misuwur). 3) nasakha = keduwung terussing ali.
4) pranggul ~ weruh (ketemu, kepethuk) ora kalawan sengaja. 5) masin = asinan iwak loh
6) nggojagi ~ ngresiki wadhah sarana diiseni banyu banJur dwcak-ocak.
NABOK NYILIH TANGAN
lng jaman , biyen ana sawiJ'ining Kabayan I) d , , ,

pagaweya~ nagara, tansah gumeder 2) ~sa, ~e~ prentah kuli katindakake ing
angetrappt pagaweyan kuli pilih esih Ssarta 'dhtya-dtruya 3), awit Kabayan mau yen
. . . awene ana kan · di
ana ..k~n~ pt~g ptndh~, malah anakang ora dian a , g Wis a~gkattak:e ping telu,
saWIJtne kuh kang dtsengitti Kebayan gk tta~e. Menkono tku lawas-lawas ana
. d, k .
Itya esa, ang mtsuwur dadi warokki 4 k, mau, anemonnt sad 1 , k
u urranne ang manggon ing
Kebayanne iku enggal bisaa sal· ntag ) .ecu 5), perlu anyjaluk tulung supaya
· tn u wa stma p · luk
stnaguhhan. Ora antara lawas anuj · enyJa mengkono mau iya
San!hning Kebayan mau sejatin6 ora d~w~o~gsa pet~ngngan, ~ebayan mau dikecu.
k,
lanang wadon Kebayan mau mati dt!ning an rn~~mung dtarah umurre bae, dadi
kono wis padha sumurup yen Keb k ecu. .a~e g wong ktwa-tengenning desa
ayan ang matt tku ora rukun 1 kul' , . ,
wong padha anyipta: patine Kebayan in d, 1.k .. , an tne, dadt kabeh
nyilih tangan 6). g esa u mesthi tng desa kono ana kuli nabok
I) kabayan = prabot desa kang dianggo kong/conan.

