Η εικονογραφία του θανάτου

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΑΙΟΘΟΔΩΡΟΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Το μάθημα αυτό εξετάζει την εικονογραφία της αρχαίας ελληνικής ταφικής

τελετουργίας, με έμφαση στην αγγειογραφία της αρχαϊκής και της
κλασικής περιόδου.

Πρώτο Μάθημα: H Αρχαιολογία του

Θανάτου
Κηδεία γυναίκας Ρομά στην
Ελλάδα

Κηδεία γυναίκας Ρομά στην

Ελλάδα
 H καύση των νεκρών.
Πειραματική αρχαιολογία: καύση των νεκρών στην
σημερινή Ινδία, Η πυρά και η προετοινασία της.

Υπόλοιπα κρανιακών οστών και

οδόντων
Η καύση ολοκληρώθηκε. Η φωτιά
σβήνεται με νερό.

Η τελική εικόνα.
 Νεκροταφεία των Αθηνών

Η διάδοση των ταφικών μνημείων με

κούρους και κόρες: 1. Αττική 2. Αθήνα.
Κεραμεικός.

Κεραμεικός
Κεραμεικός

Κεραμεικός.
 Ο αρχαιολογικός χώρος του
Κεραμεικού

Τάφος πλούσιας Αθηναίας από την

Αγορά. 850 π.Χ.
 1. Τεφροδόχος από την Καλλιθέα. 8ος αι.
π.Χ. 2. Τεφροδόχος από την Αθήνα. 5ος αι.

Ο τάφος του Ευφήρου στον

Κεραμεικό. 5ος αι. π.Χ.
 Κεραμεικός. Τάφος 11.

Κεραμεικός. Παιδική ταφή σε

λάρνακα. 5ος αι. π.Χ.
 Λάρνακα 11. Κεραμεικός.

Εγχυτρισμός από την αγορά. ΥΓ περίοδος. Το

βρέφος ήτνα ηλικίας 16 μηνών. Τα κτερίσματα
ήταν εντός του πίθου.
 Ομαδικός τάφος στον Κεραμεικό
που σχετίζεται με τον λοιμό της
Αθήνας

Παροικιά Πάρου: Πολυάνδριον του

8ου αι. π.Χ. Λεπτομέρεια αμφορέα
Μοναστηράκι, Κλαζομενές: νεκροταφείο
ανασκαφέν από τον Οικονόμο το 1921.

Μοναστηράκι, Κλαζομενές. Νεκροταφείο

ανασκαφέν από την γαλλο-τουρκική
αποστολή, 1979-1980.
Κλαζομενιακή σαρκοφάγος.
Λούβρο

Ταφές 4ου αι.: Θάσος

Μοντέλο τάφου Κάτω Ιταλίας, του
4ου αι. π.Χ. Γαλλία, 19ος αι.

1. Populonia. Ταφικός τύμβος 7ου αι. π.Χ. 2.

Cerveteri, Banditaccia. Τάφοι 7ου αι. π.Χ.
Πρώιμη αρχαϊκή ταφή. Ταρκύνια,
7ος αι. π.Χ. 2. Τάφος 2: Tolle
(Chianti).

Περιεχόμενα του Μεγάλου τάφου

της Bologna. Μέσα 5ου αι. π.Χ.
Τάφος 43. Ισπανία, Baza. 4ος
αι.

Μάθημα Δεύτερο: ταφικό

τελετουργικό και δοξασίες
 Ταφική τελετουργία
• Πρόθεσις
• Εκφορά
• Ταφή
• Προσφορές στο νεκρό μετά την ταφή
• Εορτές προς τιμήν των νεκρών
• Ημέρες της επιστροφής των ψυχών των
νεκρών

Η ταφή στη γενέθλια γη ήταν ένα σημαντικό

στοιχείο των αντιλήψεων των αρχαίων Ελλήνων
• Η απόκτηση αρρένων τέκνων εξασφάλιζε στους γονείς ότι θα
ελάμβαναν φροντίδα στα γηρατειά

• Η ταφή των θανόντων συγγενών στη γενέθλια γη, στα κτήματα της
οικογένειας ήταν βασική υποχρέωση των Αθηναίων

• Αποδείκνυε την ένταξή του σε έναν δήμο ο Αθηναίος εκείνος που

ήταν σε θέση να υποδείξει τα μνήματα των προγόνων του

• Οι δήμαρχοι επιφορτίζονταν με το καθήκον να παρέχουν ταφή σε

έκθετους νεκρούς

• Οι Αθηναίοι ρήτορες αναφέρουν περιπτώσεις ατόμων που

επιχειρούσαν να υποκλέψουν τα σώματα νεκρών και να τα
μεταφέρουν στο δικό τους οίκο, προκειμένου να εδραιώσουν
κληρονομικές αξιώσεις
 Πρόθεσις
• Η τελετουργία της πρόθεσης τελείται εν πολλοίς από τις
γυναίκες της οικογένειας
• Στην κλασική Αθήνα μπορούσαν να συμμετέχουν μόνο
οι γυναίκες που ήταν άνω των 60 ετών, αλλά και οι
στενοί συγγενείς του-της νεκρού-ής.
• Καθήκοντα: πλύσιμο του σώματος, άλειμμα με λάδι,
στολισμός με λουλούδια και στεφάνια, ταινίες και
κοσμήματα, εναπόθεσή του σε νεκρική κλίνη (που είναι
του ίδιου τύπου με τις συμποσιακές κλίνες)
• Η πρόθεσις διαρκούσε μια μέρα. Ένας από τους ρόλους
της ήταν να διασφαλισθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι
είχε επέλθει ο θάνατος

Λήκυθος του Ζωγράφου Louvre S

1667.
Η φροντίδα και ο θρήνος του νεκρού από τις γυναίκες είναι
οικουμενικό φαινόμενο.
Λάρνακα από την Κρήτη. 14ος αι. Κρατήρας από την
Καμπανία. 4ος αι.

Η πρόθεσις τελείται στον οίκο

• Η εικονογραφία δεν δίνει κλειδιά για το αν
η πρόθεσις τελείται στο εσωτερικό της
οικίας ή στην αυλή του οίκου
• Σε ορισμένες εικόνες η παρουσία ζώων
και πτηνών προϊδεάζει για υπαίθριο χώρο
• Άλλοτε πάλι, εμφανίζονται κίονες που
σαφώς ορίζουν τον εσωτερικό χώρο της
οικίας
Κρατήρας Αθήνας 904: Ζωγράφος
του Hirschfeld

Κρατήρας Αθήνας 904. Δίπυλον.

Ζωγράφος του Hirschfeld.
 Κρατήρας της Αθήνας 904
• Στο κέντρο της σύνθεσης της κύριας μετόπης,
εμφανίζεται ένας νεκρός άνδρας σε φέρετρο
• Γύρω του παρουσιάζονται μορφές θρηνωδών
• Κάτω από το φέρετρο βρίσκονται ελάφια, ένα
πρώτο στοιχείο δηλωτικό του υπαίθρειου
χώρου.
• Στην κάτω ζώνη παρουσιάζονται άρματα που
μεταφέρουν οπλισμένους με ασπίδα του
Διπύλου άνδρες.

Ερμηνεία της εικόνας

• Σύμφωνα με μια άποψη, υπάρχει ενότητα χρόνου, αλλά όχι χώρου: στην
μία ζώνη παρουσιάζεται ο θρήνος στην οικία του νεκρού, την ώρα που το
φέρετρο ετοιμάζεται να αναχωρήσει για το νεκροταφείο, ενώ στην άλλη
ζώνη παρουσιάζεται η πομπή των συντρόφων του νεκρού σε άρματα, που
κατευθύνεται είτε στην οικία του νεκρού, είτε στο νεκροταφείο, για να του
αποδώσει τις τελευταίες τιμές.

• Σύμφωνα όμως με δεύτερη άποψη, υπάρχει συγκερασμός δύο

διαφορετικών χρονικά επεισοδίων: 1. ο θρήνος στην οικία του νεκρού. 2. Η
νεκρική πομπή από την οικία προς το νεκροταφείο.

• Η παρουσία των πτηνών κάτω από το φέρετρο μπορεί να υποστηριχθεί ότι

δηλώνει ότι ο θρήνος γίνεται στην αυλή του οίκου.
Τα ζώα και τα πτηνά εμφανίζονται κάτω από την κλίνη στα
αγγεία του Ζωγράφου του Hirschfeld. 1. Κρατήρας Νέας
Υόρκης. 2. Αθήνα 18062. Ζωγράφος του Hirschfeld.

