ABSM3103 Fiqh Muamalat

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 202

Fakulti Sains Sosial Gunaan

ABSM3103
Fiqh Mu'amalat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


ABSM3103
FIQH MU’AMALAT
Prof Madya Dr Shamsiah Mohamad

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Pengarah Projek: Prof Dato’ Dr Mansor Fadzil
Prof Madya Dr Mohd Yusuf Ahmad
Open University Malaysia

Penulis Modul: Prof Madya Dr Shamsiah Mohamad


Universiti Malaya

Penyederhana: Prof Madya Mohamad Sabri Haron


Universiti Kebangsaan Malaysia

Dibangunkan oleh: Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi


Open University Malaysia

Edisi Pertama, Disember 2010

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), Disember 2010, ABSM3103


Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana-mana
cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Isi Kandungan
Panduan Kursus ix - xvi

Topik 1 Konsep Harta dan Hak Milik 1


1.1 Definisi Harta dan Jenis-jenisnya 2
1.1.1 Definisi Harta 2
1.1.2 Kedudukan Hak dan Manfaat 4
1.1.3 Jenis-jenis Harta 5
1.1.4 Faedah dan Kepentingan Pembahagian Harta Kepada
Pelbagai Jenis 7
1.2 Definisi Hak Milik dan Jenis-jenisnya 9
1.2.1 Definisi Hak Milik 9
1.2.2 Hak Memiliki Harta Menurut Islam 10
1.2.3 Jenis-jenis Hak Milik 14
1.3 Sebab-sebab Perolehan Hak Milik Sempurna 15
Rumusan 16
Kata Kunci 16
Rujukan 17

Topik 2 Penguasaan ke atas Mal Mubah 18


2.1 Pengenalan Mal Mubah 19
2.1.1 Definisi Mal Mubah 19
2.1.2 Bentuk-bentuk Penguasaan ke atas Mal Mubah 21
2.2 Penerokaan Tanah Terbiar (IhyaÊ Al-Mawat) 22
2.2.1 Definisi Tanah Terbiar (Ard mawat) dan IhyaÊ 22
2.2.2 Syarat-syarat IhyaÊ 23
2.2.3 Perbezaan Antara IhyaÊ dan Tahjir 24
2.3 Penguasaan ke atas Bahan Galian (MaÊAdin)
dan Harta Karun (Kunuz) 26
2.3.1 Definisi MaÊadin dan Kunuz 26
2.3.2 Pandangan FuqahaÊ Tentang Bahan Galian 27
2.3.3 Pandangan FuqahaÊ Tentang Harta Karun 29
2.4 Memburu (Al-Sayd) 31
2.4.1 Definisi 31
2.4.2 Bentuk-bentuk Penguasaan ke atas Binatang Buruan 32
2.5 Penguasaan ke atas KalaÊ dan Ajam 34
2.5.1 Definisi 35
2.5.2 Pandangan FuqahaÊ Tentang Kedudukan
Rumput-rampai dan Pokok Hutan 35
Rumusan 37

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


iv  ISI KANDUNGAN

Kata Kunci 38
Rujukan 38

Topik 3 Kontrak Pindah Milik, Pewarisan dan SyufÊah 39


3.1 Kontrak Pindah Milik dan Pewarisan 40
3.1.1 Kontrak Pindah Milik 40
3.1.2 Pewarisan 41
3.2 SyufÊah (Definisi, Dalil dan Hikmah) 42
3.2.1 Definisi SyufÊah 42
3.2.2 Dalil Pensyariatan SyufÊah 43
3.2.3 Hikmat Pensyariatan SyufÊah 45
3.3 SyufÊah (Sebab, Rukun dan Syarat-Syarat) 46
3.3.1 Sebab-sebab Mendapat Hak SyufÊah 46
3.3.2 Rukun-rukun SyufÊah 49
3.3.3 Syarat-syarat SyufÊah 50
Rumusan 54
Kata Kunci 55
Rujukan 56

Topik 4 Hak Milik Tidak Sempurna 57


4.1 Hak Milik ke atas Âayn (Fizikal benda) Semata-mata 58
4.2 Hak Milik Manfaat Secara Peribadi 59
4.2.1 Sebab Mendapat Hak Milik Manfaat Secara Peribadi 59
4.2.2 Ciri-ciri Istimewa Hak Milik Manfaat Secara Peribadi 62
4.2.3 Perkara yang Menamatkan Hak Milik Manfaat Secara
Peribadi 63
4.3 Hak Milik Manfaat Bersama 64
4.3.1 Bentuk-bentuk Hak Milik Manfaat yang Dikongsi
Bersama 65
4.3.2 Sebab-sebab Mendapat Hak Milik Manfaat Bersama 72
Rumusan 73
Kata Kunci 74
Rujukan 75

Topik 5 Akad dan Pembentukannya I 76


5.1 Definisi Akad, Tasarruf dan Iltizam 77
5.1.1 Definisi Akad 77
5.1.2 Definisi Tasarruf 78
5.1.3 Definisi Iltizam 79
5.2 Rukun Akad 80
5.2.1 Rukun Akad Menurut Hanafi 80
5.2.2 Rukun Akad Menurut Jumhur Selain Hanafi 80
5.3 Rukun Pertama (Ijab dan Qabul) dan Sighah Akad 81

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


ISI KANDUNGAN  v

5.3.1 Definisi Ijab dan Qabul 81


5.3.2 Syarat Ijab dan Qabul 83
5.3.3 Sighah Akad 85
Rumusan 90
Kata Kunci 91
Rujukan 91

Topik 6 Akad dan Pembentukannya II 92


6.1 Kehendak dan Hukum Perbezaan Kehendak Dalaman
dan Luaran 93
6.1.1 Jenis-jenis Kehendak 93
6.1.2 Hukum Perbezaan Kehendak Dalaman dan Luaran 94
6.2 Rukun Akad Kedua (Subjek Akad) 101
6.2.1 Definisi Subjek Akad 101
6.2.2 Syarat-syarat Subjek Akad 102
6.3 Rukun Akad Ketiga (Pihak yang Berakad) 104
6.3.1 Al-Ahliyyah 104
6.3.2 Al-Wilayah 108
6.3.3 Al-Wakalah dan Al-Fadalah 110
Rumusan 113
Kata Kunci 114
Rujukan 114

Topik 7 Perkara-perkara yang Mencacatkan Akad 115


7.1 Al-Ghalat 116
7.1.1 Definisi Al-Ghalat 116
7.1.2 Jenis-jenis Al-Ghalat 117
7.1.3 Kesan Al-Ghalat ke atas Akad 118
7.2 Al-Ghabn dan Al-Taghrir
7.2.1 Definisi Al-Ghabn dan jenisnya 120
7.2.2 Definisi Al-Taghrir dan jenisnya 122
7.2.3 Kesan Al-Ghabn dan al-Taghrir ke atas Akad 123
7.3 Al-Ikrah 125
7.3.1 Definisi Al-Ikrah 125
7.3.2 Jenis-jenis Al-Ikrah 126
7.3.3 Kesan Al-Ikrah (paksaan) ke atas Akad 127
Rumusan 129
Kata Kunci 131
Rujukan 131

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


vi  ISI KANDUNGAN

Topik 8 Khiyar 132


8.1 Khiyar Syarat 133
8.1.1 Definisi Khiyar Syarat 133
8.1.2 Sebab Mendapat Khiyar Syarat 134
8.1.3 Jenis Akad yang Boleh Khiyar Syarat 134
8.1.4 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar Syarat 136
8.2 Khiyar TaÊyin 137
8.2.1 Definisi Khiyar TaÊyin 137
8.2.2 Syarat-syarat Khiyar TaÊyin 138
8.2.3 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar TaÊyin 139
8.3 Khiyar RuÊyah 139
8.3.1 Definisi Khiyar RuÊyah 139
8.3.2 Syarat-syarat Khiyar RuÊyah 141
8.3.3 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar RuÊyah 142
8.4 Khiyar ÂAyb 143
8.4.1 Definisi Khiyar ÂAyb 143
8.4.2 Syarat-syarat Khiyar ÂAyb 144
8.4.3 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar ÂAyb 146
Rumusan 148
Kata Kunci 150
Rujukan 151

Topik 9 Jenis-jenis Akad I 152


9.1 Akad MuÊAwadah 153
9.1.1 Jual Beli (BayÊ) 153
9.1.2 Sewaan (Ijarah) 157
9.1.3 Tukaran Matawang (Sarf) 159
9.2 Akad TabarruÊ 160
9.2.1 Hibah 161
9.2.2 Wasiat 163
9.2.3 Wakaf 164
9.3 Akad TaÊMinat 165
9.3.1 Gadaian (Rahn) 166
9.3.2 Kafalah 167
Rumusan 168
Kata Kunci 169
Rujukan 170

Topik 10 Jenis-jenis Akad II 171


10.1 Akad Penjagaan 171
10.1.1 WadiÊAh 172
10.2 Akad Perkongsian 173
10.2.1 Syarikat 173

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


ISI KANDUNGAN  vii

10.2.2 Mudarabah 180


Rumusan 182
Kata Kunci 183
Rujukan 183

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Copyright © Open University Malaysia (OUM)
PANDUAN KURSUS

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


ii X PANDUAN KURSUS

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


DESKRIPSI PANDUAN KURSUS
Anda perlu membaca Panduan Kursus dengan berhati-hati daripada awal
sehingga akhir. Ia menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan
membantu anda memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah
tempoh masa untuk anda habiskan bagi melengkapkan kursus ini dengan
sepenuhnya. Sentiasalah rujuk Panduan Kursus secara berterusan semasa anda
membaca kandungan kursus kerana ia dapat membantu di dalam menjelaskan
komponen-komponen pembelajaran penting yang mungkin anda terlepas
pandang.

PENGENALAN
ABSM3103 Fiqh MuÊamalat adalah salah satu kursus yang ditawarkan oleh
Fakulti Sains Sosial Gunaan di Open University Malaysia (OUM). Kursus ini
melibatkan 3 jam kredit dan harus dijalankan dalam tempoh masa 8 hingga 15
minggu.

KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN


Kursus ini ditawarkan kepada semua pelajar yang mengambil program Sarjana
Muda Pengajian Islam (Pengurusan) dengan kepujian. Modul ini bertujuan
untuk memaklumkan tiga teori asas dalam muamalat yg berkaitan antara satu
sama lain. Ia dimulakan dengan membincangkan teori harta dan diikuti dengan
teori pemilikan kerana pemilikan hanya berlaku ke atas harta. Akhir sekali, ia
membincangkan teori akad yang menjadi asas kepada sabitnya pemilikan ke atas
sesuatu harta.

Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya fasih dengan keperluan


pembelajaran kendiri dan mampu mengoptimakan kaedah pembelajaran dan
persekitaran yang sedia ada. Sebelum anda memulakan kursus ini, sila pastikan
anda maklum dengan bahan kursus, kelayakan kursus dan bagaimana kursus
tersebut dikendalikan.

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN


Berdasarkan piawaian OUM, seseorang pelajar itu perlu memperuntukkan 40
jam pembelajaran bagi setiap jam kredit. Selaras dengan piawaian ini, kursus
yang bernilai tiga jam kredit memerlukan masa selama 120 jam pembelajaran.
Anggaran masa pembelajaran ialah seperti yang ditunjukkan di dalam Jadual 1.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


x  PANDUAN KURSUS

Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran

JAM
ACTIVITI PEMBELAJARAN
PEMBELAJARAN

Membaca kandungan kursus dan mengambil bahagian


dalam perbincangan awal 3

Membaca modul 60

Menghadiri 3 hingga 5 sesi tutorial 10

Perbincangan atas talian 12

Ulang kaji 15

Menyiapkan tugasan, Ujian dan Peperiksaan 20

JUMLAH MASA PEMBELAJARAN 120

OBJEKTIF KURSUS
Setelah mengikuti kursus ini, anda seharusnya dapat:
1. Menghuraikan konsep harta dan jenis-jenisnya;
2. Menghuraikan konsep pemilikan dan jenis-jenisnya; dan
3. Menghuraikan konsep akad dan hukum hakam berkaitan dengannya.

SINOPSIS KURSUS
Kursus ini terbahagi kepada 10 topik. Sinopsis untuk setiap topik adalah seperti
yang disenaraikan berikut:

Topik 1 membincangkan definisi harta dan jenis-jenisnya yang dibahagikan


mengikut aspek yang berbeza. Turut dibincangkan ialah definisi pemilikan,
jenis-jenisnya dan juga sebab-sebab mendapat hak milik sempurna.
Perbincangan tentang jenis-jenis pemilikan dan sebab-sebab hak milik sempurna
hanya dibuat secara ringkas kerana penjelasan terperinci hanya dibuat dalam
subtopik berikutnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


PANDUAN KURSUS  xi

Topik 2 menerangkan secara terperinci tentang sebab pertama seseorang itu


boleh mendapat hak milik sempurna iaitu penguasaan ke atas mal mubah.
Antara subtopik yang disentuh dalam topik ini ialah definisi mal mubah dan
bentuk-bentuk penguasaan ke atas mal mubah. Penjelasan tentang bentuk-
bentuk penguasaan mal mubah mencakupi 4 subtopik iaitu penerokaan tanah
terbiar, penguasaan ke atas bahan galian dan harta karun, pemburuan dan
penguasaan ke atas kalaÊ dan ajam.

Topik 3 membincangkan sebab mendapat hak milik sempurna iaitu sebab-sebab


lain yang belum dibincangkan dalam Topik 2. Ia dimulakan dengan sebab kedua
iaitu kontrak pindah milik, kemudian diikuti dengan sebab ketiga iaitu
pewarisan dan akhir sekali ialah syuf`ah.

Topik 4 membincangkan jenis hak milik yang kedua iaitu hak milik tidak
sempurna. Ia merangkumi perbincangan tentang hak milik ke atas `ayn, hak
milik manfaat secara peribadi dan hak milik manfaat bersama.

Topik 5 menjelaskan maksud akad, tasarruf dan iltizam memandangkan ia


merupakan tiga perkataan yang saling berkaitan. Turut dibincangkan ialah
rukun akad secara umum. Topik ini juga memperincikan perbincangan tentang
rukun pertama akad iaitu ijab dan qabul.

Topik 6 merupakan sambungan kepada Topik 5. Ia mula dengan


membincangkan persoalan kehendak dan hukum perbezaan kehendak dalaman
dan kehendak luaran. Topik ini juga seterusnya memfokuskan kepada
penjelasan terperinci tentang rukun-rukun akad yang tidak dibincang dalam
topik 5 iaitu subjek akad dan pihak yang berkontrak.

Topik 7 menjelaskan tentang tiga perkara yang boleh mencacatkan akad iaitu
al-ghalat, al-ghabn wa al-taghrir dan al-ikrah. Ia mula dengan penjelasan tentang
al-ghalat dari segi definisi, jenis-jenis dan kesannya ke atas akad. Seterusnya
diikuti dengan al-ghabn wa al-taghrir dan al-ikrah. Perbincangan tentang
perkara-perkara tersebut merangkumi definisi, jenis-jenis dan kesannya terhadap
akad.

Topik 8 menerangkan tentang jenis-jenis khiyar. Ia mula dengan penjelasan


tentang khiyar syarat yang merangkumi definisi, sebab dan jenis akad yang
boleh khiyar syarat. Seterusnya topik ini membincangkan tentang khiyar ta`yin,
khiyar ruÊyah dan khiyar `ayb. Perbincangan tentang ketiga-tiga jenis khiyar
tersebut merangkumi definisi, syarat-syaratnya dan perkara-perkara yang
membatalkan khiyar berkenaan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


xii  PANDUAN KURSUS

Topik 9 membincangkan jenis-jenis akad yang terdapat dalam muamalat Islam


yang diakui Syarak. Perbincangan tentang hanya dibuat secara ringkas sahaja
kerana ia hanya bertujuan untuk memperkenalkan apakah jenis-jenis akad yang
ada dalam muamalat Islam. Topik ini mula dengan penjelasan tentang akad
mu`awadah, kemudian diikuti dengan akad tabarru` dan taÊminat. Dalam
perbincangan tentang akad mu`awadah, dijelaskan tentang akad jual beli, akad
sewa dan akad tukaran wang. Perbincangan tentang akad tabarru` pula
merangkumi penjelasan tentang akad hibah, wasiat dan wakaf. Dalam akad
taÊminat pula disentuh tentang akad gadaian dan kafalah.

Topik 10 adalah sambungan kepada Topik 9 iaitu menjelaskan jenis-jenis akad


dalam muamalat Islam. Topik ini mula dengan menjelaskan tentang akad
penjagaan dan akad perkongsian. Dalam perbincangan tentang akad penjagaan,
penjelasan diberi tentang akad wadi`ah dari aspek definisi dan syarat-syaratnya.
Dalam topik akad perkongsian, penjelasan merangkumi syarikat dan
mudarabah.

PANDUAN SUSUN ATUR TEKS


Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting sekiranya anda ambil tahu
akan susun atur teks modul. Memahami susun atur teks akan membantu anda
untuk merencana pembelajaran kursus supaya lebih objektif dan berkesan.
Amnya, susun atur teks bagi setiap topik adalah seperti berikut:

Hasil Pembelajaran: Ia merupakan apa yang anda harus dapat lakukan atau
capai setelah selesai membaca sesuatu topik. Setelah selesai membaca setiap
topik anda digalakkan merujuk kepada senarai hasil pembelajaran berkenaan
untuk memastikan sama ada anda dapat atau tidak mencapainya. Amalan
seperti ini akan dapat mengukur dan mempertingkatkan penguasaan
kandungan sesuatu topik.

Semak Kendiri : Soalan-soalan diselitkan pada bahagian-bahagian tertentu dalam


sesuatu topik. Soalan-soalan ini menguji kefahaman tentang maklumat yang
anda telah baca. Jawapan untuk soalan-soalan ini biasanya terdapat dalam
perenggan-perenggan yang sebelumnya. Anda digalakkan menjawab soalan-
soalan semak kendiri ini untuk menguji dan memastikan sama ada anda telah
memahami kandungan sesuatu topik dan seterusnya menyediakan anda
menghadapi ujian dan peperiksaan kelak. Kebanyakan jawapan kepada soalan-
soalan yang ditanya terdapat di dalam modul itu sendiri.

Aktiviti: Aktiviti-aktiviti juga diselitkan pada bahagian-bahagian tertentu dalam


sesuatu topik dengan tujuan menggalakkan anda mengaplikasi konsep dan
prinsip yang anda telah pelajari kepada situasi sebenar. Aktiviti-aktiviti ini juga
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
PANDUAN KURSUS  xiii

memperluaskan kefahaman kandungan yang dipelajari dengan menggalakkan


anda melakukan sesuatu seperti berfikir secara mendalam, memberi pendapat,
berbincang bersama rakan dalam kelas, merujuk kepada laman web, membaca
artikel jurnal dan seumpamanya.

Rumusan: Di akhir sesuatu topik, isi-isi penting topik tersebut disenaraikan.


Komponen ini membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula
keseluruhan topik. Anda haruslah memastikan bahawa anda memahami setiap
pernyataan yang disenaraikan. Jika tidak, sila kembali membaca topik
berkenaan.

Perkataan Penting: Di akhir topik disenaraikan beberapa perkataan dan frasa


penting yang digunakan di dalam topik berkenaan. Anda mesti dapat
menjelaskan setiap perkataan dan frasa ini. Jika tidak, sila kembali membaca
topik berkenaan.

Rujukan: Rujukan adalah bahagian di mana senarai buku teks, jurnal, artikel,
kandungan elektronik atau sumber-sumber yang boleh ditemui yang berkaitan
dan berguna dalam melalui modul atau kursus. Senarai ini boleh dilihat di
dalam beberapa bahagian seperti di dalam Panduan Kursus (di bahagian
Rujukan), di akhir setiap topik atau di akhir modul. Anda digalakkan membaca
bahagian-bahagian yang berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk
mendapatkan maklumat lanjut dan memperkukuhkan kefahaman anda.

PENGETAHUAN ASAS
Anda tidak perlu mempunyai pengetahuan asas tertentu sebelum memulakan
kursus ini.

KAEDAH PENILAIAN
Sila rujuk myINSPIRE.

RUJUKAN
Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan
aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Petaling Jaya:
Jawatankuasa Penerbitan, Fakulti Undang-Undang, Universiti Kebangsaan
Malaysia.

al-Khin, Mustofa, et al. (2004). Kitab fikah mazhab Syafie. Kuala Lumpur:
Pustaka Salam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


xiv  PANDUAN KURSUS

Al-Zuhaili, Wahbah, (1995). Fiqh dan perundangan Islam. Md. Akhir Hj Yaacob
et al. (penterj.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Faizah Haji Ismail, (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Top ik  Konsep Harta
pik
1 dan Hak Milik
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mentakrifkan harta menurut Islam;
2. Menyenaraikan enam jenis harta menurut Islam;
3. Menjelaskan faedah dan kepentingan pembahagian harta;
4. Menghuraikan definisi dan jenis hak milik menurut Islam; dan
5. Menyenaraikan sebab-sebab memperolehi hak milik sempurna.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, saya doakan semoga anda semua ceria pada hari ini dan
dapat mengikuti pelajaran dengan baik. Dalam topik pertama ini, kita akan
membicarakan tentang harta dan hak milik menurut perspektif Islam.
Sebagaimana yang kita ketahui harta merupakan suatu yang amat penting dalam
kehidupan kita kerana ia adalah asas yang utama dalam aktiviti ekonomi. Pihak
yang mempunyai keperluan akan berusaha untuk memiliki harta tertentu dan
pihak yang memiliki lebihan boleh menyalurkan hak milik ke atas harta tersebut
kepada orang lain. Memandangkan harta dan hak milik adalah suatu yang amat
penting dalam kehidupan kita, maka kita perlu memahami pengertian harta dan
hak milik menurut Islam, jenis-jenis harta dan hak milik dan apakah cara atau
sebab yang telah ditetapkan oleh Islam bagi membolehkan kita memiliki sesuatu
harta.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


2  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

1.1 DEFINISI HARTA DAN JENIS-JENISNYA


Islam menganggap harta sebagai anugerah dari Allah s.w.t. Selain itu, harta juga
merupakan keperluan asas bagi manusia. Namun demikian, masih ada yang
kurang jelas mengenai definisi harta menurut perspektif Islam. Apakah kategori
serta bentuk-bentuk harta yang terdapat dalam Islam?

AKTIVITI 1.1

Cuba berikan definisi harta menurut pandangan anda dan bandingkan


dengan definisi yang diberikan di bawah.

1.1.1 Definisi Harta

Harta ialah apa sahaja yang boleh dimiliki dan boleh dimanfaatkan dalam
keadaan biasa (al-Khafif (t.t)).

Untuk pengetahuan anda, para fuqahaÊ telah memberikan pengertian yang


berbeza-beza tentang harta. Ada di antara mereka yang memberikan pengertian
terlalu sempit yang mana tidak mencakupi semua aspek yang secara realitinya
dianggap sebagai harta. Anda boleh merujuk buku Asas-asas Muamalat dalam
Islam (Faizah , 1995) sekiranya anda ingin mendapatkan maklumat lanjut
tentang definisi harta yang telah diberikan oleh fuqahaÊ.

Namun demikian, definisi yang dipilih dalam modul ini adalah definisi yang
diberikan oleh al-Khafif. Ini kerana definisi ini lebih tepat dan realistik
berbanding definisi-definisi yang lain. Definisi ini lebih fokus untuk memberi
kefahaman kepada anda apakah sebenarnya yang dikatakan sebagai harta dalam
Islam. Oleh itu, tidak perlu disenaraikan kesemua definisi tersebut di dalam
modul ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  3

Ringkasan definisi harta digambarkan di dalam Rajah 1.1.

Rajah 1.1: Ringkasan definisi harta

Berdasarkan kepada ringkasan di atas, kita dapat memahami bahawa Islam tidak
mengiktiraf semua benda sebagai harta. Sesuatu benda hanya dianggap sebagai
harta apabila memenuhi dua syarat berikut:

(a) Boleh dimiliki


Maksudnya ialah apa sahaja benda yang dibenarkan oleh Islam untuk
menjadi hak milik kita. Hak milik hanya diperolehi melalui cara-cara yang
dibenarkan. Cara-cara tersebut akan dihuraikan dalam topik hak milik.

(b) Boleh diguna atau dimanfaatkan dalam keadaan biasa


Syarat ini membawa maksud bahawa Islam tidak mengiktiraf sesuatu yang
pada kebiasaannya tidak mendatangkan apa-apa manfaat sebagai harta.
Sebagai contoh sebiji nasi atau setitis air. Ini kerana sebiji nasi pada
kebiasaannya tidak mungkin mengenyangkan. Begitu juga setitis air, tidak
mungkin boleh menghilangkan dahaga.

Bagi memudahkan anda membuat rumusan apakah yang dikategorikan harta


dan apa yang tidak, sila rujuk Jadual 1.1 berikutnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


4  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

Jadual 1.1: Rumusan Definisi Harta

Harta/
Kenyataan Contoh Bukan
Harta
1. Sesuatu yang boleh dimiliki tetapi pada Sebiji beras Bukan
kebiasaannya tidak boleh dimanfaatkan.

2. Sesuatu yang tidak boleh dimiliki tetapi boleh Cahaya dari lampu Bukan
dimanfaatkan. awam

3. Sesuatu yang belum ada dalam hak milik tetapi Ikan di dalam Ya“
boleh dimiliki dan boleh dimanfaatkan. sungai
4. Sesuatu yang telah dimiliki dan boleh Rumah yang dibeli “Ya
dimanfaatkan. oleh seseorang
5. Sesuatu yang tidak dibenarkan untuk dimiliki dan Bangkai Bukan
dimanfaatkan oleh sesiapa pun termasuk bukan
Islam.

SEMAK KENDIRI 1.1


1. Berikan definisi harta menurut Islam.
2. Adakah benda-benda berikut dikategorikan sebagai harta atau
tidak? Berikan alasannya.
(a) Setitis ubat sakit mata
(b) Cahaya matahari
(c) Harimau
(d) Burung yang berterbangan di udara

1.1.2 Kedudukan Hak dan Manfaat


Apakah hak dan manfaat sesuatu benda dikategorikan sebagai harta? Dalam
persoalan ini para fuqahaÊ tidak sependapat. Menurut pandangan jumhur yang
terdiri daripada Maliki, Syafi`i dan Hanbali, hak yang berkaitan dengan harta
(haq maliy) seperti hak nafkah dan manfaat sesuatu benda dikategorikan sebagai
harta. Walau bagaimanapun, fuqahaÊ Hanafi tidak mengiktiraf hak dan manfaat
sebagai harta. Sila rujuk Rajah 1.2 bagi memudahkan anda mengenali fakta
tentang pandangan fuqahaÊ berhubung hak dan manfaat.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  5

Rajah 1.2: Pandangan fuqahaÊ mengenai hak dan manfaat

1.1.3 Jenis-jenis Harta


Harta boleh dibahagikan kepada beberapa jenis. Pembahagian ini adalah
berdasarkan pelbagai aspek atau dimensi yang berbeza. Abdul Karim Zaydan
(1969) menyatakan harta boleh dibahagikan mengikut aspek yang berbeza
seperti berikut:

(a) Dari segi pemindahan harta:


Berasaskan kepada aspek ini, harta dibahagikan kepada dua jenis iaitu:
(i) Harta alih (manqul)
(ii) Harta tak alih (aqar)

(b) Dari segi kewujudan:


Dalam aspek ini, harta dibahagikan kepada dua jenis iaitu:
(i) Harta serupa (mithli)
(ii) Harta tak serupa (qimi)

(c) Pengiktirafan Syarak terhadap pemilikan:


Dalam aspek ini pula, harta dibahagikan kepada dua jenis berikut:
(i) Harta bernilai (mutaqawwim)
(ii) Harta tidak bernilai (ghayr mutaqawwim)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


6  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

Huraian bagi setiap jenis harta di atas diringkaskan di dalam Jadual 1.2 di
bawah:

Jadual 1.2: Penerangan Jenis-jenis Harta

Jenis
Istilah Arab Pengertian Contoh
harta
Tak alih Aqar Harta yang tidak boleh dipindah. Bangunan
Alih Manqul Harta yang boleh dipindah dari satu Buku
tempat ke satu tempat yang lain.
Serupa Mithli Harta yang mempunyai persamaan Pen jenama
seratus peratus atau mempunyai Reynolds yang
perbezaan yang sedikit sahaja dan berdakwat hitam
mudah diperolehi di pasaran.
Tidak Qimi Harta yang tidak mempunyai Barang antik
serupa persamaan atau sukar didapati di
pasaran.
Bernilai Mutaqawwim Harta yang telah dimiliki oleh Baju yang telah
seseorang dan boleh dimanfaatkan dimiliki oleh
menurut hukum Syarak. seseorang.
Tidak Ghayr Harta yang belum dimiliki Burung yang masih
bernilai mutaqawwim atau/dan tidak boleh dimanfaatkan. terbang di udara
atau ikan di dalam
sungai.

AKTIVITI 1.2

Sila lakukan aktiviti ini bersama rakan anda. Senaraikan seberapa


banyak benda yang ada di sekeliling anda. Seterusnya tentukan jenis
harta tersebut dengan mengambil kira ketiga-tiga aspek seperti yang
dipelajari sebelum ini. Anda boleh membuat senarai tersebut dalam
bentuk jadual atau sebagainya. Sebagai contoh, kereta adalah harta tak
alih, jika dilihat dari aspek boleh pindah atau tidak; harta tidak serupa,
jika dilihat dari aspek ada persamaan atau tidak dengan yang lain;
harta bernilai, jika dilihat dari aspek sama ada Syarak mengiktiraf atau
tidak pemilikan harta tersebut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  7

1.1.4 Faedah dan Kepentingan Pembahagian Harta


Kepada Pelbagai Jenis
Para pelajar yang dihormati sekalian, agaknya pentingkah pembahagian harta
kepada jenis-jenis yang telah disebutkan sebelum ini? Menurut Abdul Karim
Zaydan (1969), pembahagian tersebut mempunyai faedahnya yang tersendiri,
terutamanya dari segi hukum sesuatu urusan muamalat. Faedah-faedah tersebut
boleh disimpulkan seperti berikut:

(a) Faedah pembahagian harta kepada harta alih dan harta tidak alih
Bagi memudahkan anda memahami perkara ini, perhatikan ringkasannya
seperti di dalam Jadual 1.3 berikut.

Jadual 1.3: Faedah dan Kepentingan Pembahagian Harta Alih dan Tak Alih

Urusan
Keterangan
Muamalat
Syuf`ah Para fuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa tuntutan syuf`ah boleh
dibuat ke atas harta tak alih. Jika ia melibatkan harta alih, mereka
tidak sependapat.
Wakaf Para fuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa harta tak alih boleh
dijadikan harta wakaf. Jika melibatkan harta alih, mereka tidak
sependapat.
Jual beli Para fuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa harta tak alih boleh dijual
meskipun harta tersebut masih belum diterima oleh penjual. Walau
bagaimanapun mereka berselisih pandangan jika harta tersebut dari
kategori harta alih.
Qard Bagi tujuan pelunasan hutang, hakim atau pihak berkuasa hendaklah
(berhutang) terlebih dahulu menjual harta alih yang dimiliki oleh seseorang yang
diisytihar bankrap. Jika masih belum mencukupi, maka barulah
boleh dijual harta tak alih yang dimilikinya.

(b) Faedah dan kepentingan pembahagian harta kepada harta serupa dan
harta tidak serupa
Faedah tersebut telah diringkaskan seperti di dalam Jadual 1.4.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


8  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

Jadual 1.4: Faedah dan Kepentingan Pembahagian Harta kepada Harta Serupa
dan Harta Tidak Serupa

Urusan
Keterangan
Muamalat
Dhaman Jika A merosakkan harta B dan harta tersebut merupakan harta
(bayaran serupa, maka A hendaklah menggantikan harta yang serupa
ganti rugi) dengannya. Sebagai contoh, andaikan harta tersebut ialah pen
jenama Pilot berdakwat hitam. Maka A hendaklah mendapatkan pen
yang serupa dengan yang asal di pasaran sebagai ganti kepada pen B
yang telah dirosakkannya walaupun harganya lebih mahal.
Walaupun begitu, jika harta B yang dirosakkan oleh A adalah barang
senilai (tidak serupa), maka A hendaklah membayar nilai harta
tersebut sebagai bayaran ganti rugi. Sebagai contoh, harta B tersebut
ialah barangan antik, maka A hendaklah membayar nilai barangan
tersebut.
Syarikat Jika harta syarikat adalah harta serupa, dan salah seorang rakan
(perkongsian) kongsi membuat tuntutan supaya harta syarikat dibahagikan sesama
mereka, maka pembahagian tersebut boleh dibuat meskipun tidak
mendapat persetujuan rakan kongsi yang lain.
Sebaliknya, jika harta itu harta senilai (tidak serupa), maka
pembahagian hanya boleh dibuat setelah mendapat persetujuan
semua rakan kongsi.

(c) Faedah atau kepentingan pembahagian harta kepada harta bernilai dan
harta tidak bernilai
Faedah tersebut diringkaskan dalam Jadual 1.5 berikut.

Jadual 1.5: Kesan Pembahagian Harta Kepada Harta Bernilai


dan Harta Tidak Bernilai

Urusan
Keterangan
muamalat
Akad Harta bernilai boleh dijadikan subjek akad tetapi harta tidak bernilai
(kontrak) tidak boleh dijadikan subjek akad.
Dhaman Bayaran ganti rugi tidak dikenakan ke atas pihak yang merosakkan
harta tidak bernilai. Jika ia adalah harta bernilai, bayaran ganti rugi
dikenakan ke atas pihak yang merosakannya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  9

SEMAK KENDIRI 1.2

Huraikan faedah pembahagian harta mengikut jenis yang telah anda


pelajari.

1.2 DEFINISI HAK MILIK DAN JENIS-


JENISNYA
Bagaimana dengan pelajaran kita berhubung konsep harta sebelum ini? Saya
doakan para pelajar semua dapat memahaminya dengan baik. Sekarang kita
akan beralih pula kepada konsep hak milik dalam Islam. Ini kerana hak milik
berkait rapat dengan harta.

Para pelajar yang saya hormati sekalian, Islam mengiktiraf hak milik/pemilikan
seseorang ke atas sesuatu harta. Tahukah anda apa yang dimaksudkan dengan
hak milik dalam Islam? Apakah bukti yang menunjukkan Islam mengiktiraf hak
seseorang untuk memiliki harta? Adakah anda pernah mendapat maklumat
berhubung jenis-jenis hak milik? Dalam tajuk ini, saya akan berkongsi dengan
anda mengenai definisi hak milik dan jenis-jenisnya menurut Islam.

1.2.1 Definisi Hak Milik

AKTIVITI 1.3
Cuba fikir apakah yang dimaksudkan dengan hak milik menurut Islam.

Bagaimana dengan definisi yang anda berikan? Adakah ia mempunyai maksud


yang sama dengan definisi yang saya nyatakan di bawah?

Hak milik ialah satu hubungan yang sah antara seseorang dengan sesuatu
harta menurut syarak (Zaydan,1969).

Daripada pengertian di atas, kita dapat memahami bahawa hak milik dalam
Islam merujuk kepada hak milik yang diiktiraf oleh syarak sahaja. Pengiktirafan
syarak terhadap hubungan tersebut menyebabkan orang yang diiktiraf sebagai
pemilik mempunyai keistimewaan dan hak untuk menghalang orang lain
daripada memiliki hartanya secara tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


10  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

Dengan pengiktirafan tersebut juga, pemilik bebas menguruskan hartanya


mengikut kehendaknya tanpa perlu mendapat keizinan orang lain selagi dia
berkelayakan untuk berbuat demikian dalam batasan yang telah ditetapkan oleh
syarak. Dia boleh menggunakan harta tersebut. Dia juga boleh memberi ruang
kepada orang lain untuk menggunakan hartanya sama ada secara berkongsi atau
secara berasingan. Dia juga boleh mewakilkan orang lain untuk menguruskan
hartanya. Ringkasnya, dia boleh melakukan apa sahaja terhadap hartanya selagi
mana ia masih dalam batasan yang telah dibenarkan oleh syarak.

Daripada penjelasan di atas, kita dapat memahami bahawa orang yang


diwakilkan untuk menguruskan harta kita tidak disifatkan sebagai pemilik,
kerana dia tidak mempunyai kebebasan untuk mengurus harta kita sesuka
hatinya. Malah dia terikat dengan peraturan dan syarat yang telah kita tetapkan.
Begitu juga dengan orang yang diamanahkan untuk menguruskan harta orang
lain seperti wasi, juga tidak dianggap sebagai pemilik. Sebagai contoh, jika
seseorang diamanahkan untuk mengurus dan mentadbir harta orang gila atau
kanak-kanak kecil, maka pemegang amanah tersebut bukan pemilik kepada
harta berkenaan tetapi pemilik sebenar ialah orang gila atau kanak-kanak
tersebut.

1.2.2 Hak Memiliki Harta Menurut Islam


Apabila kita memperkatakan tentang hak milik dalam skop pengertian dan
perbincangan modul ini, ia hanya merujuk kepada pemilikan secara individu
sahaja. Islam sememangnya mengiktiraf hak pemilikan secara individu ini.
Firman Allah s.w.t:

$YèŠÏϑy_ ÇÚö‘F{$# ’Îû $¨Β Νä3s9 šYn=y{ “Ï%©!$# uθèδ


Terjemahan:
„Dialah (Allah) yang menjadikan untuk kamu segala yang ada di muka bumi...‰
(Surah al-Baqarah 2:29)

Ayat di atas membuktikan bahawa Islam mengiktiraf dan menghormati hak


milik secara individu. Pemilik harta juga tidak dilarang untuk menambah
hartanya dengan apa jua cara yang telah digariskan oleh Islam walaupun dengan
cara itu akan menjadikannya lebih kaya berbanding orang lain. Allah s.w.t
berfirman:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  11

;M≈y_u‘yŠ <Ù÷èt/ s−öθsù öΝåκ|Õ÷èt/ $uΖ÷èsùu‘uρ 4 $u‹÷Ρ‘‰9$# Íο4θuŠs


y ø9$# ’Îû öΝåκtJt±ŠÏè¨Β ΝæηuΖ÷t/ $oΨôϑ|¡s% ß⎯øtwΥ

tβθãèyϑøgs† $£ϑÏiΒ ×öyz y7În/u‘ àMuΗ÷qu‘uρ 3 $wƒÌ÷‚ß™ $VÒ÷èt/ ΝåκÝÕ÷èt/ x‹Ï‚−Gu‹Ïj9

Terjemahan:
„... Kami membahagi-bahagikan antara mereka segala keperluan hidup mereka
dalam kehidupan dunia ini, (setengahnya Kami jadikan kaya raya dan
setengahnya miskin menderita); dan juga Kami telah menjadikan darjat setengah
mereka lebih tinggi daripada darjat setengah yang lain; (semuanya itu) supaya
sebahagian daripada mereka senang mendapat kemudahan kehidupannya dari
(bantuan) setengahnya yang lain. Dan lagi, rahmat Tuhanmu (yang meliputi
kebahagiaan dunia dan akhirat) adalah lebih baik daripada kebendaan dan
keduniaan semata-mata yang mereka kumpulkan.‰
(Surah al-Zukhruf 43:32)

Firman Allah s.w.t lagi:

4’n?tã óΟÎγÏ%ø—Í‘ “ÏjŠ!#tÎ/ (#θè=ÅeÒèù š⎥⎪Ï%©!$# $yϑsù 4 É−ø—Ìh9$# ’Îû <Ù÷èt/ 4’n?tã ö/ä3ŸÒ÷èt/ Ÿ≅Òsù ª!$#uρ

šχρ߉ysøgs† «!$# Ïπyϑ÷èÏΖÎ6sùr& 4 í™!#uθy™ ÏμŠÏù óΟßγsù öΝåκß]≈yϑ÷ƒr& ôM6


x n=tΒ $tΒ

Terjemahan:
„Dan Allah telah melebihkan sebahagian daripada kamu atas sebahagian yang
lain pada rezeki yang dikurnikanNya; dalam pada itu, orang yang diberi
kelebihan itu tidak mahu memberikan sebahagian daripada kelebihan hartanya
kepada hamba-hamba mereka, supaya orang itu dapat sama mempunyai harta.
Maka mengapa mereka tergamak mengingkari nikmat Allah itu dengan
perbuatan syirik?‰
(Surah al-Nahl 16:71)

Walaupun Islam memberi kebebasan kepada manusia untuk memiliki sebanyak


mana harta tetapi kebebasan itu bukanlah secara mutlak. Ini kerana, dalam masa
yang sama Islam telah menggariskan tiga perkara penting yang perlu dipatuhi
manusia iaitu:

(a) Cara untuk memiliki harta tersebut hendaklah mengikut cara yang
dibenarkan oleh syariat
Perkara tersebut terkandung dalam firman Allah s.w.t yang berbunyi:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


12  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

( ⎯ÏμÏ%ø—Íh‘ ⎯ÏΒ (#θè=ä.uρ $pκÈ:Ï.$uΖtΒ ’Îû (#θà±øΒ$$sù Zωθä9sŒ uÚö‘F{$# ãΝä3s9 Ÿ≅yèy_ “Ï%©!$# uθèδ

â‘θà±–Ψ9$# Ïμø‹s9Î)uρ
Terjemahan:
„Dialah yang menjadikan bumi bagi kamu mudah digunakan, maka
berjalanlah di merata-rata ceruk rantaunya, serta makanlah dari rezeki
yang dikurniakan Allah; dan (ingatlah), kepada Allah jualah (tempat
kembali kamu sesudah) dibangkitkan hidup semula; (maka hargailah
nikmatNya dan takutilah kemurkaanNya).‰
(Surah al-Mulk 67:15)

Ayat di atas menganjurkan manusia supaya berusaha mencari harta dengan cara
bekerja.

(b) Harta tersebut hendaklah dibelanjakan mengikut cara yang dibenarkan


oleh syariat
Apa jua kerja yang dilakukan, hendaklah dengan cara yang halal. Firman
Allah s.w.t:

ÏN≡uθäÜäz (#θãèÎ6®Ks? Ÿωuρ $Y7Íh‹sÛ Wξ≈n=ym ÇÚö‘F{$# ’Îû $£ϑÏΒ (#θè=ä. â¨$¨Ζ9$# $y㕃r'¯≈tƒ

î⎦⎫Î7•Β Aρ߉tã öΝä3s9 …çμ¯ΡÎ) 4 Ç⎯≈sÜø‹¤±9$#


Terjemahan:
„Wahai sekalian manusia! Makanlah dari apa yang ada di bumi, yang halal
lagi baik, dan janganlah kamu ikut jejak langkah syaitan; kerana
sesungguhnya syaitan itu ialah musuh yang terang nyata bagi kamu.‰
(Surah al-Baqarah 2:168)

Cara terbaik untuk membelanjakan harta ialah dengan cara sederhana iaitu
tidak boros dan tidak bakhil atau kedekut. Berhubung dengan larangan
berbelanja dengan boros telah dijelaskan oleh Allah dalam firmanNya:

#Y‘θàx. ⎯ÏμÎn/tÏ9 ß⎯≈sÜø‹¤±9$# tβ%x.uρ ( È⎦⎫ÏÜ≈u‹¤±9$# tβ≡uθ÷zÎ) (#þθçΡ%x. t⎦⎪Í‘Éj‹t6ßϑø9$# ¨βÎ)


Terjemahan:
„Sesungguhnya orang yang boros itu adalah saudara-saudara syaitan,
sedang syaitan itu pula adalah makhluk yang sangat kufur kepada
Tuhannya.‰
(Surah al-IsraÊ 17:27)
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  13

Manakala larangan bersifat bakhil dan kedekut dinyatakan dalam firman


Allah:

$YΒθè=tΒ y‰ãèø)tFsù ÅÝó¡t6ø9$# ¨≅ä. $yγôÜÝ¡ö6s? Ÿωuρ y7É)ãΖãã 4’n<Î) »'s!θè=øótΒ x8‰
y tƒ ö≅yèøgrB Ÿωuρ

#·‘θÝ¡øt¤Χ
Terjemahan:
„Dan janganlah engkau jadikan tanganmu terbelenggu di lehermu dan
janganlah engkau menghulurkannya dengan sehabis-habisnya, kerana
akibatnya akan tinggallah engkau dalam keadaan tercela serta kering
keputusan...‰
(Surah al-IsraÊ 17: 29)

(c) Menunaikan semua kewajipan yang berkaitan dengan harta seperti zakat
Berhubung dengan kewajipan yang berkaitan dengan harta, banyak ayat
al-Quran dan hadis yang memperkatakannya. Antaranya ialah kewajipan
berzakat seperti dalam firman Allah:

( öΝÎγø‹n=æ
t Èe≅|¹uρ $pκÍ5 ΝÍκÏj.t“è?uρ öΝèδãÎdγsÜè? Zπs%y‰|¹ öΝÏλÎ;≡uθøΒr& ô⎯ÏΒ õ‹è{
Terjemahan:
„Ambillah (sebahagian) daripada harta mereka menjadi sedekah (zakat),
supaya dengannya engkau membersihkan mereka (daripada dosa) dan
mensucikan mereka (daripada akhlak yang buruk), dan doakanlah untuk
mereka.‰
(Surah al-Taubah 9: 103)

Daripada penjelasan di atas, jelas kepada kita bahawa Islam menggalakkan kita
berusaha sedaya upaya mengumpul harta. Walau bagaimanapun, Islam juga
pada masa yang sama, memerintahkan kita mematuhi peraturan-peraturan yang
telah ditetapkan berhubung dengan cara pemilikan, cara perbelanjaan dan juga
kewajipan-kewajipan yang berkaitan dengan harta.

SEMAK KENDIRI 1.3

Berikan huraian tentang tiga peraturan memiliki harta yang mesti


dipatuhi menurut Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


14  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

1.2.3 Jenis-jenis Hak Milik


Hak milik terbahagi kepada dua jenis (Faizah,1995; Syibir,2004):

(a) Hak milik sempurna (Al-milk al-tam) iaitu hak milik ke atas zat harta dan
manfaatnya sekali gus.

(b) Hak milik tidak sempurna (Al-milk ghayr al-tam) iaitu hak milik yang
hanya berlaku ke atas salah satu daripada zat harta atau manfaat harta
tersebut.

Dengan lain perkataan hak milik seseorang ke atas sesuatu benda boleh berlaku
dalam bentuk berikut:

(i) Hak milik ke atas zat harta dan manfaatnya sekali gus
Sebagai contoh, Ahmad memiliki sebuah rumah dan dia sendiri yang
mendiami rumah tersebut. Ini bermakna, hak miliknya berlaku ke atas zat
dan manfaat rumah tersebut sekali gus.

(ii) Hak milik ke atas zat harta semata-mata


Sebagai contoh, Ahmad menyewakan rumahnya kepada Fauziah. Dalam
tempoh sewaan tersebut, Ahmad hanya memiliki zat rumah sahaja dan
bukan manfaat rumah tersebut.