2) gumeder = rame banget.
3) diya diniya = udur-uduran, papadon padha dine ngaranni Juput.
4) warok = wong sing kedhot (wulet /an atos) jago kerengan.
5) kecu = durjana bebarengan akeh kanthi roda peksa.
6) nabok. nyilih Iangan. = "!ialan_i liyan sarana kong/conan wong liya; angon ulat ngumbar tangan -
mgawasake samangsa klzmpe banjur tumindakala (nyolong, lsp); dawa tangane = dhemen nyenyolong;
mara tangan = cengkiling, seneng milara.
USUNG-USUNG LUMBUNG
Kyai Kasan Benawi sudagar sugih. Omah ing negara, duwe batur lanang siji aran si
Wagiya. Awit sak:a temenne, diprecaya banget denning Kyai Kasan Benawi. Kyai
sudagar mau akeh potangnge marang para lurah desa. lng sawijine dina, si Wagiya
dikongkon nagihhi marang desa. Lungane kongsi nginep pendhak dina 1) ananging ora
ana lurah siji-sijiya kang katemu, awit para lurah kang ditagih lagi padha tugur 2)
agawe pasanggrahhan ana ing gunung awit saka kersanning negara. Sarehning adoh,
ulihhe lurah-lurah mau yen uwis rampung babar pisan. Bareng si Wagiya teka ing
omahe, Kyai sudagar enggal takon, tembungnge: "Wagiya, dene kongsi Iawas, kapriye
wartane?". Wagiya mangsulli: "0, lampah kula boten pikantuk darnel, awit para lurah
ing ngriku saweg sami usung-usung lumbung 3) dhateng pareden. dados boten wonten
lurah satunggil-tunggilla ingkang pinanggih! ".
1) pendhak dina = saben-saben, ing saben dina, sabakdane dina kang saiki.
2) tugur = jaga rina wengi.
· ,,,...b 'h bnrrrn'u darbeki rerukunan sarana urunan sabisa-
3) usung-usung Iumbung = allhan anggawa /U.l e "''w o ,
bisa.
KAVA KERE NEMONNI MALEM
Ana wong bangsa Arab wiwit umur 1
tansah dadi batur 1) w'elonda sela:aos a~ nga~ti andungkap umur patang puluh taun
, . , ' se ana 1ng Palandan 2) Y' '
bae, J~1arran yen lagi mangan sok diundan A , , · . e~ mangan rikattan
olc~~he sarappan iya rikattan bae, awit kkesu!~ bpa man~h yen pmuJu arep andhen!k,
da<h rna~ 3), selawasse yen mangan ora bisa s;~~rane selak budhal. Mengkono iku
Bareng wts tuuwa, wong mau metu saka in Palan . . .
ana ing Kaumman sarta banget kacin kr g , dan, banYJur nyantnk 4), manggon
ing pajumuhan 5) akeh arang wong~ angnfanne. Saenggon-enggon, yen pinuju ana
yen kondangngan kaya k, , .
ang ge em angemorri. Awit .yen mangan utawa
ere nemonnz malem 6).
1) batur = rewang.
2) pa-Landa-n = panggonane Landa.
3) matuh = manuh, kulina.
4) nyantri ~ dadi batur ana ing omahe caJon maratuwa, manggon ana ing panggonane guru-agama.
5) dvum = ditata, dipilih banjur diklupukake katata; pajumuhan = papan pakumpulan.
6) kaya /cere nemoni malem = madani wong kang nggragas (nggranyah); /cere munggah ing bale =
wong asor didadekake luhur banyjur ora bener ke/akuhane.
SATRU MUNGGING CANGKLAKKAN
Ana wong lanang loro padha bebarengngan lunga menyang pasar, kang siji aran si
Parta, sijine aran si Guna. Si Parta anake lanang kabeh, dene si Guna anakke wadon
kabeh. Sasuwene padha lumaku ana ing dalan, si Parta celathu marang si Guna,
tembunge: "Kakang Guna, kula niki kepengin sanget gadhah anak estri, ananging
boten keturut-turuttan! ". Si Guna sumambung: "Napaa, dhi, dene tinekdir sgih anak
jaler teka kepengin anak estri!?".
Celathune si Parta: "Mila kula kepengin anak estri awit anak estri punika yen
angimah-imahhaken opor bebek saged mentas piyambak 1)!".
Si Guna sumambung maneh: "0, lab, niku luput dhi!. Kula niki kang tinekdir sugih
anak estri, susah sanget, awit lare estri niku yen sampun mongsa, tansah dados
pikirran sarta penjagine boten kenging lena. Dene si adhi niku luput, tinekdir sugih
anakjaler teka kepengin satru mungging cangklakkan 2)!".
I) opor bebek mentas awake dhewek = bisa kelakon Ieang disedya saka reka-<iayane dhewe; bebek
dtwewuruk ngllangi = wis p1nter dTWarahl.
· kl kan - mun'u.couh kanu kacedhak utawa iisih sanak sedulure dhewe; nglelemu
2) satru munggrng can~ a - o" o
satru ~· mbeciki mungsuh.
A
BALl NYANG KINYJENG-DOM-ME
Durung pati 1) Iawas, ing Pasundhan a U , .
marung. Dene kang lanang samongsa- na pas 2) Restdhen, kang wadon gawe' ,
mongsa dhong . ne
tunggu dodo1lanne kang wadon ana ing wa ora Jaga, saben dina iya melu
. rung.
Lawas-lawas, Upas mau ketnma enggo , .
Bareng dadi Wedana pambekkanne n~ a~yJaga parentah, kaangkat dadi Wedana.
klen!hhannt\ 4), ian kurang miturut maran;un~s~) sarta. s,iya marang bawah
agul-agul: dhewekke iku kekasihhe Residh, ~aret g Bupattne, awit kang digawe
ene.
0 ra lawas, bareng Residhene salin Weda k .
dilereni saka dadi Wedana ora nga~ggo pinna. mau en~ t~g prakara gedhe, kongsi
ora kena ora, dhewekke Ian kang wadon kudann~g~~ J:ll!nstyun. Dadi, wiwit semana
wong tilaas klerehhanne yen liwat ing ngare;:m ,a~ru=ggu warung maneh. Dene
1) durung pati = ora banget-banget, mung rada.

2) upas = wong kang dianggo kong/connan ing kantor-kantor.
3) kumingsun = gumedhe, umuk.
4) klerehan = reh-rehan, sor-soran, bawahan.
5) dhongkol = ti/as (wis dilereni saka pangkate).
6) bali marang kinieng-domme = mba/eni maranu nnuawevan asor ~ri'n.'Q asau· _,.~ ·
_ - . or-o· "".Y'
J'' u:, uom sumurup mg
banyu ~ laku samar (samun) ~a lakun1ng telik-sandi; enggon cina diedoli dom = ngumukake
kkep1nteran marang wong kang luwih pinter.
GLUNDHUNG SEMPRONG
Ana wong loro, aran si Karsa Ian si Guna. Si Karsa wis misuwur ing kasugihhanne,
dene si Guna iya wis misuwur ing kemlaratane ananging becik budine.
Si Karsa duwe anak lanang, si Guna duwe anak wadon, becik rupane sarta sregep ing
gawe. Bareng anakke wong loro mau padha diwasa, si Karsa kongkonnan mmarang
enggonne si Guna anyjaluk marang anake wadon arep katemokake Ian anakke si Karsa
mau. Tembungnge kongkonnan: "Dhateng kula ing ngriki, kakang, kula dipun
kengken rayi sampeyan pun Karsa. Bilih andadossaken parengnge panggalihhe
kakang, putra sampeyan gendhuk setri punika badhe karimat piyambak,
kapanggihhaken anakkipun!". Si Guna mangsuli: "E, dhi, inggih, sampeyan criyos
dhateng adhi Karsa, saking panedhane adhi Karsa niku, kula inggi~ j~urung 1);
Ananging sarehne empun sami sumerep yen kula niki mlarat sanget, JanyJI kula, lare
estri wau dhatengnge ing ngrika glundhung semprong kemawon 2)! ".
Kongkonnan mangsuli: "Saking prakawis punika, kakang, kados sampun kawengku
3)!".
. 'l · 'ka·'·" b·sane kelakon kanu siinedya.
1) jumurung = nayogyani, mupakat1, me u mu]e ~«: ' o,
· oawan masrahak£ apa..apa tanpa
2) glundhung-semprong = wong wadon kaw1n tanpa nggawa o· •
. I •O .-abi fannQ nouQWQ {Ukon.
wuwuhan; glundhung sulmg -- wong ,anano ,, :r oo·
a utawa kaik/asan kasabaran.
3) kawengku = diemong, direngkuh kalawan pangapur,
,.
•
ANA GULA ANA SEMUT