Αμφορέας του Ζωγράφου του

Hirschfeld. Πρόθεση. Βασιλεία.
 Αμφορέας του Λονδίνου

Συνέχεια των ταφικών τελετουργιών από την Ύστερη

Εποχή του Χαλκού. Κρατήρας από την Ήλιδα. 12ος αι. Ο
χώρος είναι εξωτερικός.
Πίνακας του Ζωγράφου της Σαπφούς. Λούβρο, από το όρος Κολιάς.
510 π.Χ. Boardman: ο κίονας δηλώνει ότι η πρόθεση εκτυλίσσεται σε
ημι-υπαίθριο χώρο της οικίας διαθέτοντα περιστύλιο. Lynch: ο κίονας
απλώς δηλοί ότι η σκηνή λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο του οίκου.

Αμφορέας από την Αθήνα. Bowdoin College. O χώρος είναι

εσωτερικός
 Στα αγγεία του Ζωγράφου του Διπύλου δεν
παρουσιάζονται καθόλου στοιχεία του περιβάλλοντος
χώρου

Λεπτομέρεια του κρατήρα του

Λούβρου Α 517
 Πρόθεσις
• Το σώμα εκτίθεται σε κλίνη με ψηλά πόδια,
ανάλογη με την κλίνη του συμποσίου
• Το σώμα σκεπάζεται με σάβανο, το ένδυμα, και
καλύπτεται με τα επιβλήματα.
• Προσκεφάλαια ανασήκωναν το κεφάλι του
νεκρού, έτσι ώστε το στόμα του νεκρού να μην
μένει ανοικτό. Ταινίες τυλίγονταν γύρω από το
σαγόνι (οθόναι).
• Ο νεκρός τοποθετείται πάντα προς τα αριστερά
(προς τη θύρα;)

Λήκυθος Λονδίνο. Ζωγράφος του

Sabouroff
 Ο διαχωρισμός των ρόλων των δύο φύλων
δηλώνεται στην εικονογραφία των ταφικών
πινάκων

• Οι γυναίκες θρηνούν γύρω από τον νεκρό

• Οι άνδρες υποδέχονται τους άνδρες που έρχονται να

αποτίσουν φόρο τιμής στο νεκρό

• Στην εικονογραφία το εκτός και το εντός δηλώνονται

μόνο από την κίνηση των ανδρών από τα αριστερά προς
τα δεξιά και την ακινησία των γυναικών και των ανδρών
που τους υποδέχονται

Πίνακας από την Αθήνα. Ζωγράφος

της Σαπφούς. Βιέννη
 Θρήνος
• Οι άνδρες έρχονται σε πομπή από την
θύρα και υψώνουν το δεξί χέρι με την
παλάμη προς τα έξω
• Οι γυναίκες θρηνούν τραβώντας τα μαλλιά
τους, χτυπώντας τα κεφάλια και τα στήθη
τους, διαρρηγνύοντας τα ιμάτιά τους

Κοτύλη του Λυδού. Κεραμεικός

 Πίνακας της Αθήνας, συλλ.
Βλαστού. Κορωπί. 510 π.Χ.

Πίνακας του Ζωγράφου της Σαπφούς. Λούβρο, από το όρος Κολιάς.

510 π.Χ.
Κορινθιακή υδρία. Λούβρο. Οι Νηρηίδες θρηνούν
το νεκρό Αχιλλέα

Οι χειρονομίες του θρήνου παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ομοιότητα στις

εποχές
Πρωτογεωμετρικό αγγείο. 9ος αι. Αγγείο από την Περατή. 12ος αι.
 Γεωμετρικό αγγείο. 700 π.Χ.
Λήκυθος των μέσων του 5ου αιώνα

Εκφορά
• Κατά την τρίτη ημέρα, πριν την Ανατολή του
ηλίου, ο νεκρός μεταφέρεται στο νεκροταφείο
συνοδευόμενος από πομπή.
• Η πομπή περνά σιωπηλά από δευτερεύοντες
δρόμους
• Ο νεκρός μεταφέρεται με κάρο, ή με άρμα στην
γεωμετρική τέχνη
• Το φέρετρο κατεβάζεται στον τάφο από τους
άνδρες συγγενείς
• Η παρουσία των γυναικών περιορίζεται στις
στενές συγγενείς
Η εκφορά εμφανίζεται σπανιότερα

Κρατήρας του Ζωγράφου του

Hirschfeld. Αθήνα
 Κεραμεικός. 7ος αι.

Κάνθαρος. Παρίσι, Εθνική

Βιβλιοθήκη
 Κάνθαρος. Παρίσι, Εθνική
Βιβλιοθήκη.

Λουτροφόρος Αθήνας
• Παρουσιάζονται τρεις στιγμές του ταφικού
τελετουργικού
• Πρόθεσις
• Εναπόθεση του φερέτρου στον τάφο
• Θρήνος στον τάφο, μετά την ταφή (ένατη
ημέρα)
Λουτροφόρος Αθήνας
Τελετές κατά τη διάρκεια της ταφής
και αργότερα
• Τα τρίτα
• Με βάση τον Κικέρωνα, ξέρουμε ότι στον τάφο έσπερναν
γεννήματα της γης
• Χοές στον τάφο, που επαναλαμβάνονταν και μετά την
ταφή (Αισχύλος, Χοηφόροι)
• Επιστροφή στην οικία, όπου κρεμιόταν ένα αγγείο με
νερό, για τον καθαρμό των θρηνωδών. Το αγγείο
ειδοποιούσε τους επισκέπτες ότι το σπίτι καλύπτονταν
από το μίασμα των νεκρών
• Περίδειπνον: δείπνο των συγγενών
• Ένατη ημέρα: η οικογένεια συγκεντρώνεται στο μνήμα
και διεξάγουν τελετές

Το τέλος του πένθους

• Την 13η ημέρα τερματίζονταν το πένθος
• Η οικογένεια ξανάρχιζε τη φυσιολογική της ζωή
• Διάφοροι ετήσιοι εορτασμοί: Γενέσια, Νεμέσια,
Νεκύσια, Επιτάφια, Αλλαθεάδες, Ωραία,
Αποφράδες, Μιαραί Ημέραι, Ενιαύσια
• Πρόκειται για επισκέψεις στον τάφο, με
εναπόθεση προσφορών (στεφανιών, άγγείων,
ταινιών κλπ.)
• Όλες οι τελετές αποκαλούνται τα νομιζόμενα
Λήκυθος Νέας Υόρκης. Λήκυθος Αθήνας

Λήκυθοι Αθήνας
Λήκυθος Άμστερνταμ

Λήκυθος Αγοράς
Υδρία Μονάχου. Υδρία Λούβρου

Υδρίες της Νάπολης

Υπάρχουν τέσσερις βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει
η πόλη σε σχέση με τη διαχείριση των νεκρών

• 1. Το σώμα του νεκρού είναι πηγή μιάσματος

• 2. Το ασφαλές πέρασμα του νεκρού από τον έναν κόσμο στον

άλλον, απαιτεί την συνεργασία και τις προσπάθειες της οικογένειάς
του

• 3. Οι ταφικές τελετές και όσες έπονται αποτελούν ιδιωτικές

πρακτικές, που όμως η υπερβολική τους προβολή προκαλεί
διαίρεση του κοινωνικού σώματος και ανταγωνισμό μεταξύ των ελίτ

• 4. Ο ανταγωνισμός αυτός μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική

σπατάλη πλούτου, που είναι επιζήμια συνολικά για την κοινωνία

Νομοθεσία
• Η τάση των οικογενειών να προβάλλουν τον πλούτο και
το κύρος τους μέσα από τις ταφικές πρακτικές, οδήγησε
από νωρίς το αθηναϊκό κράτος (για το οποίο έχουμε και
τα περισσότερα στοιχεία), να επιβάλλει νομοθετικά
περιορισμούς στον τρόπο τέλεσης των κηδειών και στο
κόστος τους

• Τρεις νομοθεσίες: Σόλων, τέλη του 6ου αιώνα, 317

(Δημήτριος Φαληρεύς)

• Επιπρόσθετα, ο Πλάτων, στους Νόμους του, προτείνει

μια νομοθεσία για την ιδανική πόλη
 Σόλων
• Η νομοθεσία αυτή αναφέρεται από τρεις πηγές: τον Ψευδο-Δημοσθένη (Κατά του
Μακαρτάτου – 341 π.Χ.), τον Κικέρωνα (Νόμοι) και τον Πλούταρχο (Σόλων).

• Σύμφωνα με τον Δημοσθένη, η νομοθεσία καθόριζε ότι η πρόθεσις γίνονταν σε

εσωτερικό χώρο, όπου ο καθένας ήθελε

• Η εκφορά ελάμβανε χώρα την επομένη του θανάτου ημέρα, πριν την Ανατολή.

• Οι άνδρες θα εβάδιζαν πρώτοι και οι γυναίκες τελευταίες.