(iii) Hak milik ke atas manfaat semata-mata


Dengan merujuk kepada contoh yang sama seperti dalam (ii) sebelum ini,
Fauziah hanya memiliki manfaat rumah tersebut sahaja sepanjang tempoh
sewaan berkenaan. Ini kerana rumah tersebut tetap kekal sebagai milik
Ahmad walaupun Ahmad tidak mendiami rumah tersebut dalam
sewaan berkenaan.

Ringkasan kepada jenis-jenis hak milik adalah seperti di dalam Rajah 1.3.

Rajah 1.3: Jenis-jenis hak milik

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  15

SEMAK KENDIRI 1.4

1. Senaraikan dua jenis hak milik menurut Islam.


2. Berikan maksud bagi setiap jenis hak milik tersebut berserta
contoh.

1.3 SEBAB-SEBAB PEROLEHAN HAK MILIK


SEMPURNA

AKTIVITI 1.4

Sudahkah anda memahami maksud hak milik sempurna? Sekarang


fikirkan sebab-sebab yang membolehkan seseorang mendapat hak
milik sempurna.

Para pelajar yang dihormati, maksud tajuk di atas ialah cara-cara yang telah
ditentukan oleh syarak bagi membolehkan kita mendapat hak milik sempurna.
Ini bermakna, jika sesuatu itu diperoleh dengan salah satu sebab atau cara yang
akan disebut di bawah, maka ia akan mendapat hak milik sempurna ke atas
sesuatu harta.

Dalam perbahasan fuqahaÊ kontemporari, terdapat sedikit perbezaan pandangan


berhubung perkara yang dibincangkan. Abdul Karim Zaydan (1969) menyatakan
bahawa sebab-sebab yang menjadikan hak milik itu sempurna adalah seperti
berikut:
(a) Penguasaan ke atas mal mubah (harta yang belum dimiliki sesiapa);
(b) Akad-akad yang menyebabkan berlaku pindah milik;
(c) Pewarisan (pusaka); dan
(d) Tuntutan Syuf`ah.

Namun, ada juga pandangan lain yang memasukkan sebab keempat iaitu
syuf`ah dalam kategori akad-akad yang berkaitan pindah milik. Sebenarnya
perbezaan ini tidak memberi kesan apa-apa kecuali dari aspek apakah syuf`ah
merupakan sebab tersendiri atau terangkum di bawah jenis akad yang berkaitan
pindah milik.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


16  TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK

Dalam topik 2 dan 3 nanti, kita akan membicarakan setiap sebab di atas secara
terperinci. Oleh itu, memadailah dalam tajuk ini kita menyenaraikan apakah
sebab-sebab yang membolehkan seseorang mendapat hak milik sempurna.
Semoga anda semua sudah memahami dan boleh mengingati apa yang telah kita
bincangkan sebelum ini.

 Dalam Islam, hanya benda yang diharuskan kita memilikinya dan


memanfaatkannya sahaja dikategorikan sebagai harta.
 Harta boleh dibahagikan kepada harta alih, harta tak alih, harta serupa, harta
tak serupa, harta bernilai dan harta tidak bernilai.
 Kepelbagaian kategori harta memberikan faedah berbeza dari aspek hukum.
 Hak milik ialah suatu hubungan antara seseorang dengan sesuatu benda
yang diiktiraf oleh Syarak.
 Islam telah menetapkan tiga peraturan yang mesti diikuti untuk mengumpul
dan memiliki harta iaitu; cara memperolehinya, ke mana harus dibelanjakan
dan kewajipan-kewajipan berkaitan harta yang mesti ditunaikan.
 Sesuatu harta boleh dimiliki secara sempurna (penuh) apabila salah satu
sebab mendapat hak milik tersebut disempurnakan iaitu:
– Menguasai harta yang belum dimiliki sesiapa;
– Melakukan akad yang boleh menyebabkan berlaku pindah milik;
– Pewarisan harta; dan
– Tuntutan syuf`ah.
SEMAK KENDIRI 1.5

Harta Harta bernilai


Harta alih Harta tak bernilai
Harta tak alih Hak milik
Harta serupa Hak milik sempurna
Harta tak serupa Hak milik tidak sempurna

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 1 KONSEP HARTA DAN HAK MILIK  17

al-Khafif, Ali. (t.t). Ahkam al-mu`amalat al-syar`iyyah. Kaherah: Dar al-Fikr


al-Arabi
Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-mu`amalat


al-maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syari`ah al-islamiyyah.
Baghdad: Matba`ah al-`Ani.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Penguasaan ke
atas Mal Mubah
2
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mentakrifkan mal mubah;
2. Menyenaraikan empat bentuk penguasaan ke atas mal mubah;
3. Menjelaskan tentang ciri-ciri tanah terbiar;
4. Membezakan antara kerja penerokaan (ihyaÊ) dan meletak batu tanda
(tahjir);
5. Menghuraikan pandangan fuqahaÊ tentang kedudukan bahan galian
(ma`adin) dan harta karun (kunuz);
6. Menghuraikan dua bentuk penguasaan ke atas binatang buruan; dan
7. Menghuraikan pandangan fuqahaÊ tentang kedudukan rumput
(kalaÊ) dan pokok-pokok hutan (ajam).

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, saya harapkan semoga anda semua telah memahami topik
1 dengan baik. Kali ini kita akan meneroka lebih mendalam tentang cara-cara
untuk mendapat hak milik sempurna. Dalam Topik 2 ini kita akan menfokuskan
kepada sebab yang pertama sahaja iaitu penguasaan ke atas mal mubah. Untuk
makluman anda, beberapa istilah Arab telah dikekalkan atas kepentingan istilah
tersebut. Untuk itu, saya akan memberikan maksud dalam bentuk huraian. Anda
tidak perlu risau dengan istilah-istilah Arab berkenaan kerana saya akan
memberikan maksudnya dalam bahasa Melayu seringkas mungkin bagi
memudahkan anda mengingatinya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  19

2.1 PENGENALAN MAL MUBAH


Untuk makluman anda, „mal‰ dalam bahasa Melayu membawa makna harta.
Sementara „mubah‰ pula bermaksud harus. Oleh itu, apabila kita terjemahkan
mal mubah ke dalam bahasa Melayu, maka ia disebut „harta harus‰. Adakah
anda faham dengan maksud harta harus ini?

Sebelum saya memberikan penjelasan tentang maksud mal mubah tersebut, sila
lakukan aktiviti di bawah terlebih dahulu. Saya percaya ia boleh memberi
bayangan pada anda maksud harus dalam konteks perbincangan kita ini.

AKTIVITI 2.1

Cuba anda bincang dengan rakan anda tentang ikan-ikan yang ada di
lautan. Adakah ikan tersebut mempunyai pemilik? Adakah syarak
membenarkan kita dan sesiapa sahaja untuk memiliki ikan tersebut?
Bagaimana untuk memilikinya?

2.1.1 Definisi Mal Mubah

Mal mubah ialah harta yang belum dimiliki oleh sesiapa dan SyaraÊ
membenarkan harta tersebut dimiliki (al-Zuhayli, 1997)

Untuk makluman anda, air di lautan dan sungai, rumput rampai yang tumbuh
meliar, pokok-pokok di hutan, binatang buruan sama ada di darat, laut atau
udara adalah di antara contoh mal mubah. Contoh-contoh harta yang saya sebut
ini sebenarnya adalah harta yang pada asalnya belum dimiliki oleh sesiapa.
Harta-harta ini telah dicipta oleh Allah s.w.t untuk kegunaan semua orang.
Syarak juga memberi laluan kepada kita untuk memiliki harta-harta tersebut.
Harta-harta ini boleh dimiliki dengan cara menguasainya. Bagaimana untuk
menguasainya terpulanglah kepada cara yang biasa digunakan untuk
mendapatkan harta-harta tersebut. Sebagai contoh, jika kita ingin memiliki ikan
di sungai, kita hendaklah menangkapnya. Apabila ikan tersebut sudah berada
dalam genggaman kita, maka ikan tersebut dikira sebagai milik kita.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


20  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

Daripada definisi di atas, sesuatu harta itu hanya akan dikira sebagai mal mubah
apabila memenuhi dua syarat atau ciri iaitu:
(a) Belum dimiliki oleh sesiapa; dan
(b) Syarak membenarkan harta tersebut dimiliki.

Ringkasan definisi mal mubah seperti dalam Rajah 2.1 di bawah:

Rajah 2.1: Ringkasan definisi harta

Bagi menambah kefahaman anda tentang harta yang termasuk dalam kategori
mal mubah atau tidak, sila rujuk Jadual 2.1.

Jadual 2.1: Contoh Mal Mubah dan Bukan Mubah

Kenyataan Mal mubah?


1. Hutan simpanan X
2. Burung yang berterbangan di udara “
3. Haiwan di hutan “
4. Tanah terbiar yang belum diteroka “
5. Binatang yang berada di zoo X

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  21

SEMAK KENDIRI 2.1


1. Berikan definisi mal mubah.
2. Adakah benda-benda berikut dikategorikan sebagai mal mubah
atau tidak? Berikan alasan.
(a) Lembu peliharaan Ahmad
(b) Binatang buruan di hutan
(c) Buku-buku di kedai buku
(d) Burung yang berterbangan di udara

2.1.2 Bentuk-bentuk Penguasaan ke Atas Mal Mubah


Sebagaimana yang saya nyatakan sebelum ini, mal mubah akan menjadi milik
kita apabila kita dapat menguasai harta tersebut. Bagaimanakah cara untuk
menguasai harta tersebut? Untuk pengetahuan anda, cara tersebut bergantung
kepada sifat dan bentuk mal mubah berkenaan. Faizah (1995) dan Zaydan (1969)
menyatakan bahawa bentuk penguasaan ke atas mal mubah adalah seperti
dalam Rajah 2.2.

Rajah 2.2: Bentuk-bentuk penguasaan ke atas mal mubah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


22  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

2.2 PENEROKAAN TANAH TERBIAR (IHYA’


AL-MAWAT)
Tanah terbiar atau dalam bahasa Arab disebut sebagai al-mawat atau ard mawat
adalah di antara mal mubah yang boleh kita miliki. Sebelum dijelaskan tentang
penerokaan tanah terbiar ini, mari kita lihat dulu apakah yang dimaksudkan
dengan istilah ard mawat dan ihyaÊ.

2.2.1 Definisi Tanah Terbiar (Ard mawat) dan Ihya’


(a) Definisi Tanah Terbiar
Menurut Zaydan (1969) dan Faizah (1995), tanah terbiar adalah tanah yang
tiada pemilik, terletak jauh dari bandar dan kawasan pembangunan, tiada
kena mengena dengan sesiapa dan tidak diguna untuk tujuan apa
sekalipun.

Berdasarkan takrif ini, sesuatu tanah itu hanya dikira sebagai tanah terbiar
jika syarat-syarat tertentu dipenuhi. Syarat-syarat tersebut adalah seperti
dalam Rajah 2.3.

Rajah 2.3: Syarat-syarat tanah terbiar

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  23

Daripada penjelasan mengenai maksud tanah terbiar tersebut, dapat


dirumuskan seperti berikut:
(i) Tanah yang ada pemilik walaupun terbiar tidak dianggap sebagai
tanah yang boleh diteroka.
(ii) Jika tanah tersebut berada berhampiran dengan kawasan bandar atau
kawasan pembangunan, tanah tersebut juga tidak dikira sebagai
tanah terbiar yang boleh diteroka.
(iii) Jika tanah tersebut digunakan untuk tujuan tertentu seperti kawasan
pelupusan sampah, maka ia tidak dianggap sebagai tanah terbiar.

SEMAK KENDIRI 2.2

Sebutkan syarat-syarat tanah terbiar yang boleh diteroka.

(b) Definisi ihyaÊ


IhyaÊ dalam bahasa Melayu bermakna menghidupkan atau dalam konteks
ini ialah penerokaan. Ia merujuk kepada sebarang kerja yang dilakukan
oleh seseorang untuk membangunkan tanah terbiar sehingga ia boleh
diguna dan dimanfaatkan. Bagi membolehkan seseorang itu meneroka
tanah terbiar, syarat-syarat tertentu perlu dipenuhi. Saya akan jelaskan
syarat-syarat tersebut selepas ini.

2.2.2 Syarat-syarat Ihya’


Para fuqahaÊ berbeza pandangan tentang syarat-syarat yang perlu dipenuhi bagi
mempastikan kerja-kerja penerokaan itu adalah sah dan diiktiraf oleh Syarak.
Saya akan jelaskan semua syarat-syarat tersebut dengan mengambil kira semua
pandangan tersebut. Syarat-syarat adalah seperti berikut (Syibir, 2004):

(a) Peneroka hendaklah seorang Muslim jika sekiranya tanah tersebut berada
dalam negara Islam. Ini bagi mengelak daripada tanah tersebut jatuh ke
tangan orang bukan Islam.
Syarat ini hanya dinyatakan oleh fuqahaÊ Syafie sahaja. Manakala fuqahaÊ
Hanafi, Maliki dan Hanbali tidak meletakkan syarat ini.

(b) Tanah tersebut tidak dimiliki oleh sesiapa sama ada orang Islam atau
bukan Islam.
Syarat ini dipersetujui oleh semua fuqahaÊ.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


24  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

(c) Mendapat keizinan daripada pemerintah (pihak berkuasa) sebelum


melakukan penerokaan.
Hanya Abu Hanifah sahaja yang meletakkan syarat ini. Sementara fuqahaÊ
lain tidak mensyaratkannya.

(d) Melakukan kerja-kerja penerokaan ke atas tanah terbiar seperti mengairi


tanah yang kering kontang, menebang semak samun atau apa sahaja
perbuatan yang boleh menjadikan tanah tersebut dapat diguna dan
dimanfaatkan.
Syarat ini disebut dalam penulisan Zaydan (1969) dan Faizah (1995). Pada
pandangan saya, syarat terakhir ini juga penting. Ini kerana, jika tidak ada
kerja-kerja yang dilakukan ke atas tanah terbiar, maka ia tidak dinamakan
sebagai meneroka atau ihyaÊ. Kerja-kerja penerokaan mesti dilakukan bagi
mendapat hak milik ke atas tanah terbiar. Ini seperti mana yang dijelaskan
dalam hadis Rasulullah s.a.w:

‫ﻣﻦ أﺣﻴﺎ أرﺿﺎ ﻣﻴﺘﺔ ﻓﻬﻲ ﻟﻪ‬


Maksudnya: „Sesiapa yang meneroka tanah terbiar, maka tanah itu
menjadi miliknya‰. (Riwayat al-Tirmizi dan menurutnya adalah sahih)

Oleh itu, adalah tidak memadai jika seseorang itu hanya setakat meletak batu
tanda atau papan tanda yang menunjukkan bahawa dia akan meneroka tanah
tersebut. Perbezaan antara kerja penerokaan (ihyaÊ) dan meletak tanda (tahjir)
akan dijelaskan selepas ini.

SEMAK-KENDIRI 2.3

Berikan penjelasan tentang syarat-syarat yang perlu dipenuhi bagi


menjadikan kerja-kerja penerokaan (ihyaÊ) sah di sisi agama Islam.

2.2.3 Perbezaan Antara Ihya’ dan Tahjir


Sebagaimana yang anda ketahui, ihyaÊ dalam bahasa Melayu dalam konteks ini
bermakna penerokaan. Apa pula makna tahjir? Tahjir boleh diertikan sebagai
perbuatan meletak batu atau papan tanda pada tanah yang hendak diteroka. Ia
juga disebut sebagai kerja-kerja awal (Faizah, 1995). Perbuatan meletak batu atau
papan tanda ini tidak dianggap sebagai kerja pembukaan atau penerokaan
tanah. Oleh itu, ia tidak akan mensabitkan hak milik ke atas tanah berkenaan.
Hak milik hanya diperolehi sesudah kerja-kerja penerokaan yang sebenar

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  25

dilakukan. Walau bagaimanapun, orang yang meletak batu atau papan tanda
berkenaan akan memperoleh hak keutamaan untuk meneroka tanah tersebut.
Maksudnya di sini, orang yang meletak batu tanda berkenaan lebih berhak
untuk meneroka tanah berkenaan berbanding orang lain. Oleh itu, dalam
tempoh tiga tahun bermula dari tarikh dia meletak tanda tersebut, dia berhak
untuk menghalang orang lain daripada meneroka tanah tersebut (Zaydan, 1969;
Faizah,1995).

Setelah saya jelaskan maksud ihyaÊ dan tahjir, adakah anda dapat menyatakan
perbezaan antara keduanya? Bagi membantu anda untuk mengingati perbezaan
antara ihyaÊ dan tahjir, saya ringkaskannya dalam Jadual 2.1.

Jadual 2.1: Perbezaan antara IhyaÊ dan Tahjir

IhyaÊ Tahjir
Melibatkan kerja-kerja pembukaan dan Hanya sekadar meletak batu atau papan
penerokaan tanah terbiar sehingga tanda ke atas tanah terbiar bagi
tanah tersebut boleh diguna dan menunjukkan bahawa orang yang meletak
dimanfaatkan. tanda berkenaan akan membuka dan
meneroka tanah tersebut.
Mensabitkan hak milik peneroka ke Tidak mensabitkan hak milik ke atas tanah
atas tanah yang diteroka. yang ditanda tetapi orang yang meletak
tanda berkenaan hanya mendapat hak
keutamaan untuk meneroka tanah tersebut.

Para pelajar sekalian, fuqahaÊ berbeza pandangan berhubung hak keutamaan


untuk meneroka tanah terbiar yang telah ditanda tersebut. Pandangan tersebut
boleh dibahagikan kepada dua iaitu:

Pandangan pertama: Hak tersebut hanya sabit di sisi agama sahaja dan tidak
sabit dari segi undang-undang.

Maksudnya di sini, jika Ahmad telah meletak batu tanda pada tanah yang akan
diteroka olehnya, tetapi Fauzi pula yang menerokanya, maka adalah berdosa
bagi Fauzi melakukan sedemikian. Jika Ahmad membawa kes tersebut ke muka
pengadilan, undang-undang tidak berpihak kepadanya. Ini kerana, dari segi
undang-undang, Fauzi adalah pemilik sebenar tanah tersebut kerana dia telah
melakukan kerja-kerja penerokaan, sedangkan Ahmad sekadar meletak batu
tanda sahaja.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


26  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

Pandangan kedua: Hak tersebut sabit dari segi agama dan undang-undang.

Ini bermakna, merujuk kepada kes di atas, Fauzi bukan sahaja berdosa, tetapi
jika Ahmad membawa kes tersebut ke mahkamah, dia akan memenangi kes itu.
Ini kerana dari sisi undang-undang, Fauzi dikira telah menceroboh. Oleh itu,
perbuatan Fauzi meneroka tanah yang telah bertanda tidak akan mensabitkan
haknya ke atas tanah tersebut.

AKTIVITI 2.2

Cuba anda cari maklumat berhubung peneroka-peneroka Felda.


Adakah mereka mendapat hak milik ke atas tanah yang diteroka
tersebut?

2.3 PENGUASAAN KE ATAS BAHAN GALIAN


(MA`ADIN) DAN HARTA KARUN
(KUNUZ)
Para pelajar yang dihormati, sekarang kita telah berpindah kepada bentuk
penguasaan ke atas mal mubah yang kedua. Kali ini perbincangan kita akan
menyentuh tentang penguasaan ke atas ma`adin dan kunuz. Apa pula maksud
ma`adin dan kunuz ini?

2.3.1 Definisi Ma`adin dan Kunuz


Ma`adin dalam bahasa Melayu adalah bahan-bahan galian. Manakala Kunuz
pula adalah harta-harta karun. Sebelum saya teruskan penjelasan tentang dua
istilah ini, cuba lakukan dahulu Aktiviti 2.3 di bawah.

AKTIVITI 2.3

Cuba bincang dengan rakan anda apakah maksud bahan galian dan
harta karun. Kemudian bandingkan pandangan anda dengan
penerangan yang saya berikan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  27

(a) Definisi ma`adin

Ma`adin ialah apa sahaja harta yang berada di dalam perut bumi
semenjak asal kejadiannya seperti emas, perak, besi dan seumpamanya.

(b) Definisi kunuz


Kunuz ialah apa sahaja harta yang berada di dalam perut bumi dengan
sebab perbuatan manusia atau kerana bencana alam seperti gempa bumi.

Daripada pengertian di atas, jelas kepada kita bahawa perbezaan antara bahan
galian dan harta karun adalah dari aspek bagaimana ia berada di perut bumi.
Jika sesuatu harta itu memang dari asal kejadiannya adalah di perut bumi, maka
ia dinamakan sebagai bahan galian. Bahan galian ini ada yang berbentuk pepejal
seperti emas dan perak. Kadang-kadang ia juga berbentuk cecair seperti minyak.

Walau bagaimanapun, jika harta tersebut pada asalnya berada di atas bumi
tetapi kemudiannya ditanam atau tertanam ke dalam perut bumi, maka ia
dinamakan sebagai harta karun. Sebagai contoh, barangan kemas yang tertanam
di perut bumi.

2.3.2 Pandangan Fuqaha’ Tentang Bahan Galian


Para fuqahaÊ berbeza pendapat tentang bahan galian. Perbezaan ini adalah dari
segi pengiktirafan bahan galian sebagai mal mubah (Zaydan, 1969; Faizah, 1995;
al-Khafif, 1996;). Jika ia dikira mal mubah, maknanya ia akan menjadi milik
kepada sesiapa yang menjumpai dan menguasainya. Pandangan mereka tentang
perkara ini adalah seperti dalam Jadual 2.2.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


28  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

Jadual 2.2: Pandangan FuqahaÊ Tentang Bahan Galian

Pandangan Alasan
 Tidak dikira mal mubah
walaupun dijumpai di dalam
tanah terbiar.

Maliki  Tidak menjadi milik tuan


tanah walaupun ia dijumpai
di dalam tanah miliknya.
Apa yang ada di dalam perut bumi
 Bahan galian adalah milik
tidak mengikut sifat apa yang ada di
umat Islam seluruhnya (harta
atas bumi.
awam).
 Ia terletak di bawah kuasa
pemerintah (kerajaan).
 Pemerintah boleh melantik
orang perseorangan atau
syarikat tertentu untuk
menguruskan bahan galian
tersebut tetapi tidak boleh
memberi hak milik kepada
mereka.
Hanafi,  Jika dijumpai di dalam tanah
Syafi`i milik seseorang, ia menjadi
dan milik tuan tanah berkenaan
Hanbali (bukan mal mubah).
Apa yang ada di dalam perut bumi
 Jika ditemui di dalam tanah mengikut sifat apa yang di atas bumi
terbiar, ia adalah mal mubah
dan menjadi milik kepada
orang yang menjumpainya.
 Jika ditemui di dalam tanah
wakaf, ia juga turut menjadi
harta wakaf.

Daripada Jadual 2.2, kita dapat lihat dengan jelas bahawa perbezaan pandangan
mereka tentang bahan galian adalah berpunca daripada perbezaan kaedah yang
menjadi pegangan mereka. Mazhab Maliki yang berpegang kepada kaedah „apa
yang ada di dalam perut bumi tidak mengikut sifat apa yang ada di atas bumi‰
tidak mengiktiraf bahan galian sebagai mal mubah walaupun ia dijumpai di
dalam tanah terbiar.

Manakala bagi mazhab Hanafi, Maliki dan Hanbali yang berpegang kepada
kaedah „apa yang ada dalam perut bumi mengikut sifat apa yang di atas bumi‰
menganggap bahan galian sebagai mal mubah jika ia ditemui di dalam tanah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  29

terbiar yang tiada pemilik. Apabila ia dianggap sebagai mal mubah, maka ia
akan menjadi milik kepada sesiapa sahaja yang menemuinya.

Saya harap anda faham tentang pandangan fuqahaÊ terhadap bahan galian. Bagi
menguji kefahaman anda sila lakukan Semak Kendiri 2.4 di bawah.

SEMAK KENDIRI 2.4

1. Jika bahan galian dijumpai di dalam tanah Ahmad, adakah ia


dianggap milik Ahmad mengikut pandangan mazhab Maliki,
Hanafi, Syafi`i dan Hanbali?
2. Jika bahan galian dijumpai di dalam tanah tanpa pemilik, adakah
ia dianggap sebagai mal mubah mengikut pandangan mazhab
Maliki, Hanafi, Syafi`i dan Hanbali?
3. Apakah alasan bagi setiap pandangan bagi senario 1 dan 2 di atas?

2.3.3 Pandangan Fuqaha’ Tentang Harta Karun


Sebelum ini kita telah melihat pandangan fuqahaÊ tentang bahan galian. Kali ini
kita lihat pula apakah pandangan fuqahaÊ tentang harta karun. Adakah kesemua
mereka sepakat mengatakan harta karun sebagai mal mubah? Sebenarnya
mereka juga tidak sependapat tentang hal ini.

Sebelum dijelaskan lebih lanjut tentang pandangan mereka, mari kita fahami
dulu jenis-jenis harta karun. Ini kerana perbezaan jenis ini memberi implikasi
terhadap pengiktirafan setiap jenis tersebut sebagai mal mubah oleh para
fuqahaÊ. Jenis-jenis harta karun adalah seperti berikut:

(a) Harta karun jahiliah


Harta karun jahiliah ialah harta yang terdapat padanya tanda-tanda zaman
jahiliah seperti gambar berhala dan nama-nama pemerintah sebelum Islam.

(b) Harta karun Islam


Harta karun Islam ialah harta yang terdapat padanya tanda-tanda atau
syiar Islam seperti nama Nabi Muhammad s.a.w, lambang masjid dan
sebagainya.

Sekarang mari kita tinjau pula apa pandangan fuqahaÊ tentang setiap harta karun
tersebut. Sebenarnya para fuqahaÊ berbeza pandangan tentang kedua-dua harta

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


30  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

karun tersebut (Al-Zuhayli,1995, al-Khafif,1996). Sila lihat Jadual 2.3 yang


menjelaskan tentang pandangan fuqahaÊ berkaitan perkara tersebut.

Jadual 2.3: Pandangan FuqahaÊ Tentang Harta Karun

Jenis Harta Karun Pandangan FuqahaÊ


Harta karun Islam Hanafi  Bukan mal mubah
 Hukumnya sama seperti luqatah (barang
hilang/tercicir)
 Orang yang menjumpainya perlu
mengiklankan tentang penemuan tersebut.
 Jika tiada yang datang menuntut, harta
tersebut hendaklah disedekahkan kepada
orang fakir
Maliki, Syafi`i  Orang yang menjumpainya boleh memiliki
dan Hanbali harta karun tersebut
 Jika pemilik asal datang menuntut dan harta
tersebut telah digunakan, maka pengguna
tersebut wajib membayar ganti rugi kepada
pemilik asal
Harta karun Hanafi,  1/5 menjadi milik Baitul Mal
jahiliah Maliki dan  Sementara 4/5 lagi adalah seperti berikut:
Syafi`i
(i) Dikira mal mubah jika dijumpai di
dalam tanah yang tiada pemilik
(ii) Jika pemilik tanah itu sendiri
menjumpai harta karun di dalam tanah
miliknya, maka ia jadi miliknya.
(iii) Jika ia dijumpai di dalam tanah milik
orang lain, harta tersebut tidak menjadi
milik orang yang menjumpainya tetapi
ia menjadi milik orang pertama di
zaman Islam yang memiliki tanah
tersebut atau yang mula-mula
menerokanya. Jika tidak ditemui
pemilik pertama, ia diserahkan ke
Baitul Mal (mengikut Hanafi). Maliki
pula mengatakan ia menjadi milik
kepada pemilik sekarang.
Imam Ahmad  1/5 menjadi milik Baitul Mal sementara 4/5
lagi adalah mal mubah walau di mana ia
dijumpai.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  31

Daripada Jadual 2.3, dapat kita simpulkan bahawa:


(i) Para fuqahaÊ tidak menganggap harta karun Islam sebagai mal mubah yang
boleh dimiliki oleh sesiapa sahaja yang menjumpainya. Ini kerana harta
karun Islam telah dimiliki sebelum ia tertanam di perut bumi.
(ii) Para fuqahaÊ sepakat bahawa 1/5 daripada harta karun jahiliah menjadi
milik Baitul Mal.
(iii) Sementara 4/5 daripada harta karun jahiliah pula dianggap oleh Hanafi,
Maliki dan Syafi`i sebagai mal mubah jika ia ditemui di dalam tanah terbiar
yang tidak dimiliki oleh sesiapa. Walau bagaimanapun, Imam Ahmad pula
menganggap 4/5 daripada harta karun tersebut dikira mal mubah
walaupun ia ditemui di dalam tanah milik seseorang. Ini kerana harta
karun mempunyai identiti tersendiri yang terpisah daripada tanah
tersebut.

SEMAK KENDIRI 2.5

1. Apakah yang dimaksudkan dengan harta karun Islam dan harta


karun jahiliah?
2. Huraikan pandangan fuqahaÊ tentang kedua-dua jenis harta karun
tersebut.

2.4 MEMBURU (AL-SAYD)


Memburu adalah salah satu cara untuk menguasai mal mubah iaitu binatang
buruan. Apabila disebut binatang buruan dalam konteks mal mubah ini, ia
mencakupi semua haiwan yang ada di lautan, sungai, dan juga yang hidup di
dalam hutan belantara, gurun dan seumpamanya. Di sini, perkara yang penting
haiwan tersebut mestilah hidup liar dan tiada pemilik.

2.4.1 Definisi
Perkataan al-sayd dalam bahasa Arab mempunyai dua makna iaitu yang
merujuk kepada perbuatan memburu dan juga yang merujuk kepada binatang
buruan itu sendiri.

Dalam konteks perbincangan ini, binatang buruan ialah binatang liar seperti
singa, rusa, kancil, ikan dan seumpamanya yang tinggal di kawasan habitatnya
dan haiwan tersebut tidak dimiliki oleh sesiapa.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


32  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

2.4.2 Bentuk-bentuk Penguasaan ke Atas Binatang


Buruan
Binatang buruan yang berada di daratan atau di lautan boleh dimiliki dengan
cara menguasainya. Penguasaan ke atas binatang tersebut boleh berlaku dalam
dua bentuk iaitu (Zaydan, 1969, Faizah, 1995):

(a) Penguasaan sebenar (IstilaÊ haqiqi)


Penguasaan sebenar dikira berlaku apabila terjadi salah satu daripada
perkara berikut:
(i) Pemburu telah memegang binatang buruan dengan tangannya; atau
(ii) Dia berada terlalu hampir dengan binatang buruan yang telah
terkurung dalam perangkap sehingga membolehkannya memegang
binatang tersebut jika dia menghulurkan tangannya.

Penguasaan jenis ini tetap berlaku walaupun tanpa disertai niat memburu.

(b) Penguasaan anggapan (IstilaÊ hukmi)


Penguasaan anggapan ini boleh berlaku apabila pemburu menggunakan
peralatan tertentu untuk memerangkap binatang. Sebagai contoh, apabila
Ahmad telah memasang pukat di sungai untuk memerangkap ikan, pada
ketika itu penguasaan anggapan dikira telah berlaku.

Penguasaan anggapan tidak akan berlaku tanpa niat berburu. Pemburu


mesti berniat memburu semata-mata dan bukannya untuk tujuan lain tidak
kira sama ada alat yang digunakan adalah alat yang pada kebiasaannya
digunakan untuk berburu seperti pukat atau bukan alat berburu seperti
tongkat.

Ini bermakna, jika ia digunakan dengan tujuan lain seperti menebarkan


pukat dengan tujuan untuk mengeringkannya, maka binatang yang
tersangkut pada pukat tersebut bukan miliknya kerana penguasaan
anggapan tidak berlaku dalam situasi ini. Apabila penguasaan tidak
berlaku, maka hak milik tidak akan wujud. Oleh itu, sesiapa sahaja boleh
mengambil binatang yang tersangkut pada pukat berkenaan.

Sila perhatikan Rajah 2.4 bagi menambah kefahaman anda tentang


binatang buruan dan cara menguasainya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  33

Rajah 2.4: Ringkasan definisi binatang buruan dan cara menguasainya

Para pelajar yang dihormati, apakah kedua-dua bentuk penguasaan di atas


mensabitkan hak milik kepada pemburu? Memang betul. Kedua-dua
penguasaan tersebut boleh mensabitkan hak milik kepada pemburu apabila ia
telah berlaku. Penguasaan sebenar akan mensabitkan hak milik sempurna dan
berterusan (mustaqir). Penguasaan anggapan juga mensabitkan hak milik
sempurna tetapi ia bersifat sementara.

Maksud hak milik sementara ialah selagi mana binatang berkenaan tersangkut
atau terperangkap pada alat pemburuan, maka binatang itu menjadi hak milik
penuh pemburu berkenaan. Walau bagaimanapun, jika binatang tersebut berjaya
melepaskan dirinya sebelum penguasaan sebenar berlaku, maka hak milik
tersebut akan gugur.

Seperti yang saya nyatakan sebelum ini, pemburu akan mendapat hak milik
sempurna dan berterusan jika dia telah menguasai binatang buruan dalam
bentuk penguasaan sebenar. Persoalannya, jika binatang buruan tersebut
terlepas lari atau terlucut dari tangan pemburu, adakah hak miliknya ke atas
binatang tersebut masih ada? Mari kita lihat pandangan fuqahaÊ berhubung
perkara ini dalam Jadual 2.4.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


34  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

Jadual 2.4: Kedudukan Hak Milik ke atas Binatang Buruan yang Terlepas Selepas
Berlaku Penguasaan Sebenar

FuqahaÊ Pandangan
Hanafi, Syafi`i dan  Hak milik kekal
Hanbali  Orang yang menemuinya mesti mengembalikannya
kepada pemburu tersebut.
Maliki  Hak milik gugur jika binatang itu terlepas lari sebelum
sempat dijinakkan. Binatang tersebut kembali menjadi mal
mubah yang boleh dimiliki oleh sesiapa yang berjaya
menangkapnya.
 Hak milik kekal jika binatang buruan terlepas lari setelah
dijinakkan. Orang yang menemui binatang tersebut wajib
mengembalikannya semula kepada pemilik asal kecuali
jika binatang tersebut telah bertukar menjadi liar kembali.

SEMAK KENDIRI 2.6

1. Jelaskan tentang dua cara penguasaan ke atas binatang buruan.


2. Ahmad telah berjaya menangkap seekor burung dan ia telah
berada dalam genggamannya. Malangnya, burung tersebut
terlepas lari selepas itu. Adakah burung tersebut masih menjadi
hak miliknya? Jelaskan isu ini dengan menyatakan pandangan
fuqahaÊ mengenainya.
3. Adakah burung yang tersangkut pada jaring yang disidai oleh Ali
untuk dikeringkan dikira miliknya? Berikan alasan anda.

2.5 PENGUASAAN KE ATAS KALA’ DAN AJAM

Para pelajar sekalian, kita sudah hampir sampai ke penghujung Topik 2. Bentuk
penguasaan yang akan kita bincangkan kali ini adalah bentuk keempat kepada
penguasaan ke atas mal mubah. Dengan lain perkataan, kita sekarang akan
membicarakan tentang mal mubah yang keempat iaitu kalaÊ dan ajam. Adakah
anda pernah mendengar perkataan Arab ini? Jika belum, mari kita lihat apakah
yang dimaksudkan dengan kalaÊ dan ajam ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  35

2.5.1 Definisi
(a) Definisi kalaÊ

(b) Definisi Ajam

Saya percaya anda sekarang sudah memahami kedua-dua maksud kalaÊ dan
ajam. Adakah kalaÊ dan ajam ini boleh dikuasai dan dimiliki oleh sesiapa sahaja
walau di mana ia tumbuh? Pada hakikatnya, walaupun secara umum kalaÊ dan
ajam adalah termasuk dalam kategori mal mubah, tetapi para fuqahaÊ telah
membincangkan secara terperinci tentang kedudukan kalaÊ dan ajam ini jika ia
tumbuh di tanah milik perseorangan. Mari kita lihat pandangan mereka dalam
perbincangan seterusnya.

2.5.2 Pandangan Fuqaha’ Tentang Kedudukan


Rumput-rampai dan Pokok Hutan
Bagi memudahkan anda memahami pandangan fuqahaÊ tentang kedudukan
rumput-rampai dan pokok hutan, saya membahagikannya kepada empat senario
sebagaimana yang disebut oleh Syibir (2004), iaitu:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


36  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

(a) Rumput yang tumbuh di atas tanah terbiar yang tiada pemilik
FuqahaÊ bersepakat bahawa ia adalah mal mubah dan boleh dimiliki oleh
sesiapa sahaja.

(b) Rumput yang tumbuh di atas tanah yang ada pemilik


Ada tiga pendapat yang berkaitan senario ini:

(i) FuqahaÊ Hanafi dan salah satu riwayat daripada Imam Ahmad
mengatakan ia adalah mal mubah. Ini berdasarkan hadis Rasulullah
s.a.w yang berbunyi:

‫ اﻟﻤﺎء واﻟﻜﻼء واﻟﻨﺎر‬:‫اﻟﻨﺎس ﺷﺮآﺎء ﻓﻲ ﺛﻼﺛﺔ‬

Maksudnya: „Semua manusia berkongsi memiliki tiga benda iaitu air,


rumput rampai dan api(cahaya)‰

(Riwayat Ahmad bin Hanbal dan Abu Daud ialah


‫ ﻓﻲ اﻟﻤﺎء واﻟﻜﻸ واﻟﻨﺎر‬: ‫)اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن ﺷﺮآﺎء ﻓﻲ ﺛﻼﺛﺔ‬

Dalam keadaan ini, tuan tanah hanya berhak untuk menghalang


orang lain daripada menceroboh ke dalam tanah miliknya sahaja
tetapi dia tidak boleh menghalang orang lain untuk memperoleh
rumput berkenaan. Oleh itu, jika ada orang lain yang memerlukan
rumput berkenaan, dia hendaklah mengambil rumput tersebut dan
menyerahkannya kepada sesiapa yang memerlukannya.

(ii) FuqahaÊ Syafi`i dan satu riwayat lain daripada Imam Ahmad
mengatakan bahawa rumput tersebut adalah milik tuan tanah
berkenaan.

(iii) FuqahaÊ Maliki pula berpandangan, jika tanah tersebut berpagar,


rumput berkenaan adalah milik tuan tanah. Namun demikian, jika
tanah tersebut tidak berpagar, rumput yang tumbuh di tanah tersebut
adalah mal mubah. Ini bermakna sesiapa sahaja boleh memilikinya.

(c) Pokok-pokok yang tumbuh di atas tanah terbiar yang tiada pemilik
Semua fuqahaÊ sepakat mengatakan ia adalah mal mubah dan sesiapa
sahaja boleh memiliknya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH  37

(d) Pokok-pokok yang tumbuh di atas tanah yang ada pemilik


(i) Semua fuqahaÊ bersepakat bahawa pokok-pokok tersebut adalah hak
milik tuan tanah.

AKTIVITI 2.4
Sila buat peta minda berkenaan bentuk-bentuk penguasaan ke atas
mal mubah bagi memudahkan anda mengingati apa yang telah
dipelajari.

 Mal mubah ialah harta yang belum dimiliki oleh sesiapa dan Syarak
membenarkan kita memilikinya.
 Penguasaan ke atas mal mubah boleh dibahagikan kepada empat bentuk
iaitu penerokaan tanah terbiar, penguasaan ke atas bahan galian dan harta
karun, pemburuan dan penguasaan ke atas rumput dan pokok hutan.
 Tanah terbiar adalah tanah yang tiada pemilik, terletak jauh dari kawasan
bandar dan penempatan, tidak diguna untuk tujuan tertentu dan tiada
sangkut paut dengan hak sesiapa.
 Penerokaan (ihyaÊ) mensabitkan hak milik sempurna kepada peneroka.
 Perbuatan meletak tanda pada tanah terbiar (tahjir) tidak mensabitkan hak
milik kepada peneroka tetapi hanya mensabitkan hak keutamaan untuk
meneroka sahaja.
 Para fuqahaÊ mempunyai pandangan yang berbeza tentang kedudukan
bahan galian dan harta karun sebagai mal mubah.
 Penguasaan ke atas binatang buruan terbahagi kepada dua bentuk iaitu
penguasaan sebenar dan penguasaan anggapan.
 Para fuqahaÊ berbeza pandangan tentang kedudukan rumput-rampai dan
pokok-pokok hutan sebagai mal mubah jika rumput dan pokok tersebut
tumbuh di atas tanah yang ada pemilik.

SEMAK KENDIRI 1.5


1.2

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


38  TOPIK 2 PENGUASAAN KE ATAS MAL MUBAH

Bahan galian Penguasaan sebenar


Harta karun Islam Pokok hutan (ajam)
Harta karun jahiliah Rumput rampai (kalaÊ)
Mal mubah Tanah terbiar (al-mawat)
Penguasaan anggapan

al-Khafif, Ali. (t.t). Ahkam al-mu`amalat al-syar`iyyah. Kaherah: Dar al-Fikr


al-Arabi

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.

Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-mu`amalat


al-maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syari`ah al-islamiyyah.
Baghdad:Matba`ah al-`Ani.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Kontrak
Pindah Milik,
3 Pewarisan dan
SyufÊah
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mendefinisikan kontrak pindah milik
2. Menjelaskan maksud pewarisan;
3. Menjelaskan maksud syufÊah;
4. Menghuraikan sebab-sebab syufÊah;
5. Menyenaraikan rukun-rukun syufÊah; dan
6. Menghuraikan syarat-syarat syufÊah.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, dalam Topik 2 kita telah membicarakan tentang
penguasaan ke atas mal mubah yang merupakan salah satu sebab mendapat hak
milik sempurna. Walau bagaimanapun, ia merupakan cara khusus untuk
memiliki harta yang masih belum ada pemilik. Kali ini kita akan memperkatakan
pula bagaimana harta seseorang boleh berpindah kepada orang lain menerusi
cara-cara tertentu. Dalam Islam, kita boleh memiliki harta orang lain secara hak
melalui kontrak pindah milik, pewarisan dan syufÊah. Dengan lain perkataan,
kita boleh mendapat hak milik sempurna ke atas harta milik orang lain apabila
berlaku salah satu cara tersebut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


40  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

3.1 KONTRAK PINDAH MILIK DAN


PEWARISAN
Perbincangan tentang kontrak pindak milik dan pewarisan akan saya buat secara
ringkas sahaja. Ini kerana perbincangan khusus tentang kontrak-kontrak dalam
Islam akan dihuraikan dalam topik-topik akan datang. Saya juga tidak akan
memperkatakan tentang pewarisan secara terperinci. Ini kerana pewarisan
merupakan satu topik yang berkaitan dengan harta pusaka. Oleh itu, perincian
tentangnya tidak sesuai dibicarakan dalam subjek Fiqh Muamalat yang ringkas
ini.

3.1.1 Kontrak Pindah Milik

AKTIVITI 3.1

Cuba lihat Rajah 3.1 di bawah. Daripada pemerhatian anda, apakah yang
sedang berlaku dalam kedua-dua gambar berkenaan?

Rajah 3.1: Cara-cara memindahkan hak milik

Saya yakin anda semua bersetuju bahawa kita akan menjadi pemilik kepada
sesuatu barang apabila kita membeli barang tersebut, atau jika ia dihadiahkan
kepada kita. Kita juga boleh memiliki sesuatu apabila ia diwasiatkan kepada kita.
Sebenarnya jual beli, hibah (hadiah) dan wasiat adalah di antara akad atau
kontrak yang boleh memindahkan hak milik daripada pemilik asal kepada
seseorang yang lain.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  41

Syibir (2004) mentakrifkan kontrak pindah milik sebagai kontrak yang


menyebabkan perpindahan pemilikan ke atas sesuatu harta yang telah dimiliki
antara sesama manusia. Beliau seterusnya menyatakan bahawa kontrak pindah
milik ini hanya boleh berlaku ke atas harta mutaqawwam. Harta mutaqawwam
ialah harta yang sudah ada pemilik dan SyaraÊ mengharuskan pemiliknya untuk
menggunakannya. Oleh yang demikian, perpindahan hak milik tidak akan
berlaku jika seseorang menjual mal mubah yang belum menjadi miliknya atau
menjual benda-benda yang diharamkan oleh Islam seperti arak dan khinzir.

Sebagai contoh, A mencuri kereta B dan seterusnya menjual kereta curi tersebut
kepada C; maka jual beli itu tidak sah. Ini kerana A bukan pemilik kereta
berkenaan dan dia juga tidak boleh menggunakan kereta tersebut. Apabila jual
beli tersebut tidak sah, maka hak milik ke atas kereta tersebut tidak akan
berpindah kepada C. Saya akan jelaskan lebih lanjut tentang akad jual beli ini
dalam topik 9 nanti.

Sebagaimana yang telah disebut dalam Topik 1, pemilikan yang diperolehi


melalui kontrak pindah milik ini ialah pemilikan sempurna. Apabila kita
memperolehi pemilikan sempurna, bermakna kita mempunyai kuasa
sepenuhnya ke atas harta milik kita. Orang lain tidak boleh mengguna atau
mengambil manfaat dari harta milik kita kecuali setelah mendapat izin daripada
kita.

SEMAK KENDIRI 3.1

1. Berikan tiga contoh kontrak pindah milik.


2. Adakah mal mubah boleh dimiliki melalui proses jual beli?
Kenapa?

3.1.2 Pewarisan
Apa yang dimaksudkan dengan pewarisan ialah perpindahan hak milik ke atas
harta peninggalan si mati kepada warisnya. Perpindahan hak milik dengan cara
pewarisan ini adalah ketetapan syarak. Maksudnya di sini, apabila berlaku
kematian, syarak telah menentukan siapakah yang berhak mewarisi harta
peninggalan si mati. Syarak juga telah menentukan bahagian setiap waris.

Harta peninggalan si mati atau disebut sebagai harta pusaka hanya akan
berpindah kepada waris yang berhak setelah ditunaikan segala hak-hak yang
berkaitan dengan harta pusaka tersebut seperti hutang si mati, kos pengurusan
jenazah dan wasiat yang dibuat oleh si mati semasa hayatnya. Setelah dijelaskan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


42  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

segala hak-hak tersebut, maka baki yang tinggal akan diberikan kepada waris-
waris mengikut bahagian masing-masing seperti yang telah ditetapkan oleh
Syarak. Hakikatnya hukum syarak adalah lebih adil dan menjadi keutamaan
(priority). Walau bagaimanapun, jika semua ahli waris yang berhak ke atas harta
tersebut sepakat untuk membahagikan harta sesama mereka dengan kadar sama
banyak, maka ia dibenarkan di atas konsep tanazul hak iaitu pihak yang
mendapat bahagian yang lebih banyak bersetuju untuk menyerahkan
(melucutkan) haknya kepada ahli waris yang kurang mendapat bahagiannya
agar masing-masing mendapat hak sama banyak. Namun jangan mencetuskan
sangkaan bahawa apa yang dilaksanakan tersebut adalah lebih adil berbanding
hukum Syarak kerana Allah s.w.t yang meletakkan hukum adalah Maha
Mengetahui segala-galanya. Penentuan bahagian yang ditetapkan oleh Syarak
wajib diikut apabila tidak berlaku persepakatan atau muafakat antara waris-
waris berkenaan.