lng sawijining desa, ana dhudha d ,
Tanggan- n6 Kaki Dhudha iku kang ~:~ tnak lanang siji, banget kamlarattanne
kang sisih wetan uga mlarat kay'a Kaki Dh dhor, ~udagar sugih banget. Dene tanggann~
.. . . . u a tku
Ing sawtJtntng dtna anuju ing wayah , ·
b kn , b , sore, anakke Kaki Dh dh tak
apa e, tern unge: "Bapak, sabab puna a dene I, . ~ a. on marang
tansah gumrumung I), ing ngriki utawi in p 't e~ ngnku pumka nnten dalu teka
Bapakn6 mmangsuli: "Engger, muiane i! w~o:n ;gnku teka nyenyet k6mawon?".
wong kang nyaba, d6n6 ing k6n6 Ian ing w:tan ko::o tans~ gumrumung awit akeh
~na wong kang nyaba!". Anakk6 takon maneh· "Pun muiane nye~yet ~bae amarga ora
mgkang dhateng, ing ngriki Ian ing w6tan n. ik aiaa, bapak, mg ler ngnka kathah
dhateng?". Bapakne II ' , . , gr u te a boten wonten tngkang purun
. . . mangsu t maneh. 0, engger, mulanne me gk . .
ptnestht Gustt Allah: ana gula ana semut!" 2). n ono, aWit UWIS
1) gumrumunglgrumung = nywara bebarengan.

2) ana gula ana semut = sok ana gula akeh semmute = angger ana kame/ikon mesth · akeh ·
kang padha teka; /o;
nga/em legining
._ .
gula . = ngalem marannu
o
wonu
o
su·oih '·~eb , '·~ 'b ,'l wongnge
o· IUir en M:re e an; ngemut gula
asa leg~ - d1pasrah1 apa-apa bareng krasa enak banjur ngengkoki.
UGER-UGER LAWANG
~n~kke Kyai Wirakarsa loro, lanang kabeh. Rupane bagus-bagus tur kaya jambe
stntgar 1). Sarehne Kyai Wirakarsa mau kalebu sugih, yen anggawekake sandhangan
anakke mesthi padha. Sok wongnga kang nembe weruh bocahh mau, angira yen bocah
kembar. Ananging sanyatane ora.
Ing sawijining sasi, sadulurre Kyai Wirakarsa duwe gawe. Bocah Ioro mau padha
nyinomman 2) ana ing kono, ammenganggo sarwa padha. Ing kono ana dhayoh
monca sij i, durung tau weruh marang bocah Ioro iku, banget gumunne andeleng sarta
ora ngandel pisan-pisan yen iku dudu bocah kembar. Nalika semana, dhayoh mau
saking oora precayane, takon dhewe marang Kyai Wirakarsa, tembunge: "Bapak,
sanget adamel gumunning manah kula dene dok tiyanga kula takeni yen putra
sampeyan punika sanes lare kembar. Punapa inggih saestu, sanes lare kembar?". Kyai
Wirakarsa mangsulli: "0, sanes, nak, lare kula nika lare uger-uger lawang 3). Dene
umurre let tigang taun!". Nalika iku, wong mau lagi pracaya, ananging tansah banget
gumunne.
· be, s1n1gar
1) )Qffl · · ,oro
' p1naro
· byak = pww•
...nA.'ha rurpane',· ~!!!!!!-~J~~~
sedulur iambe suruh = dudu sedulur nanging wis
manjing dianggep sedulur..
2) sinom = wong nomnoman kang dadi paladen yen ana wong duwe gawe.
3) uger-uger /awang = anak /oro /anang kabeh.
BRIGA-BRIGI ORA ANGGETIHHI
Ing sawijining dina ana Carik 1) nyamb t I
I II hh I • u gawe 1an magang .