• Συμμετείχαν στην πρόθεση και την εκφορά οι συγγενείς ως δεύτερες εξαδέλφες, και
όσες γυναίκες ήταν άνω των 60 ετών. Μόνο η πρώτη ομάδα είχε δικαίωμα να
επιστρέψει στην οικία μετά την κηδεία για το περίδειπνον.

• Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός για την παρουσία των ανδρών

Σόλων
• Ο Κικέρων αναφέρει ότι η ρωμαϊκή νομοθεσία αντιγράφει την Σολώνεια
νομοθεσία (translata de Solonis fere legibus). Περιλαμβάνει τις εξής
επιταγές: η πυρά δεν θα δουλεύονταν με τσεκούρι, τα έξοδα θα
περιλάμβαναν τρία κλινοσκεπάσματα (για το νεκρό), ένα πορφυρό ένδυμα
και τη χρήση το πολύ δέκα αυλητών. Τέλος, ότι απαγορευόταν στις γυναίκες
να σκίζουν τα μάγουλά τους και να επιδίδονται σε υπερβολικούς θρήνους
στο χώρο του νεκροταφείου

• Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι η νομοθεσία του Σόλωνα περιελάμβανε τα εξής

μέτρα:

• Απαγορευόταν στις θρηνωδούς να φορούν πάνω από τρεις χιτώνες ή

ιμάτια. Η τιμή των προσφορών τροφής και ποτού δεν θα υπερέβαλλε σε
κόστος τον έναν οβολό. Το καλάθι των προσφορών δε θα έπρεπε να είναι
μεγαλύτερο από ένα πήχυ μήκος. Οι θρηνωδοί δεν επιτρέπονταν να βγουν
έξω τη νύκτα, παρά μόνον σε άμαξα με φανάρι που έδειχνε το δρόμο.
Απαγορευόταν να σκίζουν τις σάρκες τους, να τραγουδούν μοιρολόγια ή να
θρηνούν σε άλλα μνήματα πλην αυτού των νεκρών. Απαγορευόταν η θυσία
βοδιού στον τάφο. Ο νεκρός έπρεπε να φορά το πολύ 3 ιμάτια.
Απαγορευόταν οι γυναίκες να επισκέπτονται τάφους μη συγγενών, εκτός
κατά τη διάρκεια της κηδείας αυτών
 Μετα-Σολώνεια νομοθεσία
(ύστερος 6ος αι.;)
• Την εποχή του Σόλωνα, οι μεγάλοι ταφικοί τύμβοι του 7ου αιώνα, είχαν αντικατασταθεί από
κτιστούς τάφους με τούβλα, γύρω στο 610 π.Χ. Η τάση αυτή αντιστράφηκε το 580 π.Χ., όταν
επανεμφανίζονται οι μεγάλοι τύμβοι και τα ταφικά μνημεία (στήλες, κίονες με σφίγγες, κούροι
κλπ.).

• Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, μετά τον Σόλωνα και πριν τον Δημήτριο τον Φαληρέα, πέρασαν και
άλλοι νόμοι, με στόχο να περιορίσουν το μέγεθος των ταφικών μνημείων

• Απαγορεύονταν η χρήση εργατικής δύναμης να ξεπερνά αυτήν των 10 ανδρών για τρεις ημέρες.

• Ορισμένοι μελετητές αποδίδουν την αντικατάσταση των σειρών ταφικών πινάκων και των
σφιγγών που επέστεφαν τους ταφικούς κίονες στη συγκεκριμένη νομοθεσία.

• Αν αυτό γίνει αποδεκτό, η νομοθεσία χρονολογείται στα χρόνια του Πεισιστράτου και των γιών του
(545-515)

• Άλλοι θεωρούν ότι η εξαφάνιση των ταφικών αναγλύφων μεταξύ 510 και 500 οφείλεται στη
νομοθεσία αυτή, που πιθανόν χρονολογείται στα πρώτα χρόνια της δημοκρατίας. Εντούτοις, μια
πιο προσεκτική έρευνα κατέδειξε ότι οι στήλες δεν εξαφανίζονται παρά στα χρόνια των Περσικών
Πολέμων. Αποδίδουν λοιπόν τη νομοθεσία αυτή στον Θεμιστοκλή (487 π.Χ.)

• Στις αρχές του 5ου αιώνα δεν έχουμε πια ταφές εντός του αστικού ιστού. Και αυτή η εξέλιξη
αποδίδεται στην συγκεκριμένη νομοθεσία

Αναπαράσταση ταφικών τύμβων

του 7ου αι. π.Χ.
Νότιος Τύμβος
Αρχαϊκός Τύμβος

1. Κεφαλή από κούρο ταφικού μνημείο στην

περιοχή του Διπύλου. Αθήνα, ΕΑΜ. 600 π.Χ.
περίπου.
 Κεραμεικός. Ευρήματα από τις
ανασκαφές του 2002 στην Ιερή Πύλη: ο
κούρος

Η διάδοση των ταφικών μνημείων με

κούρους και κόρες: 1. Αττική 2. Αθήνα.
Τυπολογική Εξέλιξη της Αττικής στήλης. 1. Στήλη Νέας Υόρκης. 2.
Σφίγγα Αθήνας – επίκρανο Ν. Υόρκης. 3. Στήλη Νέας Υόρκης. 4.
Γραπτή στήλη Αθήνας. 5. Γραπτή Στήλη Νέας Υόρκης.

1. Στήλη της Αθήνας. 2. Στήλη της Νέας

Υόρκης. 3. Στήλη του Κεραμεικού από το
Θεμιστόκλειο τείχος. Ύψος: 2.34 μ.
 1. Σφίγγα από μνημείο της Αθήνας.
Βοστώνη. 2. Σφίγγα της Αθήνας από το
Θεμιστόκλειο τείχος. 3. Σφίγγα της Αθήνας.

1. Σφίγγα του Κεραμεικού

(ανασκαφές του 2002).
 1-2. Κεραμεικός. Σφίγγα από το θεμιστόκλειο
τείχος (επένδυση της όχθης G στην Ιερά Πύλη).
550-540 π.Χ. 3. Σφίγγα από αρχαϊκό μνημείο της
Γλυφάδας

1-2. Στήλη Βοστώνης. 550 π.Χ. 3.

Στήλη Αθήνας.
 1-2. Στήλη του Αριστίωνος από την Βελανιδέζα.
Αθήνα, ΕΑΜ. Ύψος: 2.4μ. 3. Στήλη Λούβρου ΜΝΔ
1863. 4. Στήλη του Λυσία. Αθήνα, ΕΑΜ 30.

1. Θραύσμα στήλης Αθήνας. 530

π.Χ. 2. Στήλη από την Αθήνα. 500
π.Χ.
Αθήνα. Στήλη δισκοβόλου. 530
π.Χ.

Έργο από ταφικό περίβολο του

Κεραμεικού. 560 π.Χ.
Πίνακας από τάφο της Αττικής. 600
π.Χ. Ύψος: 0.314 μ. Αθήνα 12352.
Το 430 π.Χ., επανέρχονται οι στήλες. Άρα, η νομοθεσία του
500 π.Χ. περίπου είχε περιπέσει σε αφάνεια
Αθήνα 3708. Στήλη με παράσταση λέοντα. Κεραμεικός. 440-430 π.Χ.
1. Βερολίνο SK 1108. Στήλη του Σωσία και
του Κηφισόδωρου. 2. Σκηνή αναχώρησης
πολεμιστή. Αθήνα.

1. Στήλη του Ευφήρου. Κεραμεικός.

2. Λονδίνο. Στήλη του Στρατίου.
 1. Αθήνα 1896. Στήλη χορεύτριας. 2. Λονδίνο.
Στήλη του τσαγγάρη Ξανθίππου. 3. Λούβρο. Στήλη
του Σωσίνου.

1. Στήλη της Angers. 2. Αθήνα 765. Στήλη της

Φρασικελίας και του Δίωνος. 3. Αθήνα. Στήλη του
Κτησίλεω και της Θεανώς.
 1. Κεραμεικός. Στήλη της Αμφαρέτης. 2.
Αθήνα. Στήλη της Μνησαγόρας και του
Νικοχάρους. 3. Ηράκλειο. Στήλη μητέρας.

1. Κεραμεικός. Στήλη της

Δημητρίας και της Παμφίλης.
Μουσείο Πειραιά. Η λουτροφόρος
του Λύσιδος.

1. Στήλη από το Μόναχο και αντίγραφο με

έντονα χρώματα. 2. Αθήνα. Στήλη του
Άγνωνος.
 1-2. Δύο λήκυθοι από τον Μαραθώνα.
Μόναχο, SK 1110, SK 1111. 3. Λήκυθος
του Πειραιά. « Νικοστράτη Γυνή Αρίστη ».