3.2 SYUF’AH (DEFINISI, DALIL DAN HIKMAH)


Syuf’ah merupakan sebab keempat bagi memperolehi pemilikan ke atas sesuatu 
harta  secara  sempurna.  Ini  bermakna  kita  sudah  berada  di  hujung  topik  hak 
milik sempurna. Saya harap anda sudah memahami dengan baik tentang ketiga‐
tiga sebab hak milik sempurna yang dipelajari sebelum ini. 

3.2.1 Definisi Syuf’ah

SyufÊah ialah hak untuk memiliki harta yang telah dibeli oleh seseorang,
walaupun secara paksa, dengan membayar harga belian serta kos yang
berkaitan. (Zaydan,1969, al-Zuhayli, 1997; al-Khafif, 1996)

Sila amati contoh yang akan saya berikan di bawah bagi menambah kefahaman
anda tentang syufÊah.

Ahmad dan Zaidi berkongsi memiliki sebidang tanah. Masing-masing


mempunyai hak milik sebanyak 50%. Pada suatu hari, Ahmad telah menjual
bahagiannya kepada Fuad dengan harga RM20,000. Apabila Zaidi mendapat
tahu tentang penjualan tersebut, dia telah membuat tuntutan syufÊah di
mahkamah. Maksudnya, Zaidi membuat tuntutan hak untuk membeli balik
tanah yang dibeli oleh Fuad. Dalam keadaan ini, Zaidi hendaklah membayar
balik harga tanah tersebut kepada Fuad berjumlah RM20,000 bersama-sama
dengan kos lain yang berkaitan seperti kos pertukaran nama dan sebagainya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  43

Natijahnya, Zaidi seorang sahaja yang menjadi pemilik kepada keseluruhan


tanah tersebut.

Daripada contoh di atas, jelas kepada kita bahawa Zaidi adalah rakan kongsi
Ahmad. Dengan kata lain, Zaidi adalah pemilik bersama ke atas tanah
berkenaan. Apabila Ahmad telah menjual bahagiannya kepada Fuad, ini
bermakna Zaidi akan berkongsi dengan Fuad. Jika Zaidi tidak suka untuk
berkongsi dengan Fuad, Islam memberi hak kepada Zaidi untuk memiliki tanah
yang telah dijual itu walaupun tanpa kerelaan Fuad. Dengan lain perkataan, jika
bukti mencukupi, mahkamah boleh mengeluarkan perintah kepada Fuad untuk
menjual tanah tersebut kepada Zaidi dengan harga yang sama seperti yang telah
dibayarnya kepada Ahmad di samping kos-kos lain yang berkaitan.

3.2.2 Dalil Pensyariatan Syuf’ah


Keharusan  membuat  tuntutan  syuf’ah  ini  adalah  bersumberkan  daripada  hadis 
dan ijmak (Zaydan,1969;Faizah,1995). 

(a) Dalil daripada hadis

(i) ‫إن اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻗﻀﻰ ﺑﺎﻟﺸﻔﻌﺔ ﻓﻲ آﻞ ﺷﺮآﺔ ﻟﻢ‬
‫ ﻓﺈن‬.‫ ﻻ ﻳﺤﻞ ﻟﻪ أن ﻳﺒﻴﻊ ﺣﺘﻰ ﻳﺆذن ﺷﺮﻳﻜﻪ‬، ‫ رﺑﻌﺔ أو ﺣﺎﺋﻂ‬،‫ﺗﻘﺴﻢ‬
.‫ ﻓﺈن ﺑﺎﻋﻪ وﻟﻢ ﻳﺆذن ﻓﻬﻮ أﺣﻖ ﺑﻪ‬.‫ﺷﺎء أﺧﺬ وإن ﺷﺎء ﺗﺮك‬
Maksudnya: Rasulullah s.a.w telah memutuskan bahawa SyufÊah
diharuskan pada semua harta yang dikongsi milik dan belum
dibahagikan lagi, sama ada bangunan atau kebun. Setiap rakan
kongsi tidak boleh menjual bahagiannya kepada orang lain
kecuali setelah mendapat persetujuan daripada rakan kongsi lain.
Kalau dia hendak (memiliki bahagian yang ingin dijual), dia
boleh membelinya dan jika sebaliknya, dia boleh lepaskan
(haknya untuk membeli). Jika dia menjual tanpa persetujuan
rakan kongsinya, maka rakan kongsi tersebut lebih berhak (untuk
memiliki tanah tersebut).
(Riwayat Muslim, al-NasaiÊi dan Abu Daud)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


44  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

(ii) ‫ ﻓﺈذا‬،‫ﻗﻀﻰ رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺑﺎﻟﺸﻔﻌﺔ ﻓﻲ آﻞ ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﻘﺴﻢ‬


.‫وﻗﻌﺖ اﻟﺤﺪود وﺻﺮﻓﺖ اﻟﻄﺮق ﻓﻼ ﺷﻔﻌﺔ‬
Maksudnya: Rasulullah s.a.w telah memutuskan bahawa
SyufÊah diharuskan pada semua harta (yang dikongsi) yang
belum ditetapkan had bahagian masing-masing. Jika sudah
ditentukan had sempadan bahagian (setiap pemilik) atau
ditetapkan arah jalan masing-masing, maka SyufÊah tidak harus
lagi dilakukan.
(Riwayat al-Bukhari dan Muslim)

(iii) ‫اﻟﺠﺎر أﺣﻖ ﺑﺸﻔﻌﺔ ﺟﺎرﻩ ﻳﻨﺘﻈﺮ ﺑﻬﺎ وإن آﺎن ﻏﺎﺋﺒﺎ إذا آﺎن ﻃﺮﻳﻘﻬﻤﺎ‬
‫واﺣﺪا‬
Maksudnya: Jiran lebih berhak untuk menuntut SyufÊah ke atas
jirannya. Dia boleh menunggu untuk membuat tuntutan SyufÊah
jika jirannya tidak ada, itu pun sekiranya mereka menggunakan
jalan yang sama.
(Riwayat Ahmad dan ArbaÊah dan perawinya dipercayai
thiqah)

(Nota: al-ArbaÊah: ialah perawi selain daripada Bukhari, Muslim


dan Ahmad)

Ketiga-tiga hadis berkenaan secara jelas menunjukkan bahawa rakan


kongsi atau jiran boleh membuat tuntutan syufÊah jika telah memenuhi
syarat-syaratnya. Kita akan memperkatakan tentang syarat-syarat syufÊah
kemudian nanti.

(b) Dalil daripada ijmak


Al-Khafif (1996) menyebut bahawa Ibn Munzir telah menyatakan para ahli
ilmu berijmak (bersepakat) tentang sabitnya hak syufÊah kepada rakan
kongsi yang belum ditentukan sempadan hak masing-masing ke atas apa
yang dijual sama ada tanah, rumah atau kebun.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  45

3.2.3 Hikmat Pensyariatan Syuf’ah


Ada dua hikmat di sebalik keharusan syufÊah iaitu:

(a) Mengelak sebarang kemudaratan yang mungkin ditimbulkan oleh jiran


baru atau rakan kongsi baru
Sebagaimana yang kita ketahui, jika kita berkongsi memiliki tanah dengan
seseorang yang baik akhlaknya, tentu sekali perkongsian tersebut tidak
akan menimbulkan masalah. Walau bagaimanapun, jika rakan kongsi kita
menjual bahagiannya kepada orang luar yang belum pasti seorang yang
baik akhlaknya atau tidak, tentu sekali kita akan merasa susah hati. Ini
kerana berkongsi milik dengan orang yang berakhlak buruk tentu akan
membawa banyak kesusahan kepada kita. Oleh itu, bagi mengelak
kemudaratan yang mungkin ditimbulkan oleh rakan kongsi baru, Islam
memberi hak kepada rakan kongsi lama untuk membuat tuntutan syufÊah.
Dengan hak syufÊah ini, rakan kongsi lama boleh memiliki keseluruhan
harta tersebut secara sendirian tanpa perlu berkongsi dengan sesiapa.

(b) Mengelak harta yang dikongsi milik daripada berpecah atau dibahagi-
bahagikan kepada bahagian yang lebih kecil yang akhirnya tidak
membawa apa-apa faedah kepada semua pihak
Apabila seseorang terpaksa berkongsi memiliki sebidang tanah misalnya
dengan rakan kongsi baru yang berakhlak buruk, tentu sekali keadaan ini
akan mendorongnya untuk membahagikan tanah berkenaan. Dengan kata
lain, tanah tersebut terpaksa dipecah dua misalnya. Akibat pembahagian
had sempadan ini keluasan tanah masing-masing tentunya semakin kecil.
Kemungkinan keluasan tersebut tidak membawa apa-apa faedah pada
kedua-dua pihak berkenaan. Ini berbeza sebelum tanah tersebut
dibahagikan kerana keseluruhan tanah diguna secara bersama. Oleh itu,
pensyariatan syufÊah dapat mengelak daripada berlakunya pembahagian
tanah perkongsian kepada bahagian yang lebih kecil yang pastinya
merugikan semua pihak.

SEMAK KENDIRI 3.2

Huraikan hikmat disyariatkan syufÊah dalam Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


46  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

3.3 SYUF’AH (SEBAB, RUKUN DAN SYARAT-


SYARAT)
Para pelajar yang dihormati, kita masih lagi dalam perbincangan tentang
syufÊah. Kali ini kita akan meneroka lebih mendalam tentang syufÊah. Kita akan
menyentuh tentang sebab-sebab yang membolehkan seseorang itu mendapat hak
ini. Selain daripada itu, kita akan sentuh juga tentang rukun-rukun syufÊah iaitu
unsur-unsur penting dalam syufÊah dan syarat-syaratnya.

3.3.1 Sebab-sebab Mendapat Hak Syuf’ah


Saya ringkaskan sebab-sebab mendapat hak syufÊah seperti dalam Rajah 3.2.
 

 
Rajah 3.2: Sebab-sebab mendapat syufÊah
 
Daripada Rajah 3.2 dapat kita fahami bahawa terdapat dua sebab bagi
membolehkan seseorang itu mendapat hak syufÊah.

(a) Pertama: Berkongsi milik


Jika seseorang berkongsi dengan orang lain dalam memiliki sesuatu harta
seperti tanah, dia berhak membuat tuntutan hak syufÊah jika rakan
kongsinya menjual bahagiannya kepada orang lain. Sebab yang pertama ini
dipersetujui oleh semua fuqahaÊ.

(b) Kedua: Berjiran


Jiran juga mempunyai hak untuk membuat tuntutan syufÊah jika jirannya
menjual tanah miliknya. Sebagai contoh, Fauzi tinggal berjiran dengan Ali.
Jika Ali menjual tanahnya kepada orang lain, Fauzi mempunyai hak untuk
membuat tuntutan syufÊah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  47

Walau bagaimanapun, sebab kedua ini tidak disepakati oleh semua fuqahaÊ.
Pandangan mereka boleh dibahagikan kepada tiga pandangan iaitu (al-Khafif,
1996):

Pandangan pertama: Jiran ada hak untuk membuat tuntutan syufÊah

Pandangan ini dikemukakan oleh fuqahaÊ Hanafi. Hujah mereka adalah seperti
berikut:

(a) Sabda Rasulullah s.a.w:

‫ﺟﺎر اﻟﺪار أﺣﻖ ﺑﺎﻟﺪار ﻣﻦ ﻏﻴﺮﻩ‬


Maksudnya: Jiran sebelah rumah lebih berhak ke atas rumah tersebut
daripada orang lain.
(Hadis Riwayat Ahmad)

(b) Jika sekiranya hak syufÊah boleh diberi kepada rakan kongsi atas alasan
mengelak kemudaratan, maka secara logiknya hak syufÊah patut diberi
kepada jiran. Ini kerana jiran baru yang tidak berakhlak juga boleh
menyebabkan kemudaratan kepada jirannya.

Pandangan kedua: Jiran tidak berhak membuat tuntutan syufÊah

Pandangan ini dikemukakan oleh fuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali. Mereka
berhujah dengan hadis Rasulullah s.a.w:

‫ ﻓﺈذا وﻗﻌﺖ‬،‫ﻗﻀﻰ رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺑﺎﻟﺸﻔﻌﺔ ﻓﻲ آﻞ ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﻘﺴﻢ‬


.‫اﻟﺤﺪود وﺻﺮﻓﺖ اﻟﻄﺮق ﻓﻼ ﺷﻔﻌﺔ‬
Maksudnya: Rasulullah s.a.w telah memutuskan bahawa syufÊah
diharuskan pada semua harta (yang dikongsi) yang belum ditetapkan
had bahagian masing-masing. Jika sudah ditentukan had sempadan
bahagian (setiap pemilik) atau ditetapkan arah jalan masing-masing,
maka syufÊah tidak harus lagi dilakukan.
(Riwayat al-Bukhari dan Muslim)

Hadis ini menunjukkan bahawa apabila telah ada had sempadan milik masing-
masing dan jalan tersendiri bagi setiap pemilik, maka syufÊah tidak boleh
dilakukan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


48  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

Pandangan ketiga: Jiran berhak membuat tuntutan syufÊah jika berkongsi


menggunakan kemudahan asas yang sama seperti jalan

Ini adalah pandangan Imam Ahmad dalam satu riwayat daripadanya.


Pandangan ini adalah berdasarkan hadis Rasulullah s.a.w:

‫اﻟﺠﺎر أﺣﻖ ﺑﺸﻔﻌﺔ ﺟﺎرﻩ ﻳﻨﺘﻈﺮ ﺑﻬﺎ وإن آﺎن ﻏﺎﺋﺒﺎ إذا آﺎن ﻃﺮﻳﻘﻬﻤﺎ واﺣﺪا‬
Maksudnya: Jiran lebih berhak untuk menuntut syufÊah ke atas
jirannya. Dia boleh menunggu untuk membuat tuntutan syufÊah
jika jirannya tidak ada, itu pun sekiranya mereka menggunakan
jalan yang sama.
(Riwayat Ahmad dan ArbaÊah dan perawinya dipercayai ă thiqah)

Setelah meneliti ketiga-tiga pandangan tentang sabit atau tidak hak syufÊah pada
jiran, saya lebih cenderung kepada pandangan pertama. Ini kerana hikmat
pensyariatan syufÊah adalah untuk mengelak daripada berlakunya kemudaratan.
Sebagaimana rakan kongsi, jiran juga boleh mendatangkan mudarat pada jiran
sebelahnya jika dia seorang yang tidak berakhlak mulia. Oleh itu, jika jiran juga
boleh menyebabkan kemudaratan, maka sewajarnya jiran sebelahnya diberi hak
syufÊah.

Bagi memudahkan anda mengingati pandangan fuqahaÊ tentang hak jiran untuk
membuat tuntutan syufÊah, sila rujuk Rajah 3.3.

Rajah 3.3: Pandangan fuqahaÊ tentang hak SyufÊah pada jiran

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  49

SEMAK KENDIRI 3.3

Huraikan tentang sebab-sebab yang mensabitkan hak syufÊah pada


seseorang dengan mengambil kira pandangan fuqahaÊ berhubung
sebab berkenaan.
 

3.3.2 Rukun-rukun Syuf’ah

AKTIVITI 3.2

Sila bincang dengan rakan anda tentang siapakah dan apakah yang
terlibat dalam tuntutan syufÊah.

Untuk pengetahuan anda, orang dan benda yang terlibat dalam tuntutan syufÊah
adalah unsur atau rukun penting dalam syufÊah. Rukun syufÊah terbahagi
kepada tiga iaitu:

(a) Orang yang membuat tuntutan syufÊah (al-syafiÊ);


(b) Orang yang dibuat tuntutan syufÊah ke atasnya (al-masyfuÊ minh); dan
(c) Harta tuntutan syufÊah (al-masyfuÊ fih).

Mari kita lihat contoh berikut bagi menjelaskan lagi setiap rukun-rukun syufÊah.

Zuraida telah berkongsi bersama-sama Fatimah memiliki sebidang tanah. Nisbah


hak milik mereka berdua adalah 50:50. Pada suatu hari, Fatimah telah menjual
bahagiannya kepada Ahmad tanpa memaklumkan terlebih dahulu perkara
tersebut kepada Zuraida. Zuraida tidak mahu berkongsi milik dengan Ahmad.
Beliau seterusnya membuat tuntutan syufÊah ke atas tanah yang telah dijual oleh
Fatimah kepada Ahmad.

Dalam contoh ini, orang yang membuat tuntutan syufÊah ialah Zuraida.
Sementara orang yang dibuat tuntutan syufÊah ke atasnya ialah pemilik tanah
yang baru iaitu Ahmad. Harta tuntutan syufÊah ialah tanah yang dibeli oleh
Ahmad daripada Fatimah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


50  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

3.3.3 Syarat-syarat Syuf’ah


Rakan kongsi atau jiran perlu memenuhi beberapa syarat bagi membolehkannya
membuat tuntutan syufÊah. Zaydan (1969) telah menyebut empat syarat iaitu:

(a) Harta tuntutan syufÊah dan harta yang ada dalam milik orang yang
membuat tuntutan syufÊah hendaklah berbentuk harta tak alih
Syarat ini adalah berdasarkan pandangan majoriti fuqahaÊ (Hanafi, Maliki,
Hanbali dan SyafiÊi) yang hanya membenarkan syufÊah dibuat jika ia
melibatkan harta tak alih semata-mata. Sebagai contoh, jika Ahmad
menjual tanahnya, maka jirannya yang mana kedudukan tanahnya
bersebelahan dengan tanah Ahmad mempunyai hak untuk membuat
tuntutan syufÊah. Ini kerana kedua-dua harta tersebut adalah berbentuk
harta tak alih.

Walau bagaimanapun, terdapat pandangan lain yang mengharuskan


syufÊah walaupun harta yang berkaitan berbentuk harta alih seperti kereta
dan seumpamanya. Maksudnya di sini, jika A dan B berkongsi memiliki
kereta tersebut, salah seorang daripada mereka mempunyai hak syufÊah
jika rakan kongsinya menjual bahagian hak miliknya ke atas kereta tersebut
kepada orang lain.

Pandangan kedua ini adalah berdasarkan kepada hadis Rasulullah s.a.w:

‫اﻟﺸﻔﻌﺔ ﻓﻲ آﻞ ﺷﻲء‬

Maksudnya: SyufÊah harus pada semua harta.


(Riwayat al-Baihaqi)

Sebagai ringkasan kepada perbincangan tentang pandangan fuqahaÊ tentang


harta yang boleh dituntut syufÊah, sila rujuk Jadual 3.1.

Jadual 3.1: Pandangan FuqahaÊ Tentang Jenis Harta yang Harus Dituntut SyufÊah 

Jenis Harta Tuntutan SyufÊah Pandangan FuqahaÊ


Harta tak alih Harus membuat tuntutan syufÊah
Harta alih Dua pandangan:
(a) Harus membuat tuntutan syufÊah
(b) Tidak harus membuat tuntutan syufÊah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  51

(b) Barang tuntutan syufÊah berpindah milik daripada pemilik asal kepada
pemilik baru bukan secara percuma tetapi dengan bayaran tertentu
berbentuk mal (harta)
Maksudnya di sini, jika akad yang berlaku antara pemilik lama dengan
pemilik baru (orang yang dibuat tuntutan syufÊah ke atasnya) adalah akad
yang ada balasan seperti akad jual beli, maka barulah tuntutan syufÊah
boleh dibuat.

Sebagai contoh, Ali dan Fauzi berkongsi memiliki sebidang tanah. Fauzi
kemudiannya menjual tanah tersebut kepada Fatimah. Dalam contoh ini,
Fatimah memiliki tanah tersebut melalui akad jual beli, yang
mewajibkannya membayar harga tanah tersebut. Oleh itu, Ali ada hak
untuk membuat tuntutan syufÊah.

Walau bagaimanapun jika Fauzi menghadiahkan sebahagian tanah yang


dimilikinya kepada Fatimah atau Fatimah mewarisinya daripada Fauzi,
maka Ali tidak berhak membuat tuntutan syufÊah mengikut pandangan
majoriti fuqahaÊ. Ini kerana Fatimah memiliki harta tersebut tanpa sebarang
bayaran. Sebagaimana yang disebut sebelum ini, pihak yang membuat
tuntutan syufÊah mesti membayar kepada pemilik baru harga belian yang
telah dibayar oleh pemilik baru tersebut. Dalam contoh ini, pemilik baru
adalah Fatimah.

Jika Fauzi menjadikan tanah miliknya itu sebagai mas kahwin


pernikahannya dengan Fatimah, maka ada dua pandangan fuqahaÊ.
Sebahagian fuqahaÊ mengatakan syufÊah boleh dilakukan, manakala
sebahagian lagi mengatakan syufÊah tidak boleh dilakukan. Ini kerana
balasan yang diterima oleh pemilik asal iaitu Fauzi adalah bukan harta
iaitu dalam bentuk mas kahwin. Hasil daripada pemberian tanahnya, Fauzi
akan memperolehi Fatimah sebagai isterinya. Fatimah adalah seorang
manusia dan bukannya harta.

Ringkasan tentang pandangan fuqahaÊ tentang akad yang membolehkan


tuntutan syufÊah dibuat adalah seperti dalam Jadual 3.2.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


52  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

Jadual 3.2: Pandangan FuqahaÊ Tentang Akad yang Membolehkan Tuntutan


SyufÊah Dibuat 

Cara Perpindahan Hak Milik daripada


Pandangan FuqahaÊ
Pemilik Lama kepada Pemilik Baru
Jual beli Boleh buat tuntutan syufÊah kerana apa
yang dibayar oleh pemilik baru adalah
berbentuk mal (harta)
Hibah (hadiah), pewarisan (pusaka), Kebanyakan fuqahaÊ berpandangan tidak
sedekah boleh dibuat tuntutan kerana pemilik baru
memiliki harta tersebut secara percuma
Mas kahwin Ada dua pandangan:
(a) Mengharuskan tuntutan syufÊah
(b) Tidak mengharuskan tuntutan syufÊah

(c) Orang yang membuat tuntutan syufÊah masih memiliki hartanya (yang
bersebelahan dengan harta tuntutan) hingga selesai tuntutan syufÊah
Maksudnya di sini, harta yang dimiliki oleh orang yang membuat tuntutan
syufÊah (al-masyfuÊ bih) hendaklah masih kekal dalam hak miliknya
bermula dari tarikh penjualan harta tuntutan syufÊah hinggalah selesai kes
tuntutan syufÊah tersebut. Sila rujuk Rajah 3.4 untuk memahami lebih
mendalam tentang syarat ini.

Rajah 3.4: Tanah yang dituntut (al-masyfuÊ fih) dan tanah yang
dimiliki oleh orang yang membuat tuntutan syufÊah (al-masyfuÊ bih)

Dalam Rajah 3.4, Fauzi adalah pemilik kepada tanah A dan Ahmad adalah
pemilik tanah B. Andaikan bahawa Ahmad telah menjual tanahnya kepada
Fatimah, maka tanah yang akan dibuat tuntutan syufÊah ialah tanah B.
Orang yang berhak membuat tuntutan syufÊah ialah Pemilik Tanah A iaitu
Fauzi. Ini kerana tanah A yang dimilikinya berjiran dengan tanah B.
Merujuk kepada syarat ketiga yang sedang kita bincang sekarang, Fauzi

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  53

hendaklah menjadi pemilik kepada tanah A hinggalah tuntutan syufÊah


tersebut selesai. Ini bermakna, jika Fauzi menjual tanahnya kepada orang
lain sebelum selesai tuntutan syufÊah, maka haknya untuk membuat
tuntutan syufÊah akan gugur.

(d) Orang yang membuat tuntutan syufÊah tidak bersetuju dengan penjualan
yang dibuat oleh rakan kongsinya atau jirannya
Zaydan (1969) menyebut bahawa hikmat pensyariatan syufÊah adalah
untuk mengelak sebarang kemudaratan yang boleh ditimbulkan oleh jiran
atau rakan kongsi baru. Oleh itu, jika pihak yang ada hak tuntutan syufÊah
tidak membantah penjualan yang dilakukan oleh rakan kongsinya, maka
gugurlah haknya untuk membuat tuntutan syufÊah. Ini kerana ia dikira
telah bersetuju untuk menanggung segala risiko yang akan berlaku bila dia
berjiran atau berkongsi dengan jiran atau rakan kongsi baru.
 

SEMAK KENDIRI 3.4

1. Sebutkan rukun-rukun syufÊah.


2. Huraikan syarat-syarat syufÊah.
 

Para pelajar sekalian, kita sudahpun selesai membicarakan tentang hak


milik sempurna dan sebab-sebabnya. Sebagai sorotan, kembali kepada
sebab-sebab hak milik sempurna, (seperti di dalam Rajah 3.5) iaitu sebelum
kita memperkatakan tentang hak milik tidak sempurna dalam topik selepas
ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


54  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

Rajah 3.5: Sebab-sebab mendapat hakmilik sempurna

 Kontrak pindah milik adalah kontrak yang menyebabkan perpindahan


pemilikan ke atas sesuatu harta yang telah dimiliki antara sesama manusia.
 Antara contoh kontrak pindah milik ialah jual beli, hibah dan wasiat.
 Pewarisan ialah perpindahan hak milik ke atas harta peninggalan si mati
kepada warisnya.
 SyufÊah ialah hak untuk memiliki harta yang telah dibeli oleh seseorang,
walaupun secara paksa, dengan membayar harga belian serta kos yang
berkaitan.
 Sebab-sebab mendapat hak syufÊah ialah berkongsi milik dan berjiran.
 Para fuqahaÊ bersepakat bahawa rakan kongsi mempunyai hak untuk
membuat tuntutan syufÊah.
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH  55

 Para fuqahaÊ berbeza pandangan tentang sabit atau tidak hak syufÊah kepada
jiran. Dalam hal ini ada tiga pandangan iaitu pandangan pertama
mengatakan jiran berhak buat tuntutan syufÊah. Pandangan kedua
mengatakan jiran tidak berhak membuat tuntutan syufÊah. Pandangan ketiga
pula ialah jiran berhak membuat tuntutan syufÊah jika jiran berkenaan
berkongsi kemudahan awam seperti jalan raya dengan jiran yang lain.
 Rukun syufÊah ada tiga iaitu orang yang membuat tuntutan syufÊah, orang
yang dituntut syufÊah ke atasnya dan harta tuntutan syufÊah.
 Syarat-syarat syufÊah ada empat iaitu:
ă Harta tuntutan syufÊah dan harta yang ada dalam milik orang yang
membuat tuntutan syufÊah hendaklah berbentuk harta tak alih;
ă Barang tuntutan syufÊah berpindah milik daripada pemilik asal kepada
pemilik baru bukan secara percuma tetapi dengan bayaran tertentu
berbentuk mal (harta);
ă Orang yang membuat tuntutan syufÊah masih memiliki hartanya (yang
bersebelahan dengan harta tuntutan) hingga selesai tuntutan syufÊah; dan
ă Orang yang membuat tuntutan syufÊah tidak bersetuju dengan penjualan
yang dibuat oleh rakan kongsinya atau jirannya.
 FuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa tuntutan syufÊah boleh dilakukan jika
harta tuntutan syufÊah berpindah milik kepada orang yang dibuat tuntutan
syufÊah ke atasnya secara kontrak pindah milik yang adalah balasan
berbentuk mal (harta) seperti jual beli.
 FuqahaÊ berselisih pandangan sama ada syufÊah boleh dilakukan atau tidak
jika perpindahan hak milik ke atas harta tuntutan syufÊah daripada pemilik
asal kepada pemilik baru (orang yang dibuat tuntutan syufÊah ke atasnya)
berlaku melalui kontrak pindah milik yang balasannya tidak berbentuk
harta.
 Berdasarkan pandangan majoriti fuqahaÊ, jika pemilik asal kepada harta
tuntutan syufÊah memberi harta tersebut secara percuma (tanpa balasan)
kepada orang lain, rakan kongsinya atau jirannya tidak ada hak untuk
membuat tuntutan syufÊah.
 

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


56  TOPIK 3 KONTRAK PINDAH MILIK, PEWARISAN DAN SYUF’AH

Al-syafiÊ Pewarisan
Al-MasyfuÊ fih Rukun-rukun syufÊah
Al-MasyfuÊ minh Syarat-syarat syufÊah
Kontrak pindah milik SyufÊah

al-Khafif, Ali. (t.t). Ahkam al-muÊamalat al-syarÊiyyah. Kaherah: Dar al-Fikr


al-Arabi

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.


Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-muÊamalat


al-maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syariÊah al-islamiyyah.
Baghdad: MatbaÊah al-ÊAni.
 

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Hak Milik
4 Tidak
Sempurna
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Menyenaraikan tiga jenis hak milik tidak sempurna;
2. Menjelaskan tentang hak milik ke atas `ayn semata-mata;
3. Menyenaraikan lima sebab mendapat hak milik manfaat secara
peribadi;
4. Menghuraikan ciri-ciri istimewa hak milik manfaat secara peribadi;
5. Menjelaskan perkara yang menamatkan hak milik manfaat secara
peribadi;
6. Menghuraikan lima bentuk hak milik manfaat yang dikongsi
bersama; dan
7. Menyenaraikan tiga sebab mendapat hak milik manfaat bersama.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, saya harap anda semua masih ingat apa yang telah anda
pelajari dalam Topik 1 sebelum ini tentang jenis-jenis hak milik. Sebagaimana
yang saya sebut sebelum ini, hak milik terbahagi kepada dua iaitu hak milik
sempurna dan hak milik tidak sempurna. Kita telahpun selesai membicarakan
tentang hak milik sempurna dalam Topik 2 dan 3. Dalam topik ini pula, kita
akan membincangkan tentang hak milik tidak sempurna. Sepertimana yang
disebut dalam Topik 1, hak milik tidak sempurna ialah hak milik ke atas salah
satu daripada dua perkara iaitu sama ada ke atas `ayn (zat benda ) semata-mata
atau ke atas manfaat semata-mata. Hak milik ke atas manfaat pula terbahagi
kepada dua iaitu hak milik manfaat secara peribadi dan hak milik manfaat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


58  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

bersama. Oleh itu secara rumusannya, hak milik tidak sempurna terbahagi
kepada tiga jenis iaitu seperti di dalam Rajah 4.1 berikutnya.

Rajah 4.1: Jenis-jenis hak milik tidak sempurna

4.1 HAK MILIK KE ATAS `AYN (FIZIKAL


BENDA) SEMATA-MATA
Seseorang itu dikatakan memiliki zat benda semata-mata apabila benda tersebut
tidak diguna olehnya sendiri tetapi diguna oleh orang lain. Sebagai contoh,
Hasbullah memiliki sebuah rumah. Dia telah menyewakan rumah tersebut
kepada Zainal. Dalam tempoh sewaan berkenaan, Hasbullah hanya memiliki zat
rumah tersebut tetapi tidak memiliki manfaat rumah tersebut. Ini kerana orang
yang menggunakan manfaat dengan mendiami rumah tersebut ialah Zainal.

Contoh lain ialah, Fauzi telah mewasiatkan rumahnya untuk didiami oleh
Abdullah sekeluarga untuk tempoh setahun bermula selepas kematiannya.
Setelah Fauzi meninggal, rumah tersebut berpindah milik kepada warisnya.
Memandangkan Fauzi telah meninggalkan wasiat supaya Abdullah sekeluarga
tinggal di rumah tersebut untuk tempoh setahun selepas kematiannya, maka
dalam tempoh ini waris Fauzi hanya memiliki zat rumah tersebut sahaja.
Manakala manfaatnya iaitu hak untuk mendiami rumah tersebut dimiliki oleh
Abdullah sekeluarga dalam tempoh tertentu iaitu setahun.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  59

Pihak yang memiliki zat benda atau harta semata-mata akan terus kekal
memiliki harta tersebut selagi mana dia tidak memindah hak milik ke atas harta
tersebut kepada orang lain seperti melalui jual beli dan sebagainya. Ini
bermakna, hak milik ke atas zat harta adalah bersifat kekal. Ini berbeza dengan
hak milik ke atas manfaat kerana ia bersifat sementara iaitu dalam tempoh yang
dipersetujui sahaja.

AKTIVITI 4.1

Cuba fikirkan contoh-contoh lain yang menunjukkan bahawa satu pihak


hanya memiliki zat benda dan satu pihak lagi memiliki manfaat benda
tersebut sahaja.

4.2 HAK MILIK MANFAAT SECARA PERIBADI


Hak milik jenis ini hanya dikhususkan kepada individu tertentu sahaja dengan
sebab-sebab tertentu sahaja yang akan dibincangkan nanti. Dengan lain
perkataan, apabila berlaku sebab-sebab tertentu, individu berkenaan berhak
untuk memanfaatkan benda yang dikhususkan untuknya walaupun fizikal
benda tersebut dimiliki oleh orang lain.

Dalam keadaan tertentu, pemilik hak manfaat ini boleh memberi benda tersebut
kepada orang lain untuk dimanfaatkan (Faizah, 1995). Maksudnya di sini,
pemilik manfaat tersebut boleh memberikan hak untuk memanfaatkan benda
tersebut kepada orang lain. Sebagai contoh, Ali telah meminjamkan bukunya
kepada Zarina. Dalam senario ini, Zarina adalah pemilik kepada manfaat buku
tersebut dalam tempoh pinjaman yang ditetapkan. Dalam tempoh pinjaman
tersebut, Zarina boleh meminjamkan buku tersebut kepada orang lain jika Ali
tidak meletakkan apa-apa syarat semasa meminjamkan bukunya kepada Zarina.
Namun, jika Ali telah mensyaratkan bahawa hanya Zarina sahaja dibenarkan
membaca buku tersebut, maka Zarina tidak boleh meminjamkan buku tersebut
kepada orang lain.

4.2.1 Sebab Mendapat Hak Milik Manfaat Secara


Peribadi
Seseorang itu akan mendapat hak milik manfaat secara peribadi dengan sebab-
sebab berikut (Zaydan, 1969;Faizah, 1995):

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


60  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

(a) Mendapat izin atau kebenaran (ibahah)


Maksudnya di sini, wujudnya keizinan dan kebenaran daripada pihak
tertentu kepada orang lain untuk mengguna dan memperolehi manfaat
sesuatu benda. Kebenaran ini mungkin diberi oleh pemilik benda tersebut
atau pihak lain seperti kerajaan atau mahkamah.

Sebagai contoh, Fauzi mengajak kawannya untuk sama-sama menunggang


motosikalnya. Contoh lain, Fatimah menjemput tetamunya untuk
menikmati hidangan yang disediakan.

(b) Sewaan (ijarah)


Sewaan merupakan salah satu kontrak (akad) yang dibenarkan dalam
Islam. Kontrak ini merupakan kontrak yang memberi milik manfaat
sesuatu benda dengan mengenakan bayaran tertentu kepada penyewa.
Sebagai contoh, apabila Zakaria menyewakan rumahnya kepada Fauzi,
maka Fauzi sebagai penyewa berhak mendiami rumah tersebut. Sebagai
balasannya, Fauzi dikehendaki membayar sewa seperti mana yang telah
dipersetujui dalam kontrak.

(c) Pinjaman (i`arah)


Pinjaman adalah suatu kontrak yang membolehkan peminjam
menggunakan barang pinjaman secara percuma. Ini bermakna, perbezaaan
antara sewaan dengan pinjaman adalah dari aspek bayaran sahaja di mana
sewaan melibatkan bayaran tertentu tetapi pinjaman tidak melibatkan apa-
apa bayaran.

Saya ingin jelaskan di sini bahawa pinjaman atau dalam bahasa Arabnya
disebut al-i`arah berbeza daripada pinjaman wang atau dalam bahasa
Arabnya diistilahkan sebagai qardh. Qardh hanya dikhususkan untuk
pinjaman wang semata-mata tetapi al-i`arah adalah pinjaman untuk selain
mata wang. Sebagai contoh, Ahmad meminjamkan keretanya kepada
Fadhly. Oleh itu, Fadhly sebagai peminjam berhak menggunakan kereta
tersebut untuk tempoh yang dipersetujui. Dengan kontrak pinjaman ini,
penggunaan tersebut adalah secara percuma sahaja. Fadhly juga boleh
meminjamkan barang pinjaman tersebut kepada orang lain jika Ahmad
tidak meletakkan apa-apa syarat semasa membuat kontrak pinjaman
tersebut dengan Fadhly. Walau bagaimanapun, terdapat sebahagian
fuqahaÊ yang tidak membenarkan sama sekali peminjam meminjamkan
barang pinjaman kepada orang lain (Faizah,1995).

(d) Wakaf
Wakaf ialah memberi hak milik manfaat kepada pihak yang diwakafkan
kepadanya. Apabila wakaf telah berlaku, pihak yang diwakafkan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  61

kepadanya harta tertentu berhak menggunakan harta wakaf tersebut


sebagaimana yang disebut dalam perjanjian wakaf berkenaan.

Sebagai contoh, Abdullah mewakafkan rumahnya untuk dijadikan tempat


tinggal anak-anak yatim. Oleh itu, orang yang berhak mendiami rumah
wakaf berkenaan adalah anak-anak yatim sahaja.

(e) Wasiat
Wasiat merupakan salah satu cara pemberian hak milik manfaat kepada
seseorang. Hak milik manfaat yang diperolehi melalui cara wasiat ini
hanya berkuatkuasa setelah pewasiat meninggal dunia.

Sebagai contoh, Ahmad mewasiatkan rumahnya untuk didiami oleh Fauzi


sekeluarga selama lima tahun. Ini bermakna, setelah Ahmad meninggal,
Fauzi sekeluarga boleh mendiami rumah tersebut untuk tempoh lima
tahun sebagaimana yang terkandung dalam wasiat berkenaan.

Saya ingin menarik perhatian anda bahawa jika wasiat hanya melibatkan
pemberian hak milik manfaat sahaja seperti dalam contoh yang saya telah
saya berikan, maka hak milik yang diperolehi oleh orang yang diwasiatkan
kepadanya adalah hak milik tidak sempurna. Ini kerana dia hanya
memiliki manfaat benda yang diwasiatkan sahaja, tetapi jika wasiat
tersebut melibatkan pemberian hak milik fizikal sesuatu benda dan
manfaatnya sekali gus, maka hak milik yang diperolehi oleh pihak yang
diwasiatkan kepadanya adalah hak milik sempurna. Hal ini telah kita
sentuh semasa membicarakan tentang kontrak pindah milik dalam Topik 3.

SEMAK KENDIRI 4.1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan hak milik manfaat secara


peribadi?
2. Jelaskan sebab-sebab yang membolehkan seseorang itu mendapat
hak milik manfaat secara peribadi.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


62  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

4.2.2 Ciri-ciri Istimewa Hak Milik Manfaat Secara


Peribadi
Antara ciri-ciri istimewa hak milik manfaat secara peribadi adalah seperti berikut
(Zaydan,1969; Faizah,1995):

(a) Pemilikan ini boleh dibataskan, sama ada dari segi cara mengguna, tempoh
atau tempat benda itu digunakan
Sebagai contoh, Zakaria telah meminjamkan keretanya kepada Aminah.
Dalam perjanjian pinjaman tersebut, Zakaria boleh membataskan bentuk
penggunaan seperti menghadkan kereta tersebut untuk memuatkan tidak
lebih daripada empat orang penumpang sahaja. Dia juga boleh
mensyaratkan tempoh pinjaman seperti sehari, seminggu dan sebagainya.
Dia juga boleh menghadkan tempat seperti disyaratkan bahawa kereta itu
hanya digunakan bagi tujuan untuk berulang alik ke tempat kerja sahaja.

(b) Pemilikan ini tidak boleh diwarisi


Maksudnya di sini, apabila pemilik manfaat seperti peminjam dan
penyewa meninggal dunia sebelum tamat tempoh pinjaman atau sewaan,
warisnya tidak berhak mewarisi manfaat tersebut. Ini bermakna, selepas
kematian peminjam atau penyewa, waris mereka tidak boleh
menggunakan barang pinjaman atau sewaan berkenaan. Pandangan ini
dikemukakan oleh Mazhab Hanafi.

Walau bagaimanapun, mengikut pandangan jumhur fuqahaÊ yang terdiri


daripada Maliki, SyafiÊi dan Hanbali, waris kepada pemilik manfaat boleh
mewarisi manfaat tersebut selepas kematiannya. Ini kerana manfaat adalah
harta maka ia boleh diwarisi.

(c) Pemilik manfaat adalah pemegang amanah kepada benda yang digunakan
olehnya
Ini bermakna, dia bertanggungjawab menjaga sebaik-baiknya benda
berkenaan. Sekiranya berlaku kerosakan yang bukan berpunca daripada
kelalaiannya atau bukan disengajakan olehnya, maka bukan menjadi
tanggunggjawabnya untuk membayar ganti rugi. Walau bagaimanapun,
dia wajib membayar ganti rugi kepada pemilik benda berkenaan jika dia
sengaja merosakkan benda berkenaan atau dia lalai dalam menjaga benda
berkenaan sehingga menyebabkan berlaku kerosakan.

(d) Segala perbelanjaan yang diperlukan oleh benda tersebut ditanggung oleh
pemilik manfaat selagi mana ia berada dalam bidang kuasanya jika ia
dibenarkan oleh pemilik benda tersebut untuk menggunakannya secara
percuma

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  63

Sebagai contoh, Ahmad meminjamkan keretanya kepada Daud. Oleh itu,


dalam tempoh pinjaman yang telah dipersetujui, peminjam iaitu Daud
perlu menanggung apa sahaja kos berkaitan kereta tersebut seperti
menggantikan tayar yang pecah, mengisi minyak dan sebagainya.

Walau bagaimanapun, jika pemilik manfaat mendapat hak milik tersebut


dengan bayaran tertentu, maka segala kos perbelanjaan yang berkaitan
dengan penjagaan harta sewaan ditanggung oleh pemilik harta berkenaan.
Sebagai contoh, jika Ahmad menyewakan rumahnya kepada Jamal, maka
jika berlaku kerosakan pada atap atau dinding rumah akibat ribut, maka
kos pembaikian tersebut ditanggung oleh pemilik harta iaitu Ahmad dan
bukannya Jamal.

(e) Setelah tamat tempoh yang telah ditetapkan, pemilik manfaat hendaklah
memulangkan kembali benda yang digunakan itu kepada pemiliknya.
Sebagai contoh, jika Ahmad meminjamkan keretanya kepada Fauzi untuk
tempoh seminggu, maka selepas tamat tempoh tersebut, Fauzi hendaklah
memulangkan semula kereta tersebut kepada Ahmad.

Jika sekiranya pemilik manfaat tidak dapat memulangkan benda yang


digunanya atas sebab-sebab tertentu, maka dia perlu membayar ganti rugi
yang bersesuaian dengan tempoh lanjutan berkenaan.

Sebagai contoh, Fauzi telah menyewakan tanahnya kepada Fatimah untuk


bercucuk tanam selama setahun. Selepas tamat tempoh tersebut, tanaman
yang ditanam oleh Fatimah belum dapat dituai. Oleh itu Fatimah perlu
membayar sewa yang sepadan mengikut kadar biasa kepada Fauzi
sehinggalah tanaman tersebut dituai.

4.2.3 Perkara yang Menamatkan Hak Milik Manfaat


Secara Peribadi
Pemilik manfaat seperti peminjam dan penyewa tidak lagi berhak menggunakan
barang yang dipinjam atau disewanya apabila berlaku perkara-perkara seperti
dalam Rajah 4.2.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


64  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

Rajah 4.2: Sebab-sebab tamat hak milik manfaat

Daripada Rajah 4.2, jelas kepada kita bahawa seseorang pemilik manfaat tidak
lagi boleh mengguna barang yang berkaitan apabila berlaku salah satu daripada
tiga perkara iaitu:
(a) Apabila tempoh hak milik manfaat secara peribadi telah tamat;
(b) Apabila pemilik atau orang yang berhak mengguna sesuatu benda telah
meninggal dunia. Ini berdasarkan pandangan mazhab Hanafi sebagaimana
yang saya telah jelaskan sebelum ini; dan
(c) Apabila benda yang diguna telah rosak dan tidak boleh digunakan lagi.

4.3 HAK MILIK MANFAAT BERSAMA

Para pelajar yang dikasihi, hak milik manfaat secara bersama berbeza daripada
hak milik manfaat secara peribadi. Ini kerana hak milik manfaat secara peribadi
adalah khusus untuk individu yang dibenarkan sahaja. Menurut Zaydan (1969),
hak milik manfaat bersama merujuk kepada hak yang sabit pada sesuatu harta
tak alih untuk kepentingan harta tak alih yang lain tanpa mengambil kira
siapakah pemilik kepada harta tak alih tersebut.

Ini bermakna, hak tersebut akan diperolehi oleh sesiapa sahaja yang memiliki
harta tak alih tersebut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  65

Dalam istilah ilmu fiqh, hak milik manfaat ini diistilahkan juga sebagai huquq al-
irtifaq. Kita boleh terjemahkan hak ini sebagai hak mengguna kemudahan asas.
Kita akan menyentuh tentang setiap kemudahan asas berkenaan selepas ini.

4.3.1 Bentuk-bentuk Hak Milik Manfaat Yang


Dikongsi Bersama
Bentuk-bentuk hak milik manfaat bersama adalah seperti dalam Rajah 4.3.

Rajah 4.3: Bentuk-bentuk hak milik bersama

Seterusnya kita akan membicarakan tentang setiap hak tersebut secara terperinci.

(a) Hak mendapat kemudahan air (haq al-syurb)

Haq al-syurb ialah hak untuk mengguna air sama ada untuk minuman
sendiri, minuman binatang peliharaan, keperluan di rumah dan
penyiraman tanaman. (Zaydan,1969, al-Zuhayli, 1997; al-Khafif, 1996)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


66  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

Walaupun haq al-syurb secara khusus merujuk kepada hak untuk


mengguna air bagi tujuan menyiram tanaman tetapi para fuqahaÊ bersetuju
bahawa ia juga merangkumi haq al-syurb atau haq al-syufah. Haq al-syurb
atau al-syufah ini merujuk kepada hak seseorang untuk mendapatkan air
bagi tujuan dijadikan minumannya atau sebagai minuman binatang
peliharaannya dan keperluan lain di rumahnya.

Perbincangan tentang hak ini memerlukan kita untuk memperkatakan


tentang tiga jenis air. Ini kerana setiap jenis mempunyai hukumnya yang
tersendiri tentang pensabitan hak untuk mengguna air tersebut. Jenis-jenis
air tersebut adalah seperti berikut (Zaydan,1969; Faizah,1995):

(i) Air yang terdapat di tempat-tempat terbuka


Air jenis ini ialah air yang terdapat di tempat yang tidak dimiliki oleh
sesiapa seperti air sungai, air laut dan seumpamanya.

Hukum mengguna air ini adalah seperti berikut:


 Sesiapa sahaja berhak menggunakan air ini; dan
 Air ini boleh digunakan untuk apa tujuan sama untuk diminum
sendiri, dijadikan minuman binatang peliharaan sehinggalah
untuk menyiram tanaman.