2). Dene ura e 1agt pepriksan maran d I ana tng senthong patulisan
· ·1 h k g esa. Bareng ng k
ppnyay1 ura e te a, sarta banyjur amriksa ~eppa e tabuh sepuluh,
I I
I I
San!hne garappanne carik ian magang mau rugaweyane .cank ian pamongnge mau.
sora Ian kasarre panguwuh 3) apa rna , h put, pnyayt banget dukane. A wit saka
ne angawut-awut 1
anggebrag-gebrag meja panulissan magan ay~g tumpukkan sarta
gemeter kongsi ora bisa nulis anan;,ng ca · 1~-~au banget wedtne, sanalika iku uga
1 0&
) Tll\Ae ayem bae
Bareng sore, magang mau teka ing omahhe ca · ·
tembungnge: "Kados pundi, iurah, kala wau en "in ~k. S~tekane t~g kono, atakon
I •
semanten, teka ayem kemawon. Dene kula . Yt

g ~pey~ tampt duduka ingkang
wau uwas 4) sanget maiah ngantos ' tng ang oten dtpun dukanni ing wektu
"Dhi, iya, wong kak~ngmu muiane ay=~!~r ~::~ge~ nyerat!". Carik ~angsulli:
iki. Adatte yen briga-brigi 5) ora anggetiwri 6) L Wls s~urup watekke lurahku
a gu t · · 1" M · uwung yen Wls ora kersa duka
n wa tm.. . agang s~ambung: "Sau~ami ing tembe, kula tinekdir dados carik'
anglam~a~ kkados sampeyan wau, sanadJan lurah kula watekkipun briga-brigi bote~
anggetzhhz 7), kula meksa boten saged ayem kados sampeyan punika".
1) carik -= juru tulis ing kalurahan lsp. 2) senthong panulisan = kamar kanggo para juru tulis.
3) n~h ~ ngundang, nyebut, ngaruh-aruhi. 4) uwas =samar, suume/ang, kwatir. 5) briga-brigi =
beg~ta-beg~tu = tandang Ian polatane kasar marga nepsulmuring. 6) ora nggetihi = ora ru:Jadekake
bebaya ~~, ora ndayani: 7) briga-brigi ora angetihi = watak ngamukan nanging ora mara
tangan getlh Clnelung balung c1nandhi= ana prakara raja tatu; ngajak taker getih = wani tandhing.
KANDHANG LANGIT KEMUL MEGA
Ing sawijining kutha, ana wong aran Anak Pak Kathong, mondhok ing omahhing wong
sugih, dienggonnake ana ing emper kang buri. Mungguh penggaweyane pak Kathong
mau glidhig 1) Ian beburuh anggawa barang ing sacandhakke bae. Dene yen beburuh
anggawa barang marang ing sawijining kutha, ora enggal bannyjur mulih, ananging
ulihhe iya ngiras beburuh anggawa barang. Ing sadurungnge oleh gawan ana ing kutha
kono, iya nyambut gawe glidhig. Anuju ing sawiji dina, pak Kathong mulih saka
bbeburuh, satekane ing pondhokkanne, kang duwe omah pinuju nyambat mayu 2). Pak
Kathong angunandika, tembungnge: "E, dene padha mayu, dak aranni durung bocor".
Ora suwe kang padha mayu leren kanthi wedangngan. Kang duwe omah takon marang
kanycane tembunge: "Pak Kathong mau clathu kepriye~"· Kang ~itakkoni. suma~:
"Piyambakipun gumun dene sami majeng punika, awit ptyambakkipun ~n~nten ye~
dereng bocor". Kang duwe omah sumaur: "Hem, wong mayu omah bae dtgumunm,
harak wis lumrahhing akeh. Dhewekke kandhang langit kemul mega 3) ora nganggo
mikir paretah Ian omah!".
1) glidhig = nymabut gawe beburuh.

2) mayu = masang utawa andandani payon omah.
b · · Jangit - pinter banget
3) kandhang /angit kemu/ mega = wong kang k/ambrangan; ISO njara - .
,..
KERUBUHAN GUNUNG MENYAN
Ana wong lanang looro ppadhha sedu1ur, kang tuwa ar H

enom aran Mangun, dadi mantri guru . an arya, dadi lurah desa ka
d h k . k ana tng kutha M h d, ' ng
a o sa a tng ut~a kono. Dene wong loro mau . unggu es~e Harya mau ora
Bare~g antara wts lawas, mantri guru iku ~i:ta wekel anangmg mlarat.
ganyJarran lmang atus rupiyah awit k tr. undhakkan belonYJa sarta oleh
· , . ' a tma saka sawiJ. i · ,
kabegJanne mantn
. .
guru mengkono iku . H . . rung pegaweyan. Mungguh
' st arya tya banYJur krun b ,
0 ra antara dtna, st Harya nuli teka ing hh , . , . gu ae.
lanang isih ana ing pamulangngan dadioma ed~dhine,. ~angtng satekane kono kang
. ' mung ttemom ' , b , '
lungguhhan WIS suwe, si harya marang ipene tembun ,~_~ne ae. Bareng enggonne
warta, jarene bojomu lagi kerubuhan gu gnge. Embok guru, aku ngrungu
nyaurri: "Inggih kamas, ananging kula botenn~n:Ot::nyan 1)?". ~mb_ok mantri guru
dipun darnel nyaur sambuttan sedaya. Mah~h saU:::rn~rep WUJ~ddipun,, awit laj~ng
~amp(:~ yatra punika, lajeng boten mantuk, nan ray! sampey~ s~ng
.;:rnfa'!ll
tlyang mgkang dipun sambutti wau!". gJ g ~eng dhateng gnyanrupun
1) keju~ruggan Cfre~buhan) gu~ng menyan (kembang) = nemu kabegjan gedhe; rubuh-rubuh