Πλάτων
• Στους Νόμους Ο Πλάτων προτείνει την παρακάτω νομοθεσία, που
θεωρείται ότι απηχεί τις τρέχουσες πρακτικές της περιόδου
• Οι τάφοι δεν έπρεπε να βρίσκονται σε καλλιεργημένη γη. Οι τύμβοι
δεν έπρεπε να απασχολούν πάνω από 5 άνδρες για 5 ημέρες
• Τα λίθινα μνημεία έπρεπε να έχουν τέτοιο μέγεθος, όσο έφτανε για
ένα επίγραμμα 4 σειρών
• Το σώμα θα έμενε στην πρόθεση για όσο χρόνο χρειαζόταν να
πιστοποιηθεί ο θάνατος. Η εκφορά θα ελάμβανε χώρα την 3η ημέρα
• Οι τιμές των εξόδων ήταν καθορισμένες: 5 μίναι για τους πλουσίους,
3 για τους ιππείς, 2 για τους ζευγίτες και 1 για τους θήτες
• Απαγορευόταν ο θρήνος κατά την μεταφορά του σώματος στους
δρόμους της πόλης
• Η εκφορά έπρεπε να έχει αφήσει τα όρια των τειχών της πόλης με
την αυγή
 Δημήτριος ο Φαληρεύς
• 317-316 π.Χ.
• Η εκφορά έπρεπε να λαμβάνει χώρα πριν την
αυγή
• Απαγορεύονταν τα ταφικά μνημεία. Μόνο ένας
πεσσίσκος, ένα λουτήριο ή μια τράπεζα
προσφορών θα σηματοδοτούσαν την ταφή
• Τα μόνα ταφικά μνημεία που συναντάμε έκτοτε
(πέραν των πεσσών) είναι για ξένους
• Στον 2ο αι. π.Χ. επανέρχονται, σε μικρότερη
κλίμακα, τα ταφικά μνημεία

Ελληνιστικοί κιονίσκοι: Κεραμεικός.

1. Malibu. Στήλη της Απολλωνίας. 100 π.Χ.
2. Οξφόρδη. Στήλη του 2ου αι. π.Χ.

1. Στήλη του 4ου αι. Τα χαρακτηριστικά της

γυναίκας ξαναδουλεύτηκαν τον 1ο αι. π.Χ.
Αθήνα. 2. Αθήνα 1662. Στήλη του 100 π.Χ.
Αμφορέας Αγοράς. Τάφος ΧΙΙ

Αγορά
Αντικείμενα από την πυρά ΧΙΙ

Πυρές ΧΙ και ΧΙΙ, Αγορά.

Μουσείο Μπενάκη. Βερολίνο

Αμφορέας του Κλήβελαντ.

Ζωγράφος της Αθήνας 894
Αμφορέας Λούβρου

Το πρόβλημα της αφήγησης στην

πρώιμη ελληνική τέχνη
• Ποιοι είναι οι αφηγηματικοί κώδικες της
περιόδου;
• Είναι οι ίδιοι με αυτούς των επομένων
περιόδοων;
• Υπάρχουν τα κλειδιά για την κατανόηση της
ενότητας της δράσης, του χώρου και του
χρόνου;
• μήπως ο καλλιτέχνης της γεωμετρικής περιόδου
δεν έχει ακόμη κατακτήσει την αφηγηματικότητα;
• είναι ο γεωμετρικός καλλιτέχνης πρόδρομος του
αρχαϊκού καλλιτέχνη;
 Τι είδους επεισόδια παρουσιάζονται στην γεωμετρική
κεραμική της Σχολής του Διπύλου (G. Hanfmann)

1. Ιστορικά: η κηδεία ενός αθηναίου αριστοκράτη. Όταν υπάρχουν και

πολεμικές συγκρούσεις σε ξηρά και θάλασσα, έχουμε ένα είδος
βιογραφίας: ο αριστοκράτης ήταν καπετάνιος και πολεμιστής.

2. Γενικού χαρακτήρα επεισόδια, που αναπαριστούν την ζωή της τάξης του
αριστοκράτη και τα ενδιαφέροντά του: θαλάσσιες αποστολές και μάχες.

3. Η σκηνή έχει μυθικό-ιστορικό χαρακτήρα. Δεν αφορά στον ίδιο τον νεκρό,
κάτοχο του αγγείου, αλλά στους προγόνους του και στο μυθολογικό
παρελθόν της πόλης.

4. Η σκηνή έχει μυθολογικό χαρακτήρα, παρουσιάζοντας επεισόδια που

προέρχονται από χαμένα έπη

5. Η σκηνή απηχεί συγκεκριμένα μυθολογικά επεισόδια, που μας είναι γνωστά

από τα ομηρικά έπη και τα ησιόδεια έπη,

6.Φανταστικές σκηνές που ερέθιζαν την φαντασία των καλλιτεχνών (πλοία,

όπλα, μάχες), χωρίς όμως να προέρχονται από συγκεκριμένες
αφηγηματικές πηγές

Σ’ αυτές τις εκδοχές θα πρέπει να προστεθεί και μια

έβδομη θεωρία, που διατύπωσε ο άγγλος αρχαιολόγος
Anthony Snodgrass.
• Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία, οι σκηνές δεν έχουν
συγκεκριμένο αφηγηματικό περιεχόμενο, αλλά
απεικονίζουν ένα γενικευμένο ηρωικό κόσμο του
παρελθόντος. Στέκουν παράλληλα στα έπη και εξαρτούν
την ύπαρξή τους από αυτά, αλλά δεν σχετίζονται στο
παραμικρό με τα συγκεκριμένα επεισόδια που τα έπη
αφηγούνται.
• Η άποψη αυτή μοιάζει με συμβιβασμό ανάμεσα στις
ακραίες θέσεις που απορρίπτουν το παραμικρό
«γεγονοτολογικό» ή «αφηγηματικό» στοιχείο από τις
σκηνές και τις πιο «θετικιστικές» προσεγγίσεις, που
βλέπουν στην γεωμετρική τέχνη την απεικόνιση μιας
πραγματικότητας βιωμένης ή παρουσιασμένης αλλού.
 Πολυάνδριον της Πάρου: ομαδικός τάφος
όπου είχαν ταφεί περισσότεροι από 200
πολεμιστές. Δύο εικονιστικά αγγεία μόνο.
• Στην κοιλία του αγγείου παρουσιάζεται μάχη, όπου
εμπλέκονται πεζοί, ιππείς, σφενδονιστές και τοξότες.
Στον ώμο αποδίδεται με επίθετο λευκό, η αποκομιδή
ενός νεκρού διάτρητου από βέλη. Στον λαιμό του αγγείου
παρουσιάζεται μια πρόθεση αττικού τύπου

• Το αγγείο αυτό έχει βιογραφικό περιεχόμενο:

παρουσιάζονται οι τρεις τελευταίες φάσεις της ζωής του
νεκρού
• Ο γεωμετρικός καλλιτέχνης παρουσιάζει μια
«ρεαλιστική» απεικόνιση της ζωής ενός πελάτη του,
κατόπιν παραγγελίας της οικογένειας του νεκρού,

Πολυάνδριο Παροικιάς.
 Aμφορέας Παροικιάς

Σκηνή στην κοιλιά του αγγείου:

μάχη
Αμφορέας Παροικιάς. Λεπτομέρεια.
 Δεύτερος αμφορέας Παροικιάς.

Ο 7ος αιώνας στην Αττική

 1. Κεραμεικός. 2. Αγορά

Τρεις σημαντικές διαφοροποιήσεις της Ύστερης

Γεωμετρικής περιόδου, σε σχέση με ότι
προηγήθηκε
• 1. Η μετάβαση από την δευτερογενή
καύση στον ενταφιασμό του νεκρού
• 2. Μεγαλύτερη έμφαση στο ταφικό
μνημείο, με την εμφάνιση μεγάλων
μνημειακών αγγείων – σημάτων και
στηλών
• 3. Η εμφάνιση αυλάκων ή λάκκων
προσφορών δίπλα στον ταφικό λάκκο
 Ο 7ος αιώνας
• 1. Επανεμφάνιση της καύσης του νεκρού. Το έθιμο δεν
τελείται σε δημόσια πυρά, αλλά στο εσωτερικό του
λάκκου (πρωτογενής καύση). Έτσι, παραλληλίζεται με
τον ενταφιασμό, από τη στιγμή που η ενασχόληση με
τον νεκρό λαμβάνει χώρα μέσα στον τάφο
• 2. Τα αγγεία – σήματα δεν επιστέφουν τάφους, αλλά
τύμβους ή ταφικά μνημεία που επιστέφουν μεγαλύτερα
σύνολα ταφών. Τα αγγεία αυτά αποκτούν πλέον μια
μετωπικότητα: η κύρια όψη έχει την σημαντική
παράσταση, προκειμένου να είναι ορατή από τους
θεατές που προσεγγίζουν το εμπρόσθιο τμήμα του
τάφου. Η πίσω όψή έχει διακοσμητικά θέματα ή
΄καλύπτεται με βερνίκι
• 3. Συστηματοποιείται η χρήση των ταφικών αυλάκων