(ii) Air yang terdapat di tempat-tempat khas


Air jenis ini ialah air yang terdapat dalam terusan, perigi, parit atau
mana-mana tempat takungan yang dibina oleh seseorang di dalam
kawasan tanah miliknya.

Hukum mengguna air ini adalah seperti berikut:


 Sesiapa sahaja berhak menggunakan air ini tetapi penggunaannya
adalah terbatas; dan
 Air ini hanya boleh diguna untuk dijadikan sebagai minuman
sendiri atau binatang ternakan dan kegunaan di rumah sahaja.
Oleh itu orang ramai tidak boleh menggunakan air ini untuk
menyiram tanaman mereka.

Ini bermakna, air yang berada di dalam tempat yang dibina oleh
seseorang di dalam kawasan tanah miliknya masih kekal sebagai hak
milik awam. Ini kerana air yang keluar dari dalam tanah yang
terdapat di dalam perigi dan seumpamanya bukan hak milik mutlak
pemilik perigi berkenaan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  67

Walaupun orang ramai berhak ke atas air berkenaan tetapi ia hanya


terhad untuk dijadikan sebagai minuman dan untuk keperluan di
rumah semata-mata seperti mandi dan membasuh pakaian. Orang
ramai tidak boleh menggunakan air perigi dan seumpamanya untuk
menyiram tanamannya. Ini kerana ia boleh memudaratkan pemilik
perigi di mana kemungkinan besar ia boleh menyebabkan perigi
tersebut kering.

Orang ramai yang ingin menggunakan air di dalam perigi seseorang


tidak boleh menceroboh masuk ke tanah hak milik pemilik perigi
berkenaan. Mereka boleh memperolehinya dengan dua cara iaitu:
 Mendapat izin daripada pemilik tanah sebelum memasuki
kawasannya atau kawasan di mana terdapat punca air tersebut;
dan
 Pemilik perigi atau tempat air berkenaan sendiri mengambil dan
memberikan air tersebut kepada mereka yang memerlukannya.

(iii) Air yang disimpan di dalam bekas dan tempat simpanan tertentu
Air jenis ini adalah air yang disimpan oleh seseorang atau pihak
tertentu seperti syarikat-syarikat air. Sebagai contoh, air yang
disimpan di dalam botol atau tangki air yang dimiliki oleh seseorang.

Hukum air jenis ini ialah:


 Air ini adalah milik khusus penyimpannya.
 Orang lain tidak mempunyai hak untuk menggunakan air
tersebut sewenang-wenangnya.
 Air ini boleh dijual oleh pemiliknya. Ini berbeza dengan air jenis
pertama dan kedua yang dibincang sebelum ini. Ini kerana tiada
sesiapa yang boleh mengenakan apa-apa bayaran kepada orang
yang mengambil air di sungai, lautan atau di dalam perigi. Air
tersebut hanya boleh dijual setelah pemiliknya yang mengambil
dari sumber air berkenaan menyimpannya di dalam bekas seperti
baldi, tangki dan seumpamanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


68  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

SEMAK KENDIRI 4.2

1. Apakah yang dimaksudkan dengan hak untuk mendapatkan air


(haq al-syurb)?
2. Huraikan jenis-jenis air dan hukum yang berkaitan dengan air
tersebut.

(b) Hak mengalirkan air bersih (haq al-majra)

Haq al-majra ialah hak untuk mengalirkan air bersih dari satu tanah ke
tanah yang lain untuk tujuan penyiraman tanaman di tanah berkenaan
(Zaydan,1969, al-Zuhayli, 1997; al-Khafif, 1996)

Dengan lain perkataan, hak ini adalah hak untuk mendapat bekalan air
bersih dari sumber asalnya seperti sungai dan terusan untuk dialirkan ke
kawasan atau tanah pertanian yang perlu diairi. Biasanya kedudukan
kawasan pertanian ini jauh dari sumber air. Oleh itu bagi mendapat
bekalan air berkenaan, pemilik tanah tersebut perlu membuat parit atau
saliran tertentu yang melalui tanah atau kawasan milik orang lain. Sila lihat
Rajah 4.4 bagi menambah kefahaman anda.

Rajah 4.4: Contoh kedudukan tanah yang mendapat haq al-majra

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  69

Kita andaikan tanah A dan C perlu diairi. Oleh kerana kedudukannya jauh
dari sungai/terusan, maka dalam keadaan ini, pemilik tanah A dan C
masing-masing mendapat hak untuk membina saluran atau parit di atas
tanah B dan D. Ini bagi membolehkan air dari sungai atau terusan
berkenaan dialirkan ke tanah A dan C.

Jika di atas tanah B dan D telah ada saluran air yang bersambung dengan
sungai/terusan berkenaan, maka pemilik tanah B dan D tidak boleh
menghalang pemilik tanah A dan C untuk menyambung saluran berkenaan
hingga ke tanah mereka.

Selain daripada itu, mereka juga boleh berkongsi membina saluran


berkenaan. Ini bermakna saluran berkenaan menjadi milik mereka
bersama.

Untuk maklumat anda, hak ini tetap kekal pada tanah A dan C walaupun
pemiliknya bertukar ganti. Maksudnya di sini, sesiapa sahaja yang
memiliki tanah A dan C akan mendapat hak tersebut. Kerana itulah hak
kemudahan asas atau huquq al-irtifaq ini dikatakan sebagai hak yang sabit
kepada harta tak alih terhadap harta tak alih yang lain.

AKTIVITI 4.2

Sila bincang dengan rakan anda yang tinggal di kawasan penanaman


padi tentang bagaimana pemilik bendang mengairi bendang mereka.
Sila kaitkan dengan hak mengairi air bersih yang telah anda pelajari.

(c) Hak mengalirkan air terbuang (haq al-masil)

Haq al-masil ialah hak untuk mengalirkan air terbuang atau yang tidak
diperlukan ke tempat laluan (seperti longkang) sehingga ia sampai ke
tempat yang disediakan untuk mengumpul air terbuang. (Zaydan, 1969;
al-Khafif, 1996)

Hak ini adalah lawan kepada hak mengalirkan air bersih. Ini kerana haq al-
masil ini khusus kepada hak seseorang untuk membuang air lebihan atau
yang tidak diperlukan lagi ke tempat asalnya atau tempat tertentu yang
telah disediakan.
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
70  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

Saya yakin anda semua tinggal di kawasan kejiranan. Cuba perhatikan


bahawa di setiap kawasan kejiranan, tersedia longkang yang biasanya
dikhususkan untuk mengalirkan air buangan ke tempat yang telah
disediakan oleh pihak berkuasa. Setiap rumah, walau siapapun pemiliknya,
berhak untuk mengalirkan air buangan ke dalam longkang ini. Tiada
sesiapapun boleh menghalang pemilik rumah yang lain di kawasan
kejiranan tersebut daripada menggunakan longkang berkenaan bagi tujuan
membuang air lebihan seperti air lebihan basuh pinggan mangkuk dan
sebagainya.

(d) Hak mengguna jalan (haq al-murur)

Haq al-murur ialah hak seseorang untuk mengguna jalan awam atau jalan
khas yang ada di tanah seseorang yang lain untuk sampai ke tempat atau
kawasan yang dimilikinya (Zaydan, 1969; al-Zuhayli, 1997; al-Khafif,
1996).

Jalan yang diguna oleh seseorang boleh dibahagikan kepada dua jenis
(Zaydan,1969; Faizah,1995) iaitu:

(i) Jalan awam iaitu jalan yang disediakan oleh kerajaan


Hukum jalan awam ini adalah seperti berikut:
 Sesiapa sahaja boleh mengguna atau melalui jalan berkenaan
mengikut syarat-syarat yang ditetapkan oleh pihak berkuasa.
 Sesiapa sahaja yang mempunyai tanah atau bangunan yang
berhampiran dengan jalan raya ini boleh membuka atau menutup
pintu masuk ke kawasannya pada bila-bila masa. Sebagai contoh,
pihak OUM berhak menutup dan membuka pintu masuk ke
kawasannya pada bila-bila masa yang disukainya.

(ii) Jalan persendirian iaitu yang dibina oleh individu tertentu


Hukum jalan persendirian adalah seperti berikut:
 Pemilik jalan berkenaan boleh membuka atau menutup jalan
berkenaan daripada dilalui oleh orang lain pada bila-bila masa.
 Jika jalan ini dimiliki secara bersama atau berkongsi, setiap rakan
kongsi tidak berhak membuat apa-apa ke atas jalan berkenaan
seperti membina gerai tanpa persetujuan yang lain.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  71

 Jika pemilik jalan telah memberi izin kepada orang awam untuk
menggunakan jalan persendirian tersebut, maka hak ini tidak
boleh ditarik balik atau dibatalkan oleh sesiapa jua.
 Pemilik jalan persendirian hendaklah membuka jalan ini kepada
orang ramai sekiranya berlaku kesesakan jalan awam atau berlaku
sesuatu yang menghalang lalu lintas di jalan awam tersebut.
Walau bagaimanapun jika jalan persendirian tersebut terletak jauh
dari jalan awam atau tidak bersambung dengan jalan awam, maka
pemilik jalan persendirian berhak menutup jalan miliknya kepada
orang awam.

SEMAK KENDIRI 4.3


1. Sebutkan dua jenis jalan seperti yang anda pelajari.
2. Huraikan hukum-hukum yang berkaitan dengan setiap jenis
jalan berkenaan.

(e) Hak kejiranan (haq al-jiran)


Al-Zuhayli (1997) membahagikan hak kejiranan ini kepada dua iaitu:

(i) Haq al-ta`alli iaitu hak yang sabit kepada jiran yang tinggal di tingkat
atas sesebuah bangunan
Hak ini bermaksud jiran yang berada di tingkat atas mempunyai hak
untuk terus tinggal di tingkat atas berkenaan walaupun jika pemilik
bangunan menjual tingkat bawah kepada orang lain atau berlaku
kerosakan pada tingkat bawah.

Apabila tingkat bawah mengalami kerosakan, pemiliknya hendaklah


membaiki kerosakan berkenaan. Perintah mahkamah boleh diperolehi
jika dia enggan berbuat demikian. Sekiranya pemilik tersebut enggan
juga, pemilik tingkat atas boleh membaiki kerosakan berkenaan dan
menuntut segala kos perbelanjaan pembaikian tersebut daripada
pemilik tingkat bawah. Hak untuk membuat tuntutan balik kos
pembaikian adalah seperti berikut:
 Menuntut semua kos perbelanjaan yang telah dikeluarkan jika
pembaikian itu dilakukan dengan izin hakim atau pemilik tingkat
bawah; dan
 Hanya menuntut nilai apa yang dibaiki setelah siap dan bukannya
semua perbelanjaan yang telah dikeluarkan. Ini sekiranya
pembaikian dilakukan tanpa kebenaran hakim atau izin pemilik.
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
72  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

(ii) Haq al-jiran al-janibi iaitu hak yang sabit kepada jiran bersebelahan
Setiap jiran dilarang melakukan sesuatu tindakan yang boleh
memudaratkan jirannya yang lain. Maksud tindakan yang
memudaratkan ialah sebarang tindakan yang boleh mengganggu
kepentingan asasi seseorang seperti tindakan yang boleh mengancam
nyawa, keselamatan, harta dan sebagainya.

Para fuqahaÊ berbeza pandangan tentang hak ini. Pandangan mereka


adalah seperti berikut:

Pandangan pertama: Hak ini hanya sabit di sisi agama sahaja


Ini bermakna, jika ada jiran yang melakukan sesuatu perkara yang
memudaratkan jiran yang lain, dia berdosa. Walau bagaimanapun
jiran yang terganggu dengan tindak tanduk jirannya itu tidak boleh
membawa perkara berkenaan ke muka pengadilan untuk mengambil
tindakan sewajarnya.

Pandangan ini adalah pandangan mazhab SyafiÊi, Hanbali dan juga


pendapat lama mazhab Hanafi.

Pandangan kedua: Hak ini sabit di sisi agama dan undang-undang


Mengikut pandangan ini, jiran yang menyakiti atau memudaratkan
jirannya yang lain adalah berdosa dan boleh diambil tindakan
undang-undang ke atasnya.

Pandangan ini adalah pandangan mazhab Maliki.

AKTIVITI 4.3

Cuba senaraikan perkara-perkara yang telah dilakukan oleh jiran anda


yang boleh menyakiti anda. Pada pandangan anda, adakah patut atau
tidak perbuatan tersebut dikenakan tindakan undang-undang?

4.3.2 Sebab-sebab Mendapat Hak Milik Manfaat


Bersama
Menurut Zaydan (1969) dan Faizah (1995), sebab-sebab sabitnya hak milik
manfaat bersama adalah seperti berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  73

(a) Perkongsian bersama ke atas harta milik awam (jalan raya yang dibina oleh
pihak kerajaan, sungai-sungai besar, tali air, lautan dan seumpamanya)
Setiap hak milik awam boleh dinikmati oleh sesiapa sahaja. Mereka dikira
berkongsi antara satu sama lain dalam menikmati kemudahan tersebut.
Oleh itu, tiada seorang pun boleh menghalang orang lain daripada
menggunakan kemudahan berkenaan.

(b) Hak berkenaan disyaratkan dalam kontrak yang ada balasan (uqud
mu`awadah)
Maksudnya di sini, dalam perjanjian jual beli sebidang tanah misalnya, satu
pihak telah memasukkan syarat untuk mendapat hak laluan ke atas tanah
tersebut bagi membolehkannya sampai ke tanah yang dimilikinya.

(c) Hak berkenaan telah sedia ada dan telah lama diguna oleh orang ramai
Setiap kemudahan awam yang telah sedia ada atau telah sekian lama
diguna oleh orang ramai, akan kekal sebagai hak awam selagi mana bukti
zahir menunjukkan hak tersebut sabit secara sah. Sebaliknya, jika dapat
dibuktikan bahawa hak tersebut sabit secara tidak sah, maka hak tersebut
boleh dibatalkan.

 Hak milik tidak sempurna adalah hak milik yang hanya berlaku ke atas zat
atau fizikal benda semata-mata atau ke atas manfaat benda semata-mata.
 Hak milik ke atas manfaat benda semata-mata boleh dibahagikan kepada dua
iaitu hak milik manfaat secara peribadi dan hak milik manfaat bersama.
 Perbezaan antara hak milik manfaat secara peribadi dan hak milik manfaat
bersama ialah hak milik manfaat secara peribadi hanya khusus untuk
individu yang diberi hak milik berkenaan sahaja. Manakala hak milik
manfaat bersama adalah hak yang sabit pada harta tak alih terhadap harta
tak alih yang lain tanpa mengambil kira siapa pemilik harta berkenaan.
 Hak milik manfaat secara peribadi boleh diperolehi melalui kebenaran yang
diberi oleh pemilik benda, kontrak sewaan, kontrak pinjaman, wasiat dan
wakaf.
 Hak milik manfaat bersama ada lima iaitu hak untuk mendapat kemudahan
air (haq al-syurb), hak untuk mengalirkan air bersih (haq al-majra), hak
untuk mengalirkan air terbuang (haq al-masil), hak mengguna jalan (haq al-
murur) dan hak kejiranan (haq al-jiran).
 Air yang berada di tempat yang tidak dimiliki oleh sesiapa seperti sungai,
lautan dan seumpamanya boleh dinikmati oleh sesiapa sahaja. Air ini boleh
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
74  TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA

diguna untuk diminum atau untuk kegunaan lain di rumah seperti


membasuh dan mandi. Ia juga boleh diguna untuk menyiram tanaman.
 Air yang berada di tempat yang digali oleh seseorang seperti perigi dan parit
boleh juga dinikmati oleh sesiapa sahaja. Walau bagaimanapun ia terhad
kepada kegunaan sendiri iaitu untuk minuman sendiri atau binatang
peliharaan serta kegunaan lain di rumah. Air ini tidak boleh diguna oleh
orang ramai untuk menyiram tanaman mereka.
 Air yang disimpan oleh seseorang di dalam bekas khusus seperti baldi dan
tangki adalah milik mutlak pemilik bekas berkenaan. Orang ramai tidak ada
hak untuk menggunakan air simpanan ini sewenang-wenangnya.
 Jalan raya awam seperti lebuh raya dan jalan-jalan yang dibina oleh pihak
kerajaan untuk kemudahan awam boleh diguna oleh sesiapa sahaja.
 Jalan raya persendirian hanya boleh diguna oleh orang awam apabila
pemiliknya memberi kebenaran.
 Hak milik manfaat bersama diperolehi dengan tiga cara iaitu perkongsian
bersama ke atas harta milik awam, hak berkenaan disyaratkan dalam kontrak
serta ada balasan (uqud mu`awadah) dan hak berkenaan sudah ada dan
diguna oleh orang ramai sejak sekian lama.

Air di tempat awam Hak mendapat kemudahan air


Air di tempat yang digali seseorang Hak mengalirkan air bersih
Air yang disimpan oleh seseorang Hak mengalirkan air terbuang
Hak milik tidak sempurna Hak mengguna jalan
Hak milik ke atas `ayn (zat benda) Hak kejiranan
semata-mata Jalan awam
Hak milik manfaat secara peribadi Jalan persendirian
Hak milik manfaat bersama

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 4 HAK MILIK TIDAK SEMPURNA  75

al-Khafif, Ali. (t.t). Ahkam al-mu`amalat al-syar`iyyah. Kaherah: Dar al-Fikr


al-Arabi

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.

Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syari`ah al-islamiyyah.


Baghdad: Matba`ah al-`Ani.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Akad dan
Pembentukannya
5 I
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mendefinisikan akad, tasarruf dan iltizam;
2. Menghuraikan perbezaan antara akad, tasarruf dan iltizam;
3. Menjelaskan tentang rukun akad mengikut pandangan Hanafi dan
jumhur selain Hanafi;
4. Membincangkan maksud ijab dan qabul menurut Hanafi dan jumhur
selain Hanafi;
5. Menghuraikan syarat-syarat ijab dan qabul; dan
6. Menghuraikan bentuk-bentuk sighah akad;

 PENGENALAN
Para pelajar yang saya hormati, mulai sekarang kita akan memperkatakan
sesuatu yang berkaitan dengan teori akad. Dalam topik ini, saya akan
menjelaskan kepada anda semua apakah yang dimaksudkan dengan akad,
tasarruf dan iltizam. Kita juga akan melihat perbezaan antara ketiga-tiga istilah
tersebut. Selain daripada itu, kita akan membincangkan secara terperinci tentang
rukun akad. Saya juga akan menjelaskan kepada anda perbezaan definisi Ijab
dan qabul mengikut pandangan Hanafi dan jumhur fuqahaÊ selain Hanafi iaitu
Maliki, Syafi`i dan Hanbali. Di akhir topik ini, kita lihat pula bentuk-bentuk
sighah akad yang dibenarkan oleh syarak.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  77

5.1 DEFINISI AKAD, TASARRUF DAN ILTIZAM

5.1.1 Definisi Akad


Perkataan akad adalah berasal dari bahasa Arab iaitu `aqd. Perkataan akad ini
boleh juga diterjemahkan sebagai kontrak. Dalam istilah fiqh, akad telah diberi
dua pengertian iaitu (Syibir, 2004; al-Khafif, 1996):

(a) Ikatan yang terhasil daripada dua ungkapan atau apa saja yang mengambil
tempatnya seperti bahasa isyarat dan penulisan oleh dua pihak yang
berlainan yang boleh melahirkan hukum syarak tertentu.
Sebagai contoh, apabila A berkata kepada B: „Saya jualkan buku ini dengan
harga RM10‰. Lalu B menjawab: „Saya setuju‰. Apabila berlakunya dua
ungkapan sebegini dari dua pihak yang berlainan, maka terbentuklah akad.
Apabila akad telah terbentuk, akan lahirlah hukum syarak yang telah
ditetapkan atau dinamakan juga natijah akad.

Apakah natijah yang timbul daripada akad jual beli? Natijahnya ialah
berlakunya perpindahan hak milik ke atas barangan jualan daripada
penjual kepada pembeli dan perpindahan hak milik ke atas bayaran
daripada pembeli kepada penjual. Natijah yang lahir menerusi akad jual
beli ini seterusnya menuntut penjual menyerahkan barang jualan kepada
pembeli dan pembeli pula menyerahkan bayaran barang tersebut.

(b) Apa saja tasarruf qawli (perkataan) yang menyebabkan lahirnya hukum
syarak tertentu sama ada ia datang daripada sebelah pihak atau daripada
dua belah pihak.
Sebagai contoh ungkapan daripada sebelah pihak yang membawa natijah
suatu hukum syarak ialah lafaz talak yang dikeluarkan oleh seorang suami
terhadap isterinya yang menyebabkan isterinya tertalak.

Setelah anda didedahkan dengan dua pendekatan dalam mendefinisikan


akad, adakah anda boleh lihat perbezaan antara dua pengertian yang telah
diberikan? Sila lakukan Aktiviti 5.1 terlebih dahulu sebelum anda terus
membaca.

AKTIVITI 5.1

Cuba berbincang dengan rakan anda tentang perbezaaan antara dua


definisi akad yang telah dipelajari. Definisi manakah yang lebih luas
maksudnya?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


78  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

Sudahkah anda mendapat jawapannya? Sila teruskan pembacaan anda dan


bandingkan dengan apa yang saya jelaskan tentang dua definisi tersebut.
Sebenarnya pengertian kedua lebih luas maksudnya. Ini kerana definisi kedua
tidak mensyaratkan perlu ada dua ungkapan bagi membentuk akad, malah
ungkapan daripada sebelah pihak juga boleh dinamakan akad. Sebaliknya,
definisi pertama mensyaratkan bahawa akad hanya terbentuk apabila wujud dua
ungkapan daripada dua pihak.

Syibir (2004) menyatakan tiada masalah untuk mengiktiraf setiap ungkapan


yang melahirkan suatu hukum syarak sebagai akad tidak kira sama ada
ungkapan tersebut dikeluarkan oleh sebelah pihak sahaja atau daripada dua
belah pihak. Ini kerana pada pandangannya, akad ialah keazaman seseorang
terhadap sesuatu perkara dan beriltizam dengannya. Walau bagaimanapun,
definisi pertama lebih popular di kalangan fuqahaÊ (Faizah, 1995).

5.1.2 Definisi Tasarruf

Tasarruf ialah apa sahaja perkataan atau perbuatan yang datang daripada
seseorang yang boleh melahirkan hukum syarak tertentu (Syibir, 2004).

Daripada definisi tasarruf yang telah diberikan, kita dapat rumuskan bahawa
tasarruf terbahagi kepada dua iaitu:

(a) Tasarruf berbentuk perbuatan (tasarruf fi`li)


Tasarruf fi`li ialah apa saja perbuatan seseorang yang boleh melahirkan
hukum syarak tertentu seperti perbuatan menguasai mal mubah. Saya
yakin anda masih ingat lagi apa yang telah anda pelajari dalam Topik 2.
Apabila seseorang pergi menangkap ikan di sungai atau lautan misalnya,
maka dari segi hukum, ikan berkenaan menjadi milik orang yang
menangkap ikan berkenaan. Saya harap anda boleh lihat dengan jelas
bahawa perbuatan berkenaan telah melahirkan hukum tertentu iaitu
pensabitan hak milik ke atas apa yang ditangkap.

Antara contoh lain ialah perbuatan merampas, merosakkan harta benda


milik seseorang, membunuh dan sebagainya.

(b) Tasarruf berbentuk perkataan (tasarruf qawli)


Jenis yang kedua ini pula terbahagi kepada dua iaitu (Syibir, 2004):
(i) Tasarruf qawli `aqdi
(ii) Tasarruf qawli ghair `aqdi

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  79

Maksud kedua-dua jenis tersebut adalah seperti dalam Jadual 5.1.

Jadual 5.1: Definisi Tasarruf Qawli `Aqdi dan Ghair `Aqdi

Jenis Tasarruf Qawli Definisi


Tasarruf qawli `aqdi Dua ungkapan yang saling berkaitan dan dikeluarkan
oleh dua orang seperti ungkapan ijab dan qabul dalam
jual beli, atau ungkapan yang datang daripada seorang
sahaja.
Tasarruf qawli ghair `aqdi Ungkapan yang tidak termasuk dalam kategori tasarruf
qawli `aqdi seperti dakwaan yang dibuat oleh
seseorang untuk menuntut haknya di mahkamah.

SEMAK KENDIRI 5.1

1. Berikan definisi tasarruf.


2. Sebutkan jenis-jenis tasarruf dan berikan penjelasan tentang setiap
jenis berserta contoh.
 

5.1.3 Definisi Iltizam


Menurut Syibir (2004), iltizam ialah:

Satu komitmen yang diwajibkan oleh seseorang ke atas dirinya sendiri yang
dibuat mengikut pilihan dan kehendaknya sendiri yang mana komitmen
tersebut diharuskan oleh Syarak.

Komitmen tersebut mungkin lahir daripada kehendak sebelah pihak atau


kehendak dua belah pihak. Komitmen ini berbeza dengan komitmen yang
diwajibkan oleh Syarak seperti nafkah dan bayaran ganti rugi kerosakan.

Oleh itu, dapat dirumus bahawa iltizam ialah natijah atau kesan akad. Apabila
berlaku akad jual beli, setiap penjual dan pembeli ada komitmen tersendiri yang
mesti dilaksanakan. Sebagai penjual, dia berkewajipan menyerahkan barang
yang dijual kepada pembeli, sementara pembeli pula mesti menyerahkan
bayaran kepada penjual.

Untuk menambahkan lagi kefahaman anda berhubung perkaitan antara akad,


tasarruf dan iltizam, sila lihat Rajah 5.2.
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
80  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

Rajah 5.1: Perkaitan antara akad, tasarruf dan iltizam

Rajah 5.2 menunjukkan kepada kita bahawa tasarruf lebih umum berbanding
akad. Ini bermakna, setiap akad adalah tasarruf tetapi tidak semua tasarruf
adalah akad. Manakala iltizam adalah natijah atau kesan kepada akad.
 
5.2 RUKUN AKAD
Rukun adalah unsur penting dalam sesuatu akad. Ia boleh diibaratkan seperti
tiang yang menjadi teras kepada sebuah rumah. Sebuah rumah tidak akan tegak
berdiri tanpa tiang yang menstabilkan kedudukannya. Begitulah juga dengan
akad. Jika tidak ada rukun, maka akad sama sekali tidak akan terbentuk.

5.2.1 Rukun Akad Menurut Hanafi


Rukun akad pada pandangan Hanafi hanyalah satu sahaja iaitu ijab (tawaran)
dan qabul (penerimaan).

5.2.2 Rukun Akad Menurut Jumhur Selain Hanafi


Jumhur fuqahaÊ selain Hanafi iaitu Maliki, Syafii dan Hanbali menyatakan
bahawa rukun akad ada tiga (al-Zuhaily, 1997). Rukun berkenaan adalah seperti
berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  81

(a) Ijab dan qabul;


(b) Pihak yang berakad; dan
(c) Subjek akad.

SEMAK KENDIRI 5.2

Sebutkan rukun akad mengikut pandangan Hanafi dan jumhur


fuqahaÊ selain Hanafi.

5.3 RUKUN PERTAMA (IJAB DAN QABUL)


DAN SIGHAH AKAD

5.3.1 Definisi Ijab dan Qabul


Ijab dan qabul berperanan sebagai sighah akad iaitu ungkapan-ungkapan yang
menunjukkan persetujuan dan persepakatan dua pihak yang berkontrak. Para
fuqahaÊ berbeza pendapat dalam memberikan definisi ijab dan qabul (al-Zuhaily,
1997). Definisi para fuqahaÊ tersebut adalah seperti dalam Jadual 5.2.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


82  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

Jadual 5.2: Definisi Ijab dan Qabul serta Contoh

FuqahaÊ Definisi Ijab/Qabul Contoh

Ijab: ungkapan pertama yang Contoh 1:


dikeluarkan oleh salah seorang Ahmad (penjual) berkata: „Saya jual
daripada pihak yang berakad buku ini dengan harga RM10.‰
tidak kira sama ada yang Fauzi (pembeli) menjawab : „Saya
memulakan ungkapan tersebut setuju.‰
adalah orang yang memberi milik
(seperti penjual) atau penerima
hak milik (seperti pembeli). Ungkapan Ahmad = Ijab

Hanafi Ungkapan Fauzi = qabul


Qabul: ungkapan kedua yang
dikeluarkan selepas ungkapan Contoh 2:
pertama (ijab). Fauzi (pembeli) berkata: „Saya beli
buku ini dengan harga RM10.‰
Ahmad (penjual) menjawab: „Saya
setuju.‰

Ungkapan Fauzi = Ijab


Ungkapan Ahmad = qabul
Maliki, Ijab: ungkapan yang dikeluarkan Dalam contoh 1 di atas,
SyafiÊi oleh pemberi milik walaupun ia Ungkapan Ahmad = Ijab
dan berkata kemudian.
Hanbali Ungkapan Fauzi = qabul

Qabul: ungkapan yang


Manakala dalam contoh 2 di atas,
dikeluarkan oleh penerima milik
walaupun dia yang pertama Ungkapan Ahmad = Ijab
mengeluarkannya. Ungkapan Fauzi = qabul
 
AKTIVITI 5.2
Bincangkan bersama rakan anda, apakah sebenarnya perbezaan antara
pandangan Hanafi dan jumhur fuqahaÊ (Maliki, SyafiÊi dan Hanbali)?
Dapatkah anda membuat rumusan mengenainya?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  83

Pelajar yang dihormati, sebenarnya Hanafi mengambil kira siapakah yang


bercakap dahulu dan yang bercakap kemudian. Oleh itu, siapa sahaja yang
bercakap dahulu, maka ungkapannya adalah ijab walaupun yang berkata itu
adalah pembeli misalnya.

Hal ini berbeza dengan pandangan jumhur fuqahaÊ. Ini kerana mereka
menekankan soal siapakah yang mengeluarkan kata-kata berkenaan. Jika kata-
kata itu datangnya daripada pemberi milik seperti penjual misalnya, maka kata-
katanya adalah dikira ijab. Jika kata-kata tersebut datang daripada penerima
milik seperti pembeli misalnya, maka kata-katanya adalah qabul. Ini bermakna
mereka tidak melihat ungkapan mana yang terlebih dahulu dikeluarkan. Oleh
sebab itulah dalam contoh 1 dan 2 dalam Jadual 5.2, ungkapan Ahmad adalah
ijab ă tidak kira sama ada ia bercakap dahulu atau Fauzi yang bercakap dahulu.
Ini kerana Ahmad adalah orang yang akan memberi barang miliknya kepada
Fauzi.

5.3.2 Syarat Ijab dan Qabul


Akad hanya sah jika Ijab dan qabul memenuhi syarat-syarat berikut
(Faizah, 1995; al-Khafif, 1996, al-Zuhayli, 1997):

(a) Setiap Ijab dan qabul hendaklah menggambarkan secara jelas kehendak
sebenar pihak yang melakukan akad
Bagi memenuhi syarat ini, ungkapan Ijab dan qabul itu hendaklah datang
daripada seorang yang mempunyai kelayakan untuk berakad. Orang yang
berkelayakan untuk melakukan akad ialah seorang yang waras dan berakal
serta memahami apa yang diungkapnya.

Oleh itu, jika ungkapan Ijab dan qabul daripada orang yang tidak berakal
dan yang tidak memahami hakikat ungkapan tersebut tidak akan memberi
kesan apa-apa. Ini bermakna akad tersebut tidak sah.

Perbincangan terperinci tentang orang yang mempunyai kelayakan untuk


berakad akan dibuat dalam topik khusus mengenainya nanti.

(b) Kandungan qabul hendaklah selaras dengan kandungan Ijab


Maksudnya di sini, objektif Ijab dan qabul adalah sama. Persamaan ini
boleh berlaku secara jelas dan boleh juga berlaku secara fahaman.

Sebagai contoh, jika A mengatakan kepada B: „Saya menjualkan kereta ini


dengan harga RM40,000.‰ Lalu B menjawab: „Saya terima/setuju.‰ Lafaz
qabul daripada B dalam contoh ini secara jelas menyamai apa yang
terkandung dalam lafaz Ijab daripada A.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


84  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

Walau bagaimanapun, jika B menjawab: „Saya setuju membelinya dengan


harga RM45,000‰, maka ungkapan qabul tersebut juga secara fahamannya
adalah menyamai Ijab. Ini kerana, jika B bersetuju membeli dengan harga
yang lebih tinggi daripada yang ditawarkan oleh A, maka dapat difahami
bahawa secara tersiratnya B bersetuju dengan harga yang yang ditawarkan.

Begitu juga dengan A, apabila dia menawarkan harga yang lebih rendah
tetapi B sanggup membeli dengan harga yang lebih tinggi; maka secara
fahamannya A bersetuju dengan tawaran B berkenaan. Ini kerana, apa yang
penting dalam akad ialah persetujuan kedua-dua pihak yang berkontrak.
Oleh itu, selagi mana tidak ada bukti atau petunjuk yang menafikan
kerelaan kedua pihak berkenaan, maka akad tersebut adalah sah.

Berdasarkan syarat ini, jika tidak ada persamaan antara Ijab dan qabul,
maka akadnya tidak sah. Sebagai contoh, jika A berkata kepada B: „Saya
jualkan rumah ini dengan harga RM100,000.‰ Lalu B menjawab: „Saya
membeli ladang kelapa sawit awak dengan harga tersebut.‰ Begitu juga
jika B menjawab: „Saya membelinya dengan harga RM80,000.‰

(c) Ungkapan qabul hendaklah saling berkaitan dan ada kesinambungan


dengan ungkapan ijab
Syarat ini dapat dipenuhi jika berlaku perkara berikut:

(i) Ijab dan qabul berlaku dalam satu majlis akad


Maksudnya di sini, tidak wujud pemisah di antara Ijab dan qabul
seperti perbualan lain yang tiada kaitan dengan akad berkenaan
sekiranya kedua-dua pihak yang berakad berada di satu majlis atau
satu tempat.

Jika pihak yang berakad tidak berada dalam satu tempat, seperti
seorang di Kuala Lumpur dan seorang lagi di Kelantan, maka dalam
situasi ini, pihak yang akan melafazkan qabul hendaklah
menyatakannya apabila berita mengenainya sampai terutama jika ia
membuat transaksi jual beli melalui surat atau faks. Malah, jika dalam
tawaran yang dibuat, dia diberi tempoh tertentu untuk menyatakan
persetujuannya, maka selagi mana dia menjawabnya dalam tempoh
berkenaan, maka syarat ketiga ini dikira sudah dipenuhi.

(ii) Kedua pihak saling memahami ungkapan yang dikeluarkan


Maksudnya setiap pihak yang berakad dapat mendengar dan
memahami apa yang diungkap oleh pihak satu lagi.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  85

Saya ringkaskan syarat-syarat Ijab dan qabul dalam Rajah 5.3.

Rajah 5.2: Syarat-syarat Ijab dan qabul

Sekarang anda telah mempelajari syarat-syarat Ijab dan qabul. Bagi menguji
kefahaman anda, sila lakukan Semak Kendiri 5.3.

SEMAK KENDIRI 5.3

1. Sebutkan tiga syarat ijab dan qabul.


2. Adakah sah akad yang dilakukan oleh kanak-kanak yang belum
memahami maksud ungkapan yang dikeluarkan?
3. Berikan contoh persamaan kandungan ijab dan qabul secara jelas
dan secara fahaman.

5.3.3 Sighah Akad


Sighah akad ialah apa jua cara yang digunakan untuk berakad sama ada berupa
perkataan, perbuatan atau sebagainya (Syibir, 2004). Perlu kita fahami bahawa
apa yang tersirat dalam hati seseorang tidak akan diketahui oleh orang lain. Ia
hanya dapat diketahui jika ia dikeluarkan dalam bentuk perkataan, perbuatan
dan sebagainya.

(a) Berakad melalui perkataan


Pada kebiasaannya, seseorang akan menyatakan kehendaknya melalui
perkataan. Perkataan ini boleh jadi sama ada dalam bentuk lisan mahupun
tulisan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


86  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

(i) Menzahirkan kehendak secara lisan


Menggambarkan kehendak dengan kata-kata atau secara lisan adalah
cara semula jadi. Akad akan sah jika kata-kata yang dikeluarkan oleh
pihak yang berakad dapat difahami oleh mereka secara jelas.
Pemahaman ini boleh diperolehi sama ada mereka sendiri menguasai
bahasa yang digunakan atau ada penterjemah yang menjelaskan
maksud kata-kata pihak yang berakad.

Oleh itu, para fuqahaÊ menyatakan bahawa apa jua lafaz boleh diguna
ketika berakad, selagi mana lafaz berkenaan dapat memberikan
gambaran yang jelas tentang kehendak orang yang melafazkan
perkataan berkenaan.

Sebagai contoh, penggunaan lafaz hibah (pemberian secara


percuma/hadiah) dalam akad jual beli seperti kata A: „Saya hibahkan
buku ini kepada awak dengan harga RM30.‰ Oleh kerana pemberian
itu disertai dengan bayaran tertentu, maka akad tersebut bukanlah
akad hibah tetapi akad jual beli.

Dalam akad nikah, hanya fuqahaÊ Hanafi sahaja yang membenarkan


penggunaan perkataan selain ÂnikahÊ dan ÂkahwinÊ. Walau
bagaimanapun, fuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali hanya
membenarkan penggunaan lafaz nikah atau kahwin sahaja dalam
akad perkahwinan.

(ii) Menzahirkan kehendak secara tulisan


Cara ini merupakan alternatif kepada cara lisan. Surat atau apa sahaja
dokumen bertulis boleh ditulis dalam apa bahasa sekalipun ă asalkan
kedua-dua pihak yang berakad memahami bahasa berkenaan.

Pernyataan kehendak melalui tulisan ini boleh dilakukan oleh kedua-


dua belah pihak dan boleh juga oleh sebelah pihak sahaja.
Ketidakmampuan untuk bercakap bukanlah syarat kepada pihak
yang ingin menggunakan cara tulisan ini sebagai cara berakad. Ini
bermakna jika seseorang itu mampu bercakap sekalipun, dia boleh
memilih untuk melakukan akad dengan tulisan. Walau
bagaimanapun, dalam akad perkahwinan, akad tidak boleh
dilakukan secara bertulis sekiranya kedua-dua belah pihak hadir
dalam majlis tersebut dan kedua-duanya mampu melakukannya
secara lisan. (Faizah,1995).

Penerimaan terhadap tawaran yang dibuat melalui surat mestilah


dilakukan dengan segera dan dalam tempoh yang sesuai dan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  87

munasabah. Sekiranya penerimaan tidak dibuat dalam tempoh yang


munasabah, pihak yang diberi tawaran dianggap menolak tawaran
berkenaan (Faizah, 1995; Syibir, 2004).

(b) Berakad melalui perbuatan


Selain daripada berakad dengan perkataan, ia juga boleh dilakukan secara
perbuatan. Berakad dengan perbuatan ini boleh dibahagikan kepada dua
(Syibir,2004):

(i) Menggunakan bahasa isyarat


Bahasa isyarat ialah bahasa yang digunakan dengan cara pergerakan
tangan, kepala atau bibir bagi menyatakan apa yang tersirat dalam
hati. Dalam membicarakan tentang hukum berakad dengan isyarat
ini, beberapa keadaan pihak yang menggunakan isyarat tersebut
perlu dilihat (Syibir,2004). Keadaan-keadaan ini saya gambarkan di
dalam Jadual 5.3 berikutnya.

Jadual 5.3: Keadaan Orang yang Berakad dengan Isyarat dan Hukumnya

Keadaan Orang yang Menggunakan


Hukum Akad
Isyarat
Mampu bercakap  Akad tidak sah mengikut pandangan
Hanafi, SyafiÊi dan Hanbali
 Akad tetap sah mengikut pandangan
Maliki kecuali akad nikah
Tidak mampu bercakap dan tidak tahu  Akad sah
menulis
Tidak mampu bercakap tetapi boleh  Akad adalah sah mengikut
menulis pandangan Maliki, SyafiÊi, Hanbali
dan kebanyakan fuqahaÊ Hanafi
 Akad tidak sah mengikut pandangan
sebahagian fuqahaÊ Hanafi

Jadual 5.3 menunjukkan kepada kita bahawa orang yang mampu


bercakap tidak boleh menggunakan bahasa isyarat apabila berakad.
Begitu juga orang yang tidak mampu bercakap dan tidak tahu
menulis seperti orang bisu dibolehkan untuk menggunakan bahasa
isyarat ketika berakad. Ini bermakna akad yang dilakukan oleh orang
bisu yang tidak tahu menulis tetap sah walaupun ia hanya
menggunakan bahasa isyarat.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


88  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

Walau bagaimanapun, jika orang bisu tersebut mampu menulis, para


fuqahaÊ mempunyai pandangan yang berbeza sama ada sah atau
tidak akad yang dilakukannya jika dia menggunakan bahasa isyarat.
Dalam hal ini, kebanyakan fuqahaÊ mengatakan akad tersebut tidak
sah. Hanya sebahagian kecil daripada fuqahaÊ Hanafi sahaja yang
mengatakan akad berkenaan sah.

(ii) Unjuk mengunjuk


Berakad secara unjuk mengunjuk atau dalam bahasa Arabnya disebut
al-ta`ati atau al-mu`atah merupakan satu lagi cara berakad. Ia hanya
melibatkan perbuatan atau tingkah laku tanpa melafazkan perkataan.
Ia berbeza daripada bahasa isyarat kerana cara ini hanya melibatkan
tindakan mengambil sesuatu dan memberikannya kepada pihak yang
lain.

Saya yakin anda pernah pergi membeli-belah di Jusco, Giant dan lain-
lain pasar raya besar. Sekiranya anda ingin membeli sesuatu barang
di sana anda akan mengambil barang yang dikehendaki dan
membawanya kepada juruwang. Juruwang pula akan mengambil
barang berkenaan dan seterusnya memasukkannya ke dalam beg
plastik dan menyerahkannya kepada anda. Kemudian, juruwang
akan menyatakan jumlah harga yang perlu dibayar. Anda akan
mengeluarkan duit dan menghulurkannya kepada juruwang tanpa
melafazkan apa-apa. Dalam senario ini, tidak berlaku komunikasi
secara lisan antara anda dan juruwang. Apa yang berlaku semuanya
dalam bentuk tindakan atau perbuatan. Inilah yang dikatakan sebagai
berakad secara unjuk mengunjuk.

Para fuqahaÊ berselisih pandangan tentang berakad dengan cara


unjuk mengunjuk. Ada dua pendapat dalam masalah ini (Syibir, 2004)
seperti dalam Jadual 5.4.

Jadual 5.4: Pandangan FuqahaÊ Tentang Berakad dengan Unjuk Mengunjuk

FuqahaÊ Pandangan
SyafiÊi Sebarang akad tidak boleh dilakukan dengan perbuatan semata-
mata tanpa apa-apa lafaz. Ini kerana perbuatan sahaja tidak mampu
memberikan gambaran sebenar kehendak yang tersirat di hati.
Hanafi, Maliki Akad boleh dilakukan dengan perbuatan semata-mata sekiranya
dan Hanbali perbuatan itu sudah biasa digunakan oleh orang ramai dan ia dapat
menjelaskan adanya kerelaan dan kehendak semua pihak untuk
berkontrak.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  89

(c) Berakad dengan cara berdiam diri


Berakad secara berdiam diri ini tidaklah bermakna kedua-dua pihak yang
berakad diam membisu. Maksudnya di sini ialah, satu pihak sahaja yang
berdiam diri. Ini kerana jika kedua-dua pihak berdiam diri, sudah tentu
tiada siapapun yang boleh mengetahui apa yang tersirat di dalam diri
orang lain.

Dalam isu berakad dengan cara berdiam diri ini, para fuqahaÊ berselisih
pandangan. Ini kerana sikap berdiam diri tidak mampu menggambarkan
kehendak sebenar pihak berkenaan. Atas asas itulah mereka berpandangan
bahawa dari segi hukum asal, tidak sah berakad dengan cara berdiam diri.

Meskipun begitu, mereka membenarkan cara ini dalam situasi-siatuasi


tertentu. Cara ini hanya boleh dilakukan oleh pihak yang menerima dan
bukannya pihak yang membuat tawaran. Sebagai contoh, jika suatu harta
diwakafkan kepada pihak tertentu dan pihak tersebut (penerima wakaf)
ada semasa akad wakaf dilakukan, maka akad tersebut tetap sah walaupun
penerima wakaf hanya berdiam diri sahaja. Begitu juga jika pemiutang
mengatakan kepada penghutang: „Saya gugurkan hutang awak dengan
saya sebanyak RM300‰, tetapi penghutang hanya berdiam diri sahaja.
Dalam situasi ini, pengguguran hutang (ibraÊ) adalah sah dan berkuatkuasa
(Syibir,2004).

SEMAK KENDIRI 5.4

1. Sebutkan bentuk-bentuk sighah akad.


2. Huraikan pandangan fuqahaÊ tentang hukum berakad dengan
perbuatan dan dengan cara berdiam diri.

 Terdapat dua pendekatan dalam mendefinisikan akad iaitu pendekatan yang


menghadkan akad kepada ikatan yang terhasil daripada ungkapan dua
individu dan pendekatan yang lebih terbuka yang menyatakan bahawa akad
juga boleh terhasil daripada ungkapan daripada sebelah pihak sahaja.
 Tasarruf merujuk kepada apa sahaja perkataan atau perbuatan yang lahir
daripada seseorang.
 Akad adalah salah satu daripada jenis tasarruf iaitu tasarruf qawli.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


90  TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I

 Mengikut fuqahaÊ Hanafi, rukun akad hanya satu iaitu adanya ijab dan
qabul.
 Mengikut fuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali, rukun akad ada tiga iaitu ijab
dan qabul, pihak yang berakad dan subjek akad.
 FuqahaÊ Hanafi menjadikan ungkapan daripada orang yang mula-mula
bercakap sebagai ijab dan ungkapan yang keluar daripada pihak kedua
sebagai qabul.
 FuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali pula menyatakan bahawa hanya
ungkapan yang keluar daripada pemberi milik sahaja (seperti penjual) yang
dianggap sebagai ijab tanpa melihat sama ada dia bercakap dahulu atau
kemudian. Ungkapan daripada orang yang akan menerima milik (seperti
pembeli) pula dikira sebagai qabul meskipun dia yang mula-mula bercakap.
 Syarat ijab dan qabul ada tiga iaitu kedua-duanya jelas menggambarkan
kehendak pihak yang berakad, wujud persamaan, dan saling berkaitan iaitu
tiada pemisah di antara kedua-duanya.
 Sighah akad boleh dilakukan dalam bentuk perkataan perbuatan atau secara
berdiam diri.
 Para fuqahaÊ bersepakat bahawa akad adalah sah jika dilakukan dengan
perkataan sama ada secara lisan, tulisan atau dengan bahasa isyarat bagi
mereka yang tidak mampu berkata-kata dan tidak tahu menulis.
 Para fuqahaÊ mempunyai perbezaan pandangan tentang hukum berakad
dengan selain perkataan dan bahasa isyarat bagi mereka yang mampu
berkata-kata atau bisu tapi mampu menulis. Begitu juga jika akad dilakukan
secara berdiam diri.
  SEMAK KENDIRI 1.5
1.2

Akad Berakad dengan tulisan


Berakad dengan bahasa isyarat Iltizam
Berakad dengan cara mendiamkan diri Sighah akad
Berakad dengan lisan Tasarruf   
Berakad dengan perbuatan (al-mu`atah)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 5 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA I  91

al-Khafif, Ali. (t.t). Ahkam al-mu`amalat al-syar`iyyah. Kaherah: Dar al-Fikr al-
Arabi.