gedhang -- mung e/a-elu ora ngert1 karepe; kerubuhan gunung = nemu kasusahan dh ,. ket ·
ngrangsang gunung = njangka prakara kang nglengkara; ngontragalce gunung = (r:~gki:JM'sa
as!;
ngalahake kang luih Iuhur (kuwasa).
ANEPUNGNGAKE BALUNG PISAH
Ana wong lanang loro padha sedulur, kang tuwa aran si Mangun, kang enom aran si
Padma. Wong mau pisahhe wiwit jejaka marga si Mangun iku wiwit cilik ngabdi
priyayi Welonda. Bareng bendarane ngalih, kakersakake andherek, wekassan omah
,.,
seJe negara.
Mengkono iku kongsi wayahhe padha mantu ora temu-tinemu, ora liya mng kabar-
kinabarran bae.
Kang tuwa wis krungu yen anak pambareppe adhine wadon, dene kang enom semono
uga iya wis krungu yen anak pambareppe kakangnge Ianang.
Nalika semana, sarehning anakke mau wis ppadha mongsa, si Mangun kirim layang
marang si Padma, surasaning layang arep ngajak besannan. Ananging sarehne adoh,
iya salah siji bat! kkang mmengku, mung annepungngalce balung pisah 1). J?~ne
bocahbe iya salah-sijine diluruggake, ora apa-apa, awit yen ora mengkono amesth1 mg
tembe bakal pisah kebanyjur.
Mengkono mau si Padma iya nyarah 2) bae.
1) n~mJ!Yialce (aneJ!Ynga/ce) balungpisah = njodhokaki bocah Ieang isih kaprenah sanak (supaya
, · k - ,ur. bekaki anak /oro bebarengan; madu
raket maneh enggonne seduluran); balung t1numpu 'l- '·no· a .,~).
. = wong kang se~Wng.
balung]l.eking
ba/ung tanpa isi = pepadon prakara barang sepe e,
2) nyarah = manut ing sakarepe liyan.
n
SUMUR SINASABBAN
Dhek biyen ana guru kadeg 1) Bayan 2) . .
manggon ana ing sawijinne desa. lng nalikngiras dad! dhukun, aran Kyai Wirasonta
medhukun, ana kangjaluk supaya slamet a se~an~ puluhan wong kang meguru 1 ;u;
supaya teguh 3 ), saweneh ana kang jaiuk :a 7-
Jaluk ~up~ya sgih, ana kang jaluk
nuli ana guru seje teka nanmng mangg p~yad 'tsa dadi pnyayi. Ora antara Iawas
M guh , ' on tng esa kang d h '
~g . .sanyatane, guru kang annyar iku luwih in . ~ra a o 1~ desa mau.
b&
Dadi WIWit semana, utussan wong kang padha m:

ter tlmmbang Kyai Wirasonta.
annyar, malah-malah muridde Kyai Wirasonta k b~h, Ian medhukun marang guru
·ku
1 .
In · · · , d.
g sawtJtne tna, ana wong siji sumed ' a e kelu marang guru kang annyar
Nanging sarehne wong mau durung tau we~h~e~ marang_~ kang ~yar mau.
Kyai Wirasonta. Ora suwe wongiku ban . ~g :no, dad! khru teka mg omahhe
Wirasonta mangsulli: "K.ira kula, dika !~Ja~ a;: kang _dad! sedy_~e. Kyai
sinasabban 4), dene saniki kang misuwur guru kan k. AWit kula mki sumur
Dh ' k kr" · ·h ka h h g manggon dhusun kidul niku
e tytn enggt t a anak-anak kang sami ambapa dhat kul N . . :
sami ngalih ngidul ngriku!". eng a. angtng sarukt
1) ~g = ditete~ke dadi, diangkat dadi. 2) kebayan =wong kang dadi kongkonan (nglantarake
dhauwhe panggedhe), prabot desa kang dianggo kong/conan. 3) tecmh = kukuh senta d. ·Am . ke,~
~ h· 4) o- 'Sa, lgt..M.~jO, uot
ora ~a 1~g gegm:'an). sumur-sinasabban = (sumur ditutupi ora bisa diangsu maneh) Jcetutupan
den1ng kap1nterane guru kong ~yar sae~gga ora bisa tetulung maneh; sumur gumuling = ora bisa
s1mpen wad1, wewatekane angel dijajagi.
TUNA SATAK BATHI SANAK
Prawan kang aran si Sadirah, pinter Ian saregep ing gawe. Sadina-dina pegaweyanne
dodol. Sadirah mau, wiwit umur rolas taun, wis bisa golek sandhang-pangan dhewe.
Ing sawijining dina, si Sadirah blonyja, nempur, tuku gedhang, krambil, uyah Ian kayu,
sumedya arep digawe nagasari. Berasse rong beruk rega rong kethip 1), gedhangnge
setangkep rong wang 2), krambillan uyahhe sa-kelip 3), dene kayune suwang. Bareng
wis mateng, kaetung bedhah 4) telung talen 5), kejaba kang dipangan sedulurre.
Mengkono iku, wong tuwane iya sumurup yen bathine setalen, awit belanyjane entek
rong talen. Bareng si Sadirah mulih saka dodol, ing wayah sore, bapakne takon,
tembungnge: "Ing dina iki kowe oh~h bathi pira, gendhuk?". Sadirah mangsulli: "Ing
dinten punika, kula pikantuk bathi kalih kethip, bapak! ". Bapakne sumambung: "Elho,
mungguh petungku, ing dina iki kowe oleh bathi setali. Yagene 6) tekamu mung bathi
ron_g kethip?". Sadirah mangsulli mane~: "Inggih, bapak, tuni satak 7) bat~i ~an~~,
awtt yen tongga utawi kawanuhhan kula tngkang tumbas, kedah kula sukanm muah. :
Celathune bapakne: "Hem, iku bener, gendhuk, awit semongsa ora mengkono, mestht
kaarannan wong nyenyengit!". .
1) kethip = dhuwit s/aka aji 10 sen. 2) sa-uwang (suwang) = 81h sen; setali = 3 uwang. 3) kellp ~
dhuwit nekel aji 5 sen. 4) bedhah = dhuwit minongka opahing panggaweyan. 5) ~len = dhuw'.'
, , b b ke apa 1) satak = 100 dhuw1t = 10 wang,
slaka aji 25 sen. 6) yagene = geneya, se a apa, na · .
satak-sawe ~ 1~ wang (± 1osen); satafc...sadhuwit = 9 dhuwit (7!1z sen). 8) tuna satak bathi sanak =
tunaa dhuwitt sethithik nanging bathl o/eh sanak kawanuhan.
ANGGUTUK LOR KENA KIDUL
Raden !aya~Jastr~ ~uw~ an.a k loro .lanang wadon. Kang tuwa aran si Tiyah, kang nom
aran ~~ Sat].a. Dene s1 , Tt~ah wts duwe laki aran si Jayawiguna. Mungguh si
JayaWiguna tku selawasse melu maratuwane. Lawas-lawas katon yen kelakuwane ora
becik, kayata: dhemen ngabotohhan, kesed marang kabecikkan, kumingsun, kurang
tata-kramane marang wong tuwa. menkono iku ora andadekkake kedugane 1) Raden
Jayawilastra, nanging ewuh yen nuturrana padha sapangarepan 2).
Anuju ing wayah esuk, Raden Jayawilastra diadhep anakke lanang Ian anakke mantu.
Nalika iku, Raden J ayawilastra muring-muring banget awit eling marang
kelakuhhanne anakke mantu, nanging cegah 3) yen anyrengennana 4). Wekassan
srengen marang anakke lanang. mengkono iku, bojonne Raden Jayawilastra uga ngreti
marang kekarep- panne kang lanang.
Sorene, si Sarja takon marang wmbokne, tembungnge: "Embok, saking dukane bapak
kala wau enyjing punika, kula boten ngretos, awit kula boten rumaos lepat!".
Embokne mangsulli: "0, engger, mungguh dukane bapakmu mau esuk iku, anggutuk
lor kena kidul 5). Senyatanne dudu kowe kang disrengenni, iya kakangmu Jayawiguna.
Nanging sarehne anak mantu, ewuh yen nyrengennana marang kakangmu! ".
1) ora keduga = ora saguh, ora bisa nandangi, ora saguh nindakake.
2) padha sapangarepan = adhep-arep, adhep-adhepan, arep-arepan.
3) cegah = nyandhet pepenginan, ka-alangan, kecandhet.
4) srengen :::c nepsu, mituturi nganggo tembung sereng. . .
5) nggutuk lor kena kidul = nyemoni; nggutuk api~ur = mialani ing liyan banjur apl-apl ora
mangerti.
GUPAK PULUTE ORA MANGAN NANGKANE
. . ak kathah. Ing satunggilling dinten, tiyan~ ~au