Αναπαράσταση ταφικών τύμβων

του 7ου αι. π.Χ.
 Αύλακες προσφορών
• Αντικείμενα και μικρά ζώα ή πουλιά τοποθετούνται πάνω σε μια
τράπεζα και μετά καίγονται
• Το τελετουργικό τελείται ενώ ο τάφος είναι ακόμη ανοικτός
• Οι προσφορές τοποθετούνται σε μια αύλακα, διαστάσεων μεταξύ 3
και 12 μ. μήκους, 20 εκ. βάθους και 1 μ. πλάτους. Η αύλακα
επενδύεται με πλίνθους στις στενές πλευρές, και σε ορισμένες
περιπτώσεις και στις μακρές πλευρές
• Στον τάφο τοποθετούνται μικρά αγγεία, κύπελλα και πινάκια, ενώ
στις αύλακες πολυτελή αγγεία με αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα.
• Αν και συνήθως πρόκειται για αγγεία ποτού και φαγητού, είναι πολύ
λίγα για να θεωρήσουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν από την οικογένεια
σε νεκρόδειπνο
• Το τελετουργικό αυτό και ο συγκεκριμένος τρόπος ταφής απαντά
αποκλειστικά στην Αθήνα. Το πιο κοντινό έθιμο συναντάται στην
Θήρα, όπου οι καμμένες προσφορές τοποθετούνται σε λάκκο
μπροστά στον τάφο

1. Σχέδιο τάφου σε τομή. 2. Τάφοι

του Κεραμεικού
 Τάφος 7ου αιώνα με τύμβο

Τάφος με αύλακα προσφορών

Αύλακα προσφορών 7ου αι.

Σχήματα αγγείων από αύλακες

προσφορών του 7ου αι. π.Χ.
Λουτροφόρος-υδρία Ζωγράφου του
Αναλάτου.
Απόσπασμα κρατήρα Ζωγράφου
του Αναλάτου.

Πρώιμο πρωτοαττικό κύπελλο με σκηνή θρήνου.

700 π.Χ. Κεραμεικός (από αύλακα προσφορών).
1. Σύμπλεγμα του 7ου αι. Εκφορά. Κεραμεικός. 2.
Θυμιατήριο από την αύλακα προσφορών κάτω
από τον τύμβο 15.

Κεραμεικός. 1. Οινοχόη. 2.
Λέβης.
Κρατήρας που είχε χρησιμοποιηθεί
ως σήμα σε τάφο των μέσων του
7ου αι.

Αγγεία από τάφο του 2ου μισού του

7ου αι.
Λουτροφόρος του Ζωγράφου ΚΧ.
Κεραμεικός.

1. Πρώιμο μελανόμορφο υποστατό. Κεραμεικός. 2. Τράπεζα

προσφορών. Μερέντα Αττικής
 Πρωτοαττικός αμφορέας
Ελευσίνος. Εγχυτρισμός παιδιού.
 Αγγεία από πρωτοαττικό παιδικό
τάφο του Κεραμεικού. Μέσα 7ου αι.

Αμφορέας του 630. Σήμα τάφου

της οδού Πειραιώς.
 Διαφοροποιήσεις στην Αττική
• Οι αύλακες προσφορών υπάρχουν, αλλά
τα αγγεία που τοποθετούνται σε αυτές δεν
δίδουν μεγάλη έμφαση στο συμπόσιο
• Βάρη, Βουρβά, Μερέντα
Μερέντα
 Βουρβά

H αρχαϊκή περίοδος
 Κεραμεικός

Τάφος του 6ου αιώνα με τύμβο

Νότιος Τύμβος
Αρχαϊκός Τύμβος
Κεραμεικός, τάφος 4 στον Ν. τύμβο
Εγχυτρισμός Ελευσίνας Εγχυτρισμός Αχαρνών
Ταφές σε λάρνακα: Αχαρναί

Κεραμεικός. Παιδική ταφή σε

λάρνακα. 5ος αι. π.Χ.
 Ελευσίνα

Αχαρναί. Κιβωτιόσχημος και

κεραμοσκεπής τάφος του 5ου αι.
Νεκροταφεία Μερέντας: καύσεις και
ενταφιασμοί

Αχαρναί: καύση
Εικονογραφία των ταφικών αγγείων

Ρώμη Βρυξέλλες
Αγορά Συλλ. Νιάρχου
Λήκυθοι σε ταφές: μέσα 6ου αι.

Κεραμεικός Λαύριο
 Αθήνα, φορμίσκος

Φορμίσκος του Κεραμεικού

Ωά από τάφο του Κεραμεικού

Μερέντα. Λουτροφόρος
Λουτροφόρος Νέας Υόρκης

Λουτροφόρος Αθήνας
Αμφορέας από την Αθήνα. Bowdoin College. O χώρος είναι
εσωτερικός
Ψυκτήρας από τάφο του Κεραμεικού
Βάρη Κεραμεικός

Αχαρναί Αθήνα
Νέα Υόρκη. Πυξίδα από την Αθήνα

Ηλιούπολη Κεραμεικός Κεραμεικός

 Σκύφος Κεραμεικού

Κύλικα από την Αθήνα Κύπελλο από την Αθήνα

 Αθήνα 12352

Νέα Υόρκη 13.146.3α

 Νέα Υόρκη 13.146.3β

Βοστώνη 27.146 και 27.147

Λούβρο CA 255
 Αθήνα, συλλ. Βλαστού

Βερολίνο F 1811 και 1812β

Βερολίνο F 1813

Βερολίνο F 1819
Βερολίνο F 1820. Βερολίνο F 1814.
 Αθήνα 2410

Βερολίνο F 1818α. Βοστώνη 14.94

Αθήνα 2412. Αθήνα 12697

Αθήνα 12697
 Δρέσδη

Βασιλεία, εμπόριο έργων τέχνης

Αθήνα, συλλ. Βλαστού

Νέα Υόρκη 54.11.15

Λούβρο ΜΝΒ 905. Ζωγράφος της
Σαπφούς
Γενεύη, εμπόριο έργων τέχνης.
Αθήνα, συλλ. Βλαστού

Άμστερνταμ και Αθήνα, συλλ.

Βλαστού
Αθήνα, συλλ. Βλαστού

Αθήνα, συλλ. Βλαστού

Αθήνα, συλλογή Βλαστού

Βιέννη
 Βαλτιμόρη

Αθήνα, Κεραμεικός 690

Αθήνα, Κεραμεικός 677

Πανεπιστήμιο Σικάγου
 Χαμένος πίνακας. Πανεπιστήμιο
Σικάγου

O ύστερος 6ος και ο πρώιμος 5ος

αιώνας π.Χ.
• Περίοδος κατά την οποία επέρχονται αρκετές αλλαγές
• 1. Ο αριθμός των ταφών αυξάνεται σημαντικά.
• 2. Πάνω από τις μισές ταφές δεν περιλαμβάνουν μεγάλο
αριθμό αντικειμένων ή είναι ακτέριστες
• 3. Σε γενικές γραμμές, ο αριθμός των αντικειμένων
στους τάφους αυξάνεται, αλλά είναι κυρίως ευτελούς
αξίας.
• 4. Οι παιδικές ταφές είναι εκ νέου πολυάριθμές στον
Κεραμεικό, στο Σύνταγμα και αλλού
• 5. Η μελανόμορφη λήκυθος είναι το κατεξοχήν ταφικό
αγγείο.
• 6. Η εικονογραφία δεν είναι συνήθως ταφικού χαρακτήρα
Ταφές του Κεραμεικού
Κεραμεικός WAP 8a

Κεραμεικός, τάφος SW 63
22 λήκυθοι και ένα μικρό ανοικτό αγγείο
Kerameikos, tomb HW 198

Αλάβαστρο από τον ταφό

Ceramicus, tomb HTR 278

Ceramicus, tomb HTR 278

 Kerameikos, tomb 1010. Black-
figured lekythoi. 480 BCE

Kerameikos, tomb 1010

 Athens, Kerameikos; t. 1010. Black-figured lekythos. Early 5th century

Τάφοι HTR 2’
και HTR 115

Tombe HTR 115

 Τάφος HTR 115

Κεραμεικός, τάφος tombe HTR 2’

 Κεραμεικός, τάφος HTR 2’

Μερέντα, τάφος 21. Λακκοειδής τάφος. Καύση. Περιείχε 11 ληκύθους

 Έξι λήκυθοι από τον τάφο

Αχαρναί τάφος Κ1 από την οδό Θεμιστοκλέους 6

Λέβης με 8 ληκύθους και ένα αλάβαστρο
Αγγεία από τον τάφο

Λήκυθος από τον τάφο

Εγχυτρισμός Αυλίζας (Αχαρναί), εγχυτρισμός 10

Αγγεία από τον τάφο

 4 λήκυθοι από τον εγχυτρισμό 10

Τάφος Αχαρνών, οδοί Δεκελείας και Δημοσθένους.