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.

Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-mu`amalat al-


maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
   
 

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Akad dan
Pembentukan-
6 nya II
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Menjelaskan tentang dua jenis kehendak;
2. Menghuraikan hukum perbezaan antara kehendak dalaman dan
kehendak luaran;
3. Menjelaskan tentang syarat-syarat subjek akad;
4. Menjelaskan maksud al-ahliyyah dan jenis-jenisnya;
5. Menghuraikan tentang konsep al-wilayah; dan
6. Menghuraikan tentang konsep al-wakalah dan al-fadalah;

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, topik ini adalah sambungan kepada Topik 5. Dalam
Topik 5 yang lalu, kita memperkatakan tentang rukun akad yang pertama iaitu
ijab dan qabul. Kali ini kita akan sambung sedikit lagi tentang rukun pertama
tetapi yang berkaitan dengan kehendak dalaman dan kehendak luaran. Selepas
itu kita akan memperkatakan pula tentang rukun yang kedua dan ketiga iaitu
tentang subjek akad dan juga pihak yang berakad. Perbincangan tentang pihak
yang berakad akan melibatkan juga penjelasan tentang konsep al-ahliyyah,
al-wilayah, al- wakalah dan al-fadalah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  93

6.1 KEHENDAK DAN HUKUM PERBEZAAN


KEHENDAK DALAMAN DAN LUARAN
Seperti yang telah disentuh dalam Topik 5 berkaitan sighah akad, kita
memahami bahawa kehendak seseorang itu boleh dizahirkan melalui pelbagai
cara seperti perkataan, perbuatan dan juga berdiam diri. Ini bermakna kehendak
seseorang perlu diketahui oleh seorang yang lain bagi membentuk akad. Jika
kehendak itu hanya tersimpan di hati, maka adalah mustahil kehendak itu
diketahui oleh orang lain. Daripada apa yang saya sebutkan sebentar tadi,
dapatkah anda keluarkan dua bentuk kehendak yang ada pada seseorang? Sila
lakukan Aktiviti 6.1 sebelum anda meneruskan pembacaan.

AKTIVITI 6.1

Cuba berbincang dengan rakan anda dua bentuk kehendak yang ada
pada seseorang apabila mereka melakukan sesuatu akad.

6.1.1 Jenis-jenis Kehendak


Kehendak atau kemahuan seseorang adalah suatu yang amat diperlukan ketika
akad. Jika kehendak ini tidak ada, tentu sekali akad tidak akan berlaku.
Kehendak untuk berakad ini boleh dibahagikan kepada dua jenis (Zaydan, 1969;
Faizah, 1995) iaitu:

(a) Kehendak dalaman (batin)


Apa yang dimaksudkan dengan kehendak dalaman ini ialah niat yang ada
dalam hati seseorang untuk melakukan akad berkenaan. Niat ini adalah
suatu yang tidak mungkin boleh diketahui oleh orang lain tanpa
menzahirkannya dalam bentuk perkataan, perbuatan dan apa jua bentuk
yang diakui Syarak.

(b) Kehendak luaran (zahir)


Kehendak luaran atau kehendak zahir pula ialah sesuatu yang lahir sama
ada dalam bentuk perkataan, perbuatan atau lain-lain cara seperti yang
telah kita bincang dalam sighah akad.

Daripada penjelasan tentang kehendak dalaman dan kehendak luaran tadi,


jelas kepada kita bahawa kedua-dua kehendak ini mempunyai perkaitan
yang rapat antara satu sama lain. Ini kerana, kehendak luaran secara
umumnya memainkan peranan sebagai penjelas kepada maksud kehendak

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


94  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

dalaman yang tersirat di hati. Ini bermakna, akad tidak sah kalau hanya
ada kehendak dalaman atau hanya ada niat semata-mata tetapi ia tidak
dizahirkan. Begitu juga akad, tidak sah jika kata-kata yang dikeluarkan
tidak diiringi dengan niat untuk berakad seperti kata-kata seorang yang
hilang akal dan seumpamanya.

Bagi membantu anda mengingati apa yang telah saya ajar sebentar tadi, sila
perhatikan Rajah 6.1.

Rajah 6.1: Jenis-jenis kehendak

6.1.2 Hukum Perbezaan Kehendak Dalaman dan


Luaran
Seperti yang telah saya sebut sebelum ini, jika hanya niat sahaja yang ada tetapi
tidak dizahirkan, bermakna akad tidak akan berlaku. Begitu juga akad, tidak
akan berlaku sekiranya kata-kata atau perbuatan dan sebagainya hanya
dilakukan tanpa diiringi dengan niat. Ini bermakna, perlu ada persamaan atau
keselarasan antara kehendak dalaman dan luaran.

Walau bagaimanapun dalam keadaan tertentu, kehendak luaran tidak boleh


menggambarkan kehendak dalaman yang sebenar. Dengan lain perkataan,
terdapat keadaan tertentu di mana kehendak luaran tidak selari dengan
kehendak dalaman. Jika berlaku keadaan ini, kita tidak boleh mengambil kira
kehendak luaran berkenaan walaupun sebelum ini kita katakan bahawa secara
umum kehendak luaran merupakan bukti kepada kehendak dalaman.

Oleh itu, perbincangan seterusnya akan merangkumi keadaan-keadaan di mana


kehendak luaran berbeza dengan kehendak dalaman. Kita juga akan
membicarakan juga tentang hukum yang berkaitan dengan setiap keadaan
tersebut. Keadaan-keadaan tersebut boleh dibahagikan kepada lapan (Zaydan,
1969) iaitu:
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  95

(a) Keadaan pertama


Mengeluarkan perkataan atau perbuatan tanpa menyedarinya seperti
ungkapan orang gila, kanak-kanak yang belum mumayyiz dan orang yang
sedang tidur.

Hukum:
Dari segi hukum, ungkapan mereka ini tidak boleh diambil kira dan akad
mereka tidak sah.

Adakah ungkapan orang mabuk boleh diambil kira?


Seseorang itu boleh menjadi mabuk sama ada tanpa sengaja atau dengan
sengaja. Contoh orang yang mabuk tanpa sengaja ialah seseorang yang
meminum sesuatu seperti ubat dan tiba-tiba dia mabuk dan tidak
mengetahui bahawa ubat tersebut boleh menyebabkannya mabuk. Orang
yang mabuk dengan sengaja pula ialah orang yang tahu sesuatu itu
memabukkan seperti arak dan sengaja meminumnya.

Para fuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa jika seseorang itu mabuk tanpa
disengajakan olehnya maka setiap tindakannya tidak boleh diambil kira.
Ini bermakna, akad yang dilakukannya tidak sah.

Walau bagaimanapun, jika seseorang itu mabuk dengan sengaja, para


fuqahaÊ mempunyai dua pandangan seperti berikut:

(i) Pandangan pertama


Ungkapannya tidak boleh diambil kira dan akad yang dilakukan
olehnya tidak sah. Ini kerana orang yang mabuk tidak berakal waras
ketika melakukan sesuatu tindakan, tidak kira sama ada dia mabuk
dengan sengaja atau tidak sengaja.

(ii) Pandangan kedua


Ungkapannya diambil kira dan akad adalah sah.

Pandangan kedua ini menyatakan bahawa kita perlu mengambil kira


ungkapan orang yang mabuk dengan sengaja dan mengiktiraf akad
yang dilakukannya kerana ia merupakan satu hukuman ke atasnya.

(b) Keadaan kedua


Mengeluarkan perkataan atau perbuatan tanpa memahami maksud
sebenar perkataan atau perbuatan tersebut. Misalnya seorang yang
menggunakan bahasa Arab seperti mengucap perkataan „qabiltu (saya
terima)‰ padahal dia sebenarnya tidak memahami maksud perkataan
tersebut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


96  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

Hukum:
Perkataan dan perbuatannya tidak diambil kira. Ini bermakna akad yang
dilakukannya tidak sah.

(c) Keadaan ketiga


Mengeluarkan perkataan atau perbuatan dalam keadaan memahami apa
yang dilakukan tetapi tidak bertujuan melakukan akad. Sebagai contoh,
ungkapan yang dikeluarkan oleh seorang guru semasa dia sedang
mengajar pelajarnya. Contohnya semasa mengajar, guru berkata: „Saya
jualkan buku ini kepada awak dengan harga RM10.‰ Lalu pelajarnya
menjawab: „Saya setuju.‰

Hukum:
Perkataan atau perbuatan orang yang tiada niat berakad tidak diambil kira.
Oleh itu akad tidak sah.

(d) Keadaan keempat


Mengeluarkan perkataan tanpa sengaja seperti orang yang tersilap cakap
atau terlupa.

Hukum:
Para fuqahaÊ berbeza pandangan sama ada sah atau tidak akad yang
dilakukan oleh mereka yang tersilap atau lupa. Dalam hal ini, ada dua
pandangan:

(i) Pandangan pertama


Akad yang dilakukan oleh orang yang tersilap atau lupa adalah sah.
Ini kerana tindakannya yang berbentuk perkataan atau perbuatan
dilakukan dengan pilihan dan kemahuannya. Dakwaan tersilap atau
terlupa tidak boleh dijadikan alasan untuk membatalkan akad yang
dilakukan. Ini kerana ia membuka peluang kepada pihak tertentu
untuk membatalkan akad mengikut sesuka hatinya dengan alasan
terlupa atau tersilap. Ini akan menjadikan muamalat Islam tidak stabil
kerana sesuatu akad boleh dibatalkan pada bila-bila masa walaupun
dengan alasan yang lemah.

(ii) Pandangan kedua


Tindakan yang dilakukan oleh orang yang terlupa atau tersilap tidak
diambil kira. Ini bermakna, jika seseorang tersilap atau terlupa ketika
melakukan akad, maka akad tersebut tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  97

Pandangan ini berdasarkan firman Allah:

⎯Å3≈s9uρ ⎯ÏμÎ/ Οè?ù'sÜ÷zr& !$yϑ‹Ïù Óy$uΖã_ öΝà6ø‹n=tæ }§øŠs9uρ...

... öΝä3ç/θè=è% ôNy‰£ϑyès? $¨Β


Maksudnya: „...dan kamu pula tidak dikira berdosa dalam
perkara yang kamu tersilap melakukannya, tetapi (yang dikira
berdosa itu ialah perbuatan) yang disengajakan oleh hati
kamu untuk melakukannya...‰

(Surah al-Ahzab 33:5)

Pandangan ini juga menjadikan hadis Rasulullah s.a.w yang


berikut sebagai sandaran:

: ‫ أن رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻗﺎل‬: ‫ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‬
( ‫) إن اﷲ ﺗﺠﺎوز ﻋﻦ أﻣﺘﻲ اﻟﺨﻄﺄ واﻟﻨﺴﻴﺎن وﻣﺎ اﺳﺘُﻜﺮهﻮا ﻋﻠﻴﻪ‬

‫رﻓﻊ ﻋﻦ أﻣﺘﻲ اﻟﺨﻄﺄ واﻟﻨﺴﻴﺎن وﻣﺎ اﺳﺘﻜﺮهﻮا ﻋﻠﻴﻪ‬


Maksudnya: „Diangkat daripada umatku apa yang
dilakukan secara tersilap atau lupa atau secara paksaan.‰

(Hadis Hasan Riwayat Ibn Majah, al-Baihaqiy dan lain-lain)

(e) Keadaan kelima


Mengeluarkan perkataan secara bergurau.

Hukum:
Para fuqahaÊ tidak sependapat tentang akad yang dilakukan secara
bergurau sama ada ianya sah atau tidak. Dalam masalah ini, terdapat dua
pandangan berbeza:

(i) Pandangan pertama


Tindakan yang dibuat secara bergurau hanya diambil kira dan boleh
menyebabkan berlakunya akad jika ia berkaitan dengan empat
perkara iaitu nikah, talak (perceraian), rujuk dan memerdekakan
hamba. Selain daripada empat perkara tersebut, kata-kata yang
dikeluarkan secara main-main adalah tidak diambil kira dan tidak
boleh membentuk akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


98  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

Pandangan ini berdasarkan hadis Rasulullah s.a.w:

‫ اﻟﻨﻜﺎح واﻟﻄﻼق واﻟﺮﺟﻌﻲ‬،‫ﺛﻼث ﺟﺪهﻦ ﺟﺪ وهﺰﻟﻬﻦ ﺟﺪ‬


.‫ اﻟﻌﺘﺎق‬- ‫ وﻓﻲ رواﻳﺔ‬-
Maksudnya: „Tiga perkara, sekiranya dilakukan secara
bersungguh-sungguh akan jadi dan jika bergurau pun akan jadi
iaitu nikah, talak dan rujuk.‰

Dalam satu riwayat lain, termasuk juga memerdekakan hamba.

(ii) Pandangan kedua


Tindakan yang dilakukan secara bergurau tetap diambil kira. Oleh itu
akad yang dilakukan secara bergurau sekalipun tetap sah.

(f) Keadaan keenam


Tindakan yang dilakukan kerana dipaksa.

Hukum:
Para fuqahaÊ mempunyai pandangan yang berbeza berhubung perkataan
atau perbuatan yang dilakukan secara paksaan. Pandangan mereka dalam
masalah ini adalah seperti berikut:

(i) Pandangan pertama


Tindakan yang dibuat secara paksaan hanya diambil kira dan boleh
menyebabkan berlakunya akad jika ia berkaitan dengan empat
perkara iaitu nikah, talak (perceraian), rujuk dan memerdekakan
hamba.

Selain daripada empat perkara tersebut, kata-kata yang dikeluarkan


secara paksaan adalah tidak diambil kira dan tidak boleh membentuk
akad. Walau bagaimanapun, setelah paksaan tidak wujud lagi dan
orang berkenaan menyatakan bahawa dia bersetuju meneruskan apa
yang diungkapnya sebelum ini, maka akad berkenaan dikira sah.

(ii) Pandangan kedua


Tindakan yang dilakukan secara paksaan tidak diambil kira. Oleh itu
akad yang dilakukan secara paksaan adalah tidak sah.

(g) Keadaan ketujuh


Menggunakan suatu perkataan yang mempunyai maknanya yang
tersendiri bagi maksud lain seperti menggunakan perkataan hibah (hadiah)
dalam akad jual beli. Contohnya, A berkata kepada B : „Saya hadiahkan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  99

buku ini kepada awak dengan harga RM20.‰ Lalu B menjawab: „Saya
setuju.‰

Hukum:
Akad yang berlaku adalah akad sebenar yang dimaksudkan oleh orang
yang melafazkannya dan bukan sekadar merujuk kepada perkataan yang
diguna selagi mana ada bukti (qarinah) yang menunjukkan maksudnya
yang sebenar. Dalam contoh yang dinyatakan sebelum ini, akad yang
berlaku adalah akad jual beli dan bukannya hibah. Ini kerana dengan
meletakkan harga buku berkenaan, sudah terbukti bahawa A bermaksud
untuk menjual buku berkenaan kepada B.

(h) Keadaan kelapan


Melafazkan perkataan tertentu dengan tujuan membuat akad tetapi disertai
matlamat atau niat lain yang bertentangan dengan Syarak. Contohnya,
seseorang yang menjual anggur kepada pembuat arak, atau menjual senjata
kepada pengganas.

Hukum:
Para fuqahaÊ tidak sependapat dalam masalah ini. Pandangan mereka
adalah seperti berikut:

(i) Pandangan pertama


Akad tersebut tetap sah kerana apa yang diambil kira ialah ungkapan
zahirnya sahaja dan bukannya niat yang tersimpan di hati. Ini kerana
niat seseorang tidak mampu diketahui dengan jelas kalau ia tidak
dizahirkan. Oleh itu, jika kehendak zahir secara jelas menunjukkan
dia ingin berakad dan ia dilakukan dengan cara yang betul, maka
memadai dengan melihat kepada kehendak zahirnya sahaja.

(ii) Pandangan kedua


Akad berkenaan tidak sah, walaupun cara dan pelaksanaan zahirnya
adalah betul. Mengikut pandangan ini, dalam menentukan kesahihan
sesuatu akad, apa yang perlu diambil kira adalah niat.

Antara hujah yang diterima pakai bagi menyokong pandangan


mereka ini ialah hadis Rasulullah s.a.w yang berikut:

‫إﻧﻤﺎ اﻷﻋﻤﺎل ﺑﺎﻟﻨﻴﺎت وإﻧﻤﺎ ﻟﻜﻞ اﻣﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى‬


Maksudnya: „Sesungguhnya segala amalan yang dilakukan adalah
dengan niat. Dan sesungguhnya bagi seseorang itu apa yang
diniatkan.‰

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


100  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

Kita telah pun mempelajari kesemua lapan keadaan di mana kehendak dalaman
tidak selari dengan kehendak luaran. Tentu anda merasai kesukaran untuk
mengingati kesemua kedaaan berkenaan berserta dengan hukumnya sekali,
bukan? Bagi membantu anda untuk mengingati kelapan-lapan keadaan tersebut,
mari kita lihat Jadual 6.1.

Jadual 6.1: Keadaan Perbezaan Kehendak Dalaman dan Luaran serta Hukumnya

Keadaan Perbezaan Kehendak Dalaman


Bil Hukum
dengan Kehendak Luaran
1. Tindakan yang dibuat tanpa sedar seperti Tindakannya tidak diambil kira.
tindakan orang gila. Oleh itu akad yang dilakukannya
tidak sah.
2. Tidak memahami maksud sebenar Tindakannya tidak diambil kira.
perkataan yang diguna seperti orang Oleh itu akad yang dilakukannya
Melayu yang meniru percakapan orang tidak sah.
Arab tanpa memahaminya.
3. Memahami apa yang diungkap tetapi tidak Tindakannya tidak diambil kira.
bermaksud untuk berakad seperti Oleh itu akad yang dilakukannya
ungkapan guru yang bertujuan memberi tidak sah.
kefahaman kepada pelajarnya.
4. Mengeluarkan perkataan secara tersilap Dua pandangan:
atau terlupa. (a) Perkataannya diambil kira
(b) Perkataannya tidak diambil
kira.
5. Mengeluarkan perkataan secara bergurau. Dua pandangan:
(a) Perkataannya hanya diambil
kira jika berkaitan dengan
nikah, talak, rujuk dan
memerdekakan hamba
(b) Perkataannya diambil kira.
6. Mengeluarkan perkataan kerana paksaan. Dua pandangan:
(a) Perkataannya diambil kira
jika berkaitan dengan nikah,
talak, rujuk dan
memerdekakan hamba
(b) Perkataannya tidak diambil
kira.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  101

7. Menggunakan perkataan yang zahirnya Akad yang berlaku adalah yang


memberi maksud berbeza dengan dimaksudkan oleh orang yang
kehendak sebenar orang yang mengeluarkan perkataan tersebut
mengeluarkan perkataan tersebut seperti dan bukannya apa yang difahami
mengguna lafaz hibah dalam akad jual beli. dari perkataan yang diguna jika
ada bukti yang menjelaskan
maksud sebenar orang
berkenaan.
8. Melakukan akad dengan niat yang Dua pandangan:
berlawanan dengan Syarak seperti menjual (a) Akad sah
senjata kepada pengganas.
(b) Akad tidak sah.

SEMAK KENDIRI 6.1


1. Sebutkan lapan keadaan di mana berlaku perbezaan antara
1. kehendak dalaman
Sebutkan dan kehendak
lapan keadaan luaran.
di mana berlaku perbezaan antara
2.kehendak
Jelaskan hukum bagi kelapan-lapan keadaan
dalaman dan kehendak luaran. tersebut.
2. Jelaskan hukum bagi kelapan-lapan keadaan tersebut.

6.2 RUKUN AKAD KEDUA (SUBJEK AKAD)


Apabila melakukan akad, seseorang itu perlu mengetahui apakah subjek akad
yang terlibat. Subjek akad memainkan peranan yang penting dalam urusan
tersebut.

6.2.1 Definisi Subjek Akad


Subjek akad ialah sesuatu yang berlaku akad ke atasnya atau yang menjadi
sasaran utama dalam akad berkenaan (Abdul Halim, 2001; Syibir, 2004).

Dalam akad jual beli misalnya, subjek akad ialah barang jualan dan harga jualan.
Dalam akad ijarah (sewaan) pula, manfaat dan bayaran sewa adalah subjek
akadnya (Syibir,2004). Dengan kata lain, suatu yang dijadikan sebagai subjek
akad berbeza sifatnya mengikut jenis akad. Ia mungkin berbentuk material
seperti buku, rumah dan seumpamanya yang dijadikan subjek akad jual beli. Di
samping itu, ia juga boleh berbentuk manfaat semata-mata seperti manfaat
rumah dalam akad sewaan. Subjek akad juga boleh jadi dalam bentuk kerja atau
khidmat seperti dalam akad wakalah (Faizah,1995).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


102  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

6.2.2 Syarat-syarat Subjek Akad


Syarat-syarat subjek akad adalah seperti berikut (Zaydan, 1969; Faizah,1995):

(a) Subjek akad hendaklah suatu yang tidak berlawanan dengan kehendak
akad itu sendiri dan juga hukum Syarak
Syarat ini perlu dipenuhi kerana setiap akad mempunyai kehendak atau
tuntutannya yang tersendiri yang berkait langsung dengan subjek akad
berkenaan. Suatu akad dikira tidak sah sekiranya subjek akad berkenaan
tidak selaras dengan kehendak akad.

Percanggahan subjek akad dengan kehendak akad boleh berlaku dalam


dua keadaan iaitu:
(i) Benda berkenaan termasuk dalam benda yang diharamkan dalam
Islam seperti arak, babi dan seumpamanya; dan
(ii) Sifat benda berkenaan tidak sesuai dengan hukum akad tertentu
seperti benda yang cepat rosak tidak boleh digadai.

(b) Benda berkenaan ada semasa akad dilakukan


Syarat kedua ini bukanlah syarat mutlak dalam semua akad dan masih
menjadi pertikaian di kalangan para fuqahaÊ. Walau bagaimanapun,
Zaydan (1969) menyatakan bahawa para fuqahaÊ sepakat mengatakan
bahawa sesuatu yang mustahil akan wujud tidak boleh dijadikan subjek
akad.

Jika subjek akad berbentuk manfaat, syarat ini tidak perlu dipenuhi. Ini
kerana tabiat manfaat itu sendiri tidak akan wujud sekali gus tetapi akan
ada dari semasa ke semasa.

Walau bagaimanapun, jika subjek akad berbentuk material, para fuqahaÊ


mempunyai pelbagai pandangan iaitu seperti berikut:
(i) Sebahagian besar fuqahaÊ mewajibkan subjek akad ada semasa akad
dilakukan, tidak kira sama ada akad berkenaan akad yang ada
balasan (muÊawadat) seperti jual beli atau akad tabarruÊ (sukarela)
seperti hibah (pemberian).
(ii) Sebahagian fuqahaÊ seperti Maliki mengatakan bahawa akad boleh
dilakukan ke atas suatu benda yang belum ada. Apa yang penting
ialah benda tersebut akan wujud pada masa akan datang dan akad
berkenaan berbentuk akad tabarruÊ.
(iii) FuqahaÊ Hanbali mengatakan suatu yang tidak ada boleh dijadikan
subjek akad dengan syarat ia bebas daripada unsur gharar

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  103

(ketidakpastian). Pada pandangan mereka, jika subjek akad mampu


diserahkan pada pihak yang berkenaan selepas akad dilakukan, maka
akad dikira sah kerana ketiadaan unsur gharar. Pandangan Hanbali
ini menunjukkan bahawa mereka lebih menekankan soal sama ada
serahan mampu dilakukan atau tidak selepas akad. Dengan kata lain,
kalau sesuatu itu belum wujud pada masa akad dilakukan tetapi ia
akan wujud pada masa penyerahan kepada pihak berkenaan, maka
akad tersebut adalah sah.

(c) Kedua-dua pihak mempunyai maklumat lengkap mengenai subjek akad


Syarat ini membawa maksud bahawa jika pihak yang berakad tidak
mengetahui apa yang dijadikan sebagai subjek akad, maka akad berkenaan
tidak sah. Maklumat tentang subjek akad boleh diketahui sama ada dengan
melihat sendiri atau meneliti segala keterangan berkaitan dengannya atau
mengetahui spesifikasi subjek akad.

(d) Subjek akad boleh diserahkan kepada pihak yang berkenaan pada masa
yang dipersetujui
Syarat ini dipersetujui oleh semua fuqahaÊ jika ia melibatkan akad yang ada
balasan. Walau bagaimanapun, jika melibatkan akad tabarruÊ, sebahagian
fuqahaÊ tidak meletakkan syarat ini.

Sebenarnya syarat ini penting dalam akad yang ada balasan. Ini kerana
penyerahan subjek akad memang menjadi salah satu tuntutan akad itu
sendiri. Dalam akad jual beli misalnya, penjual mesti menyerahkan barang
jualannya kepada pembeli. Begitu juga pembeli hendaklah menyerahkan
harga jualan.

SEMAK KENDIRI 6.2

Berikan penjelasan tentang syarat empat subjek akad berserta dengan


contoh.

6.3 RUKUN AKAD KETIGA (PIHAK YANG


BERAKAD)
Pihak yang berakad ialah mereka yang membuat tawaran (ijab) dan penerimaan
(qabul). Orang yang boleh melakukan akad adalah mereka yang mempunyai
kelayakan (al-ahliyyah) sahaja.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


104  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

Dalam perbincangan seterusnya saya akan membincangkan tentang al-ahliyyah


(kelayakan), al-wilayah (kuasa), al-wakalah (perwakilan) dan al-fadalah
(bertindak tanpa izin). Perbincangan tentang perkaitan ini penting kerana ia
berkait rapat dengan pihak yang berakad.

6.3.1 Al-Ahliyyah
Al-ahliyyah bererti kelayakan atau keupayaan. Apabila dikatakan seseorang itu
mempunyai al-ahliyyah untuk berakad, ini bermakna dia layak dan boleh
melakukan akad pada pandangan Syarak.

(a) Jenis-jenis kelayakan


Kelayakan boleh dibahagikan kepada dua iaitu (Zaydan, 1969; Faizah,
1995):

(i) Kelayakan untuk menerima (Ahliyyah al-wujub)


Maksudnya ialah kelayakan untuk menerima hak dan tanggungjawab
Syarak. Apabila seseorang itu mempunyai kelayakan ini, dia boleh
menerima segala hak yang diperuntukkan oleh Syarak untuknya.
Begitu juga, ia boleh dipertanggungjawabkan dengan apa yang telah
ditetapkan oleh Syarak ke atasnya.

Kelayakan ini akan dimiliki oleh setiap orang yang hidup ă tidak kira
sama ada dia kecil atau dewasa, berakal atau sebaliknya, sakit atau
sihat dan sebagainya. Selagi seseorang itu masih hidup, dia memiliki
kelayakan ini.

Kelayakan ini terbahagi pula kepada dua jenis iaitu kelayakan untuk
menerima secara sempurna (ahliyyah al-wujub al-kamilah) dan
kelayakan untuk menerima secara tidak sempurna (ahliyyah al-wujub
al-naqisah).

(ii) Kelayakan untuk melaksana (Ahliyyah al-adaÊ)


Maksudnya ialah kelayakan seseorang untuk melaksanakan segala
hak dan tanggungjawab yang telah ditentukan oleh Syarak ke
atasnya.

Orang yang memiliki kelayakan ini boleh melakukan akad.


Kelayakan ini akan diperolehi apabila seseorang itu, berakal dan
mumayyiz. Mumayyiz ialah seorang yang sudah boleh memahami
segala tindakan yang dilakukan dan kesan yang timbul daripada
tindakannya. Kebiasaannya kanak-kanak yang sudah mencapai umur
tujuh tahun sudah mumayyiz.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  105

Kelayakan ini juga terbahagi kepada dua jenis iaitu kelayakan untuk
melaksana secara sempurna (ahliyyah al-adaÊ al-kamilah) dan
kelayakan untuk melaksana secara tidak sempurna (ahliyyah al-adaÊ
al-naqisah).

(b) Kelayakan sempurna dan kelayakan tidak sempurna


Seperti yang saya sebut sebelum ini, kelayakan untuk menerima dan
kelayakan untuk melaksana masing-masing terbahagi kepada dua iaitu
kelayakan sempurna dan kelayakan tidak sempurna. Kita akan melihat
secara terperinci tentang perkara ini dengan membincangkan peringkat-
peringkat tertentu yang dilalui oleh manusia bermula dari peringkat janin
hinggalah dia baligh. Ini penting kerana pada setiap peringkat ini kita akan
ketahui bentuk-bentuk kelayakan yang diperolehi.

Bagi memudahkan anda untuk memahami dan mengingati setiap


peringkat dan kelayakan yang diperolehi, saya ringkaskannya dalam
Jadual 6.2.

Jadual 6.2: Kelayakan yang Diperolehi dalam Setiap Peringkat


Perkembangan Hidup Manusia

Peringkat Perkembangan Kelayakan untuk Kelayakan untuk


Hidup Menerima Melaksana
Peringkat Janin Ada tetapi tidak sempurna Tiada
Peringkat mula dilahirkan Ada dan diperolehi secara Tiada
sehingga umur mumayyiz sempurna
Peringkat mula mumayyiz Ada dan diperolehi secara Ada tetapi tidak
hingga baligh sempurna sempurna
Peringkat umur baligh dan Ada dan diperolehi secara Ada dan diperolehi
cerdik sempurna secara sempurna.

Seterusnya saya akan jelaskan kepada anda apa yang boleh diterima dan
dilaksanakan oleh setiap peringkat berasaskan kelayakan yang dimiliki
oleh mereka.

(i) Peringkat janin


Janin berhak menerima beberapa hak yang tidak memerlukan
penerimaan (qabul) seperti menerima pusaka dan wasiat. Walau
bagaimanapun, jika seseorang memberi hadiah (hibah) kepadanya,
hadiah tersebut tidak akan dimilikinya kerana akad hibah
memerlukan penerimaan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


106  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

Saya ingin tegaskan di sini bahawa kelayakan yang diperolehinya ini


hanya berfungsi jika janin tersebut dilahirkan dalam keadaan hidup.
Sekiranya dia dilahirkan dalam keadaan mati, kelayakan tersebut
pada hakikatnya tidak wujud.

(ii) Peringkat mula dilahirkan sehingga umur mumayyiz


Dengan kelayakan menerima secara sempurna yang diperolehi oleh
kanak-kanak pada peringkat ini, dia boleh menerima segala hak dan
tanggungjawab yang telah ditetapkan oleh Syarak. Walaupun begitu,
dalam keadaan tertentu, kanak-kanak tidak dapat melakukan sendiri
tanggungjawabnya. Dalam situasi ini, walinya boleh melakukan
tanggungjawab tersebut bagi pihaknya. Sebagai contoh, jika seorang
kanak-kanak merosakkan harta orang lain, dari segi hukum Syarak
dia bertanggungjawab membayar ganti rugi. Namun demikian,
memandangkan dia tidak mampu melakukannya sendiri, maka
walinya akan membayar ganti rugi tersebut bagi pihaknya.

(iii) Peringkat mula umur mumayyiz hingga baligh


Kanak-kanak yang sudah mumayyiz tetapi belum lagi baligh boleh
melaksanakan beberapa tanggungjawab atau tindakan tertentu
sahaja. Antara tindakan yang boleh dilakukannya ialah tindakan yang
boleh mendatangkan manfaat semata-mata seperti menerima hadiah,
wasiat dan seumpamanya. Jika tindakannya ada kemungkinan
membawa keuntungan atau kerugian kepadanya seperti jual beli,
maka tindakannya tidak sah menurut mazhab SyafiÊi.

(iv) Peringkat umur baligh dan cerdik


Orang yang sudah baligh boleh melakukan apa saja tindakan selagi
mana ia diharuskan oleh syarak seperti jual beli, sewaan dan
sebagainya.

(c) Halangan-halangan kelayakan


Halangan kelayakan terbahagi kepada dua (Zaydan, 1969; Faizah, 1995)
iaitu:
(i) Halangan semula jadi (al-Êawarid al-samawiyyah); dan
(ii) Halangan yang disebabkan oleh manusia sendiri (al-Êawarid al-
muktasabah).

Penjelasan tentang setiap halangan ini saya ringkaskan dalam Jadual 6.3
dan 6.4.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  107

Jadual 6.3: Halangan Semula Jadi dan Kesannya

Halangan Semula jadi Kesan


Gila Tindakannya tidak diambil kira. Akad tidak akan
berlaku.
Terencat akal (Âatah) iaitu Jika seseorang itu mengalami kerencatan akal yang
yang kurang daya faham, serius, maka ia sama seperti orang gila.
tidak betul percakapannya
serta tidak tahu mengurus
Jika kerencatan akal tidak serius, maka kedudukannya
diri
sama seperti kanak-kanak yang mumayyiz.
Tidur atau pitam Tindakannya tidak diambil kira. Akad tidak berlaku.
Sakit yang membawa mati Kelayakannya untuk menerima atau melaksana tidak
(maradh al-maut) terjejas. Tetapi memberi kesan setelah dia meninggal
dunia. Maksudnya, jika semasa sakit dia
menghadiahkan semua hartanya kepada seseorang,
waris dan pemiutang boleh membuat bantahan di
mahkamah. Bantahan ini hanya boleh dibuat setelah
dia meninggal dunia.

Jadual 6.4: Halangan Kelayakan yang Disebabkan oleh Manusia dan Kesannya

Halangan Kelayakan Kesan


Bodoh (al-safah) iaitu orang yang tidak  Sebahagian fuqahaÊ berpendapat dia
pandai menguruskan hartanya dengan boleh dihalang daripada melakukan
baik sesuai dengan kehendak Syarak dan apa-apa akad.
akal.  Sebahagian yang lain pula mengatakan
dia tidak boleh dihalang daripada
melakukan akad.
Mabuk Jika dia mabuk dengan tidak sengaja,
tindakannya tidak diambil kira. Oleh itu,
akad yang dilakukannya tidak sah.
Jika dia mabuk dengan sengaja, ada dua
pandangan:
 Tindakannya diambil kira
 Tindakannya tidak diambil kira.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


108  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

SEMAK KENDIRI 6.3

1. Sebutkan jenis-jenis kelayakan (al-ahliyyah).


2. Huraikan peringkat-peringkat yang dilalui oleh manusia berserta
dengan kelayakan yang diterima.
3. Bincangkan tentang perkara-perkara yang boleh menghalang
seseorang itu daripada mendapat kelayakan untuk berakad.

6.3.2 Al-Wilayah
Mengikut istilah Syarak, al-wilayah atau kuasa ialah mandat yang diberi oleh
Syarak kepada seseorang untuk mengurus diri dan harta secara sah (Zaydan,
1969, Faizah, 1995). Dari sini dapat difahami bahawa seseorang itu hanya boleh
melakukan akad apabila dia mempunyai kelayakan (al-ahliyyah) dan juga kuasa
(al-wilayah). Ini bermakna, kelayakan dan kuasa adalah syarat utama yang perlu
ada pada orang yang berakad.

(a) Jenis-jenis kuasa


Kuasa terbahagi kepada dua jenis (Zaydan, 1969l; Faizah, 1995) iaitu:

(i) Kuasa terhad (Al-wilayah al-qasirah)


Kuasa terhad ialah kuasa untuk mengurus diri dan harta sendiri
sahaja. Ia diperolehi oleh seseorang yang baligh, berakal dan cerdik
(rasyid).

(ii) Kuasa tidak terhad (Al-wilayah al-mutaÊaddiyah)


Kuasa tidak terhad ialah kuasa untuk mengurus diri dan harta orang
lain atas sebab-sebab tertentu. Kuasa jenis ini terbahagi kepada dua
jenis iaitu:

 Kuasa yang diberi oleh Syarak dari asal lagi (Al-wilayah


al-asliyyah)
Kuasa ini diperolehi dengan sebab wujud pertalian darah di
antara dua pihak seperti kuasa bapa ke atas anak. Kuasa ini
merangkumi kuasa mengurus diri dan harta orang yang di bawah
kuasanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  109

 Kuasa yang diperolehi melalui proses perwakilan (Al-wilayah


al-niyabiyyah)
Kuasa ini merujuk kepada kuasa untuk mengurus bagi pihak
orang lain. Kuasa wakil ini boleh diperolehi sama ada melalui
wasiat, mahkamah atau individu yang melantiknya sebagai wakil.

Kuasa ini merangkumi kuasa mengurus diri dan harta orang lain.

(b) Pihak yang berkuasa mengurus harta kanak-kanak


Para fuqahaÊ sepakat bahawa bapa adalah orang yang paling berkuasa
untuk menguruskan harta anaknya yang masih kecil. Walau
bagaimanapun mereka berselisih pandangan tentang siapakah yang layak
untuk menguruskan harta kanak-kanak selepas bapa. Pandangan mereka
adalah seperti berikut:

Jadual 6.5: Pendapat Para FuqahaÊ Berkaitan Wasi

Pendapat Penerangan
Hanafi Wasi (orang yang diwasiatkan oleh bapa), wasi kepada wasi.
Jika tiada wasi, datuk, atau penerima wasiat datuk.
Jika tiada, kerajaan atau pemegang wasiatnya.
Maliki dan Wasi, seterusnya hakim dan akhirnya orang yang
Hanbali diamanahkan oleh hakim.
SyafiÊi Datuk, diikuti oleh penerima wasiat sama ada daripada bapa
atau datuk mengikut siapa yang paling akhir meninggal
dunia. Jika tiada, berpindah kepada hakim dan orang yang
diwasiat oleh hakim.

(c) Pihak yang berkuasa mengurus harta orang gila dan yang terencat akal
Semua fuqahaÊ Hanafi, Maliki, SyafiÊi dan Hanbali sepakat bahawa jika
seseorang itu gila atau terencat akal semenjak kecil lagi, maka orang yang
berkuasa menguruskan hartanya adalah orang yang sama semasa dia
dalam usia kanak-kanak.

Walau bagaimanapun, jika dia hanya mengalami penyakit gila atau


terencat akal selepas dia mencapai umur baligh, ada dua pandangan iaitu:
(i) Pandangan pertama: Orang yang berkuasa mengurus hartanya ialah
orang yang sama semasa dia masih kanak-kanak.
(ii) Pandangan kedua: Orang yang berhak mengurus hartanya ialah
orang yang ditentukan oleh mahkamah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


110  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

(d) Pihak yang berkuasa mengurus harta orang bodoh (safih)


Terdapat dua pandangan dalam masalah ini iaitu:
(i) Pandangan pertama: Orang yang berhak mengurus harta orang
bodoh ialah hakim atau orang yang ditentukan oleh hakim.
(ii) Pandangan kedua: Hanya hakim yang berhak mengurus hartanya.

SEMAK KENDIRI 6.4


1. Apakah yang dimaksudkan dengan al-wilayah?
2. Jelaskan tentang dua bentuk al-wilayah berserta dengan contoh.

6.3.3 Al-Wakalah dan Al-Fadalah


(a) Al-Wakalah
Sebelum ini kita telah perkatakan bahawa seseorang itu berkuasa
mengurus harta orang lain jika kuasa itu diperolehi melalui proses
perwakilan (al-wilayah al-niyabiyyah). Oleh itu, jika A melantik B untuk
menjual rumahnya dengan harga tertentu, maka setelah perlantikan
tersebut, B mempunyai kuasa untuk menguruskan harta A.

Sebagai satu istilah, al-wakalah bermakna memberi kuasa kepada orang


lain untuk menguruskan hal-hal tertentu di bawah kuasanya (Faizah,1995).

(i) Rukun al-Wakalah


Rukun al-wakalah ada tiga iaitu:
 Ijab dan qabul;
 Pihak yang berakad iaitu pemberi kuasa wakil (muwakkil) dan
wakil; dan
 Subjek perwakilan iaitu perkara yang diwakilkan.

(ii) Syarat-syarat al-Wakalah

 Syarat-syarat pemberi kuasa wakil


Orang yang hendak memberi kuasa kepada orang hendaklah
seorang yang berhak dan boleh menguruskan hartanya sendiri.
Oleh itu, jika dia seorang yang tidak mempunyai kelayakan dan
kuasa untuk mengurus seperti kanak-kanak, maka dia tidak boleh
melantik orang lain untuk menguruskan hartanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  111

 Syarat-syarat wakil
Menurut pandangan Hanafi, orang yang menjadi wakil kepada
orang lain hendaklah seorang yang berakal dan mumayyiz.
Walaupun begitu, mazhab Maliki, Syafii dan Hanbali menyatakan
bahawa hanya orang yang mampu menguruskan hartanya sahaja
yang boleh menjadi wakil. Oleh itu, menurut mereka, kanak-
kanak mumayyiz hanya boleh menjadi wakil pada perkara yang
membawa manfaat semata-mata seperti menerima hibah
(hadiah/pemberian).

 Syarat-syarat perkara yang diwakilkan


Syarat-syarat perkara yang diwakilkan adalah seperti berikut
(Zaydan, 1969, Faizah,1995):
ă Perkara tersebut diketahui oleh orang yang wakil dengan
jelas.
ă Perkara tersebut hendaklah halal dari segi hukum Syarak.
Oleh itu seseorang tidak boleh mewakilkan orang lain untuk
membunuh, mencuri dan seumpamanya.
ă Perkara tersebut hendaklah suatu yang boleh diwakilkan
kepada orang lain mengikut hukum syarak. Oleh itu, tugas
sebagai saksi dan membuat perakuan sumpah tidak boleh
diwakilkan kepada orang lain. Namun tugas untuk menjual
rumah, menyewakannya dan lain-lain yang seumpamanya
boleh diwakilkan kepada orang lain.

(iii) Jenis-jenis al-Wakalah


Al-wakalah boleh dibahagikan kepada empat jenis (Zaydan 1969;
Faizah, 1995) iaitu (sila rujuk Rajah 6.2):

Rajah 6.2: Jenis-jenis al-Wakalah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


112  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

 Al-Wakalah al-Khassah
Wakalah jenis ini ialah wakalah yang membataskan kuasa wakil
kepada perkara tertentu sahaja seperti menjual kereta, menyewa
rumah dan seumpamanya.

 Al-Wakalah al-ÊAmmah
Dalam wakalah jenis ini, pemberi tidak mengkhususkan tugas
tertentu kepada wakil tetapi memberinya kuasa secara umum.
Contohnya: „Saya melantik awak sebagai wakil saya dalam semua
perkara.‰ Wakalah jenis ini tidak disepakati oleh semua fuqahaÊ
tentang kesahihannya.

 Al-Wakalah al-Muqayyadah
Dalam wakalah ini, pemberi wakil menentukan syarat-syarat
tertentu seperti katanya: „Saya melantik awak untuk menjual
buku ini dengan harga RM50 tunai.‰ Dalam contoh ini, pemberi
wakil menentukan harga buku dan cara dijual iaitu tunai.

 Al-Wakalah al-Mutlaqah
Wakalah ini bebas daripada sebarang syarat seperti A
mewakilkan B menjual rumahnya tetapi tidak ditentukan
berapakah harganya. Dalam situasi ini, wakil hendaklah menjual
rumah tersebut dengan harga yang tidak membawa kerugian
kepada pemiliknya.

(b) Al-Fadalah
Al-Fadalah ialah suatu tindakan yang dilakukan seseorang terhadap harta
orang lain tanpa terlebih dahulu mendapat kuasa dan izin daripada
pemiliknya (Zaydan, 1969, Faizah 1995).

Menurut pandangan Hanafi dan Maliki, sebarang akad yang dilakukan


oleh seseorang tanpa izin pemilik harta adalah bergantung kepada
keputusan akhir pemilik harta berkenaan. Jika selepas akad dilakukan dan
pemilik harta bersetuju dengannya, maka akad itu berkuatkuasa. Jika
sebaliknya, akad tersebut dikira batal.

Manakala menurut pandangan SyafiÊi dan Hanbali, akad tersebut dikira


batal walaupun pemilik harta memberi izin selepas akad dilakukan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II  113

AKTIVITI 6.2

Cuba anda fikir dan senaraikan apakah pekerjaan pada hari ini yang
menggunakan konsep wakalah.

 Kehendak dalam urusan akad terbahagi kepada dua iaitu kehendak dalaman
(niat) dan kehendak luaran (tindakan luaran yang menzahirkan kehendak
dalaman).
 Akad tidak sah jika dilakukan oleh orang yang tidak sedar dengan apa yang
diungkap, orang yang tidak memahami perkataan yang diguna dan orang
yang menuturkan sesuatu tanpa ada niat untuk berakad.
 Para fuqahaÊ berselisih pandangan sama ada sah atau tidak akad jika
dilakukan oleh orang yang melakukannya secara bergurau, orang yang
dipaksa atau orang yang melakukan akad tetapi mempunyai niat lain yang
bertentangan dengan Syarak.
 Akad dikira sah walaupun menggunakan perkataan yang mempunyai
maknanya yang tersendiri dari segi bahasa dengan syarak terdapat bukti
(qarinah) yang secara jelas menunjukkan maksud sebenar orang yang
menuturkannya seperti menggunakan lafaz hibah dalam akad jual beli.
 Suatu yang dijadikan subjek akad hendaklah menepati kehendak akad dan
hukum Syarak, wujud ketika akad dilakukan, diketahui oleh pihak yang
berakad dan boleh diserahkan.
 Al-ahliyyah atau kelayakan terbahagi kepada dua iaitu kelayakan untuk
menerima dan kelayakan untuk melaksana. Kedua-duanya pula boleh
dibahagikan kepada dua jenis: kelayakan sempurna dan kelayakan tidak
sempurna.
 Selagi seseorang itu hidup, selagi itulah dia mempunyai kelayakan untuk
menerima.
 Kelayakan untuk menerima akan diperolehi jika seseorang itu berakal dan
mumayyiz.
 Halangan kelayakan semula jadi ialah gila, terencat akal, tidur atau pitam,
sakit yang membawa mati.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


114  TOPIK 6 AKAD DAN PEMBENTUKANNYA II

 Halangan kelayakan yang disebabkan oleh manusia sendiri ialah bodoh


(tidak bijak mengurus harta) dan mabuk.
 Harta seseorang boleh diurus oleh orang lain jika dia diberi kuasa untuk
berbuat begitu sama ada kuasa itu diberi oleh Syarak atau oleh manusia
sendiri.
SEMAK KENDIRI 1.5
1.2

Al-fadalah Kuasa tidak terhad


Kehendak dalaman Wakalah
Kehendak luaran Wakalah ammah
Kelayakan untuk menerima Wakalah khassah
Kelayakan untuk melaksana Wakalah muqayyadah
Kuasa terhad Wakalah mutlaqah

Abdul Halim Muhammad (2001). Undang-undang muamalat & aplikasinya


kepada produk-produk perbankan Islam. Kajang: Aras Mega (M) Sdn Bhd.
Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-muÊamalat


al-maliyyah. Amman: Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syariÊah al-islamiyyah.
Baghdad: MatbaÊah al-ÊAni.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Perkara-
perkara yang
7 Mencacatkan
Akad
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mendefinisikan al-ghalat, al-ghabn, al-taghrir dan al-ikrah;
2. Menjelaskan jenis-jenis al-ghalat; al-ghabn, al-taghrir dan al-ikrah ;
dan
3. Menghuraikan kesan al-ghalat; al-ghabn, al-taghrir dan al-ikrah
terhadap akad.