Kacanyos wonten tlyang gadh~ an .h n cal 2) n\nycangngipun. Sarehning
mragat 1) ayam satunggal, laJeng ka~un guung satunggal mila n\nycangngipun
anakkipun kathah, ing .mo~ ayamn:np: ~telas dipun tedha anak-rayattipun.
boten kaduman sakedhik-kedhikka, awtt sa P . · ambakkipun punika kalebet
. d 1
Renycangngtpun garun e1an sarwt · wicanten manaWI
,,,.. , ) P1Y
, oan nangtu~nne 3 · ahh'

ing paribasan: gupak pu/utte ora manb. . · Iurahhipun mila lur tpun
tos kapueng tng ' . ak.
Anggennipun garundellan wau ngan , . makaten wau amargt s tng
. , · criyos renycangngtpun
rumaos manawt angge~tpun d' ukani punapa-punapa.
dipun purih ngucal anangtng boten tpun s
1) mragat = ·
ngrampung~,
nyembeleh.
2) noucal = ngolah. . asaka}ce asile.
0
~ , ,ainu ora melu ngn
, = dikon megawe rekasa nano· o
3) gupak pulute ora mangan nang/cane
1A
KAKUDHUNG WALULANG MACAN
Kacariyo~ wonten ~riyantun gadh~h abdi. satu~ggal ingkang nama Kasih. Pun Kasih
wau. kapttad~s nagih samb~ttanntp~ mttranmpun. Anuju satunggilling dinten, pun
Kasth wau dtpun tundhung Jalarran ptyambakkipun nyolong kagunganning bendaran-
•
ntpun.
Sakesahhing saking ngriku, mampir dhateng ing griyannipun mitranning
bendarannipun wau, matur manawi dipun utus bendarannipun nagih sambuttan.
Sarehne adattipun ingkang kantun nagih sambuttan inggih pun Kasih, dados inggih
dipun sukanni. Pun Kasih lajeng kesah boten kantennan ingkang dipunjujug.
Watawis tigang dinten, ppriyantun wau utusan renycangngipun enggal, nagih dhateng
panggennanning mitrannipun. Mitrannipun kaget, awit sambuttannipun sampun sah,
teka dipun tagih malih. Wasana nyukanni serat manawi sampun sah dene ingkang
nagih pun Kasih.
Jalarran saking makaten wau, pun Kasih kalebet ing baribasan: kakudhung walu/ang
macan 1).
1) kudhung /ulang macon = nganggo utawa a/ing-al~ng jenenging ~~edhe ut~a ~o~g kang
kawasa; nguthik-uthik macon dhedhe = ngganggu gawe wong kang w1s .l1llh nef!sune, ~mg~dan nemu
macan = nedya nyamur /aku jehu/ kepethuk wong kangg s1s ngerti karepe.
MENTHUNG KOJA KENA SEMBAGINE
Ana koja 1) lumebu ing tokone sudagar su~h ing kutha Surabaya. S~i~~~~=
wewekane, amecahhake kaca ineb~ing Ieman wa~daJ~~o:ar!:u :~~ taiom¢
enggal lunga saka ing kono, lakunJ geganycangan:
· · · db k b · dicelathonm man~ene.
:lr, ,.
"Ki Sanak napa dika
'
2), koJa dttutut kacan a , anyJur . bb' · kula?. Kula mesthi nedha
1
boten rumongsa yen ~ecahhake kac~ tne tn~ ~m~n mecahhake kaca dika siji,
Iintu!". Koja mangsullt: "Kula boten ~Je~g .~~r 2nykula enggal Junga niki ajeng
ananmng napa dika boten weruh dhewe ye gg ah ?"
b& • · uhhi 4) kaca kang pee wau · · .
mulih anyjupuk dhuwtt dtgawe nemp k ·a banyjur diecullake, anangmg
Bareng kang duwe toko d~wangsulli m~eo:dad~Icake getunne kang nyekel toko
banyjur ora teka-teka maneh. Mangkono 1
. ,
ananging wuwuh pangrettne.
u·ndhu utawa Mur.

1) koja = sudagar bangsa n' . ik
2) tlompe =- randhat, remben, nndh .
3) mukir = selak, ora ngaku.
4) nempuhi =- ngijoli kapitunan.
. eton ngamonca.
5) sembagi = Clta w . ·no sejatine kapusan.
. -- n sane ngaptJSl nang~ o
6) menthung koja kena sembag~n~ - nlma ~
1 1
MENTHUNG KOJA KENA SEMBAGINE
•
Ana sawijining magang kadhistrikkan sonyja 1) menyang oahhing dhukun kang ora
adoh saka ing padunungnganne. Sasuwene padha jajagongngan, magang tak:on sarta
tatakon ngitungi awakke. Kyai dhukun enggal anyjupuk primbon. Bareng wus
diitungngi sarta andeleng primbonne, magang diweca yen ing sawatara sasi maneh,
dhewekke bakal tompa kanugrahhan, yaiku diangkat dadi priyayi. Kyai dhukun anuli
nyjaluk opah. Wangsulanne magang: "Kyai, dika niku ajeng minterri kula. Ngaku
weruh saderengnge winarah, mongka dika kesamarran 2) yen dhateng kula mriki
boten ngandhut dhuwit saigar-igarra 3). Empun, kula mulih, dika kariya slamet!".
Elidding doongeng, mangkono aja enggal-enggal pracaya marang sakehhing ujar
panggorohhan kang oora tine~u ing nalar lan ora ana yektinne.
1) sonja = medhayoh ana ing tangga mung perlu omong-omongan.