Αρχές 5ου αι.
 Αγγεία από τον τάφο

Τάφος Γ 12 Ελευσίνας. Ταφή παιδιού

 Αγγεία και ειδώλια, τάφος Γ 12

H μελανόμορφη αττική λήκυθος είναι το αγγείο που

τοποθετείται σε τάφους και εκτός Αττικής
Ταφή στη Ναύπακτο σε πίθο. Αρχές του 5ου αι. π.Χ.
Τάφος 1427, Άκανθος. Ένταφιασμός νέου κοριτσιού σε σαρκοφάγο.
490-470 π.Χ.
 Ως σχήμα, η λήκυθος εμφανίζεται στο αττικό
ρεπερτόριο στις αρχές του 6ου αι. π.Χ.
1. Λήκυθος α΄ μι΄σού 6ου αι. 2. Λήκυθος μέσων 6ου αι. 3. Λήκυθος
αρχών 5ου αι. 4. Αρυβαλλόσχημη λήκυιος δεύτερου μέσων 5ου αι.

Οι μελανόμορφες λήκυθοι είναι μυροδοχεία. Μετά τα μέσα

του 5ου αι. αποκτούν κυρίως ταφική χρήση.
1. Φλωρεντία. Ζωγράφος της Γοργόνας. 2. Αθήνα.
Ζωγράφος του Άμασι. 3. Λουβαίν.
1. Μόναχο. 2. Harvard 1925.4049.
3. Λονδίνο Β 576. 4. Αθήνα.

Λήκυθοι από την Αθήνα.

Nantes.
 Τεχνική του Six
• Λήκυθοι στην τεχνική του Six εμφανίζονται
σπάνια σε αττικές ταφές.
• Εξάγονται, κυρίως στην Νότια Ιταλία και τη
Σικελία
• Μικρής διάρκειας πειραματισμός.
• Παράγονται από εργαστήρια
μελανόμορφων ληκύθων

1. Βασιλεία. 2/3. Νέα Υόρκη

 1. Τάραντας. 2. Λονδίνο. 3.
Συρακούσες, από τον Ακράγαντα

Οι ερυθρόμορφες λήκυθοι
• Η λήκυθος εμφανίζεται στο ερυθρόμορφο
ρεπερτόριο γύρω στο 510 π.Χ.
• Δεν είναι όλα τα αγγεία ταφικής χρήσης.
Απαντούν και σε ιερά.
• Εξάγονται ευρύτατα, ιδιαίτερα στη Σικελία,
όπου υπάρχει μεγάλη συνέχεια, ως και τον
ύστερο 5ο αιώνα.
 1. Θάσος. Λήκυθος από το
Αρτεμίσιον. 2. Κόρινθος.

1-2. Λήκυθος του Κεραμεικού. 3.-4. Δύο

λήκυθοι του Ζωγράφου του Βρύγου από
τάφο της Ιταλίας
Το σχήμα γίνεται δημοφιλές μετά το 490/480 π.Χ.
1. Bochum.2. Νέα Υόρκη. 3. Αμερικανική ιδ.
Συλλογή. 4. Λονδίνο, Sotheby’s.

1. Ποσειδωνία. 2. Γέλα. 3. Γέλα. 4.

Αμερικανική ιδ. συλλογή
1. Τάραντας. 2. Πρίνστον. 3.
Toledo. 4. Οξφόρδη

Ερυθρόμορφες λήκυθοι στο

Μουσείο Βόλου.
 Ή μεγάλη πλειοψηφία των αγγείων όμως παρουσιάζουν
γυναίκες, Νίκη, αγόρια, σειρήνες.
1. Sabuccina. 2. Μουσείο Μπενάκη. 3. Νάντη. 4. Εμπόριο
έργων τέχνης. 5. Μόναχο.

Στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα ο αριθμός των

ερυθρόμορφων ληκύθων μειώνεται. Κυριαρχεί πλέον η
αρυβαλλόσχημη λήκυθος
1. Yale. 2. Γέλα. 3. Αθήνα
1. Αθήνα. 2. Αγορά. 3. Αθήνα. 4.
Κεραμεικός

Τάφος Αχαρνών, οδός Λιοσίων 50

 Η αρυβαλλόσχημη λήκυθος
• Αντικαθιστά την ερυθρόμορφη λήκυθο στις
αττικές ταφές των μέσων του 5ου αιώνα
και εξής
• Σχήμα που εμφανίζεται στα τέλη του 6ου
αιώνα.
• Γυναικεία εικονογραφία ως επί το πλείστον
• Συχνά εμφανίζονται μελαμβαφείς δείγματα
του σχήματος σε ταφές.

Τάφος HTR 386 του Κεραμεικκού 480-470 π.Χ.

Τάφος Κεραμεικού, HTR 427

Κεραμεικός, τάφος 149 των

ανασκαφών του Μετρό
1. Γενεύη, ιδ. Συλλ. 2. Λονδίνο, από τη Σικελία. 3.
Vibo Valentia. 4. Σούνιο

1. Νάντη, από την Κόρινθο. 2. Vassallaggi. 3. Οδησσός. 4.

Κεραμεικός
1. Αθήνα. 2. Νάπολη. 3. Καρλσρούη

4ος αιώνας
1. Avignon. 2. Πειραιάς
1. Βερολίνο. 2. Σόφια. 3. Ερμιτάζ

1. Βιέννη. 2. Πειραιάς. 3. Βερολίνο

 Χόες
• Σχήμα που εμφανίζεται στα μέσα του 6ου
αιώνα
• Σχετίζεται με την εορτή των Ανθεστηρίων
• Από το 420 π.Χ. και μετά, και ιδιαίτερα
στον 4ο αιώνα αποτελούν τον βασικό τύπο
οινοχόης
• Συχνά εμφανίζονται σε τάφους, ιδιαίτερα
τα μικρογραφικά αγγεία με παραστάσεις
παιδιών

Αγορά. Οξφόρδη.
 1. Αγορά. 2. Οξφόρδη

1. Θεσσαλονίκη. 2. Malibu. 3. Würzburg

Αθήνα, συλλ. Βλαστού

1. Αθήνα. 2. Νέα Υόρκη.

1. Πρίνστον. 2. Λονδίνο

Αθήνα. Βοστώνη
1. Bowdoin College. 2. Bryn Mawr
College

1. Βαλτιμόρη. 2. Αθήνα
 Κεραμεικός, τάφος SW 73

Αθήνα, 3η Εφορία τάφος της οδού Πειραιώς 57. Χους του Ζωγράφου
της Ερέτριας
 Άλλα αγγεία του τάφου

Τάφος παιδιού στην Ελεύσίνα. 440-430 π.Χ.

Contenu: un strigile (mis à côté de la tête), deux lécythes aryballisques à vernis noir et
des astragales aux pieds du défunt. Le chous était mis en dehors de la larnax
Χόες από παιδικό τάφο του
Κεραμεικού

Κεραμεικός, τάφος 499

 Νεκροταφείο στην οδό Λένορμαν

Κιβωτιόσχημος τάφος Α στο νεκροταφείο

της οδού Λένορμαν. 480-470 π.Χ.
Νεκροταφείο στην οδό Λένορμαν.
Τάφος Α. Λήκυθοι.

Τάφος Α. Πυξίδα και λήκυθοι.

 Τάφος Α. Κάτοπτρο και
λήκυθος.

Τάφος Β. Απλός λάκκος. Στις γωνίες βρέθηκαν καρφιά,

που μαρτυρούν την ύπαρξη ξύλινου φερέτρου που δεν
σώθηκε. Τα πρωιμότερα αντικείμενα χρονολογούνται στα
470-460 π.Χ., αλλά ο τάφος ανήκει μάλλον στο τρίτο
τέταρτο του 5ου αι.
Τάφος Β. Μελανόμορφες, ερυθρόμορφη και
λευκού εδάφους λήκυθοι.

Τάφος Β. Αλάβαστρα, αγνύθα,

πυξίδα και λήκυθοι.
 Τάφος Β. 1. Μελανόμορφη
λήκυθος. 2. Κάτοπτρο.