 PENGENALAN
Apa khabar para pelajar sekalian? Saya doakan semoga anda semua sentiasa
sihat dan bermotivasi untuk meneruskan pelajaran kita seterusnya. Dalam topik
ini, saya akan menjelaskan kepada anda perkara-perkara yang boleh
mencacatkan akad atau dalam bahasa Arab disebut sebagai `uyub al-`aqd. Kita
akan menyentuh empat perkara yang boleh memberi kesan terhadap akad iaitu
al-ghalat, al-ghabn, al-taghrir dan al-ikrah. Huraian terhadap keempat-empat
perkara di atas akan meliputi tiga aspek iaitu definisi, jenis-jenis dan kesannya
terhadap akad. Saya harap anda semua dapat memahami topik ini dengan baik.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


116  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

7.1 AL-GHALAT
Dalam menjalankan sesuatu akad, ada perkara- perkara yang boleh
menyebabkan kecacatan atau merosakan akad tersebut. Antara perkara yang
boleh mencacatkan akad adalah al-ghalat.

7.1.1 Definisi Al-Ghalat


Dalam bahasa Melayu, istilah al-ghalat bererti tersilap atau tersalah anggap.
Sebagai satu istilah fiqh, Syibir (2004) mendefinisikannya seperti berikut:

Sangkaan yang ada dalam fikiran bahawa sesuatu perkara itu adalah seperti
begini dan begini tetapi hakikatnya tidak seperti yang disangkakan.

Al-ghalat atau kesilapan yang menjadi fokus kita dalam perbincangan ini adalah
kesilapan dalam akad. Maksud kesilapan tersebut ialah selepas selesai akad,
pihak yang berakad menyedari bahawa subjek akad berbeza daripada apa yang
telah dipersetujui ă sama ada perbezaan itu dari segi fizikal atau sifatnya (Syibir
2004).

Contoh kesilapan dari segi fizikal ialah A membeli sebentuk cincin yang
disangkanya emas tetapi ternyata bahawa ia adalah cincin tembaga sahaja.
Contoh kesilapan pada sifat ialah A membeli kain yang disangkanya berwarna
hitam tetapi ternyata bahawa ia berwarna biru gelap.

AKTIVITI 7.1
Sila berbincang dengan rakan anda tentang peristiwa di mana apa
yang dibeli berbeza daripada apa yang dihendaki? Apakah tindakan
yang dilakukan? Pernahkah anda atau rakan anda terfikir bahawa
ada di antara kesilapan tersebut yang memberi kesan terhadap
kesahihan akad?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  117

7.1.2 Jenis-jenis Al-Ghalat


Al-ghalat terbahagi kepada dua jenis iaitu seperti di dalam Rajah 7.1

Rajah 7.1 : Jenis-jenis al-ghalat

(a) Kesilapan tersembunyi


Kesilapan tersembunyi ini boleh berlaku pada fizikal atau sifat subjek akad.
Kesilapan ini merupakan kesilapan yang tidak jelas. Ini kerana sangkaan
sebenar pihak yang berakad (biasanya pembeli) terhadap subjek akad
hanya tersimpan dalam fikirannya sahaja. Maksudnya di sini, pihak yang
berkenaan tidak menyatakan secara jelas apa yang menjadi sangkaannya
semasa melakukan akad.

Sebagai contoh, A ingin membeli sebentuk cincin yang sedang dipamerkan.


Pada anggapannya cincin itu diperbuat daripada emas. Semasa membuat
tawaran untuk membelinya, dia tidak pula terserlah sangkaannya itu.
Begitu juga semasa berakad. Setelah selesai akad, barulah A tersedar
bahawa sangkaannya salah dan cincin itu bukan cincin emas (Faizah,1995).

(b) Kesilapan nyata/zahir


Kesilapan jenis ini adalah kesilapan yang dinyatakan dalam akad.
Maksudnya, pihak yang berakad menyatakan apa yang menjadi
sangkaannya semasa berakad. Sebagai contoh, A berkata kepada B: „Saya

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


118  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

beli cincin emas ini dengan harga RM500.‰ B menerima tawaran berkenaan
dan menjual cincin tersebut kepada A. A hanya menyedari kesilapan
tersebut bahawa cincin yang dibeli ialah cincin tembaga dan bukannya
emas setelah selesai akad.

7.1.3 Kesan Al-Ghalat ke Atas Akad


Perbincangan tentang kesan al-ghalat akan mencakupi dua jenis al-ghalat yang
disebut sebelum ini. Dalam perbincangan ini, istilah kesilapan akan digunakan
bagi merujuk kepada al-ghalat. Seterusnya kita akan membincangkan kesan
kesilapan tersembunyi dan kesilapan nyata/zahir terhadap akad.

(a) Kesan kesilapan tersembunyi terhadap akad


Zaydan (1969) dan Faizah (1995) menyebut bahawa pada pandangan para
fuqahaÊ, kesilapan tersembunyi ini tidak memberi apa-apa kesan terhadap
akad. Maksudnya kesilapan sebegini tidak akan membatalkan akad yang
dilakukan. Ini kerana, apa yang penting dalam akad ialah wujudnya
kemahuan yang jelas daripada kedua belah pihak untuk berakad.
Kemahuan ini boleh diketahui melalui perkataan, perbuatan dan lain-lain
yang diakui Syarak sebagai cara yang diterima untuk berakad. Niat yang
hanya tersimpan dalam hati tanpa dizahirkan melalui kata-kata dan
sebagainya tidak boleh dijadikan asas penentuan kepada wujud atau tidak
kehendak seseorang untuk berakad.

(b) Kesan kesilapan nyata/zahir terhadap akad


Akad tidak sah jika kesilapan zahir berlaku pada zat atau fizikal benda
yang menjadi subjek akad. Sebagai contoh, A secara jelas menyatakan dia
ingin membeli sebentuk cincin yang disangkanya cincin emas, sedangkan
ia sebenarnya cincin tembaga. Dalam kes ini, akad tidak sah kerana apa
yang diakadkan ialah cincin emas, padahal pada hakikatnya ia adalah
cincin tembaga. Subjek akad dalam kes ini seolah-olah tidak ada. Berakad
ke atas sesuatu yang tidak ada akan membatalkan akad tersebut.

Walau bagaimanapun, jika kesilapan itu hanya berlaku pada sifat subjek
akad sahaja, maka akad tidak batal dengan sebab kesilapan itu. Sebagai
contoh, A membeli sehelai kain yang disangkanya berwarna hitam tetapi
pada hakikatnya ia berwarna biru gelap. Walaupun akad tidak terbatal
dengan sebab kesilapan ini tetapi pihak yang berkenaan mempunyai
pilihan untuk membatalkan akad tersebut jika dia mahu. Ini kerana pada
hakikatnya A memang ingin membeli kain dan sememangnya perkara
yang diakadkan adalah kain. Dengan lain perkataan, subjek akad ada ă
cuma sifatnya sahaja berbeza. Oleh itu, dalam kes ini, pembeli tersebut

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  119

boleh membuat pilihan sama ada ingin teruskan akad berkenaan atau
membatalkannya.
Satu yang perlu anda ingat ialah, pihak berkenaan hanya mempunyai
pilihan tersebut jika akad yang dilakukan itu adalah akad yang boleh
dibatalkan (fasakh) mengikut hukum Syarak seperti jual beli. Bagi
membantu anda mengingati apa yang telah saya jelaskan sebentar tadi, sila
rujuk Jadual 7.1.

Jadual 7.1: Kesan Kesilapan ke Atas Akad

Perkara yang Menjadi


Jenis Kesilapan Hukum
Kesilapan
Kesilapan zahir Zat/fizikal subjek akad Akad batal
Sifat subjek akad Akad tidak batal, cuma pihak
berkenaan diberi pilihan untuk
membatalkan akad
Kesilapan tersembunyi Zat atau sifat subjek akad Akad tidak batal

SEMAK KENDIRI 7.1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan al-ghalat?


2. Berikan contoh al-ghalat yang berlaku ke atas zat/fizikal subjek
akad dan yang berlaku ke atas sifatnya.
3. Jelaskan dua jenis al-ghalat berserta contoh.

7.2 AL-GHABN DAN AL-TAGHRIR


Selain daripada al-ghalat, kecacatan yang boleh mempengaruhi akad adalah al-
ghabn (kerugian) dan al-taghrir (penipuan). Kecacatan yang disebabkan oleh
punca-punca tersebut akan memberikan kesan dan impak kepada akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


120  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

7.2.1 Definisi Al-Ghabn dan Jenisnya


(a) Definisi al-ghabn

Apa yang diterima oleh salah seorang daripada pihak yang berakad tidak
sepadan dengan apa yang diterima oleh pihak yang lain sama ada ianya
lebih rendah daripada nilai sebenar atau lebih tinggi (al-Zuhayli,1997).

Dalam bahasa Melayu, al-ghabn bererti kerugian. Sebagai satu istilah fiqh,
ia diertikan seperti berikut:

Sebagai contoh, A menjual kepada B suatu barang yang bernilai RM250


dengan harga RM100. Dalam hal ini, A adalah orang yang rugi. Begitu juga
kalau B membeli barang tersebut dengan harga RM500. Dalam situasi ini
pula, B adalah orang yang rugi.

Saya ingin jelaskan kepada anda bahawa dalam membicarakan tentang isu
al-ghabn ini, apa yang menjadi fokus fuqahaÊ ialah ketidakseimbangan
antara apa yang diberi dengan apa yang diterima sehingga menyebabkan
satu pihak mengalami kerugian besar dan satu pihak lagi mengaut
keuntungan berganda. Dengan kata lain, isu al-ghabn ini berkait rapat
dengan akad yang ada balasan atau `uqud mu`awadat. Ini kerana hanya
dalam akad yang ada balasan sahaja kita boleh buat perbandingan antara
dua perkara yang ditukar, sama ada apa yang ditukar itu sepadan atau
tidak.

Berbalik kepada contoh yang saya berikan sebelum ini. Jelas kepada kita
bahawa apa yang diberi oleh salah satu pihak tidak sepadan dengan apa
yang diterima olehnya. Dalam contoh tersebut, A telah memberi satu
barang kepada B yang bernilai RM250 tetapi yang diterimanya ialah
RM100. Dalam hal ini, yang mengalami kerugian adalah penjual. Jika B
pula membayar barang tersebut dengan harga RM500, kita lihat B sebagai
pembeli adalah orang yang mengalami kerugian. Saya harap anda dapat
lihat perbezaan ketara antara harga jualan dengan nilai sebenar barang
tersebut. Perkara inilah yang dinamakan dalam istilah fiqh sebagai al-
ghabn. Ia boleh jadi satu kerugian besar atau mungkin hanya kerugian
kecil. Kita akan bincang tentang kedua-dua jenis kerugian tersebut selepas
ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  121

SEMAK KENDIRI 7.2

1. Apakah yang dimaksudkan dengan al-ghabn?


2. Berikan contoh bagaimana al-ghabn boleh berlaku.

(b) Jenis-jenis al-ghabn


Al-ghabn ada dua jenis iaitu al-ghabn al-yasir (kerugian yang sedikit) dan
al-ghabn al-fahisy (kerugian yang banyak) (al-Zuhayli, 1997, Syibir, 2004)
sebagaimana yang ditunjukkan dalam Rajah 7.2.

Kerugian hanya dianggap sedikit jika harga yang dijual itu termasuk dalam
lingkungan nilai yang diberi oleh jurunilai. Jika harga yang dikenakan
tidak termasuk dalam lingkungan nilai yang diberi oleh jurunilai, maka
kerugian tersebut dianggap sebagai kerugian yang banyak (al-
Zuhayli,1997, Syibir, 2004 ).

Sebagai contoh, A telah menjual suatu barang dengan harga RM20. Apabila
dirujuk kepada tiga orang jurunilai, yang pertama menyatakan nilainya
ialah RM19, yang kedua pula mengatakan nilainya RM19.50 dan yang
ketiga menjelaskan nilainya ialah RM20. Dalam hal ini, didapati kerugian
yang dialami pembeli hanya sedikit sahaja kerana harga jualan tersebut
termasuk dalam salah satu nilai yang diberi oleh jurunilai yang dirujuk.
Walau bagaimanapun, jika penjual tersebut menjual dengan harga RM30
misalnya, maka dalam keadaan ini kerugian yang dialami pembeli adalah
banyak. Ini kerana tiada seorang pun jurunilai yang dirujuk menyatakan
nilai barang berkenaan adalah RM30.

Rajah 7.2: Jenis-jenis al-ghabn

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


122  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

AKTIVITI 7.2

Sila berbincang dengan rakan anda tentang dua jenis kerugian yang telah
anda pelajari serta berikan contoh lain bagi menambah kefahaman anda.
Anda disaran membentuk jadual bagi memudahkan anda mengingati
dan memahami tentang dua jenis kerugian tersebut.

7.2.2 Definisi al-Taghrir dan Jenisnya


(a) Definisi Al-Taghrir
Al-taghrir adalah sinonim kepada al-tadlis (al-Zuhayli, 1997). Dalam
bahasa Melayu ia bermakna penipuan. Sebagai satu istilah, al-taghrir
bermaksud penipuan yang dilakukan bagi mempengaruhi pihak yang
ditipu untuk melakukan akad yang disangkanya memberi kebaikan
(maslahah) kepadanya, sedangkan pada hakikatnya tidak begitu (al-
Zuhayli,1997, Faizah 1995).

(b) Jenis-jenis Al-Taghrir


Menurut al-Zuhayli (1997), al-taghrir mempunyai banyak jenis. Antaranya
ialah:

(i) Al-taghrir al-qawli (penipuan melalui perkataan)


Sebagai contoh penjual berkata: „Jam ini dibuat daripada emas.
Sebelum ini orang hendak membelinya dengan harga RM1,000 tetapi
saya enggan menjualnya. Sebagai kawan, saya sedia menjual kepada
awak dengan harga RM850.‰ Kenyataan penjual yang mendakwa jam
tersebut dibuat daripada emas merupakan satu penipuan, jika pada
hakikatnya jam itu tidak diperbuat daripada emas. Dalam kes ini,
penjual menggunakan kata-katanya untuk menipu pembeli.

(ii) Al-taghrir al-fi`li (penipuan melalui perbuatan)


Contohnya mencelup pakaian lama dengan warna-warna tertentu
sehingga kelihatan baru. Contoh lain yang biasa disebut dalam kitab
fiqh ialah tidak memerah susu kambing untuk tempoh tertentu bagi
membuktikan kepada pembeli bahwa kambing yang hendak dijual
itu mempunyai banyak susu. Perbuatan ini bertujuan untuk
mempengaruhi pembeli supaya setuju untuk membeli kambing
berkenaan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  123

(iii) Al-taghrir bi kitman al-haqiqah (penipuan dengan menyembunyikan


hakikat sebenar subjek akad)
Sebagai contoh, A menjual keretanya tanpa memaklumkan kepada
pembeli bahawa kereta tersebut pernah mengalami kemalangan yang
teruk.

SEMAK KENDIRI 7.3

1. Apakah yang dimaksudkan dengan al-taghrir?


2. Jelaskan tentang tiga jenis al-taghrir.
3. Berikan contoh bagi setiap jenis al-taghrir tersebut.

7.2.3 Kesan al-Ghabn dan al-Taghrir ke Atas Akad


Para pelajar sekalian, dalam perbincangan tentang kesan al-ghabn dan al-taghrir
ke atas akad, saya akan pecahkan kepada tiga keadaan. Ini kerana kadang-
kadang berlaku kerugian semata-mata tanpa ada unsur penipuan. Dalam situasi
lain pula, wujud penipuan tetapi tidak berlaku kerugian. Situasi ketiga ialah
berlaku kedua-duanya iaitu kerugian dan penipuan. Para fuqahaÊ mempunyai
pelbagai pandangan tentang keadaan-keadaan ini.

(a) Kesan kerugian semata-mata ke atas akad


Jika sekiranya kerugian tersebut hanya kerugian yang sedikit sahaja, maka
ia tidak memberi apa-apa kesan ke atas akad. Oleh itu pihak yang berakad
tidak boleh menfasakhkan akad berkenaan atas alasan kerugian yang kecil
ini. Ini kerana kerugian yang sedikit adalah suatu yang amat sukar untuk
dielak. Malah, pada kebiasaannya, kebanyakan orang boleh bertolak ansur
tentang kerugian yang sedikit (Zaydan, 1969; al-Zuhayli, 1997; Faizah,
1995).

Sekiranya kerugian itu adalah kerugian yang banyak, para fuqahaÊ


mempunyai pandangan yang berbeza sebagaimana berikut:
(i) Sebahagian fuqahaÊ antaranya fuqahaÊ Hanbali berpendapat akad
tersebut sah tetapi pihak yang mengalami kerugian diberi pilihan
sama ada ingin meneruskan akad tersebut atau menfasakhkannya.
(ii) Sebahagian yang lain pula seperti Hanafi dan SyafiÊi mengatakan
akad tetap sah dan pihak yang mengalami kerugian tidak boleh
menfasakhkan akad tersebut. Alasan yang diberikan oleh mereka
ialah, kerugian yang dialami itu adalah berpunca daripada

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


124  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

kelemahan dan kesilapannya sendiri yang tidak terlebih dahulu


merujuk kepada mereka yang pakar dalam soal harga sesuatu benda.
Oleh itu, dia kena tanggung kerugian tersebut.

(b) Kesan penipuan semata-mata ke atas akad


Jika berlaku penipuan, pihak yang tertipu boleh menfasakhkan akad
berkenaan dengan syarat penipuan tersebut tidak disedarinya (Zaydan,
1969; Faizah, 1995; Syibir, 2004).

(c) Kesan kerugian yang berpunca daripada penipuan ke atas akad


Dalam keadaan ketiga ini, telah berlaku penipuan sehingga menyebabkan
satu pihak mengalami kerugian. Para fuqahaÊ mempunyai dua pandangan
iaitu seperti berikut (Zaydan,1969; Faizah,1995; al-Zuhayli, 1997):
(i) Sebahagian fuqahaÊ mengatakan bahawa pihak yang mengalami
kerugian boleh menfasakhkan akad ă tidak kira sama ada kerugian
tersebut sedikit atau banyak.
(ii) Sebahagian fuqahaÊ lain pula mengatakan pihak yang rugi boleh
menfasakhkan akad jika kerugian akibat penipuan tersebut banyak.
Namun sekiranya sedikit sahaja, dia tidak boleh menfasakhkan akad
tersebut.

Saya harap anda semua memahami penjelasan saya tentang kesan kerugian dan
penipuan terhadap akad. Sebenarnya kerugian dan penipuan tidak menjejaskan
kesahihan akad tetapi kesannya hanya dari segi boleh atau tidak pihak yang rugi
atau tertipu menfasakhkan akad. Sila rujuk Jadual 7.2 bagi membantu
menambah kefahaman anda dan memudahkan anda mengingati apa yang telah
dipelajari tentang kesan al-ghabn dan al-taghrir ke atas akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  125

Jadual 7.2: Ringkasan Kesan al-Ghabn dan al-Taghrir ke Atas Akad

Situasi yang Berlaku dalam Akad Kesan Terhadap Akad


Berlaku kerugian semata-mata  Kerugian sedikit = Pihak yang rugi tidak
tanpa ada unsur penipuan boleh fasakhkan akad
 Kerugian banyak = Terdapat dua pandangan:
ă Akad sah tetapi pihak yang rugi boleh
fasakhkan akad
ă Akad sah dan pihak yang rugi tidak
boleh fasakhkan akad
Berlaku penipuan semata-mata Pihak yang tertipu boleh fasakhkan akad
Berlaku kerugian yang berpunca  Ada dua pandangan:
daripada penipuan ă Boleh fasakhkan akad sama ada kerugian
sedikit atau banyak
ă Hanya boleh fasakh akad jika kerugian
adalah banyak

SEMAK KENDIRI 7.4

1. Apabila seseorang itu mengalami kerugian yang sedikit sahaja,


adakah dia boleh menfasakhkan akad? Berikan alasannya.
2. Jelaskan pandangan fuqahaÊ tentang kesan kerugian yang berpunca
daripada penipuan.

7.3 AL-IKRAH
7.3.1 Definisi Al-Ikrah
Al-Ikrah dalam bahasa Melayu bererti paksaan. FuqahaÊ mendefiniskannya
sebagai satu paksaan ke atas orang lain secara salah untuk melakukan suatu
perkara yang tidak disukainya dengan cara membuat ugutan yang mampu
dilakukan oleh orang yang memaksa (Zaydan, 1969).

Zaydan (1969) menyatakan bahwa suatu paksaan tidak dikatakan telah berlaku
melainkan jika memenuhi syarat-syarat berikut:

(a) Orang yang memaksa mampu melakukan ugutan yang dibuatnya. Jika
orang yang memaksa tidak berupaya melaksanakan ugutannya dan orang

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


126  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

yang dipaksa tahu hakikat tersebut, maka ugutan tersebut tidak bererti
apa-apa dan paksaan tidak wujud sama sekali.

(b) Orang yang dipaksa takut dan bimbang dengan ugutan berkenaan dan
yakin bahawa orang yang melakukan ugutan itu akan melaksanakan
ugutannya jika dia tidak melakukan apa yang dipaksa olehnya.

(c) Ugutan yang dibuat melibatkan ancaman terhadap nyawa orang yang
dipaksa, atau kecederaan terhadap salah satu anggotanya atau mungkin
dalam bentuk ditahan atau dipukul. FuqahaÊ SyafiÊi, Hanbali dan
sebahagian Hanafi mengganggap paksaan dikira ada jika ugutan tersebut
berbentuk merosakkan harta dengan syarat kerosakan tersebut adalah
banyak. Menurut fuqahaÊ Hanafi, jika ugutan itu melibatkan isteri orang
yang dipaksa atau mahramnya, paksaan juga dikira telah berlaku.
Manakala Hanbali pula menyatakan paksaan telah ada jika ugutan yang
dibuat melibatkan keselamatan anak orang yang dipaksa.

Al-Zuhayli (1997) menyatakan dua syarat lain selain syarat-syarat di atas iaitu:

(a) Perkara yang menjadi ugutan akan dilakukan segera iaitu semasa paksaan
dibuat dan bukannya pada masa akan datang. Oleh itu, jika A memaksa B
untuk menandatangani suatu perjanjian dan mengugut akan
membunuhnya minggu berikutnya, maka dalam keadaan ini paksaan
dikira tidak berlaku.

(b) Paksaan itu bukanlah paksaan secara sah atau bukan yang diakui agama
atau undang-undang. Oleh itu, jika mahkamah mengeluarkan perintah
supaya harta orang muflis dijual bagi menjelaskan segala hutangnya, maka
dalam situasi ini paksaan tersebut adalah paksaan yang sah di sisi agama
dan undang-undang.

7.3.2 Jenis-jenis Al-Ikrah


Al-ikrah atau paksaan terbahagi kepada dua (Zaydan, 1969; Faizah, 1995,
al-Zuhayli, 1997), iaitu:

(a) Paksaan sepenuhnya (al-ikrah al-muljiÊ)


Paksaan sepenuhnya merujuk kepada suatu keadaan di mana orang yang
dipaksa tidak ada pilihan melainkan melakukan perkara yang dipaksa ke
atasnya. Keadaan ini biasanya berlaku bila orang yang memaksa
mengancam atau mengugut untuk membunuh atau mencederakan orang
yang dipaksa atau melakukan sesuatu yang boleh memusnahkan kesemua
harta miliknya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  127

Menurut fuqahaÊ, paksaan jenis ini dikira boleh menghilangkan terus


kerelaan pihak yang dipaksa dan memusnahkan pilihannya (ikhtiyar).
Maksudnya, pihak yang dipaksa telah melakukan apa yang dipaksa tanpa
kerelaan dan kehendaknya atau pilihannya kerana dia berada dalam satu
situasi yang amat membahayakannya.

(b) Paksaan tidak sepenuhnya (al-ikrah ghayr al-muljiÊ)


Paksaan tidak sepenuhnya melibatkan ugutan yang tidak membahayakan
nyawa atau anggota badan orang yang dipaksa seperti mengugut untuk
memukulnya dengan pukulan yang tidak membahayakan, atau
mengurungnya. Antara contoh lain termasuklah mengugut untuk
menurunkan pangkatnya.

Para fuqahaÊ Hanafi menyatakan bahawa paksaan jenis ini walaupun


menghilangkan kerelaan pihak yang dipaksa tetapi dari segi pilihan untuk
membuat atau tidak masih lagi wujud. Ini kerana dalam keadaan ini, orang
yang dipaksa tidaklah berada dalam keadaan yang amat genting. Sebagai
contoh, jika dia diugut akan diturunkan pangkatnya, dia masih boleh
memilih sama ada hendak melakukan apa yang dipaksa atau diturunkan
pangkat. Bagi fuqahaÊ selain Hanafi, paksaan ini juga menghilang kerelaan
dan pilihan pihak yang dipaksa.

7.3.3 Kesan Al-Ikrah (paksaan) ke Atas Akad


Sila lakukan Aktiviti 7.3 sebelum anda meneruskan pembacaan.

AKTIVITI 7.3

Pada pandangan anda, adakah akad yang dilakukan oleh seseorang


yang dipaksa dianggap sah? Mengapa anda berpandangan sedemikian?
Cuba bincang pandangan anda dengan rakan anda.

Sudahkah anda bersedia dengan pandangan anda? Sila bandingkan pandangan


anda dengan apa yang akan saya jelaskan nanti.

Para pelajar sekalian, sebenarnya para fuqahaÊ mempunyai pandangan yang


berbeza tentang sah atau tidak seandainya akad dilakukan secara paksaan.
Pandangan mereka terbahagi kepada dua (Zaydan, 1969; Faizah, 1995)
sebagaimana berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


128  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

Pandangan pertama
Mengikut pandangan ini, akad yang dilakukan secara paksaan adalah tidak sah,
tidak kira sama ada akad tersebut merupakan akad yang boleh difasakh seperti
jual beli atau yang tidak boleh difasakh seperti akad nikah.

Pandangan ini dikemukakan oleh fuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali. Alasan
kepada pandangan mereka ialah:

(a) Firman Allah:

Ç⎯≈yϑƒM}$$Î/ B⎦È⌡ϑ
y ôÜãΒ …çμç6ù=s%uρ oνÌò2é& ô⎯tΒ ÿωÎ)

Maksudnya: „...kecuali orang yang dipaksa (melakukan kufur) sedang


hatinya tenang tenteram dengan iman...‰
(Surah al-Nahl, 16:106)

Ayat di atas jelas menunjukkan bahawa Allah s.w.t tidak menganggap


orang yang dipaksa mengucapkan perkataan kufur menjadi kafir. Jika
orang yang dipaksa mengucap perkataan kufur tidak dianggap kafir,
maka begitu juga orang yang dipaksa melakukan akad. Jika hukum-
hukum berkaitan akidah yang dianggap lebih besar dan berat itu tidak
terkesan kerana paksaan, apatah lagi hukum berhubung muamalat yang
dianggap lebih ringan. Oleh itu kewujudan paksaan akan menyebabkan
apa yang diungkap oleh orang yang dipaksa tidak diambil kira.

(b) Sabda Rasulullah s.a.w yang berbunyi:

‫إن اﷲ وﺿﻊ ﻋﻦ أﻣﺘﻲ اﻟﺨﻄﺄ واﻟﻨﺴﻴﺎن وﻣﺎ اﺳﺘﻜﺮهﻮا ﻋﻠﻴﻪ‬


Maksudnya: „Sesungguhnya Allah s.w.t mengangkat daripada umatku
apa-apa yang tersalah, atau terlupa atau dipaksa.‰

(c) Akad tidak sah jika tidak disertai niat untuk melakukannya. Oleh sebab
itulah, tindakan orang gila atau kanak-kanak tidak diambil kira kerana
golongan ini tidak mempunyai niat yang boleh diiktiraf. Begitu juga
dengan orang yang dipaksa, dia tidak mempunyai niat untuk melakukan
apa yang dipaksa ke atasnya. Apa yang dilakukannya dalam situasi
tersebut semata-mata untuk menyelamatkan dirinya daripada ancaman
dan ugutan yang ditujukan kepadanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  129

Pandangan Kedua
Pandangan ini membezakan antara paksaan yang berlaku dalam akad yang
boleh difasakh dan akad yang tidak boleh difasakh. Menurut pandangan ini, jika
seseorang itu dipaksa untuk melakukan akad yang boleh difasakh, maka akad
tersebut dianggap fasid sahaja dan bukannya batal. Maksudnya di sini, jika
keadaan paksaan sudah tidak wujud, dan pihak yang berakad secara paksa
sebelumnya menyatakan persetujuannya untuk meneruskan akad yang
dibuatnya sebelum ini, maka akad tersebut dikira sah. Ini bermakna ia tidak
perlu melakukan akad kali kedua bagi meneruskan akad yang dilakukan
sebelum ini. Dia hanya perlu menyatakan persetujuannya sahaja apabila paksaan
sudah tiada.

Jika seseorang itu dipaksa melakukan akad yang tidak boleh difasakh seperti
akad nikah dan talak, maka akad tersebut tetap sah. Ini kerana akad-akad ini jika
dilakukan dengan bersungguh-sungguh atau secara main-main sekalipun, ia
tetap sah. Para fuqahaÊ berhujah dengan hadis Rasulullah s.a.w:

‫آﻞ ﻃﻼق ﺟﺎﺋﺰ إﻻ ﻃﻼق اﻟﺼﺒﻲ واﻟﻤﺠﻨﻮن‬


Maksudnya: „Setiap talak adalah terpakai kecuali talak yang dilakukan oleh
kanak-kanak atau orang gila.‰

SEMAK KENDIRI 7.5


1. Apakah syarat yang perlu ada bagi membuktikan bahawa
seseorang itu telah dipaksa melakukan sesuatu perkara yang tidak
disukainya?
2. Berikan huraian tentang dua jenis paksaan yang telah anda pelajari.
3. Bincangkan pandangan fuqahaÊ tentang kesan paksaan ke atas
akad.

 Antara perkara yang boleh mencacatkan akad ialah al-ghalat (kesilapan), al-
ghabn (kerugian), al-taghrir (penipuan) dan al-ikrah (paksaan).
 Al-ghalat ialah kesilapan tanggapan terhadap subjek akad sama ada
kesilapan itu terhadap fizikal subjek akad atau terhadap sifatnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


130  TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD

 Kesilapan boleh berlaku dalam dua bentuk iaitu secara tersembunyi dan
secara nyata.
 Kesilapan tersembunyi adalah kesilapan yang hanya tersimpan di hati pihak
berkenaan. Kesilapan nyata pula ialah kesilapan yang dinyatakan semasa
akad dilakukan.
 Akad yang dilakukan tetap sah jika kesilapan itu hanya berbentuk kesilapan
tersembunyi.
 Akad terbatal jika berlaku kesilapan secara nyata dan ia berlaku ke atas
fizikal subjek akad. Ini kerana apabila berlaku kesilapan pada fizikal akad,
maka akad itu dilakukan tanpa subjek akad sebenarnya.
 Akad tetap sah walaupun kesilapan adalah secara nyata sekiranya kesilapan
itu hanya berkaitan dengan sifat subjek akad semata-mata.
 Al-ghabn atau kerugian dianggap berlaku apabila tidak ada apa yang
diterima daripada orang lain atau barang tidak sepadan dengan apa yang
diberi kepadanya.
 Kerugian terbahagi kepada dua iaitu kerugian yang sedikit dan kerugian
yang banyak.
 Suatu kerugian dikira banyak apabila harga jualannya tidak termasuk dalam
nilai yang diberi oleh para jurunilai yang dirujuk.
 Orang yang hanya mengalami kerugian yang sedikit tidak boleh
menfasakhkan akad. Akan tetapi jika kerugian tersebut berpunca daripada
penipuan, sebahagian fuqahaÊ mengatakan pihak yang mengalami kerugian
boleh menfasakhkan akad dan sebahagian yang lain menyatakan sebaliknya.
 Jika kerugian yang dialami adalah banyak dan ia berpunca daripada
penipuan, fuqahaÊ sepakat mengatakan pihak yang rugi boleh menfasakhkan
akad.
 Penipuan yang berlaku dalam akad membolehkan orang yang ditipu
menfasakhkan akad dengan syarat pihak yang tertipu tidak menyedari
penipuan tersebut semasa berakad.
 Sebahagian fuqahaÊ mengatakan paksaan akan menyebabkan akad terbatal
tidak kira sama ada akad berkenaan termasuk dalam kategori akad yang
boleh difasakh ataupun tidak.
 Sebahagian fuqahaÊ mengatakan akad tetap sah walaupun ada unsur
paksaan jika sekiranya akad tersebut adalah akad yang tidak boleh difasakh.
Jika paksaan berlaku dalam akad yang boleh difasakh, akad tersebut hanya
dikira fasid sahaja iaitu akad tersebut akan bertukar menjadi sah jika
persetujuan diberi setelah paksaan berakhir.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 7 PERKARA-PERKARA YANG MENCACATKAN AKAD  131

SEMAK KENDIRI 1.5


1.2

Al-ghabn (kerugian) Kesilapan nyata/zahir


Al-ghalat (kesilapan) Kerugian sedikit
Al-ikrah (paksaan) Kerugian banyak
Al-taghrir (penipuan) Paksaan sempurna
Kesilapan terhadap fizikal subjek akad Paksaan tidak sempurna
Kesilapan terhadap sifat subjek akad Penipuan berbentuk perbuatan
Kesilapan tersembunyi Penipuan berbentuk perkataan

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.

Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-mu`amalat


al-maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syari`ah al-islamiyyah.
Baghdad: Matba`ah al-`Ani.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Khiyar
8
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mendefinisikan khiyar syarat, khiyar taÊyin, khiyar ruÊyah dan khiyar
Âayb;
2. Menjelaskan sebab-sebab mendapat khiyar syarat;
3. Menyatakan jenis akad yang boleh dibuat khiyar syarat;
4. Menghuraikan syarat-syarat khiyar taÊyin, khiyar ruÊyah dan khiyar
Âayb; dan
5. Membincangkan perkara-perkara yang boleh menamatkan khiyar
taÊyin, khiyar ruÊyah dan khiyar Âayb.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, dalam Topik 8 ini kita akan membicarakan tentang Khiyar
atau dalam bahasa Melayunya ialah pilihan. Untuk pengetahuan anda, dalam
sistem muamalat Islam, pihak yang berakad diberi pilihan sama ada untuk
meneruskan akad atau menfasakhkannya iaitu membatalkannya jika berlaku
perkara-perkara yang membolehkannya berbuat demikian. Dalam
membicarakan topik Khiyar ini, kita akan memperkatakan tentang empat jenis
Khiyar iaitu Khiyar syarat, Khiyar taÊyin, Khiyar ruÊyah dan Khiyar Âayb.
Huraian terperinci tentang setiap Khiyar ini akan dibuat terutama yang
melibatkan tentang syarat-syarat dan perkara-perkara yang menamatkan atau
mengugurkan hak Khiyar ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  133

8.1 KHIYAR SYARAT


Dalam subtopik ini, saya akan membincangkan mengenai definisi Khiyar syarat,
sebab-sebab mendapatkan Khiyar syarat dan jenis serta perkara-perkara yang
boleh menamatkan Khiyar syarat.

8.1.1 Definisi Khiyar Syarat


Zaydan (1969) memetik definisi yang diberikan oleh Syalabi iaitu seperti berikut:

Hak untuk membuat pilihan sama ada menfasakhkan akad atau


meneruskannya, yang diberi kepada salah satu pihak yang berakad atau
kedua-duanya sekali atau pihak lain untuk tempoh tertentu apabila khiyar
tersebut dinyatakan atau disyaratkan dalam akad.

Daripada pengertian di atas, dapat kita fahami bahawa Khiyar syarat ini secara
khususnya merujuk kepada pilihan untuk meneruskan akad yang telah dibuat
atau menfasakhkannya. Hak ini mungkin hanya diberi kepada salah seorang
daripada pihak yang berakad atau mungkin kedua-duanya sekali. Malah, hak ini
mungkin diberi kepada orang lain seperti wakil yang dilantik oleh pihak yang
berakad (Syibir, 2004).

Hak ini juga mempunyai tempohnya. Kebanyakan para fuqahaÊ termasuk


fuqahaÊ SyafiÊi menetapkan tempohnya tidak melebihi tiga hari. Ini bermakna,
jika pihak yang memiliki hak ini tidak menggunakan hak tersebut dalam tempoh
yang ditetapkan, maka akad yang telah dibuat itu akan terus berkuatkuasa.
Lantas kedua-dua pihak wajib melaksanakan segala tuntutan yang berkaitan
dengan akad berkenaan seperti menyerahkan barang jualan atau membuat
bayaran jika akad tersebut adalah akad jual beli.

AKTIVITI 8.1
Sila berkongsi pengalaman dengan rakan anda tentang perkara-perkara
berikut:
(a) Anda atau rakan anda diberi pilihan untuk meneruskan akad atau
sebaliknya dalam tempoh tertentu.
(b) Anda atau rakan anda memberi pilihan kepada pihak lain yang
berakad dengan anda atau rakan anda sama ada untuk
meneruskan akad atau sebaliknya untuk tempoh tertentu.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


134  TOPIK 8 KHIYAR

8.1.2 Sebab Mendapat Khiyar Syarat


Khiyar syarat ini akan diperolehi apabila ia dinyatakan atau disyaratkan secara
jelas menerusi akad (Zaydan,1969, Syibir, 2004). Ini bermakna seseorang yang
berakad akan mendapat hak untuk membuat pilihan tersebut disebabkan
wujudnya syarat Khiyar dalam akad yang dibuat. Sebagai contoh, penjual
berkata kepada pembeli: „Saya jual kereta ini kepada awak dengan harga RM100
ribu dengan syarat saya diberi pilihan (Khiyar) selama tiga hari,‰ atau pembeli
berkata kepada penjual: „Saya beli kereta awak ini dengan harga RM100 ribu
dengan syarat saya diberi pilihan selama tiga hari.‰

Para fuqahaÊ sepakat mengatakan bahawa Khiyar syarat ini diharuskan. Ia


berdasarkan hadis Rasulullah s.a.w yang berbunyi:

‫ ﻻ ﺧﻼﺑﺔ وﻟﻲ اﻟﺨﻴﺎر ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم‬:‫إذا ﺑﺎﻳﻌﺖ ﻓﻘﻞ‬


Maksudnya: „Jika kamu berjual beli, katakan: Jangan menipu dan berilah
kepadaku hak untuk memilih selama tiga hari.‰

8.1.3 Jenis Akad yang Boleh Khiyar Syarat


Untuk pengetahuan anda, bukan semua akad boleh diletakkan Khiyar syarat. Ini
kerana hanya akad lazim dan yang boleh difasakh sahaja yang boleh menerima
Khiyar syarat ini (Zaydan,1969, al-Zuhayli, 1997, Syibir, 2004). Saya ingin
jelaskan di sini bahawa akad lazim ialah akad yang hanya boleh difasakh dengan
persetujuan kedua belah pihak yang berakad. Antara contoh akad lazim yang
boleh difasakh ialah akad jual beli, sewaan, dan musyarakah. (Mudarabah
dikatakan akad ghair lazim kerana pihak satu lagi boleh menarik diri bila-bila
masa tanpa memerlukan persetujuan pihak yang satu lagi seperti yang berlaku
dalam jual beli saham)

Apabila akad lazim yang boleh difasakh ini mengandungi Khiyar syarat, ia akan
membolehkan pihak yang memiliki hak Khiyar untuk menfasakhkan akad pada
bila-bila masa dalam tempoh yang ditetapkan. Jika anda teliti maksud asal akad
lazim, anda tentu dapat faham bahawa salah satu pihak yang berakad tidak
boleh menfasakhkan akad tanpa terlebih dahulu mendapat persetujuan daripada
pihak yang lain. Walau bagaimanapun, apabila akad jenis ini mengandungi
Khiyar syarat, maka pihak yang memiliki Khiyar ini boleh menfasakhkan akad
dan dia tidak perlu terlebih dahulu mendapat persetujuan pihak satu lagi.
Dengan lain perkataan, Khiyar syarat ini menjadikan akad berkenaan tidak lazim
atau tidak mengikat pihak yang mendapat hak Khiyar berkenaan. Justeru, pihak

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  135

berkenaan bebas untuk membuat keputusan, sama ada hendak menfasakhkan


akad atau sebaliknya dalam tempoh yang ditetapkan.

Namun, Khiyar syarat ini tidak boleh dilakukan atau diletakkan dalam akad
yang tidak lazim seperti akad wakalah (perwakilan), pinjaman (iÊarah), hibah
(pemberian) dan lain-lain. Ini kerana akad yang tidak lazim sememangnya akad
yang memberi hak kepada pihak yang berakad untuk menfasakhkan akad pada
bila-bila masa tanpa perlu mendapat persetujuan pihak yang lain. Oleh itu, akad
jenis ini tidak memerlukan Khiyar syarat kerana sudah menjadi sifat asal akad
tersebut boleh difasakh pada bila-bila masa oleh salah seorang pihak yang
berakad.

Khiyar syarat ini juga tidak boleh diletakkan dalam akad lazim yang sama sekali
tidak boleh difasakh seperti akad nikah dan khuluÊ (tebus talak). Anda tentu
merasa keliru apabila dikatakan akad nikah tidak boleh difasakh. Saya ingin
jelaskan kepada anda bahawa apabila kita memperkatakan suatu akad itu boleh
difasakh, ini bermakna akad tersebut adalah akad yang boleh dibatalkan oleh
salah seorang pihak yang berakad. Dari segi hukum, akad yang batal tidak
melahirkan apa-apa implikasi atau kesan. Dalam konteks akad nikah
sememangnya ia tidak boleh difasakh walaupun dengan persetujuan kedua-dua
belah pihak. Pembubaran perkahwinan hanya boleh dibuat dengan lafaz talak
oleh suami atau fasakh oleh pihak hakim/qadi. Walau bagaimanapun,
perceraian yang berlaku tidak mengecualikan suami dari menunaikan hak yang
sabit untuk isteri hasil daripada perkahwinan tersebut seperti mahar dan nafkah
jika ia masih belum dijelaskan dalam tempoh perkahwinan (Zaydan, 1969). Ini
berbeza dengan akad jual beli. Apabila difasakh, akad jual beli akan terbatal dan
tiada apa-apa implikasi akan lahir daripadanya. Oleh itu penjual tidak
bertanggungjawab untuk menyerahkan barang yang dijual dan pembeli juga
tidak bertanggungjawab untuk membuat bayaran. Semoga anda jelas dengan
apa yang telah diterangkan berhubung akad lazim yang boleh difasakh dan akad
lazim yang tidak boleh difasakh.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


136  TOPIK 8 KHIYAR

Sila rujuk Jadual 8.1 bagi memudahkan anda mengingati jenis akad yang boleh
menerima Khiyar syarat.
 
Jadual 8.1: Jenis Akad yang Boleh dan Tidak Boleh Menerima Khiyar Syarat 
Jenis Akad Contoh Boleh atau Tidak Khiyar Syarat
Akad lazim yang boleh
Jual beli, sewa Boleh
difasakh
Akad lazim yang tidak
Nikah, tebus talak Tidak boleh
boleh difasakh
Akad tidak lazim Hibah, wakalah Tidak boleh

8.1.4 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar


Syarat
Menurut Zaydan (1969) dan Faizah (1995), Khiyar syarat akan berakhir atau
tamat apabila berlaku salah satu daripada perkara berikut:
(a) Pihak yang diberi pilihan telah membuat keputusan sama ada untuk
meneruskan akad atau menfasakhkannya dalam tempoh yang ditetapkan;
(b) Tempoh Khiyar telah tamat;
(c) Berlaku kerosakan pada barang yang berkenaan semasa ia berada di tangan
orang yang mempunyai hak Khiyar tersebut; atau
(d) Orang yang diberi hak Khiyar telah meninggal dunia. Ini adalah
pandangan fuqahaÊ Hanafi dan Hanbali. Walau bagaimanapun, menurut
fuqahaÊ SyafiÊi dan Hanbali pula, hak ini tidak berakhir dan boleh diwarisi
oleh warisnya selagi mana tempoh membuat pilihan masih ada.

Sebelum kita membincangkan jenis Khiyar seterusnya, sila uji kefahaman anda
dengan membuat Semak Kendiri 8.1.

SEMAK KENDIRI 8.1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar syarat?


2. Jelaskan perbezaan antara akad lazim dengan akad yang tidak
lazim.
3. Sebutkan akad yang boleh dan tidak boleh disyaratkan khiyar.
 

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  137

8.2 KHIYAR TA’YIN


Selain Khiyar syarat, Khiyar taÊyin juga merupakan salah satu jenis Khiyar yang
boleh digunakan dalam meneruskan atau membatalkan akad. Khiyar taÊyin ini
melibatkan pemberian hak kepada salah seorang pihak yang berakad.

8.2.1 Definisi Khiyar Ta’yin

Hak yang diberi kepada salah satu pihak yang berakad untuk memilih dan
menentukan salah satu daripada tiga barang yang berbeza harga dan
spesifikasinya sebagaimana yang dinyatakan dalam akad. (Zaydan, 1969, al-
Zuhayli,1997).

Sebagai contoh, A menawarkan kepada B untuk menjual salah satu daripada dua
helai baju. Setiap baju dinyatakan harganya. Dalam hal ini, B boleh memilih dan
menentukan baju mana yang hendak dibeli. Apabila penentuan telah dibuat,
maka baju yang dipilih itulah yang menjadi subjek kepada akad berkenaan.

Khiyar ini hanya boleh dibuat dalam akad yang ada balasan (imbalan/tukar
ganti) seperti akad jual beli, sewaan dan seumpamanya. Menurut pandangan
yang paling jelas dalam mazhab Hanafi, hak ini hanya diberi kepada pembeli
sahaja (Zaydan, 1969, al-Zuhayli, 1997).