2) kesamaran = kekilapan, ora weruh (mangerti) temenan.
3) sa-igar = ~ dhuwit = 1120 wang = 0,425 sen.
Kapanggibaken sarta kasalin ukara dCning: Koko Widayatmoko.
Jakarta, 5 Januari 1997.

+belletrie (Tembung-Tembung Becik)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

+belletrie (Tembung-Tembung Becik)

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

+belletrie (Tembung-Tembung Becik)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

•

BELLETRIE : TEMBUNG BECIK •

, (anak anung = anak kang Iinuwih, nindita = tanpa cacad linuwih)

Juru panginte ingjurit (Rm 493- 1) = telik.

a. Untunnipun anglangkun~gi panyjang sarta landhep-landheppipun. Mung

b. Untu manungsa ana telung puluh loro.(KT 24/47- 7). ·. •

(pantara = nganti, kongsi) •

Binnektannan rasukan Onta Kusuma tuwin caping Basunonda punnapa denne·

Karodenne si Untung iku wong teka kadohhan (BTD 392 - 6). .

• Ing Layang Candhamanni anggittanne Pujongga Hindhu, ana babasanne

ngujar-ujarri . dhateng Hanuman, majeng sarta surak sabalannip~ sami

ORA (Krama: MBOTEN)

a. Ora kenna kinaya ngapa (PI 109 -2). • •

a. Sinung aran awasta ............ (P 74- 2). ·. · •

b. Pan Ingsun iki Papatih, ranku ring-ngrat Lembusura (H S 95 p 9). •

( aran =wasta= jeneng; ranku ring rat= jenengkU ingjagad) · •

Iyah, ardawalepa wong iki! (PI 67- 6) • •

Tuwan: "Sampeyan badhe ajeng punnapa?" (1001 NIT 481- 3).

Ti~~ng ~P~ ~ampun keri~g = kerid (lOOt NIT, 237 _ 5). •

AKU (Krama: KULA; Krama Inggil: KAWULA; rangkep) · .

g. Mugi sampeyan mitulungngi kawula, kawula katiwassan (Indj. IT 16/25).

• Pukiran (sanes: wukiran) pupukirrannipun wawangun (AP. I) ·

I. Doh cedhakk:e ~aranning sapinm! (She. Verb. 173, 2) . .

Dudu w~ng kang omahhe kobong, wong kang omahhe limmassan. ·

UD~ang kongkullan ing-ngakasa, kang kasongga ing pratiwi (P I; 1 -10)

ATI, Krama: MANNAH, Krama lnggil: TYAS.

a. Asu ambalenni utah-utahhanne~ utawi: Babi sawusse ginuyang agulungngan

d. (Asu belang kalung wang= wong asor nanging sugih). •

AWU Gennipun angawu-awu (= ambabana, utawi: nyunyuwun) badhe mendhet ~

Iwak kali (HS 206 P 17), pirs~a: TUBA.

a. Ayo ~a~a ~iipuk Pangeran Puger (BID 497- 8) (= dirimuk, dibujuk).

UYUH (Krama: TOYAN)

Anguyunni tiyang = nglempakkaken tiyang (BTD 335- 12).

Omo~g-~mongng~ Ian: omong kosong kanggo ing (Sh.JZ I, 357 - 11)~

NIWENG, pirsanana: SEWA

Panganggonne tembung NANGlNG bennerre man enne. .

d. Waja kados mirah sinundukkan (BID, 465 - 1).

b. Dedegipun respati (BTD, 465 - 2)

Jongga lumung respati, utawi: angulon-nulon, utawi: manglung kadi mannyura

a. (Cebol pelikan =wong kang asor.)

Kokondha. Pirsanana: BANDERA.

KAP~tabbing bala kados kapuk kapracondhang ing samirana. (BID, 52~ - 3)

bulan (JZ n 218- 15) (kedhasih = aran manuk, empnt

a. Kangjeng Kumpenni Enggris (J.Br.II, 11 lan 6 pasal20 -2).

...... sajatinning wanudya,

••• ••• ••• ••• • • • ••• ••• ••• •• • • ••

• •• ••• ••• •• • ••• • •• • •• • • • • • • • ••

= Sabarre pisah Ian laki

(tami = utama~ dari = dara = prawan, wanudya; tamidara = wanita utama).

~ama (= n~g~g, nY?takake) wamanning-ngayun-

Barang s rrnra suma '

Pawesrti yen kala adang,

I S~engerren; sanes: sumlengerren (AS. 190- 2)

(weneh = liya, liyane; saweneh = liyane/ana kang, sawatara ana/nerangake kan

~ng nemu giring,

. . dadu = biru kaworran wungu (= abang enom)

Wuwukirran = pupukirran~ pirsanana: UKIR (pepukiran = sestpatamng praen

b. Wadimu kekerren, aja ko-tuturrake marang . ,