Τάφος C. Απλός λάκκος με δύο μόνο

ληκύθους ως προσφορές. Μέσα του 5ου αι.
Τάφος D. Απλός λάκκος του 430. Ο
σκελετός είναι πολύ
κατεστραμμένος.

Τάφος D. Λευκές λήκυθοι και

αλάβαστρο.
Τάφος D. Λευκές λήκυθοι του
Ζωγράφου του Πτηνού.

Τάφος D. Μελαμβαφή αγγεία:

πυξίδα, σκύφος, θήλαστρα.
Τα δύο θήλαστρα του τάφου D.

Τάφος Ε. Βαθύς λάκκος με πρωτογενή καύση.

Δεύτερο τέταρτο του 5ου αι. Λήκυθοι της Ομάδας
του Ζωγράφου του Αίμονος.
 Τάφος Ε. Ληκύθιο, λήκυθος και
εξάλειπτρον.

Τάφος F. Πρωτογενής καύση σε λάκκο. 450-425 π.Χ.

Υπήρχαν λιγοστά ίχνη από οστά. Λήκυθοι λευκού εδάφους,
λεκανίδα και μελαμβαφής αρυβαλλόσχημη λήκυθος.
 Τάφος F. Λήκυθος του ζωγράφου του
θανάτου και αρυβαλλόσχημη λήκυθος των
μέσων του 5ου αι.

Τάφος G. Μαρμάρινη τεφροδόχος και μαρμάρινο

πώμα (που ίσως προηγουμένως να είχε κοπεί ως
τύμπανο κίονα). 5ος αι. Περιείχε τρία αλάβαστρα.
Τάφος I. Αρχές 4ου αι. π.Χ.

Τάφος J. Τέλη 4ου-αρχές 3ου

αι.
 Οι λευκές λήκυθοι

Μετά το 480 π.Χ., ερυθρόμορφες και λευκού εδάφους

λήκυθοι αντικαθιστούν τις μελανόμορφες. Λευκές λήκυθοι.
1. Ζωγράφος του Βρύγου. Γέλα. 2. Δούρις. Clevaland. 3.
Δούρις. Malibu. 4. Δούρις. Παλέρμο. 5. Ζωγράφος
Würzburg 517. Θήβα.
1. Sabbuccina. 2. Γέλα. 3. Ερέτρια.
Τα θέματα δεν είναι ταφικά

1. Αθήνα, από την Τανάγρα. 2. Βασιλεία Κα 416.

3. Νέα Υόρκη, συλλ. Klügman. 4. Nέα Υόρκη.
 1. Γερμανία, ιδ. συλλ. 2. Λειπσία Τ 429. 3. Νέα
Υόρκη, ιδ. συλλ. 4. Λονδίνο, εμπόριο έργων τέχνης

Η λευκή λήκυθος μετατρέπεται σε ένα συμβολικό

δώρο στον νεκρό, με μικρή ποσότητα ελαίων. 1.
Λονδίνο. 2. Μαδρίτη. 3. Malibu. 4. Aγορά.
 ΠΡΟΘΕΣΗ
Amsterdam 567. Ζωγράφος του Sabouroff.

1. Βιέννη. 2.-3. Λονδίνο.

1. Αθήνα. Λήκυθος του Ζωγράφου
του Sabouroff. 2. Louvre S 1667.

Βιέννη 3748.
 Βερολίνο F 2684.

1.-2. Νέα Υόρκη. 3. Λούβρο

Πειραιάς. Ομάδα των Καλαμών.

1. Λήκυθος Λονδίνου D 35. Ο νεκρός στον

τάφο του.
 Λονδίνο. Λήκυθος του Ζωγράφου
του Θανάτου. Ύπνος και Θάνατος.

Αθήνα 17294.
1. Βερολίνο F 2447. 2. Λονδίνο D
51.

1. Αθήνα 1818. 2. Αθήνα 1945.

Ζωγράφος του Αχιλλέα.
 Βερολίνο.

Βερολίνο F 2444.
1. Munich Schoen 76. 2. Oxford
277. 3. Πάφος, συλλ.
Κωνσταντινίδη

1. Αθήνα 14517. Λήκυθος από τον Βοτανικό. 2.

Gela. 3. Sotheby’s. Βοστώνη 97375.
 1. Christchurch. 2. Frankfort. 3.
Geneva HR 299.

1. Harvard. Ζωγράφος του

Sabouroff. 2. Χαϊδελβέργη 569. 3.
 1. Αμβούργο. Η νεκρή παρουσιάζεται γυμνή και δέχεται
από την φίλη της την λουτροφόρο, ωσάν να επρόκειτο να
κάνει το προγαμιαίο λουτρό. Ο θάνατος παρουσιάζεται ως
γάμος με τον θεό του Κάτω Κόσμου. 2. ΄Αμστερνταμ 358.

Αθήνα 1926. Ζωγράφος του

Sabouroff.
1.-2. Αθήνα 1926. 3-4. Αθήνα
17916,

Βερολίνο F 2445/
 1. Οξφόρδη. 2. Μόναχο. 3.
Λονδίνο. 4. Frankfort.

1.-2. Νέα Υόρκη. 3. Νέα Υόρκη, ιδ.

συλλ.
 1.-2. Αθήνα. Ζωγράφος των
Καλαμών. 3. Λονδίνο. 4. Μαδρίτη.

Αθήνα. Ζωγράφος των

Καλαμών.
 Η επίσκεψη στον τάφο.
1. Οξφόρδη. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 2. Malibu 86.AE.253.
Ζωγράφος του Τύμβου. 3. Αθήνα 1959.

Άμστερνταμ 337.
 Άμστερνταμ 627.

1. Malibu. 2.-3. Αθήνα. Ζωγράφος

του Sabouroff. 4. Άμστερνταμ.
1. Κεραμεικός. 2. Λήκυθος από την
Μερέντα.

1-2. Κεραμεικός, ομαδικός τάφος. 3.-4.

Αθήνα, Μουσείο Κανελλοπούλου 725.
 Λευκή λήκυθος. Ζωγράφος του
Bosanquet. Ατλάντα.

1. Μόναχο. Ζωγράφος του Πτηνού. 2.-3. Αθήνα

18155. Ζωγράφος του Sabouroff.
1-2. Βασιλεία. 3.-4. Αθήνα 1828.
Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Αθήνα. Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Ζωγράφος του Τιμοκράτη.
1. Βοστώνη 10220. Ζωγράφος του Sabouroff. 2. Βοστώνη.
Ζωγράφος του Θανάτου

1. Λονδίνο. 2. Μόναχο.
1. Λούβρο. 2. Βιέννη 3762. Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Αθήνα 2018. Αθήνα 2019.

Ζωγράφος του Sabouroff.
 1-2. Αθήνα 12745. 3. Μαδρίτη. 4.
Ρώμη, Villa Giulia.

1.-2. Νέα Υόρκη. Ζωγράφος του Βουνιού. 3-

4. Νέα Υόρκη Ζωγράφος του Αχιλλέα.
 Αθήνα 1823. Αθήνα 1922.

Αθήνα 12440. Αθήνα 12788.

 1. Κοπεγχάγη 5624. 2. Γερμανία,
ιδ. Συλλ. 3. Λονδίνο. 4. Λονδίνο D
57.

1. Αθήνα 12771. 2. Βερολίνο. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 3. Λονδίνο.

Ζωγράφος του Bosanquet.
1.-2. Αθήνα 12794. 3.Βρυξέλλες. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 4.
Elvehjem. Ζωγράφος του Τιμοκράτους.

Αθήνα. Δύο λήκυθοι του Ζωγράφου

του Τιμοκράτους.
1. Αθήνα 1745. Δήμητρα και Κόρη. 2. Ιένα. Ερμής
ψυχοπομπός και ψυχές των νεκρών.

Απόσπασμα από λουτροφόρο της Αθήνας.

Θράκισσα δούλα και θρηνωδός: πρόθεση νεκρής
Λουτροφόρος Λούβρου CA 453.

Ζωγράφος του Κλεοφώντος.

Λουτροφόρος από άγνωστο τάφο της
Αθήνας.
 1. Αποσπασματική λήκυθος του
5ου αι. Πειραιάς. 2. Λήκυθος του
Πειραιά.

Βιέννη. 1. Ζωγράφος της Ερέτριας.

2. Ζωγράφος του Αχιλλέα.
Βασιλεία. Ζωγράφος του
Αχιλλέα.

Atlanta. Ζωγράφος του

Θανάτου.
Αθήνα. Ζωγράφος του Αχιλλέα.
Ζωγράφος του Τιμοκράτη.

Λήκυθος από την Αγορά της

Αθήνας
1. Κοπεγχάγη. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 2.
Βρυξέλλες. 3. Elvehjem. Ζωγράφος του
Τιμοκράτη.