Khiyar taÊyin ini hanya diharuskan oleh fuqahaÊ mazhab Hanafi sahaja.
Manakala fuqahaÊ lain termasuk Syafii, Khiyar ini tidak diharuskan kerana
terdapat subjek akad tidak diketahui. Al-Zuhayli (1997) menjelaskan bahawa
Khiyar ini diharuskan oleh mazhab Hanafi kerana ia satu keperluan. Keperluan
ini dapat dilihat jika pihak yang berkenaan tidak mempunyai kepakaran dalam
memilih yang terbaik antara dua atau tiga benda yang ditawarkan. Oleh itu, ia
memerlukan masa untuk memberinya peluang untuk bertanya kepada mereka
yang pakar. Menurut al-Zuhayli lagi, walaupun sebelum penentuan dibuat
subjek akad tidak diketahui tetapi unsur jahalah (tidak diketahui) itu tidak
membawa kepada pertelingkahan kerana harga bagi setiap barang yang
ditawarkan kepada pembeli telah ditentukan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


138  TOPIK 8 KHIYAR

8.2.2 Syarat-syarat Khiyar Ta’yin


Syarat-syarat Khiyar taÊyin adalah seperti berikut (Faizah 1995; al-Zuhayli, 1997):

(a) Barang yang hendak dipilih hendaklah tidak lebih daripada tiga. Ini kerana
pada kebiasaannya setiap barang hanya tergolong dalam tiga kategori iaitu
barang yang elok, sederhana atau tidak elok. Oleh itu tiga barang sahaja
sudah memadai untuk menentukan antara tiga kategori barang berkenaan.

(b) Benda yang hendak dipilih itu tidak sama antara satu sama lain dari segi
nilai dan spesifikasi. Harga bagi setiap barang berkenaan juga hendaklah
ditentukan. Ini kerana jika ia mempunyai persamaan antara satu sama lain,
maka tidak ada makna untuk membuat penentuan. Harga setiap barang
perlu ditentukan demi mengelak daripada unsur jahalah yang boleh
mencetuskan pertikaian antara pihak yang berakad. Jika ada unsur jahalah,
akad tidak sah.

(c) Tempoh untuk membuat pilihan hendaklah ditentukan. Bagi Abu Hanifah,
tempoh berkenaan hendaklah tidak melebihi tiga hari. Walau
bagaimanapun bagi Abu Musa dan Muhammad (kedua-duanya anak
murid Abu Hanifah), tiada had tempoh maksimum. Yang penting,
tempohnya disebut secara jelas walaupun ia melebihi tiga hari.

Untuk pengetahuan anda, jika Khiyar taÊyin ini tidak disertai dengan
Khiyar syarat, pihak yang berakad terikat untuk meneruskan akad
berkenaan (al-Zuhayli, 1997). Ini bermakna, pihak yang berkontrak tidak
diberi pilihan sama ada untuk meneruskan akad atau sebaliknya. Namun
demikian, jika Khiyar taÊyin ini disertai juga dengan Khiyar syarat, maka
pihak yang mendapat kedua-dua Khiyar berkenaan boleh membuat dua
pilihan:
(i) Memilih dan menentukan mana satu barang yang dia bersetuju untuk
membelinya; dan
(ii) Memilih untuk meneruskan akad atau menfasakhkannya.

Sebagaimana yang telah anda pelajari, kedua-dua pilihan tersebut hendaklah


dilakukan dalam tempoh yang telah ditetapkan pada masa akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  139

8.2.3 Perkara-perkara yang menamatkan Khiyar


Ta’yin
Khiyar taÊyin akan berakhir apabila berlaku salah satu daripada perkara berikut
(Faizah, 1995, al-Zuhayli, 1997):

(a) Pihak yang berkenaan telah membuat keputusan barang mana satukah
yang menjadi pilihannya tidak kira sama ada keputusan itu dibuat secara
langsung atau tidak langsung. Contoh pernyataan secara langsung ialah
pembeli menyebut secara jelas barangan yang dipilihnya. Manakala
pernyataan secara tidak langsung ialah seperti pembeli melakukan sesuatu
pada salah satu barang berkenaan sehingga dapat difahami bahawa dia
telah memilih barang tersebut untuk dibeli.

(b) Berlaku kerosakan pada salah satu barang yang ditawar oleh penjual atau
berlaku sesuatu perkara yang menghalang barang tersebut daripada
dipulangkan kepada penjual. Kedua-dua perkara ini apabila berlaku di
tangan pihak yang mempunyai hak memilih tersebut mengakibatkan
berakhirnya Khiyar taÊyin tersebut.

SEMAK KENDIRI 8.2

1. Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar taÊyin?


2. Pada pandangan anda, mengapakah khiyar taÊyin ini perlu diberi
kepada pembeli?
3. Jelaskan syarat-syarat khiyar taÊyin.

8.3 KHIYAR RU’YAH


8.3.1 Definisi Khiyar Ru’yah

Hak yang diberi kepada pembeli untuk memilih sama ada hendak
meneruskan akad atau menfasakhkannya setelah melihat subjek akad,
sekiranya barang tersebut belum dilihat semasa akad dilakukan atau
sebelumnya, dalam tempoh yang pada kebiasaannya barang tersebut
tidak mengalami perubahan (al-Zuhayli,1997).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


140  TOPIK 8 KHIYAR

Menerusi definisi di atas, dapat difahami bahawa pembeli berhak untuk


membuat pilihan sama ada untuk meneruskan akad atau menfasakhkannya
apabila berlaku salah satu daripada dua perkara berikut:
(a) Subjek akad tersebut belum dilihat semasa akad dilakukan atau
(b) Subjek akad belum dilihat sebelum akad dilakukan.

Dalam situasi kedua, jarak masa di antara melihat dan membuat akad hendaklah
pendek di mana dalam tempoh tersebut pada kebiasaannya tidak akan berlaku
perubahan pada barang berkenaan. Ini kerana jika dia telah melihat barang
tersebut dalam tempoh berkenaan, maka dia tidak lagi mempunyai hak Khiyar
berkenaan.

Hak Khiyar ini akan diperoleh tidak kira sama ada gambaran atau spesifikasi
barang berkenaan telah diberi oleh penjual ataupun sebaliknya (Syibir, 2004).

Untuk pengetahuan anda, Khiyar ruÊyah ini diharuskan oleh sebahagian besar
para fuqahaÊ termasuk fuqahaÊ Hanafi dan Maliki. Ia juga merupakan qawl
qadim (pandangan lama) dalam mazhab SyafiÊi dan salah satu daripada
pandangan fuqahaÊ Hanbali. Antara hujah mereka ialah berdasarkan hadis
Rasulullah s.a.w :

‫ إن ﺷﺎء أﺧﺬﻩ وإن ﺷﺎء ﺗﺮآﻪ‬،‫ ﻓﻠﻪ اﻟﺨﻴﺎر إذا رﺁﻩ‬،‫ﻣﻦ اﺷﺘﺮى ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﺮﻩ‬
Maksudnya: „Sesiapa yang membeli tanpa melihatnya terlebih dahulu,
baginya Khiyar apabila melihatnya, sekiranya ia mahu dia boleh teruskan
dan jika tidak, ia boleh meninggalkannya (membatalkan akad).‰

Khiyar ruÊyah ini tidak diharuskan oleh SyafiÊi iaitu mengikut qawl jadid
(pandangan baru) dan ia juga salah satu daripada pandangan fuqahaÊ Hanbali.
Ini kerana mereka berpandangan tidak harus berakad ke atas sesuatu yang tidak
ada semasa akad dilakukan. Ini sebagaimana yang dinyatakan dalam hadis
Rasulullah s.a.w :

‫أﻧﻪ ﻧﻬﻰ ﻋﻦ ﺑﻴﻊ ﻣﺎ ﻟﻴﺲ ﻋﻨﺪ اﻹﻧﺴﺎن‬


Maksudnya: „Bahawa Nabi s.a.w melarang jual beli sesuatu yang tidak
ada pada seseorang.‰

Syibir (2004) menyatakan bahawa pandangan pertama yang mengharuskan


Khiyar ruÊyah adalah lebih tepat. Ini kerana larangan menjual barang yang tidak
ada hanya merujuk kepada apa yang tidak mampu diserah kepada pembeli
apabila tiba masanya iaitu yang mengandungi unsur gharar (ketidakpastian).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  141

Sebarang jual beli barang yang belum ada semasa akad dilakukan tetapi ia boleh
diserah pada masa yang ditetapkan, adalah tidak termasuk dalam kategori
gharar yang dilarang. Ini kerana keupayaan untuk membuat serahan dapat
menghalang daripada berlakunya pertelingkahan antara pihak yang berkontrak.

8.3.2 Syarat-syarat Khiyar Ru’yah


Syarat-syarat Khiyar ruÊyah adalah seperti berikut (Faizah, 1995; Zaydan, 1969;
Syibir, 2004):

(a) Barang yang menjadi subjek akad belum dilihat atau dikenal pasti oleh
pihak yang berakad semasa akad dilakukan atau sebelumnya.
Apa yang dimaksudkan dengan melihat di sini bukan sekadar
memandangnya tetapi konsep melihat ini termasuk juga menyentuh,
menghidu atau merasai barang berkenaan. Dengan perkataan lain, barang
tersebut dikenal pasti betul-betul dan bukan sekadar memandang kepada
barang berkenaan sahaja. Cara mengenal pasti subjek akad berbeza
mengikut tabiat dan cara penggunaannya.

Konsep melihat atau mengenal pasti juga dikira telah berlaku sebelum
akad dilakukan jika barang tersebut masih tidak mengalami apa-apa
perubahan dalam tempoh ia mula melihatnya hingga akad dilakukan.
Namun demikian, jika ia telah melihatnya sebelum akad dan tempohnya
sudah lama di mana telah berlaku perubahan pada barang berkenaan,
maka dalam hal ini, Khiyar ruÊyah masih boleh dilakukan. Ini kerana jika
barang tersebut sudah lama dilihat dan ia telah mengalami perubahan
sebelum akad dilakukan, ia dianggap seolah-olah belum melihatnya
semasa akad dilakukan.

(b) Barang yang menjadi subjek akad hendaklah terdiri daripada jenis yang
boleh ditentukan atau dalam istilah bahasa Arabnya disebut yataÊayyan bi
al-taÊyin.
Bagi memudahkan anda memahami konsep „boleh ditentukan‰ di sini, sila
amati contoh berikut. A telah pergi ke kedai untuk membeli buku tertentu.
Di kedai tersebut terdapat sepuluh buah buku yang sama tajuk dan
pengarangnya sebagaimana dikehendaki oleh A. Jika A memilih salah satu
daripadanya, maka buku yang diambil itulah yang menjadi subjek akad.
Penjual tidak boleh sewenang-wenangnya menukarkan dengan buku lain
walaupun tajuk dan pengarangnya adalah sama. Ini kerana walaupun
buku-buku tersebut sama dari segi tajuk dan pengarangnya, tetapi subjek
akad yang diredhai oleh A hanyalah buku yang telah ditentukan olehnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


142  TOPIK 8 KHIYAR

Dalam perbincangan fiqh, benda yang tidak termasuk dalam kategori yang
boleh ditentukan ialah mata wang. Sebagai contoh wang kertas RM5.
Walaupun berbeza nombor siri atau rupa paras iaitu yang baru atau yang
lusuh, nilainya tetap RM5. Oleh itu, jika A menunjukkan bayaran perlu
dibuat dengan wang kertas RM5 tertentu, pihak yang membayar tidak
terikat untuk memberi wang kertas RM5 yang ditunjuk oleh A. Malah, dia
boleh membuat bayaran dengan mana-mana nombor siri asalkan nilainya
ialah RM5.

(c) Khiyar ruÊyah hendaklah hanya diberi kepada mereka yang akan
menerima hak milik seperti pembeli. Oleh itu, penjual tidak mempunyai
hak untuk melakukan Khiyar ruÊyah ini.

(d) Akad yang dilakukan hendaklah terdiri daripada akad yang boleh difasakh
seperti akad jual beli. Jika akad tersebut bukan daripada jenis yang boleh
menerima fasakh, maka Khiyar ruÊyah tidak boleh dilakukan.

(e) Khiyar ruÊyah hanya boleh dilaksanakan setelah pembeli melihat barang
yang dibeli. Maksudnya di sini, sebarang keputusan sama ada hendak
meneruskan atau menfasakhkan akad yang telah dibuat hanya boleh
dilakukan setelah barang berkenaan dilihat. Ini kerana, selagi mana ia tidak
melihat barang yang sudah dibeli, selagi itulah dia tidak boleh membuat
pilihan.

Diharap anda tidak keliru dengan penjelasan sebelum ini iaitu hak ini
hanya diperolehi jika pembeli tidak melihat barang tersebut sebelum akad
dilakukan. Syarat kelima ini bermaksud, setelah pembeli mendapat hak
tersebut disebabkan oleh barangan yang dibeli masih belum lagi dilihatnya
semasa akad, hak tersebut hanya boleh dilaksanakan setelah dia melihat
sendiri barangan yang dinyatakan oleh penjual semasa akad dilakukan.

8.3.3 Perkara-perkara yang menamatkan Khiyar


Ru’yah
Khiyar ruÊyah akan berakhir apabila salah satu daripada perkara-perkara berikut
berlaku (Zaydan, 1969, Faizah, 1995):

(a) Pihak yang mempunyai hak Khiyar tersebut telah menyatakan kerelaannya
untuk meneruskan akad berkenaan sama ada dinyatakan secara perkataan
atau perbuatan. Contoh pernyataan secara perbuatan ialah pembeli tidak
memulangkan kembali barang berkenaan setelah melihatnya. Perbuatan ini
menunjukkan pembeli bersetuju dengan barang berkenaan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  143

(b) Barang yang menjadi subjek akad telah rosak semasa ia berada di tangan
orang yang mempunyai hak Khiyar tersebut sama ada kerosakan itu dalam
bentuk yang menyeluruh atau hanya sebahagian sahaja. Ini kerana, apabila
berlaku kerosakan, barang tersebut tidak mungkin dikembalikan dalam
bentuknya yang asal kepada penjual.

(c) Pihak yang mempunyai hak Khiyar tersebut meninggal dunia sebelum
sempat ia membuat pilihan. Ini merujuk kepada pandangan mazhab
Hanafi. Tetapi merujuk kepada pandangan Maliki, Syafii dan Hanbali, hak
ini akan berpindah kepada warisnya.

(d) Pihak yang mempunyai hak Khiyar tersebut tidak segera membuat
keputusan sebaik sahaja melihat barang yang dibelinya sebelum ini. Ini
kerana, apabila dia tidak menfasakhkan akad sebaik sahaja melihat barang
berkenaan membuktikan bahawa dia bersetuju untuk meneruskan akad
tersebut.

SEMAK KENDIRI 8.3

1. Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar ruÊyah?


2. Nyatakan sebab-sebab seseorang itu memperolehi khiyar ruÊyah.
Bilakah dia boleh menggunakan hak tersebut?
3. Jelaskan tentang syarat-syarat khiyar ruÊyah.

8.4 KHIYAR ‘AYB


8.4.1 Definisi Khiyar ‘Ayb

Hak untuk menfasakhkan akad atas sebab-sebab kecacatan yang ada pada
subjek akad (Faizah, 1995).

Menerusi definisi tersebut, kita dapat memahami bahawa pihak yang berakad
mempunyai hak ini apabila dia mendapati ada kecacatan pada subjek akad. Hak
Khiyar ini sebenarnya hanya diperolehi oleh pihak yang akan mendapat hak
milik seperti pembeli atau penyewa dan bukannya pihak yang memberi hak
milik seperti penjual atau pemilik barang sewaan. Ini kerana, penjual atau
pemilik barang sewaan tidak mengalami apa-apa kerugian jika barang yang

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


144  TOPIK 8 KHIYAR

dijual atau yang disewa ada kecacatan. Walau bagaimanapun, jika pembeli
membeli sesuatu dan mendapati ada kecacatan pada barang yang dibeli, tentu
sekali dia merasa tidak puas hati. Ini bermakna, kecacatan tersebut boleh
menjejaskan kerelaannya untuk meneruskan akad berkenaan. Oleh itu, bagi
mempastikan bahawa akad yang dilakukan itu benar-benar berasaskan kerelaan
hati pihak yang berakad, maka Khiyar Âayb ini diharuskan dalam Islam.

AKTIVITI 8.2

Sila berbincang dengan rakan anda bentuk-bentuk kecacatan yang


membolehkan seseorang itu menfasakhkan akad.

8.4.2 Syarat-syarat Khiyar ‘Ayb


Syarat-syarat Khiyar Âayb adalah seperti berikut (Faizah, 1995, Syibir 2004):

(a) Kecacatan tersebut telah ada sebelum barang berkenaan diserahkan kepada
orang yang bakal memiliki barang tersebut, misalnya pembeli. Apa yang
penting dalam masalah ini ialah kecacatan tersebut berlaku sebelum barang
tersebut diterima oleh pihak yang berakad, tidak kira sama ada ia berlaku
selepas atau sebelum akad dilakukan.

Sebagai contoh, A telah menjual sebuah buku kepada B. Setelah B kembali


ke rumah dan membuka buku berkenaan, didapati terdapat halaman yang
tidak bercetak. Dalam kes ini, kecacatan tersebut telah ada sebelum buku
berkenaan diserahkan kepada B. Walaupun begitu, jika B membawa balik
buku tersebut ke rumahnya, dan anaknya telah mengoyakkan satu
halaman buku berkenaan, maka kecacatan tersebut berlaku setelah
penyerahan dilakukan. Oleh itu, dalam situasi kedua ini, B tidak
mempunyai hak Khiyar Âayb.

(b) Kecacatan tersebut hendaklah kecacatan yang mengurangkan nilai barang


berkenaan menurut pandangan atau Âurf (adat kebiasaan) para peniaga
seperti halaman buku yang tidak bercetak dan kain yang koyak atau
kecacatan tersebut menyebabkan pihak yang akan memiliki barang
berkenaan tidak dapat menyempurnakan matlamat sebenar memiliki
barang berkenaan. Contohnya baju yang dibeli tidak dapat dipakai oleh
pembeli kerana saiznya yang kecil.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  145

Syarat kedua ini menjelaskan kepada kita bahawa terdapat dua bentuk
kecacatan yang membolehkan pihak yang berkontrak memiliki Khiyar Âayb
iaitu kecacatan yang mengurangkan nilai subjek akad dan kecacatan yang
menghalang pihak berkenaan menggunakan subjek akad tersebut.

(c) Kecacatan tersebut tetap ada dan berterusan sehingga ke saat pihak yang
mendapat hak Khiyar Âayb menfasakhkan akad. Jika kecacatan tersebut
hilang sebelum pihak berkenaan menfasakhkan akad, maka hak Khiyar
Âayb tersebut akan gugur.

(d) Pihak yang mendapat hak Khiyar berkenaan tidak mengetahui tentang
kecacatan tersebut semasa melakukan akad. Jika dia telah mengetahui
kecacatan tersebut dan rela menerima kecacatan tersebut, maka dia tidak
mempunyai hak Khiyar Âayb.

(e) Ketika berakad, pihak yang memberi milik contohnya penjual, tidak
mensyaratkan dia tidak bertanggungjawab terhadap apa jua kecacatan
yang ada pada subjek akad. Ini kerana, apabila dia meletakkan syarat
sedemikian dan pihak satu lagi bersetuju untuk meneruskan akad,
maknanya dia sedia menerima apa jua kecacatan yang mungkin ada pada
subjek akad. Oleh itu dalam situasi ini, pihak yang akan memiliki subjek
akad tidak lagi mempunyai hak Khiyar Âayb tidak kira sama ada penjual
tersebut semasa membuat syarat berkenaan mengetahui tentang kecacatan
berkenaan atau sebaliknya. Ini adalah pandangan fuqahaÊ Hanafi.

Menurut fuqahaÊ Maliki pula, jika penjual membuat syarat berkenaan


dalam keadaan dia mengetahui kwujudan kecacatan pada subjek akad,
maka pihak pembeli tetap mempunyai hak Khiyar Âayb berkenaan.

Sementara fuqahaÊ SyafiÊi pula berpandangan syarat tersebut tidak


terpakai. Oleh itu pembeli tetap mempunyai hak Khiyar Âayb setelah dia
menyedari terdapat kecacatan pada subjek akad.

(f) Akad yang boleh difasakh atas asas Khiyar Âayb ini hendaklah akad yang
ada balasan (Âuqud muÊawadah) seperti akad jual beli dan subjek akad
berkenaan mestilah yang boleh ditentukan seperti rumah dan sebagainya.
Oleh itu, Khiyar Âayb tidak boleh dilakukan pada akad sukarela (tabarruÊat)
seperti hibah (pemberian secara percuma). Begitu juga Khiyar Âayb tidak
dapat dilakukan jika subjek akad bukan dari jenis yang boleh ditentukan
seperti mata wang. Diharap anda masih ingat penjelasan tentang perkara
ini dalam perbincangan berkenaan Khiyar taÊyin.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


146  TOPIK 8 KHIYAR

8.4.3 Perkara-perkara yang Menamatkan Khiyar ‘Ayb


Pihak yang memiliki hak Khiyar Âayb tidak akan dapat menggunakan hak
tersebut apabila berlaku salah satu daripada perkara berikut (Faizah, 1995,
Zaydan, 1969, Syibir, 2004):

(a) Pihak yang mendapat hak Khiyar tersebut bersetuju atau rela terhadap
kecacatan berkenaan tidak kira sama ada persetujuan tersebut dinyatakan
secara jelas atau ia dapat difahami sedemikian. Contoh persetujuan secara
jelas ialah pembeli berkata: „Saya setuju membeli barang ini walaupun ada
kecacatan padanya.‰ Contoh persetujuan secara fahaman ialah pembeli
menggunakan atau menjual barang berkenaan atau menghadiahkannya
kepada seseorang.

(b) Subjek akad telah musnah atau berlaku kecacatan baru sebelum pembeli
sempat mengembalikan semula barang tersebut kepada penjual. Apabila
subjek akad musnah atau berlaku kecacatan baru, walau apa jua sebabnya,
maka dalam situasi ini pembeli tidak lagi memiliki hak Khiyar Âayb. Ini
kerana pembeli tidak dapat mengembalikan semula barang tersebut
kepada penjual dalam bentuknya yang asal semasa menerimanya daripada
penjual.

(c) Berlaku pertambahan atau perubahan pada subjek akad setelah diterima
oleh pembeli. Pertambahan tersebut mungkin dalam bentuk yang terasing
(terpisah atau tersendiri) seperti lembu yang dibeli telah melahirkan anak
atau dalam bentuk yang tidak terpisah seperti pembeli telah mencelup kain
yang dibeli dengan warna lain.

(d) Pembeli lewat mengembalikan semula barang yang rosak kepada penjual
dan kelewatan itu bukan kerana sebab-sebab yang munasabah. Ini kerana
perbuatan melengah-lengahkan pemulangan barang berkenaan kepada
penjual menunjukkan pembeli bersetuju dengan kecacatan yang ada pada
barang berkenaan.

Tuntutan kerugian ke atas kerosakan


Dalam keadaan tertentu pembeli tidak dapat menggunakan hak Khiyar yang
dimilikinya tetapi dia boleh membuat tuntutan ganti rugi ke atas kecacatan asal.
Tuntutan ganti rugi ini boleh dibuat apabila berlaku keadaan berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  147

(a) Barang tersebut mengalami kecacatan baru di samping kecacatan lama atau
asal semasa ia berada di tangan pembeli. Kecacatan tersebut pula berlaku
bukan disebabkan oleh pembeli, tidak kira sama ada sebelum dia
mengetahui wujudnya kecacatan asal atau selepasnya.

(b) Barang tersebut mengalami kecacatan baru dan ia memang dilakukan


sendiri oleh pembeli, dengan syarat kecacatan ini berlaku sebelum pembeli
mengetahui wujudnya kecacatan asal.

Saya harap anda telah memahami bahawa pembeli hanya boleh menfasakhkan
akad jika kecacatan tersebut adalah kecacatan asal iaitu yang berlaku sebelum
barang tersebut diserah kepadanya. Apabila berlaku kecacatan baru, pembeli
tidak dapat memulangkan kembali barang yang dibelinya seperti keadaan asal.
Apabila ia tidak dapat memulangkan kembali barang berkenaan dan tidak boleh
menggunakan hak Khiyar Âayb, maka Islam memberinya ruang untuk membuat
tuntutan ganti rugi ke atas kecacatan asal yang berlaku sebelum barang
berkenaan diserah kepadanya. Maksudnya di sini, pembeli boleh meminta
penjual untuk mengembalikan semula sebahagian harga barang berkenaan.

Bagi menentukan berapakah jumlah ganti rugi tersebut, pihak berkenaan perlu
menentukan nilai subjek akad yang tidak ada kecacatan tersebut dan nilai
tersebut adalah mengikut nilai semasa akad dilakukan. Selepas itu ditentukan
pula nilai barang berkenaan jika ada kecacatan tersebut dan nilai ini juga perlu
mengikut nilai semasa akad dilakukan. Perbezaan nilai tersebut dijadikan asas
kepada jumlah ganti rugi yang perlu dibayar oleh penjual. Sebagai contoh, jika
nilai subjek akad yang tiada kecacatan pada tarikh akad dilakukan ialah
RM1,000, dan nilainya dengan kecacatan tertentu adalah RM800, maka
perbezaan antara dua nilai tersebut ialah RM200 atau 1/5. Oleh itu jika barang
tersebut telah dijual dengan harga RM600, maka pembeli berhak menuntut
semula sebanyak 1/5 daripada RM600 iaitu sebanyak RM120 (Zaydan, 1969).

SEMAK KENDIRI 8.4

1. Jelaskan tentang syarat-syarat yang perlu dipenuhi bagi


membolehkan pembeli mendapat hak khiyar Âayb.
2. Berikan huraian tentang dua keadaan di mana khiyar Âayb tidak
dapat dilakukan tetapi pembeli boleh membuat tuntutan ganti
rugi ke atas kecacatan yang berlaku pada barang yang dibeli.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


148  TOPIK 8 KHIYAR

 Khiyar syarat ialah hak untuk membuat pilihan sama ada membatalkan akad
atau meneruskannya, yang diberi kepada salah satu pihak yang berakad atau
kedua-duanya sekali atau pihak lain untuk tempoh tertentu apabila Khiyar
tersebut dinyatakan atau disyaratkan dalam akad.
 Khiyar ini hanya diperolehi apabila ia disyaratkan atau disebut dalam akad
secara jelas.
 Para fuqahaÊ sepakat mengharuskan Khiyar syarat tetapi berbeza pandangan
dari segi tempohnya.
 Khiyar syarat hanya boleh berlaku dalam akad yang lazim dan boleh
menerima fasakh seperti akad jual beli.
 Khiyar syarat akan berakhir apabila berlaku salah satu daripada empat
perkara iaitu pihak yang memiliki Khiyar berkenaan telah membuat
keputusan meneruskan akad atau sebaliknya, tempoh Khiyar telah tamat,
pihak yang memiliki Khiyar tersebut meninggal dunia, dan subjek akad
mengalami kerosakan semasa ditangan pihak yang memiliki Khiyar tersebut.
 Khiyar taÊyin ialah hak yang diberi kepada salah seorang pihak yang berakad
untuk memilih dan menentukan salah satu daripada tiga barang yang
berbeza harga dan spesifikasinya sebagaimana yang dinyatakan dalam akad.
 Khiyar taÊyin hanya diharuskan oleh fuqahaÊ Hanafi sahaja.
 Syarat Khiyar taÊyin ada tiga iaitu :
– Barang yang hendak dipilih tidak melebihi tiga;
– Ditentukan tempoh tertentu; dan
ă Setiap benda yang hendak dipilih berbeza dari segi sifat atau spesifikasi
dan harga setiap benda tersebut ditentukan.
 Khiyar taÊyin akan berakhir apabila pembeli telah membuat pilihan atau
apabila berlaku kerosakan pada salah satu barang berkenaan semasa ia
berada di tangannya.
 Khiyar ruÊyah ialah hak yang diberi kepada pembeli untuk memilih sama
ada hendak meneruskan akad atau menfasakhkannya setelah melihat subjek
akad, sekiranya barang tersebut belum dilihat semasa akad dilakukan atau
sebelumnya dalam tempoh yang pada kebiasaannya barang tersebut tidak
mengalami perubahan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  149

 Pembeli mempunyai hak Khiyar ruÊyah apabila berlaku salah satu daripada
dua perkara berikut:
– Subjek akad tersebut belum dilihat semasa akad dilakukan, atau
– Subjek akad belum dilihat sebelum akad dilakukan dalam tempoh yang
secara kebiasaannya tiada perubahan akan berlaku pada subjek akad
berkenaan
 Khiyar ruÊyah mempunyai lima syarat iaitu:
– Barang tersebut belum dilihat semasa atau sebelum akad dilakukan;
– Barang yang menjadi subjek akad hendaklah terdiri daripada jenis yang
boleh ditentukan;
– Hanya diberi kepada mereka yang akan menerima hak milik seperti
pembeli;
– Hanya boleh dilaksanakan setelah pembeli melihat barang yang telah
diakadkan sebelumnya; dan
– Akad yang dilakukan hendaklah terdiri daripada akad yang boleh
difasakh seperti akad jual beli
 Khiyar ruÊyah akan tamat dengan berlakunya salah satu daripada empat
perkara iaitu:
– Pemilik Khiyar (pembeli) telah menyatakan persetujuan untuk
meneruskan akad;
– Berlaku kerosakan pada subjek akad semasa di tangan pembeli;
– Pemilik Khiyar meninggal dunia; dan
– Pemilik Khiyar tidak segera membuat keputusan sebaik sahaja melihat
barang yang dibeli.
 Khiyar Âayb ialah hak untuk menfasakhkan akad atas sebab-sebab kecacatan
yang ada pada subjek akad.
 Khiyar Âayb ada enam syarat iaitu:
– Kecacatan tersebut telah ada sebelum barang berkenaan diserahkan
kepada orang yang bakal memiliki barang tersebut, misalnya pembeli;
– Kecacatan tersebut mengurangkan nilai barang berkenaan menurut
pandangan atau Âurf (adat kebiasaan) para peniaga atau menyebabkan
pihak yang akan memiliki barang berkenaan tidak dapat
menyempurnakan matlamat sebenar memiliki barang berkenaan;
– Kecacatan tersebut tetap ada dan berterusan sehingga ke saat pihak yang
mendapat hak Khiyar Âayb menfasakhkan akad;
Copyright © Open University Malaysia (OUM)
150  TOPIK 8 KHIYAR

– Pihak yang mendapat hak Khiyar berkenaan tidak mengetahui tentang


kecacatan tersebut semasa melakukan akad;
– Ketika berakad, pihak yang memberi milik, contohnya penjual, tidak
mensyaratkan dia tidak bertanggungjawab terhadap apa jua kecacatan
yang ada pada subjek akad; dan
– Akad yang boleh difasakh atas asas Khiyar Âayb ini hendaklah akad yang
ada balasan (Âuqud muÊawadah) seperti akad jual beli dan subjek akad
berkenaan mestilah yang boleh ditentukan.
 Khiyar Âayb akan tamat dengan salah satu daripada empat perkara iaitu:
– Pihak yang mendapat hak Khiyar tersebut bersetuju atau rela dengan
kecacatan berkenaan, tidak kira sama ada persetujuan tersebut
dinyatakan secara jelas atau ia dapat difahami sedemikian;
– Subjek akad telah musnah atau berlaku kerosakan baru sebelum pembeli
sempat mengembalikan semula barang tersebut kepada penjual;
– Berlaku pertambahan atau perubahan pada subjek akad setelah diterima
oleh pembeli; dan
– Pembeli lewat mengembalikan semula barang yang rosak kepada penjual
dan kelewatan itu bukan kerana sebab-sebab yang munasabah.
 Pembeli boleh membuat tuntutan ganti rugi ke atas kecacatan yang ada pada
subjek akad dalam dua keadaan iaitu:
– Berlaku kecacatan baru pada subjek akad dan ia bukan disebabkan oleh
perbuatan pembeli; dan
– Berlaku kecacatan baru pada subjek akad dan ia disebabkan oleh
perbuatan pembeli dengan syarat kecacatan itu berlaku sebelum dia
menyedari wujudnya kecacatan lama.
  SEMAK KENDIRI 1.5
1.2

Akad ada balasan (Âuqud muÊawadah) Khiyar taÊyin


Akad lazim Khiyar ruÊyah
Akad tidak lazim Khiyar Âayb 
Khiyar syarat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 8 KHIYAR  151

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.

Faizah Haji Ismail. (1995). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syibir, Muhammad Uthman. (2004). Al-Madkhal ila fiqh al-muÊamalat


al-maliyyah. Amman : Dar al-NafaÊis.
Zaydan, Abdul Karim. (1969). Al-Madkhal li dirasah al-syariÊah
al-islamiyyah. Baghdad:MatbaÊah al-ÊAni.
 
 

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Jenis-jenis
Akad I
9
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Menjelaskan maksud jual beli, sewaan dan tukaran matawang;
2. Menghuraikan syarat-syarat jual beli, sewaan dan tukaran matawang;
3. Mendefinisikan hibah, wasiat dan wakaf;
4. Menghuraikan syarat-syarat hibah, wasiat dan wakaf;
5. Mendefinisikan gadaian dan kafalah; dan
6. Menghuraikan syarat-syarat gadaian dan kafalah.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, saya mendoakan anda semua dapat memahami kesemua
topik yang telah saya jelaskan sebelum ini. Dalam Topik 9 kali ini, saya akan
memberikan penjelasan berhubung akad-akad yang diiktiraf dalam Islam. Akad-
akad yang akan saya jelaskan nanti merupakan akad-akad yang sudah diberikan
namanya atau disebut juga sebagai akad penama (Âuqud musamma). Kesemua
akad-akad berkenaan akan dibincang mengikut jenis masing-masing.
Perbincangan kita akan bermula dengan jenis-jenis akad yang disebut sebagai
akad muÊawadah iaitu akad yang ada imbalan atau balasan. Selepas itu, saya
akan memperkatakan pula akad-akad tabarruÊ (sukarela) dan akad taÊminat
(jaminan). Semua akad-akad ini hanya disentuh secara ringkas iaitu hanya
meliputi definisi dan syarat-syarat sahaja. Tujuan utama pendedahan tentang
akad-akad ini adalah untuk memberi gambaran umum sahaja dan bukannya
membincangkannya secara terperinci.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  153

9.1 AKAD MU’AWADAH


Akad muÊawadah ialah kontrak yang ada balasan. Dalam akad jenis ini,
seseorang tidak menyerahkan harta miliknya kepada orang lain secara percuma
tetapi dengan bayaran atau imbalan tertentu. Akad-akad yang termasuk dalam
jenis ini ialah akad jual beli, sewaan dan tukaran matawang (sarf).

9.1.1 Jual Beli (Bay’)


(a) Definisi jual beli

Jual beli boleh diertikan seperti berikut:

Pertukaran sesuatu harta dengan harta yang lain bagi tujuan pemilikan
kekal (Al-Khin, et al., 2004)

Daripada pengertian di atas, dapat kita fahami bahawa dalam akad jual beli
perlu berlaku pertukaran harta antara dua pihak yang berakad dan ia
bertujuan untuk pemilikan. Ia juga perlu melibatkan apa yang diiktiraf
sebagai harta menurut Syarak.

Akad jual beli ini adalah akad yang diakui oleh Syarak. Antara perakuan
tersebut ialah firman Allah s.w.t.:

‫وأﺣﻞ اﷲ اﻟﺒﻴﻊ وﺣﺮم اﻟﺮﺑﺎ‬


Maksudnya: „Dan Allah telah menghalalkan jual beli dan
mengharamkan riba.‰
(Surah al-Baqarah 2:275 )

(b) Syarat-syarat jual beli

Syarat-syarat penjual dan pembeli


Syarat-syarat penjual dan pembeli adalah seperti berikut (al-Khin, et al.,
2004):

(i) Seorang yang baligh, berakal dan boleh menguruskan harta dengan
baik.
Oleh itu, jual beli yang dilakukan oleh kanak-kanak dan orang gila
adalah tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


154  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

Untuk pengetahuan anda, fuqahaÊ Hanafi tidak mensyaratkan penjual


dan pembeli seorang yang baligh. Bagi mereka, jika penjual dan
pembeli sudah mumayyiz, jual beli mereka adalah sah tetapi sama
ada berkuatkuasa atau tidak jual beli tersebut bergantung kepada
kelulusan walinya (al-Zuhayli, 1997).

(ii) Bebas membuat pilihan semasa berakad


Maksudnya semasa akad dilakukan, ia dilakukan dengan penuh
kebebasan, kerelaan dan keredaan. Oleh itu, jual beli yang dilakukan
secara paksaan adalah tidak sah. Ini kerana jual beli berkenaan
dilakukan tanpa kerelaan hati.

(iii) Penjual dan pembeli adalah individu yang berlainan


Ini bermaksud, mesti wujud dua pihak yang berlainan yang
melakukan akad jual beli iaitu penjual dan pembeli bukanlah terdiri
daripada orang yang sama. Ini kerana kepentingan kedua-dua pihak
adalah berlainan. Penjual sentiasa mahukan harga yang tinggi
walaupun kualiti barangan lebih rendah. Sementara pembeli pula
sentiasa mahukan barang yang berkualiti tinggi dengan harga yang
lebih murah. Tambahan pula jual beli membabitkan soal serah terima
(qabd) barang jualan dan juga bayaran kepada barang berkenaan.
Semua perkara ini tidak boleh dilakukan oleh orang yang sama
kerana ia melibatkan kepentingan yang saling bertentangan.

Oleh itu, jika seseorang telah melantik wakilnya untuk menjual


bukunya, maka wakil berkenaan tidak boleh menjual buku berkenaan
kepada dirinya sendiri. Begitu juga hukumnya jika seseorang menjadi
wakil kepada kedua-dua pihak iaitu penjual dan pembeli. Wakil tadi
tidak boleh mengambil wang salah seorang daripada pewakil untuk
membeli barang daripada seorang lagi pewakil. Ini kerana setiap
penjual dan pembeli kadang-kadang memerlukan penilaian dan
pertimbangan tertentu dan peranan ini tidak mungkin dilakukan oleh
orang yang sama.

Hukum ini hanya dikecualikan dalam kes jual beli yang dilakukan
oleh penjaga (wali) iaitu bapa ke atas harta milik anaknya.
Maksudnya, si bapa boleh bertindak sebagai penjual dan pembeli
dalam urusan jual beli harta anaknya. Ini kerana lazimnya sifat kasih
sayang seorang bapa menafikan kemungkinan si bapa tadi
memperdaya anaknya dalam urusan jual beli berkenaan. Begitu juga
dalam kes jual beli yang dilakukan oleh seorang pemerintah terhadap
harta orang yang dibawah jagaannya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  155

(iv) Boleh melihat


Oleh itu jual beli yang dilakukan oleh orang buta adalah tidak sah
kerana wujud unsur jahalah yang ketara. Ini kerana tidak mungkin
orang buta akan mengetahui apa yang menjadi subjek akad. Oleh itu,
orang buta hendaklah melantik orang lain sebagai wakil bagi pihak
dirinya sama ada untuk membeli atau menjual kepada orang lain.

(c) Syarat-syarat ijab dan qabul


Saya harap anda masih ingat apa yang telah saya jelaskan dalam Topik 5
berhubung syarat-syarat ijab dan qabul. Kesemua syarat berkenaan
terpakai untuk semua jenis akad yang akan kita bincang dalam topik ini.
Oleh itu saya ringkaskan syarat-syarat tersebut dalam Rajah 9.1 dengan
tambahan satu syarat khusus untuk akad jual beli.

Rajah 9.1: Syarat-syarat ijab dan qabul dalam jual beli

Daripada syarat-syarat di atas, syarat tambahan kepada sighah akad jual


beli adalah lafaz ijab dan qabul itu tidak diikat dengan sebarang syarat atau
dihadkan dengan tempoh tertentu. Ini kerana sighah akad ini hendaklah
menunjukkan akad yang mutlak dan pemilikan mestilah bersifat kekal dan
bukannya sementara. Oleh itu, jika penjual berkata: „Saya jual rumah ini
jika si fulan datang‰ atau penjual berkata: „Saya jual rumah ini untuk
tempoh setahun.‰ Lalu pembeli berkata: „Saya setuju.‰ Akad seumpama ini
tidak sah. Dalam keadaan pertama, jual beli tersebut tidak bersifat mutlak.
Ini kerana ia dikaitkan dengan berlakunya sesuatu dahulu, barulah jual beli
akan dilakukan. Dalam bahasa fiqh, ia disebut sebagai taÊliq akad dengan
syarat tertentu. Dalam keadaan kedua pula, penjual hanya ingin menjual
rumah berkenaan untuk tempoh setahun sahaja dan ini bertentangan
dengan konsep pemilikan melalui jual beli yang mensabitkan pemilikan
secara kekal dan bukannya untuk tempoh tertentu (al-Khin, et al., 2004).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


156  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

(d) Syarat-syarat barang jualan


Al-Khin, et al. (2004) menyatakan bahawa syarat-syarat barang jualan
adalah seperti berikut:
(i) Wujud ketika akad dilakukan
(ii) Boleh diserah
(iii) Diketahui oleh kedua pihak yang berakad
(iv) Berbentuk harta yang bernilai dan bermanfaat
(v) Barang tersebut di bawah kuasa penjual

Memandangkan huraian tentang syarat i, ii dan iii telah diberi dalam Topik
6 yang lalu, maka saya hanya akan fokuskan kepada syarat (iv) dan (v)
sahaja.

Apakah yang dimaksudkan dengan barang jualan hendaklah suatu yang


bernilai dan bermanfaat? Dalam Islam, hanya benda yang diiktiraf sebagai
harta atau mal sahaja yang boleh dijadikan subjek akad. Saya yakin anda
sudah memahami konsep mal sepertimana yang pernah kita bincangkan
dalam Topik 1 dahulu. Oleh itu, sesuatu yang terkeluar dari konsep mal
menurut Syarak tidak boleh dijadikan subjek akad seperti arak, bangkai,
khinzir dan seumpamanya. Subjek akad juga hendaklah sesuatu yang ada
manfaatnya menurut Syarak dan adat kebiasaan (Âurf). Oleh itu, sesuatu
yang tidak memberi apa-apa manfaat tidak boleh dijadikan subjek akad
seperti menjual binatang berbisa.

Syarat kelima iaitu barang tersebut di bawah kuasa penjual pula membawa
maksud barang yang hendak dijual itu mestilah suatu yang penjual
mempunyai kuasa ke atasnya. Kuasa itu boleh diperolehi jika ia adalah
pemiliknya. Kuasa juga boleh diperolehi jika ia termasuk dalam kategori
penjaga (wali atau wasi) kepada barang orang yang berada di bawah
jagaannya. Selain daripada itu wakil juga termasuk dalam kategori orang
yang mempunyai kuasa ke atas barang jualan jika ia dilantik untuk
melakukan urusan berkenaan.

Begitulah secara ringkas syarat-syarat yang perlu dipenuhi bagi akad jual
beli. Untuk pengetahuan anda, sebenarnya terdapat banyak jenis jual beli
dan setiap jenis tersebut mempunyai syarat-syaratnya yang khusus. Walau
bagaimanapun, saya tidak dapat membicarakan kesemua jenis-jenis
tersebut. Ini kerana seperti yang telah saya jelaskan dari awal lagi bahawa
perbincangan tentang akad-akad dalam topik ini hanya secara umum dan
ringkas sahaja. Perbincangan ini hanyalah bersifat pengenalan sahaja dan
tidak bertujuan untuk menghuraikan satu persatu secara terperinci.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  157

SEMAK KENDIRI 9.1


1. Apakah yang dimaksudkan dengan jual beli?
2. Pada pandangan anda, mengapakah jual beli amat penting dalam
kehidupan kita?
3. Jelaskan syarat-syarat jual beli.

9.1.2 Sewaan (ijarah)


(a) Definisi akad sewaan
Akad sewaan atau dalam bahasa Arab disebut ijarah ialah akad untuk
mendapat manfaat tertentu yang diketahui (oleh pihak yang berakad) dan
diharuskan oleh Syarak dengan membuat bayaran tertentu (bayaran sewa)
(al-Zuhayli, 1997).

Daripada pengertian di atas, kita dapat memahami bahawa akad sewaan


ini bertujuan untuk mendapat manfaat sesuatu. Manfaat ini mungkin
daripada sesuatu harta seperti rumah. Oleh itu, dalam akad sewaan,
sebenarnya bukan rumah berkenaan yang ingin dimiliki oleh penyewa
tetapi manfaat rumah berkenaan iaitu sebagai tempat kediaman. Manfaat
juga boleh diperolehi daripada manusia atau istilah lebih tepatnya ialah
mendapat perkhidmatan daripada manusia. Misalnya, khidmat tukang
sapu, orang gaji dan sebagainya. Para fuqahaÊ telah membincangkan
kedua-dua bentuk manfaat ini di bawah tajuk akad sewaan.

(b) Syarat-syarat akad sewaan


Saya tidak akan mengulang kembali tentang syarat-syarat pihak yang
berakad iaitu penyewa dan pemberi sewa. Ini kerana ia sama seperti syarat-
syarat pihak yang berakad seperti yang saya nyatakan dalam Topik 5 yang
lalu. Begitu juga dengan syarat-syarat sighah (ijab dan qabul) akad sewaan.
Kali ini, saya hanya akan menyentuh tentang syarat-syarat kepada subjek
akad iaitu manfaat atau perkhidmatan. Syarat-syarat tersebut adalah
sebagaimana berikut (al-Zuhayli, 1996):

(i) Manfaat atau perkhidmatan tersebut diketahui oleh pihak yang


berakad
Bagi memenuhi syarat ini fuqahaÊ menetapkan supaya ditentukan
harta yang hendak disewa seperti rumah atau orang yang akan
diperolehi khidmatnya. Selain daripada itu, tempoh sewaan juga

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


158  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

mesti ditentukan. Begitu juga dengan spesifikasi kerja jika melibatkan


penggunaan perkhidmatan seseorang.

(ii) Manfaat atau perkhidmatan mampu diperolehi


Tidak sah menyewakan kenderaan yang hilang atau rumah yang
sudah rosak atau mengupah orang yang sakit. Ini kerana tidak
mungkin penyewa boleh memenuhi tujuan sewaan tersebut jika
melibatkan harta yang tidak ada di tangan pemberi sewa. Begitu juga
seseorang yang sakit ă dia tidak mungkin dapat melaksanakan kerja
yang ditugaskan kepadanya.

(iii) Manfaat atau perkhidmatan tersebut hendaklah diharuskan oleh


Syarak
Syarat ini mewajibkan pemberi sewa menyewakan hartanya atau
seseorang itu melakukan suatu khidmat yang selaras dengan Syarak
sahaja. Oleh itu tidak sah menyewa rumah jika ia bertujuan untuk
dijadikan sebagai tempat pelacuran atau mengupah seseorang untuk
membunuh seseorang yang lain. Ini kerana pelacuran dan
pembunuhan adalah antara perkara yang dilarang dalam Islam.

(iv) Kerja atau tugasan yang diberi kepada orang yang diupah hendaklah
bukan asalnya menjadi kewajipan Syarak bagi pengambil upah
Jika kerja yang dilakukan itu merupakan suatu yang wajib ditunaikan
oleh orang yang diupah walaupun tanpa akad ijarah, maka ia tidak
boleh menjadi subjek akad seperti mengupah seseorang untuk
mengerjakan solat dan sebagainya.