Βερολίνο F 2444.
 Αθήνα 1926. Ζωγράφος του
Sabouroff.

Αθήνα. 1. Ζωγράφος του

Sabouroff. 2.-3. Ζωγράφος των
Καλαμών.
1. Ασκός της Βοστώνης. Ήρωας αναδύεται
μέσα από ταφικό τύμβο. 2. Κρατήρας του
Λούβρου

111. Λήκυθος λευκού εδάφους του Δούρι. Cleveland. Η

Αταλάντη και οι Έρωτες. 112. Κύλικα του Δούρι. Λούβρο.
Ηώς και Μέμνων.
 Οι λευκές λήκυθοι

Ως σχήμα, η λήκυθος εμφανίζεται στο αττικό

ρεπερτόριο στις αρχές του 6ου αι. π.Χ.
1. Λήκυθος α΄ μι΄σού 6ου αι. 2. Λήκυθος μέσων 6ου αι. 3. Λήκυθος
αρχών 5ου αι. 4. Αρυβαλλόσχημη λήκυιος δεύτερου μέσων 5ου αι.
 Λευκές λήκυθοι
• Το 480 π.Χ. διακοσμούνται οι πρώτες
λευκές λήκυθοι από αγγειογράφους του
ερυθρόμορφου
• Μεταβατικές είναι οι λήκυθοι σε μεικτή
τεχνική: μελανόμορφη και περίγραμμα
• Το 460 π.Χ. εμφανίζεται η λευκή λήκυθος
με διακόσμηση στην τεχνική του
περιγράμματος, πολυχρωμία και ταφικά
θέματα.

1. Αθήνα, από την Τανάγρα. 2. Βασιλεία Κα 416.

3. Νέα Υόρκη, συλλ. Klügman. 4. Nέα Υόρκη.
 1. Γερμανία, ιδ. συλλ. 2. Λειπσία Τ 429. 3. Νέα
Υόρκη, ιδ. συλλ. 4. Λονδίνο, εμπόριο έργων τέχνης

Μεταβατικές λήκυθοι
Θήβα R 17063. Παλέρμο
 Η λευκή λήκυθος μετατρέπεται σε ένα συμβολικό
δώρο στον νεκρό, με μικρή ποσότητα ελαίων. 1.
Λονδίνο. 2. Μαδρίτη. 3. Malibu. 4. Aγορά.

Ταφικά θέματα
• Πρόθεση
• Επίσκεψη στον τάφο
• «Κυρία και υπηρέτρια»
• Ταξίδι στη βάρκα του Χάροντα
• Απεικονίσεις του ίδιου του νεκρού
• Γυναικεία θέματα
• Μυθολογικά θέματα με θέμα το θάνατο
• Άλλες παραστάσεις από τον κόσμο των θεών
και του μύθου
 ΠΡΟΘΕΣΗ
Amsterdam 567. Ζωγράφος του Sabouroff.

1. Βιέννη. 2.-3. Λονδίνο.

1. Αθήνα. Λήκυθος του Ζωγράφου
του Sabouroff. 2. Louvre S 1667.

Βιέννη 3748.
 Βερολίνο F 2684.

1.-2. Νέα Υόρκη. 3. Λούβρο

Πειραιάς. Ομάδα των Καλαμών.

Νέα Υόρκη. Πειραιάς

 Η επίσκεψη στον τάφο.
1. Οξφόρδη. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 2. Malibu 86.AE.253.
Ζωγράφος του Τύμβου. 3. Αθήνα 1959.

Άμστερνταμ 337.
 Άμστερνταμ 627.

1. Malibu. 2.-3. Αθήνα. Ζωγράφος

του Sabouroff. 4. Άμστερνταμ.
 1. Κεραμεικός. 2. Λήκυθος από την Μερέντα

1-2. Κεραμεικός, ομαδικός τάφος. 3.-4.

Αθήνα, Μουσείο Κανελλοπούλου 725.
 Λευκή λήκυθος. Ζωγράφος του
Bosanquet. Ατλάντα.

1. Μόναχο. Ζωγράφος του Πτηνού. 2.-3. Αθήνα

18155. Ζωγράφος του Sabouroff.
1-2. Βασιλεία. 3.-4. Αθήνα 1828.
Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Αθήνα. Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Ζωγράφος του Τιμοκράτη.
1. Βοστώνη 10220. Ζωγράφος του Sabouroff. 2. Βοστώνη.
Ζωγράφος του Θανάτου

1. Λονδίνο. 2. Μόναχο.
1. Λούβρο. 2. Βιέννη 3762. Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Αθήνα 2018. Αθήνα 2019.

Ζωγράφος του Sabouroff.
 1-2. Αθήνα 12745. 3. Μαδρίτη. 4.
Ρώμη, Villa Giulia.

1.-2. Νέα Υόρκη. Ζωγράφος του Βουνιού. 3-

4. Νέα Υόρκη Ζωγράφος του Αχιλλέα.
 Αθήνα 1957

Προετοιμασία για την επίσκεψη στον τάφο

1.-2. Αθήνα 12794. 3.Βρυξέλλες. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 4.
Elvehjem. Ζωγράφος του Τιμοκράτους.
Αθήνα. Δύο λήκυθοι του Ζωγράφου
του Τιμοκράτους.

«Κυρία και υπηρέτρια»

Αθήνα 1823. Αθήνα 1922.
 Αθήνα 12440. Αθήνα 12788.

1. Κοπεγχάγη 5624. 2. Γερμανία,

ιδ. Συλλ. 3. Λονδίνο. 4. Λονδίνο D
57.
1. Αθήνα 12771. 2. Βερολίνο. Ζωγράφος του Αχιλλέα. 3. Λονδίνο.
Ζωγράφος του Bosanquet.

Ταξίδι με τη βάρκα του Χάροντα

Αθήνα 1926. Ζωγράφος του Sabouroff.
1.-2. Αθήνα 1926. 3-4. Αθήνα
17916,

Βερολίνο F 2445/
1. Οξφόρδη. 2. Μόναχο. 3.
Λονδίνο. 4. Frankfort.

1.-2. Νέα Υόρκη.

 1.-2. Αθήνα. Ζωγράφος των Καλαμών

Απεικονίσεις του νεκρού

Νέα Υόρκη, ιδ. συλλ. Βοστώνη.
 1. Λονδίνο. 2. Μαδρίτη.

1. Λήκυθος Λονδίνου D 35. Ο νεκρός στον

τάφο του.
1. Βερολίνο F 2447. 2. Λονδίνο D
51.

Γυναικεία θέματα
Γέλα. Γερμανία, ιδ. Συλλ.
 Lecce. Λειψία

Λονδίνο. Λονδίνο, εμπόριο έργων

τέχνης. Νέα Υόρκη, ιδ. Συλλ.
1. Αθήνα 1818. 2. Αθήνα 1945.
Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Βερολίνο.
 Βερολίνο F 2444.

1. Munich Schoen 76. 2. Oxford

277. 3. Πάφος, συλλ.
Κωνσταντινίδη
1. Αθήνα 14517. Λήκυθος από τον Βοτανικό. 2.
Gela. 3. Sotheby’s. Βοστώνη 97375.

1. Christchurch. 2. Frankfort. 3.
Geneva HR 299.
 1. Harvard. Ζωγράφος του
Sabouroff. 2. Χαϊδελβέργη 569. 3.

Αθήνα. Μόναχο.
 1. Αμβούργο. Η νεκρή δέχεται από την φίλη της την
λουτροφόρο, ωσάν να επρόκειτο να κάνει το προγαμιαίο
λουτρό. Ο θάνατος παρουσιάζεται ως γάμος με τον θεό του
Κάτω Κόσμου. 2. ΄Αμστερνταμ 358.

Αθήνα. Ζωγράφος των

Καλαμών.
 Λονδίνο. Λήκυθος του Ζωγράφου
του Θανάτου. Ύπνος και Θάνατος.

Λονδίνο D 59
 Αθήνα 17294.

Μυθολογικά Θέματα
Αγία Πετρούπολη. Παρίσι, Εθν. Βιβλ.
1. Αθήνα 1745. Δήμητρα και Κόρη. 2. Ιένα. Ερμής
ψυχοπομπός και ψυχές των νεκρών.

Αθήνα. Βασιλεία.
 Αθήνα. Παλέρμο

Αθήνα 1827. Christchurch

 Nέα Υόρκη. Συρακούσες

Μόναχο. Ζωγράφος του Αχιλλέα.

Απόλλων και Μούσα
 Κόρινθος. Δανάη. Cleveland.
Αταλάντη

Λάρισα. 1. Σελήνη. 2. Αμαζόνα

Νέα Υόρκη, ιδ. Συλλ. Αθήνα, συλλ.
Καννελλόπουλου. Αμαζόνες