(v) Khidmat yang diberi hendaklah diperoleh manfaatnya oleh pemberi


upah dan bukannya orang yang diupah
Oleh itu, jika khidmat yang diberi hanya diperoleh manfaatnya oleh
orang yang diupah dan bukannya oleh orang yang mengupah, maka
akad tersebut tidak sah. Ini kerana matlamat akad sewaan ialah pihak
yang mengupah mendapat manfaat daripada khidmat yang diberi
oleh orang yang diupah.

(vi) Manfaat tersebut hendaklah suatu yang diiktiraf oleh adat kebiasaan
Maksudnya di sini, setiap sesuatu sudah diiktiraf atau diakui
manfaatnya yang tersendiri seperti rumah sebagai tempat kediaman,
buku sebagai bahan bacaan dan sebagainya. Oleh itu, akad sewaan
dikira terbatal jika manfaat yang menjadi subjek akad adalah suatu
yang tidak diterima umum atau bukan menjadi amalan kebiasaan
seperti menyewa pokok untuk menyidai pakaian.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  159

SEMAK KENDIRI 9.2

1. Apakah yang dimaksudkan dengan akad sewaan?


2. Jelaskan syarat-syarat subjek akad sewaan.

9.1.3 Tukaran Matawang (Sarf)

AKTIVITI 9.1

Sila buat pemerhatian di kedai pengurup wang bagaimana aktiviti


pertukaran matawang dijalankan.

(a) Definisi akad sarf


Sarf adalah satu akad jual beli yang melibatkan pertukaran matawang
antara pihak yang berakad (al-Khin et al., 2004). Sebagai contoh pertukaran
RM dengan USD misalnya.

Untuk makluman anda, matawang adalah antara barangan ribawi. Oleh


itu, transaksi pertukaran matawang mempunyai syarat-syarat tertentu
supaya transaksi berkenaan terselamat daripada riba. Ini bermakna, jika
syarat-syarat akad sarf tidak dipatuhi, akan berlakulah riba yang
diharamkan dalam Islam.

(b) Syarat-syarat sarf


Syarat-syarat sarf adalah seperti berikut (Abdul Halim, 2001, al-Khin, et al.,
2004) :

(i) Wujud persamaan kadar bagi dua matawang yang sama jenis
Dalam memberi penjelasan tentang syarat ini, saya akan berikan
contoh wang emas iaitu dinar yang digunakan suatu masa dahulu.
Sekiranya dinar ditukar dengan dinar yang lain, maka kedua-dua
dinar berkenaan mestilah sama dari segi berat, sama ada kedua-
duanya telah dibentuk atau salah satu sahaja yang dibentuk. Di
samping itu, pertukaran boleh dibuat walaupun salah satu
daripadanya bermutu tinggi dan yang lain bermutu rendah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


160  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

Jika pertukaran itu melibatkan dua matawang yang berbeza seperti


dinar dengan dirham, RM dengan USD dan sebagainya, maka kedua-
duanya tidak perlu sama dari segi timbangan atau kadar. Oleh itu,
RM330 boleh ditukar dengan USD100 misalnya.

(ii) Penyerahan serta merta


Penyerahan kedua-dua matawang hendaklah dibuat segera. Salah
satu pihak atau kedua-dua pihak yang berakad tidak boleh
menangguhkan penyerahan matawang yang dijadikan subjek akad.

(iii) Penyerahan dilakukan dalam majlis akad


Kedua-dua pihak yang berakad mesti menyerahkan matawang
masing-masing dalam majlis akad sebelum mereka berpisah. Syarat
ini mesti dipenuhi, tidak kira sama ada ia melibatkan dua matawang
yang sama jenis atau berlainan jenis.

(iv) Tidak diletakkan khiyar syarat


Maksudnya, tidak dimasukkan khiyar syarat dalam akad berkenaan.
Ini kerana jika ada khiyar syarat, ini bermakna pemilik hak khiyar
boleh membatalkan akad dalam tempoh yang ditetapkan jika dia
memutuskan begitu. Ini bermakna khiyar syarat ini akan menghalang
pemilikan penuh ke atas matawang kedua-dua belah pihak yang
berakad sedangkan syarat sah akad sarf ialah tukar menukar
matawang.

SEMAK KENDIRI 9.3

1. Apakah yang dimaksudkan dengan akad sarf?


2. Jelaskan syarat-syarat sarf.

9.2 AKAD TABARRU’


Akad tabarruÊ adalah akad yang bertujuan memindah hak milik ke atas sesuatu
benda daripada seseorang kepada seseorang yang lain secara percuma. Ia
berlawanan dengan akad muÊawadah yang telah sama-sama kita pelajari
sebelum ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  161

9.2.1 Hibah
(a) Definisi Hibah

Suatu kontrak yang merujuk kepada pemindahan hak milik tanpa


sebarang gantian, ketika masih hidup dan dilakukan secara sukarela
(al-Khin et al., 2001).

Definisi hibah yang telah saya kemukakan ini menunjukkan bahawa


kontrak ini juga adalah suatu kontrak yang memindah milik ke atas suatu
benda daripada seseorang kepada seseorang yang lain. Ia merupakan suatu
pemberian percuma dan dilakukan semasa pemilik asal masih hidup lagi.

Sebagai contoh, A memberi bukunya kepada B dan B bersetuju untuk


menerima pemberian berkenaan. Apabila berlaku penyerahan buku kepada
B, maka buku tersebut dikira telah menjadi hak milik B.

Al-Khin, et al. (2001) menjelaskan bahawa ada persamaan antara hibah,


hadiah dan sedekah. Ini kerana kesemuanya merujuk kepada pemindahan
hak milik daripada seseorang kepada seseorang yang lain secara percuma
dan perpindahan hak milik ini berlaku semasa pemilik asal masih hidup
lagi.

Namun demikian, ketiga-tiga perkataan tersebut juga ada perbezaannya.


Perkataan hibah lebih umum dan ia berlaku sama ada antara orang kaya
dengan orang miskin atau sesama orang kaya. Ia kadang-kadang dilakukan
dengan tujuan mendapat pahala atau dengan tujuan lain. Sementara
sedekah pula merujuk kepada pemberian kepada orang yang
memerlukannya seperti orang miskin dengan tujuan mendekatkan diri
kepada Allah dan mendapat pahala. Sementara hadiah pula pada
kebiasaannya diberi kepada seseorang yang dikasihi bagi tujuan
merapatkan hubungan.

(b) Syarat-syarat Hibah


Syarat-syarat hibah adalah seperti berikut (al-Khin, et al. 2001):

(i) Ijab dan qabul hendaklah ada kesinambungan, tidak bersyarat dan
tidak bertempoh
Ini bermakna, tidak boleh wujud selang atau pemisah di antara ijab
dan qabul. Kedua-duanya juga mesti bebas daripada sebarang syarat.
Maka jika A berkata: „Saya hibahkan buku ini kepada awak dengan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


162  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

syarat awak tidak menjualnya kepada sesiapapun,‰ maka hibah


tersebut tidak sah. Begitu juga jika A membataskan pemberian
tersebut dengan tempoh tertentu seperti sebulan, setahun dan
sebagainya.

(ii) Barang yang hendak dihibah hendaklah ada semasa akad dilakukan
Oleh itu, akad hibah tidak sah jika barang yang hendak dihibah tidak
ada semasa akad dilakukan. Ini kerana akad hibah merupakan akad
pemindahan hak milik secara serta merta. Jika barang hibah tidak
ada, maka perpindahan tidak mungkin berlaku.

(iii) Barang yang hendak dihibah hendaklah bernilai dan dimiliki oleh
pemberi hibah
Oleh itu tidak sah menghibahkan sesuatu yang tidak bernilai seperti
bangkai, arak dan seumpamanya kerana semuanya tidak diiktiraf
sebagai barang bernilai menurut pandangan Syarak. Begitu juga tidak
sah hibah jika menghibahkan sesuatu yang bukan milik pemberi
hibah seperti harta awam dan harta orang lain. Ini kerana akad hibah
ini diperlukan semasa penyerahan. Barang yang bukan hak milik
pemberi hibah tidak mungkin dapat diserah kepada penerima hibah.

Ringkasan kepada syarat-syarat hibah adalah seperti Rajah 9.2.

Rajah 9.2: Syarat-syarat hibah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  163

SEMAK KENDIRI 9.4


1. Apakah yang dimaksudkan dengan akad hibah?
2. Jelaskan syarat-syarat hibah.

9.2.2 Wasiat
(a) Definisi Wasiat

Pemberian atau sumbangan harta oleh seseorang kepada orang atau


pihak lain setelah dia meninggal dunia (al-Zuhayli, 1997).

Daripada definisi di atas dapat kita memahami bahawa wasiat juga


merupakan suatu cara memindah milik tetapi ia hanya berlaku setelah
pemberi wasiat meninggal dunia. Pernyataan wasiat ini mungkin dibuat
secara lisan, tulisan atau sebagainya.

Wasiat boleh dibahagikan kepada dua iaitu wasiat khas dan wasiat am.
Wasiat khas ialah wasiat yang ditujukan kepada orang-orang tertentu yang
terhad bilangannya. Wasiat am pula ialah yang melibatkan penerima yang
ramai seperti wasiat kepada orang miskin, masjid dan seumpamanya.

(b) Syarat-syarat wasiat


Dalam membicarakan tentang syarat-syarat wasiat, fokus diberi kepada
syarat-syarat harta wasiat. Ini kerana syarat-syarat berhubung pemberi
wasiat adalah sama seperti syarat-syarat orang yang berakad seperti yang
dijelaskan sebelum ini. Syarat-syarat harta wasiat adalah seperti berikut
(Abdul Rashid, 1986, al-Zuhayli, 1997):

(i) Hendaklah harta itu mempunyai nilai kewangan sama ada ia


melibatkan benda yang nyata atau manfaat, seperti hak menduduki
sebuah rumah atau menggunakan kenderaan atau sebagainya yang
bermanfaat. Benda-benda yang tidak mempunyai nilai pada
pandangan Syarak tidak boleh dijadikan sebagai harta wasiat seperti
arak dan seumpamanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


164  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

(ii) Harta tersebut boleh dimiliki dan dipindahmilik. Maksudnya di sini,


harta tersebut menjadi milik pewasiat iaitu dengan erti kata harta itu
tidak diliputi hutang atau kepunyaan orang lain atau tertahan sebagai
jaminan atau seumpamanya. Walaupun begitu, harta yang diliputi
hutang boleh dipindahmilik seandainya hutang berkenaan telah
dilepaskan oleh pemberi hutang atau dibenarkan untuk
mendahulukan wasiat sebelum penunaian hutang.

(iii) Harta yang diwasiatkan hendaklah tidak melebihi satu pertiga (1/3)
daripada harta pewasiat. Jika diwasiatkan melebihi daripada satu
pertiga, maka wasiat tersebut hanya sah setakat satu pertiga sahaja
(H. Idris, 1991).

9.2.3 Wakaf
(a) Definisi wakaf
Wakaf dalam bahasa Arab disebut waqf. Para fuqahaÊ Hanafi memberikan
pengertian yang berbeza dengan pengertian yang diberikan oleh
kebanyakan fuqahaÊ selainnya iaitu Maliki, SyafiÊi dan Hanbali. Walau
bagaimanapun dalam mendefiniskan wakaf ini, saya hanya memilih apa
yang dikemukakan oleh kebanyakan para fuqahaÊ iaitu Maliki, SyafiÊi dan
Hanbali. Menurut mereka wakaf bererti menahan sesuatu harta yang
fizikalnya tetap kekal walaupun setelah dimanfaatkan, daripada digunakan
oleh pewakaf dan diserahkan ke tempat-tempat yang dibenarkan Syarak
sebagai cara mendekatkan diri kepada Allah (al-Zuhayli, 1997, H.Idris,
1991).

Definisi wakaf yang saya telah saya jelaskan tersebut menunjukkan bahawa
apabila seseorang telah mewakafkan hartanya, maka dia tidak boleh lagi
menggunakan harta tersebut. Setelah diwakafkan, harta tersebut akan
menjadi hak Allah. Oleh itu ia tidak boleh dimiliki, dijual, diwariskan atau
dihibahkan kepada sesiapapun.

(b) Syarat-syarat wakaf


Syarat-syarat pewakaf sama seperti apa yang telah saya jelaskan tentang
syarat-syarat pihak yang berakad sebelum ini dalam Topik 6. Bagi harta
yang hendak diwakafkan syarat-syarat tertentu hendaklah dipenuhi. Untuk
makluman anda, syarat-syarat yang saya sebutkan di sini adalah
berdasarkan pandangan mazhab SyafiÊi.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  165

Syarat-syarat harta yang hendak diwakafkan adalah seperti berikut:

(i) Harta tersebut hendaklah berbentuk Âayn. Oleh itu tidak sah
mewakafkan hutang misalnya.

(ii) Harta tersebut hendaklah diketahui atau ditentukan. Maka, jika


pewakaf tidak menyatakan dengan jelas apakah harta yang
diwakafkan, maka wakaf tersebut tidak sah.

(iii) Harta tersebut hendaklah dimiliki oleh pewakaf. Ini bermakna


seorang pewakaf tidak boleh mewakafkan harta bukan miliknya.

(iv) Harta tersebut hendaklah terdiri daripada sesuatu yang boleh


dimanfaatkan dan manfaat tersebut kekal lama. Oleh itu,
mewakafkan manfaat semata-mata tanpa fizikal harta adalah tidak
sah. Contohnya mewakafkan manfaat rumah semata-mata tetapi
fizikal rumah tidak diwakafkan. Begitu juga tidak boleh mewakafkan
sesuatu yang tidak bermanfaat seperti mewakafkan anjing.

Begitu juga tidak sah mewakafkan sesuatu yang tidak kekal lama seperti
mewakafkan makanan, sayuran dan seumpamanya.

SEMAK KENDIRI 9.5

1. Berikan definisi wasiat dan wakaf.


2. Pada pandangan anda, apakah perbezaan antara wasiat dan
wakaf?
3. Jelaskan syarat-syarat harta wasiat.
4. Jelaskan syarat-syarat harta wakaf.

9.3 AKAD TA’MINAT


Akad taÊminat ialah akad yang dilakukan sebagai jaminan kepada sesuatu
obligasi hutang. Akad-akad tersebut ialah akad gadaian dan kafalah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


166  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

9.3.1 Gadaian (Rahn)


(a) Definisi gadaian
Abdul Halim (2001) menyebut bahawa fuqahaÊ SyafiÊi mentakrifkan
gadaian sebagaimana berikut:

Menjadikan suatu harta sebagai cagaran hutang (wathiqah) yang dapat


digunakan untuk pembayaran hutang jika hutang itu tidak upaya untuk
dibayar oleh penghutang.

Daripada definisi di atas, kita dapat memahami bahawa dalam akad


gadaian, sesuatu harta akan dicagar bagi menjamin pembayaran balik
hutang berkenaan. Ini kerana, apabila penghutang tidak mampu
menjelaskan hutangnya, pemiutang boleh menjual barang gadaian
berkenaan bagi mendapatkan semula jumlah hutangnya. Atas dasar inilah
barang gadaian dikira sebagai jaminan kepada hutang yang berkenaan.

(b) Syarat-syarat gadaian


Dalam membicarakan tentang syarat-syarat gadaian, saya pecahkan
kepada dua iaitu syarat-syarat hutang dan syarat-syarat barang gadaian.

(c) Syarat-syarat hutang


Dalam mazhab SyafiÊi, hutang yang dijamin dengan barang gadaian perlu
memenuhi syarat-syarat berikut (al-Zuhayli, 1997):

(i) Hutang itu hendaklah hutang yang telah sabit dan wajib dibayar
seperti hutang yang terhasil daripada jual beli yang ditangguhkan
bayarannya. Oleh itu, tidak sah menggadai sesuatu ke atas hutang
yang akan sabit pada masa akan datang.

(ii) Hutang tersebut hendaklah hutang yang lazim atau yang akan
menjadi lazim. Suatu hutang dikira lazim apabila ia terhasil daripada
akad yang lazim seperti jual beli yang bebas daripada syarat khiyar.
Walau bagaimanapun, bayaran tertangguh dalam akad jual beli yang
masih dalam tempoh khiyar dikira hutang yang akan menjadi lazim.
Kedua-dua jenis hutang ini boleh dijamin dengan barang gadaian.

(iii) Hutang tersebut hendaklah diketahui kadar dan sifatnya. Jika pihak
yang berakad tidak mengetahui jumlah hutang yang akan dijamin,
maka akad gadaian tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  167

(d) Syarat-syarat barang gadaian


Syarat-syarat barang gadaian mengikut mazhab SyafiÊi adalah seperti
berikut (al-Zuhayli, 1997):

(i) Barang gadaian ada semasa akad dilakukan dan ia boleh diserah
kepada pemegang gadai. Oleh itu, akad gadaian tidak sah jika barang
gadaian tidak ada atau tidak diyakini akan ada. Ini kerana keadaan
ini menjadikan barang tersebut tidak dapat dijual apabila diperlukan
iaitu apabila penghutang gagal menjelaskan hutangnya.

(ii) Barang gadaian itu mestilah harta yang bernilai pada pandangan
Syarak. Oleh yang demikian, bangkai, arak dan seumpamanya tidak
boleh dijadikan sebagai barang gadaian sebab barang-barang tersebut
tidak bernilai dan tidak boleh dijual beli.

(iii) Barang gadaian diketahui oleh pihak yang berakad iaitu penggadai
dan pemegang gadai. Oleh itu, menggadaikan sesuatu yang tidak
diketahui seperti menggadai salah seekor lembu di kandang tertentu
akan menyebabkan akad gadaian tidak sah.

(iv) Barang gadaian hendaklah dimiliki oleh penggadai. Jika barang


gadaian dimiliki oleh orang lain, maka akad gadaian tidak sah
melainkan jika telah mendapat izin daripada tuannya.

SEMAK KENDIRI 9.6

1. Apakah yang dimaksudkan dengan gadaian?


2. Nyatakan syarat-syarat hutang yang boleh dijamin dengan barang
gadaian.
3. Sebutkan syarat-syarat barang yang boleh dijadikan sebagai
cagaran.

9.3.2 Kafalah
(a) Definisi Kafalah
Abdul Halim (2001) menyebut bahawa kafalah menurut fuqahaÊ Maliki,
SyafiÊi dan Hanbali ialah menggabungkan tanggungan penjamin dengan
tanggungan orang lain terhadap orang yang dijamin tentang hak

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


168  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

tanggungan hutang. Ini menjadikan hutang berkenaan berada dalam


tanggungan kedua-duanya.

Daripada definisi di atas, kita dapat memahami bahawa akad kafalah akan
menjadikan penjamin dan orang yang berhutang sama-sama menanggung
hutang. Ini bermakna orang yang dijamin tentang hak tanggungan hutang
boleh membuat tuntutan ke atas kedua-duanya. Sebagai contoh, A telah
berhutang dengan B dan C menjadi penjaminnya. Dalam kes ini, B boleh
membuat tuntutan hutangnya ke atas A dan C.

(b) Syarat-syarat Kafalah


Syarat kafalah adalah seperti berikut:
(i) Penjamin hendaklah seorang yang baligh dan berakal.
(ii) Orang yang dijamin hendaklah seorang yang akan bebas daripada
hutang apabila dibayar
(iii) Orang yang dijamin haknya (pemberi hutang) hendaklah diketahui
oleh penjamin
(iv) Harta yang dijamin hendaklah diketahui
(v) Sighah jelas menunjukkan maksud jaminan seperti kata penjamin:
„Aku menjamin hutangmu ke atas si polan sebanyak sekian.‰

SEMAK KENDIRI 9.7

1. Jelaskan tentang definisi gadaian dan kafalah.


2. Berikan huraian tentang syarat-syarat gadaian.
3. Jelaskan tentang syarat-syarat kafalah.

 Akad muÊawadah terdiri daripada akad jual beli, sewaan dan pertukaran
matawang.
 Akad tabarruÊ terdiri daripada akad hibah, wakaf dan wasiat.
 Akad taÊminat pula terdiri daripada akad gadaian dan kafalah.
 Akad jual beli adalah akad yang melibatkan pertukaran suatu harta dengan
harta yang lain bagi tujuan pemilikan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I  169

 Barang yang hendak dijadikan subjek akad jual beli hendaklah wujud ketika
akad dilakukan, boleh diserah, diketahui oleh pihak berakad, bernilai dan
bermanfaat serta berada di bawah kuasa penjual.
 Manfaat atau perkhidmatan yang menjadi subjek akad sewaan hendaklah
memenuhi syarat-syarat tertentu iaitu diketahui oleh pihak yang berakad,
mampu diperolehi, diharuskan oleh Syarak, diiktiraf oleh adat kebiasaan,
bukan kewajipan pengambil upah dan manfaat itu diperolehi oleh pemberi
upah.
 Akad al-sarf hanya sah jika memenuhi empat syarat iaitu serahan segera,
dibuat dalam majlis akad, sama kadar jika sama jenis matawang dan tiada
khiyar syarat.
 Barang yang hendak dihibah hendaklah ada semasa akad dilakukan, bernilai
dan dimiliki oleh pihak yang berakad.
 Suatu yang hendak diwasiatkan hendaklah mempunyai nilai, boleh dimiliki
dan dipindah milik serta tidak melebihi 1/3 daripada harta pewasiat.
 Suatu yang diwakafkan hendaklah berbentuk Âayn, diketahui, dimiliki oleh
pewakaf, boleh dimanfaatkan dan manfaat tersebut kekal lama.
 Suatu yang dijadikan barang gadaian hendaklah ada ketika akad dilakukan,
boleh diserah, bernilai, diketahui oleh pihak yang berakad dan dimiliki oleh
penggadai.
 Hutang yang dikaitkan dengan suatu cagaran hendaklah hutang yang telah
sabit dan wajib ditunaikan oleh penggadai, hutang yang lazim atau akan
menjadi lazim, serta diketahui kadar dan sifatnya.
 Dalam akad kafalah, pemiutang berhak membuat tuntutan sama ada
terhadap penjamin dan orang yang dijamin (penghutang).

Akad muÊawadah Kafalah


Akad tabarruÊ Pertukaran matawang
Akad taÊminat Sewaan
Gadaian  Wakaf
Hibah Wasiat
Jual beli    

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


170  TOPIK 9 JENIS-JENIS AKAD I

Abdul Halim Muhammad (2001). Undang-undang muamalat & aplikasinya


kepada produk-produk perbankan Islam. Kajang: Aras Mega (M) Sdn Bhd.
Abdul Rashid haji Abdul Latif (1986), Wasiat dalam Islam. Bangi: Penerbit
Universiti Kebangsaan Malaysia.
al-Khin, Mustofa, et al. (2004), Kitab Fikah Mazhab Syafie. Kuala Lumpur:
Pustaka Salam.

al-Zuhayli, Wahbah (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-Fikr.


H. Idris Ahmad S.H. (1991), Fiqh Syafii. Kuala Lumpur: Penerbitan Pustaka
Antara.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Topik  Jenis-jenis
1
100 Akad II

HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Menjelaskan maksud wadiÊah dan syarat-syaratnya;
2. Menghuraikan maksud syarikat, syarat-syarat dan jenis-jenisnya; dan
3. Menghuraikan maksud mudarabah dan syarat-syaratnya.

 PENGENALAN
Para pelajar sekalian, kita sudah sampai ke penghujung pelajaran. Dalam Topik
10 kali ini, saya akan menyambung penjelasan saya tentang jenis-jenis akad yang
disyariatkan dalam Islam. Pada kali ini, kita akan membincangkan tentang dua
lagi kategori akad iaitu akad penjagaan dan akad perkongsian. Bentuk akad
penjagaan yang disyariatkan ialah akad wadiÊah. Sementara akad perkongsian
pula terdiri daripada akad syarikat dan mudarabah. Perbincangan tentang
ketiga-tiga jenis akad ini akan difokuskan kepada definisi dan syarat-syarat.
Walaupun begitu, jenis-jenis syarikat akan turut dibincangkan dalam topik ini
memandangkan terdapat pelbagai bentuk syarikat yang dibincangkan oleh para
fuqahaÊ dalam penulisan mereka.

10.1 AKAD PENJAGAAN


Akad penjagaan adalah akad yang bertujuan untuk meminta seseorang untuk
menjaga sesuatu. Hanya terdapat satu sahaja akad yang termasuk dalam
kategori ini iaitu akad wadiÊah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


172  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

10.1.1 Wadi’ah
(a) Definisi wadiÊah
Para fuqahaÊ memberikan pelbagai pengertian terhadap perkataan wadiÊah.
Walau bagaimanapun perbezaan tersebut hanya dari segi teknikal sahaja
tetapi maksudnya adalah sama sahaja. Secara umumnya pengertian
wadiÊah adalah seperti berikut:

Mewakilkan (seseorang) untuk menjaga suatu yang dimiliki atau suatu


yang digunakan untuk tujuan khusus dengan cara tertentu (Abdul Halim,
2001).

Daripada pengertian di atas, dapat kita fahami bahawa akad wadiÊah ini
melibatkan permintaan seseorang kepada seseorang yang lain untuk
menjaga barang miliknya atau sesuatu yang diguna untuk tujuan khusus
seperti anjing yang dilatih untuk memburu. Sebagai contoh, Ahmad
meminta Ali supaya menjaga lembunya di sepanjang pemergiannya ke
Makkah.

Akad wadiÊah ini adalah akad yang diakui oleh Syarak. Antara perakuan
tersebut ialah firman Allah s.w.t:

‫إن اﷲ ﻳﺄﻣﺮآﻢ أن ﺗﺆدوا اﻷﻣﺎﻧﺎت إﻟﻰ أهﻠﻬﺎ‬


Maksudnya: „ٍSesungguhnya Allah memerintahkan kamu supaya
menunaikan amanah kepada orang-orang yang mengamanahkannya .‰

(Surah al-NisaÊ 4:58)

AKTIVITI 10.1

Pernahkah anda melihat tempat simpanan beg di stesen-stesen bas


seperti Puduraya dan Hentian Putra? Apakah aktiviti tersebut termasuk
dalam kategori akad wadiÊah? Bincangkan dengan rakan anda.

(b) Syarat-syarat wadiÊah

(i) Syarat-syarat pihak yang berkontrak


Mengikut pandangan fuqahaÊ Maliki, SyafiÊi dan Hanbali, pihak yang
terlibat dalam kontrak wadiÊah hendaklah seorang yang baligh,

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  173

berakal dan rasyid (bijak mengurus harta). Walau bagaimanapun


fuqahaÊ Hanafi tidaklah mensyaratkan baligh ke atas pihak yang
berkontrak. Oleh itu, pada pandangan mereka, kanak-kanak yang
mumayyiz boleh melakukan akad wadiÊah jika ia diizinkan oleh
walinya iaitu penjaganya (al-Zuhayli, 1997).

(ii) Syarat-syarat barang simpanan


Menurut al-Zuhayli (1997), barang simpanan hendaklah terdiri
daripada sesuatu yang boleh dikuasai atau dipegang dengan tangan.
Oleh itu barang yang hilang daripada pemiliknya tidak boleh
dijadikan sebagai subjek akad wadiÊah. Ini kerana matlamat akad
wadiÊah tidak mungkin tercapai.

(c) WadiÊah secara percuma dan wadiÊah berbayar


Sepertimana yang telah saya sebut sebelum ini, akad wadiÊah adalah akad
yang melibatkan permintaan seseorang supaya seseorang yang lain
menjaga barang miliknya. Pihak yang diminta menyimpan barang
berkenaan boleh menjaganya secara percuma atau mengenakan bayaran
tertentu yang dinamakan sebagai upah simpan barang.

SEMAK KENDIRI 10.1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan wadiÊah?


2. Jelaskan syarat-syarat wadiÊah.

10.2 AKAD PERKONGSIAN


Akad perkongsian terbahagi kepada dua iaitu akad syarikat dan mudarabah.

10.2.1 Syarikat
Definisi Syarikat
Syarikat atau disebut juga musyarakah mempunyai banyak jenis dan setiap
daripadanya mempunyai erti yang tersendiri. Walau bagaimanapun, secara
umumnya syarikat boleh diertikan seperti berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


174  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

Penyertaan dua atau lebih pihak dalam satu perniagaan tertentu dengan
sejumlah modal yang ditentukan mengikut kontrak, untuk menjalankan
perniagaan dan bersama-sama berkongsi keuntungan dan kerugian mengikut
yang ditentukan (Siddiqi, 1991)

Daripada pengertian di atas dapat kita fahami bahawa akad syarikat secara
umumnya merupakan akad perkongsian antara dua orang atau lebih.
Perkongsian ini melibatkan perkongsian dalam menyumbang modal
sebagaimana keuntungan dan kerugian juga turut dikongsi bersama.

Sebagai contoh, A berakad dengan B untuk berkongsi menjalankan perniagaan


tertentu. Andaikan bahawa modal yang diperlukan ialah RM20 ribu. A dan B
masing-masing bersetuju untuk menyumbang sebanyak RM10 ribu. Ini
bermakna nisbah perkongsian antara A dan B ialah 50:50. Apabila perniagaan
tersebut memperolehi keuntungan, maka keuntungan itu akan dibahagikan
antara mereka berdua mengikut nisbah pembahagian yang mereka persetujui.
Tidak semestinya mereka perlu mengikut nisbah sumbangan modal dalam
pembahagian keuntungan. Sebaliknya, jika berlaku kerugian, setiap daripada A
dan B hanya akan menanggung kerugian tersebut mengikut nisbah sumbangan
modal masing-masing. Misalnya jika kerugian yang dialami ialah RM300, maka
masing-masing akan menanggung secara sama rata iaitu sebanyak RM150
sahaja.

Pembahagian syarikat
Secara umumnya syarikat terbahagi kepada dua seperti yang diringakaskan
dalam Rajah 10.1 di bawah.

Rajah 10.1: Pembahagian syarikat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  175

Syarikat Milik
Syarikat milik ialah perkongsian antara dua orang atau lebih dalam memiliki
sesuatu barang tanpa melalui akad syarikat. Syarikat milik ini terbahagi kepada
dua (sila rujuk Jadual 10.1).

Jadual 10.1: Jenis Syarikat Milik

Jenis syarikat Penerangan


Syarikat Pilihan Perkongsian atau syarikat yang berlaku antara mereka terhasil
(syarikah dengan pilihan mereka sendiri.
ikhtiyariyyah) Contohnya, A dan B berkongsi membeli sesuatu barang atau
kedua-duanya menerima hadiah daripada seseorang atau kedua-
duanya berkongsi menerima suatu barang yang diwasiatkan
untuk mereka. Dalam kes ini, barang yang dibeli, yang
dihadiahkan atau yang diwasiatkan itu adalah barang kongsi
antara mereka berdua.
Syarikat Tanpa Perkongsian atau syarikat ini bukan terhasil daripada pilihan
Pilihan (syarikah pihak yang berkongsi.
jabariyyah) Contohnya, apabila seseorang meninggal dunia, harta
peninggalannya (harta pusaka) merupakan harta yang dikongsi
bersama oleh para warisnya selagi mana pembahagian tidak
dilakukan kepada setiap waris mengikut hak atau bahagian
masing-masing.

Syarikat Akad
Syarikat ini terbentuk melalui akad yang dilakukan antara dua orang atau lebih
untuk berkongsi melakukan sesuatu perniagaan. Syarikat akad ini terbahagi
kepada tiga iaitu:
 Syarikat amwal;
 Syarikat wujuh; dan
 Syarikat aÊmal atau abdan.

(a) Syarikat amwal


Syarikat amwal terbahagi kepada dua iaitu syarikat Âinan dan syarikat
mufawadah.

(i) Syarikat Âinan


Syarikat Âinan ialah dua orang atau lebih berakad untuk berkongsi
mengeluarkan modal untuk sama-sama berniaga dengan modal
berkenaan dan keuntungan yang diperoleh dikongsi bersama.
Syarikat jenis ini diharuskan oleh semua fuqahaÊ.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


176  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

(ii) Syarikat mufawadah


Syarikat mufawadah ialah dua orang atau lebih berakad untuk
berkongsi melakukan sesuatu urusan dengan syarat kesemua rakan
kongsi mempunyai persamaan dari segi modal, tasarruf (kuasa
pengurusan harta) dan agama. Ini bermakna kesemua rakan kongsi
hendaklah mempunyai harta yang sama banyak (tidak kira sama ada
harta tersebut diguna untuk perniagaan atau tidak), sama agama dan
mempunyai hak tasarruf yang sama. Oleh itu, syarikat ini tidak
mungkin boleh dilakukan antara orang Islam dan bukan Islam kerana
perbezaan agama dan hak tasarruf. Dari segi hak tasarruf, orang
Islam tidak boleh berjual beli arak dan seumpamanya sedangkan
orang bukan Islam boleh melakukannya. Begitu juga perkongsian
tidak boleh dilakukan antara kanak-kanak dan orang dewasa.

Dari segi pembahagian keuntungan atau tanggungan kerugian juga


perlu dibahagi sama rata.

Syarikat mufawadah ini tidak disepakati oleh semua fuqahaÊ dari segi
keharusannya. Hanya fuqahaÊ Hanafi dan Maliki sahaja yang
mengharuskannya. Sementara fuqahaÊ SyafiÊi dan Hanbali tidak
mengharuskannya (al-Zuhayli, 1997). Walau bagaimanapun istilah
syarikat mufawadah yang dimaksudkan oleh Maliki sebenarnya
merujuk kepada syarikat Âinan. Oleh itu dari segi praktiknya, jumhur
termasuk Maliki tidak mengharuskan syarikat mufawadah ini
(Ab.Mumin, 1999).

(b) Syarikat wujuh


Syarikat wujuh ialah perkongsian antara dua orang yang mempunyai
reputasi yang baik dalam masyarakat di mana kedua-duanya tidak
mengeluarkan modal. Dalam perkongsian ini mereka bersetuju untuk
sama-sama membeli secara hutang atas tanggungan masing-masing dan
menjualnya secara tunai.

Syarikat ini sebenarnya dilakukan atas dasar kemasyhuran nama mereka di


kalangan masyarakat. Dengan kata lain, memandangkan mereka orang
yang terkenal, maka mereka dapat membeli barang secara hutang dengan
mudah. Apabila barang yang dibeli tadi dijual semula secara tunai dan
memperolehi keuntungan daripadanya, maka keuntungan akan dikongsi
dengan rakan kongsinya yang telah berakad dengannya sebelum ini
berdasarkan saham atau bahagian yang dimilikinya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  177

FuqahaÊ Hanafi dan Hanbali mengharuskan syarikat ini tetapi fuqahaÊ


Maliki dan SyafiÊi pula tidak mengharuskannya. Ini kerana modal dan kerja
tidak ada dalam syarikat jenis ini (al-Zuhayli, 1997).

(c) Syarikat aÊmal atau abdan


Syarikat aÊmal atau abdan ialah perkongsian dua orang yang mempunyai
kemahiran yang sama untuk menerima sesuatu kerja mengikut tanggungan
masing-masing dan hasilnya dibahagi sesama mereka (Zuhayli, 1997).

Sebagai contoh, dua orang tukang jahit yang berkongsi untuk menerima
upah menjahit baju. Hasil upah yang diperolehi akan dibahagi sesama
mereka mengikut nisbah yang dipersetujui.

Syarikat ini diharuskan oleh fuqahaÊ Maliki, Hanafi dan Hanbali. Ini kerana
syarikat boleh dibentuk berasaskan modal atau kerja. FuqahaÊ SyafiÊi tidak
mengharuskan syarikat ini kerana syarikat hanya boleh dibentuk
berasaskan modal dan bukannya kerja (al-Zuhayli, 1997; Abdul Halim,
2001)

Bagi memudahkan anda untuk mengingat jenis-jenis syarikat yang telah


saya jelaskan di atas, saya ringkaskannya seperti di dalam Rajah 10.2.

Rajah 10.2: Ringkasan jenis-jenis syarikat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


178  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

AKTIVITI 10.2

Cuba dapatkan maklumat lanjut tentang syarikat atau musyarakah


dalam internet. Bincangkan maklumat yang anda perolehi bersama
rakan yang lain.

Syarat-syarat syarikat Âuqud


Para fuqahaÊ telah menetapkan syarat-syarat umum dan khusus untuk syarikat
Âuqud. Yang dimaksudkan dengan syarat-syarat umum ialah syarat-syarat
berkenaan terpakai untuk semua jenis syarikat sebagaimana yang telah saya
jelaskan sebelum ini. Manakala syarat-syarat khusus pula merujuk kepada
syarat-syarat yang dikhususkan untuk jenis syarikat tertentu.

Syarat-syarat umum
Syarat-syarat umum bagi syarikat Âuqud adalah seperti berikut (al-Zuhayli,1997,
Abdul Halim, 2001):

(i) Boleh menerima perwakilan


Pengurusan ke atas perkara yang dikontrakkan boleh diwakilkan kepada
orang lain. Ini kerana, dalam syarikat, rakan kongsi akan berkongsi
keuntungan. Keuntungan yang diperolehi melalui perniagaan tidak boleh
dikongsi melainkan jika pihak berkenaan saling menjadi wakil kepada
rakan kongsinya. Dalam sesebuah syarikat, menjadi tuntutan syarikat
bahawa rakan kongsi perlu memberi kuasa pengurusan kepada rakan
kongsinya yang lain untuk membeli, menjual dan melakukan kerja.

(ii) Kadar keuntungan diketahui oleh pihak yang berkongsi


Setiap rakan kongsi perlu mengetahui keuntungan yang diperuntukkan
kepadanya seperti satu perlima, satu perdua dan sebagainya. Jika kadar
keuntungan tidak diketahui, akad syarikat akan batal.

(iii) Kadar keuntungan hendaklah tidak berbentuk jumlah tetap seperti RM100
dan seumpamanya
Larangan penentuan untung berkadar tetap adalah kerana kemungkinan
keuntungan tidak diperolehi sebanyak itu. Oleh itu, penentuan keuntungan
hendaklah dibuat dalam bentuk nisbah seperti 50:50 atau dalam bentuk
peratus seperti 30% dan sebagainya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  179

Syarat-syarat khusus

(a) Syarat-syarat khusus bagi syarikat amwal

(i) Modal syarikat mesti ada semasa akad syarikat dilakukan. Ini
bermakna modal tidak boleh dalam bentuk hutang. Ini kerana
pembentukan syarikat ini adalah untuk mendapat keuntungan,
sedangkan keuntungan dapat dicapai melalui pengurusan modal. Jika
modal dalam bentuk hutang atau modal tidak ada semasa akad
dilakukan, maka matlamat syarikat tidak tercapai.

(ii) Modal hendaklah dalam bentuk matawang dan bukannya barang. Ini
merupakan pandangan kebanyakan fuqahaÊ. Walau bagaimanapun,
Imam Malik membenarkan modal dalam bentuk barang yang dinilai
harganya (Abdul Halim, 2001). Maksudnya di sini, jika tanah
dijadikan sebagai modal, maka nilai tanah tersebut hendaklah
ditentukan pada masa akad dilakukan. Jika nilainya ialah RM100
ribu, maka modal yang disumbang adalah sebanyak RM100 ribu.
Penentuan ini penting bagi memudahkan pengiraan keuntungan dan
kerugian yang akan diperolehi dan ditanggung oleh pihak yang
berkongsi.

(b) Syarat-syarat khusus untuk syarikat mufawadah

(i) Setiap rakan kongsi mestilah orang yang mempunyai kelayakan


menjadi wakil dan penjamin. Ini bermakna hak dan tanggungan yang
terhasil daripada kegiatan perniagaan syarikat akan mengikat pihak
yang terlibat dalam syarikat ini.

(ii) Setiap rakan kongsi hendaklah mempunyai persamaan dari segi


modal, kuasa pengurusan dan juga agama.

(iii) Keuntungan juga hendaklah dibahagi sama rata.

(c) Syarat-syarat khusus syarikat aÊmal/abdan dan wujuh


Jika syarikat abdan atau wujuh dalam bentuk mufawadah, maka syarat-
syarat syarikat mufawadah perlu dipenuhi tetapi jika dalam bentuk Âinan,
maka ia tidak terikat dengan syarat-syarat tersebut (Abdul Halim, 2001).

Bagi membantu anda untuk mengingati apakah syarat-syarat syarikat, saya


ringkaskan seperti dalam Jadual 10.2.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


180  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

Jadual 10.2: Ringkasan Syarat-syarat Syarikat ÂUqud

Syarat-syarat Jenis Syarikat


Boleh menerima perwakilan Semua
Kadar keuntungan diketahui oleh rakan kongsi Semua
Kadar keuntungan tidak dalam bentuk jumlah tetap Semua
Modal syarikat mesti ada semasa akad syarikat Inan, Mufawadah sahaja
dilakukan
Modal hendaklah dalam bentuk matawang dan Inan, Mufawadah sahaja
bukannya barang
Setiap rakan kongsi mestilah orang yang mempunyai Mufawadah sahaja
kelayakan menjadi wakil dan penjamin
Setiap rakan kongsi hendaklah mempunyai persamaan Mufawadah sahaja
dari segi modal, kuasa pengurusan dan juga agama
Keuntungan dibahagi sama rata Mufawadah sahaja

10.2.2 Mudarabah
(a) Definisi Mudarabah

Suatu akad perkongsian untuk mendapat keuntungan di mana satu


pihak menyumbang modal dan satu pihak lagi mengusahakan modal
berkenaan. Keuntungan dibahagi mengikut nisbah yang dipersetujui
bersama (al-Zuhayli, 1997).

Daripada definisi di atas kita dapat memahami bahawa akad mudarabah


juga merupakan akad perkongsian. Dalam akad mudarabah ini, bukan
semua pihak akan menyumbang modal. Ini kerana, modal hanya
disediakan oleh sebelah pihak dan satu pihak lagi akan menjadi pengusaha.
Dalam bahasa Arab, penyumbang modal disebut rabb al-mal dan
pengusaha disebut mudarib.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  181

AKTIVITI 10.3

Cuba dapatkan maklumat lanjut tentang mudarabah dari internet


menggunakan Google. Cuba bincang dengan rakan anda perbezaan
antara akad syarikat dan akad mudarabah bagi menambah kefahaman
anda.

(b) Syarat-syarat mudarabah

(i) Penyumbang modal dan pengusaha hendaklah terdiri daripada


mereka yang layak mengurus harta iaitu seorang yang berakal. Baligh
(cukup umur) tidak menjadi syarat dalam mazhab Hanafi tetapi
menjadi syarat dalam mazhab Maliki, SyafiÊi dan Hanbali.

(ii) Modal hendaklah dalam bentuk matawang. Ini merupakan


pandangan sebahagian besar fuqahaÊ.

(iii) Keuntungan hendaklah diketahui. Ini kerana keuntungan merupakan


matlamat mudarabah. Jika pihak yang terlibat tidak mengetahui
berapakah keuntungan yang diperuntukkan kepadanya, maka akad
tidak sah.

(iv) Keuntungan tersebut hendaklah dibahagikan berdasarkan nisbah


atau peratus. Maka keuntungan tidak boleh dinyatakan dalam bentuk
yang tetap seperti RM100 dan sebagainya.

(v) Kerugian yang berlaku hanya ditanggung oleh penyumbang modal


dan bukannya pengusaha melainkan jika kerugian itu disengajakan
atau kerana kecuaian pengusaha (al-Zuhayli, 1997, Abdul Halim,
2001)

SEMAK KENDIRI 10.2

1. Apakah yang dimaksudkan dengan mudarabah?


2. Siapakah yang menanggung kerugian dalam akad mudarabah?
3. Dalam situasi manakah pengusaha dikenakan menanggung
kerugian yang dialami?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


182  TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II

 Akad wadiÊah merupakan akad yang melibatkan satu pihak meminta pihak
yang lain untuk menjaga harta miliknya.
 Pihak yang diminta menjaga harta seseorang boleh melakukannya secara
percuma atau mengenakan bayaran tertentu.
 Akad syarikat atau musyarakah merupakan akad perkongsian yang
melibatkan semua pihak akan menyumbang modal.
 Keuntungan dalam syarikat akan dibahagikan mengikut nisbah atau peratus
yang dipersetujui seperti 50:50 atau 10%, 50% dan sebagainya.
 Kerugian dalam syarikat akan ditanggung oleh semua rakan kongsi
berdasarkan nisbah sumbangan modal masing-masing.
 Syarikat secara umumnya terbahagi kepada dua iaitu syarikat milk dan
syarikat Âuqud.
 Syarikat milk merujuk kepada perkongsian memiliki sesuatu yang seperti
berkongsi memiliki harta pusaka.
 Syarikat Âuqud ialah syarikat yang berasaskan kepada akad yang berlaku
antara dua orang atau lebih untuk menjalankan perniagaan tertentu.
 Syarikat Âuqud terbahagi kepada tiga iaitu syarikat amwal, abdan atau aÊmal
dan wujuh.
 Syarikat amwal terdiri daripada syarikat Âinan dan mufawadah.
 Dalam syarikat mufawadah, pihak yang berkongsi mesti mempunyai
persamaan dari segi modal, agama dan juga kuasa pengurusan harta
(tasarruf).
 Barangan juga boleh dijadikan modal syarikat atau mudarabah mengikut
pandangan fuqahaÊ Maliki dengan syarat barang tersebut hendaklah
ditentukan nilainya pada masa akad dilakukan.
 Mudarabah berbeza daripada syarikat kerana dalam syarikat, modal akan
disumbang oleh semua rakan kongsi; manakala dalam mudarabah, modal
hanya disumbang oleh sebelah pihak sahaja. Kedua-duanya juga berbeza
dari segi tanggungan kerugian di mana kerugian dalam syarikat ditanggung
oleh semua rakan kongsi berdasarkan sumbangan modal masing-masing;
sedangkan dalam mudarabah, kerugian hanya ditanggung oleh penyumbang
modal.

SEMAK KENDIRI 1.5


1.2

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


TOPIK 10 JENIS-JENIS AKAD II  183

Keuntungan Syarikat milik


Kerugian Syarikat mufawadah
Mudarabah Syarikat wujuh
Syarikat aÊmal/abdan WadiÊah
Syarikat Âinan

Ab. Mumin Ab. Ghani. (1999). Sistem kewangan Islam dan pelaksanaannya di
Malaysia. Kuala Lumpur: Jabatan Kemajuan Islam Malaysia.
Abdul Halim Muhammad. (2001). Undang-undang muamalat & aplikasinya
kepada produk-produk perbankan Islam. Kajang: Aras Mega (M) Sdn Bhd.
al-Zuhayli, Wahbah. (1997). Al-Fiqh al-islami wa adillatuh. Damsyik : Dar al-
Fikr.

Siddiqi, Muhammad Nejatullah. (1991); Perkongsian dan pengongsian untung


dalam hukum Islam, Salmi Barom (penterjemah). Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


MODULE FEEDBACK
MAKLUM BALAS MODUL

If you have any comment or feedback, you are welcome to:

1. E-mail your comment or feedback to [email protected]

OR

2. Fill in the Print Module online evaluation form available on myINSPIRE.

Thank you.

Centre for Instructional Design and Technology


(Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi )
Tel No.: 03-27732578
Fax No.: 03-26978702

Copyright © Open University Malaysia (OUM)


Copyright © Open University Malaysia (OUM)

You might also like