Ιδεολογίες, νοοτροπίες, συμβολική εξουσία η περίπτωση

της ελλαδας 1830 - 1920

Άννα Μανδυλαρά

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Εν Αθήναις τη 3 Μαϊου 1837

Τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου Αθηνών

Ιδεολογίες και Συμβολική Εξουσία

 Η αφετηρία

 Το πανεπιστήμιο ιδρύθηκε με δύο διατάγματα

διατάγματα::
14 Απριλίου 1837 – 22 Απριλίου 1837
 Πρύτανης – 4 Σχολάρχες (δηλαδή
Κοσμήτορες)
 ΄Οροι
΄Οροι:: Πανεπιστήμιον, Πανεπιστημείον,
Πανδιδακτήριον, Πανεπιστήμιον ΄Οθωνος,
Οθώνειον Πανεπιστήμιον, Οθωνικόν

΄Οθωνας, Αντιβασιλεία, Μάουρερ

 Μάουρερ:
Μάουρερ: μέλος της πρώτης Αντιβασιλείας
(΄Αρμανσπεργκ, ΄Ειντεκ) καλεί τον Κ.Δ.Σχινά
για την ίδρυση Πανεπιστημίου – Φιλέλληνας
αλλά χωρίς χάρη, εμπνέεται και συνεργάζεται
με τον «κύκλο του Κοραή»
 1835
1835:: πρώτος ο Μάουρερ διατυπώνει το
όραμα της Μεγάλης Ιδέας (Κωλέττης, 14
Ιανουαρίου 1844) – θα δούμε την ίδια ιδέα
ειπωμένη από τον Κ.Δ.Σχινά
 Τα σχέδιά του Μάουρερ δεν
πραγματοποιήθηκαν από τον ίδιο
 Χρονοδιάγραμμα των σχεδίων τουτου::
Οκτώβριος του 1834 θα άρχιζε η
λειτουργία και 2 Νοεμβρίου «ημέρα των
γενεθλίων του» τα εγκαίνια
 Ιούλιο του 1834 απολύεται ο Μάουρερ
και Αύγουστο του 1834 ο Σχινάς

 Ο ΄Οθωνας επιστρέφει από μεγάλο ταξίδι

στη Βαυαρία αρχές Φεβρουαρίου 1837
συνοδευόμενος από τον γερμανό
ελληνομαθή Χριστιανό Αύγουστο Brandis
– απολύεται ο ΄Αρμανσπεργκ
 Επιστρέφουν οι Σχινάς και Νεόφυτος
Δούκας – τα οράματα του Μάουρερ
μοιάζει να επικρατούν στις 3 Μαϊου 1837
Στα εγκαίνια
εγκαίνια:: το λογίδριο του
Κ.Δ.Σχινά
 Ο Νεόφυτος Βάμβας μίλησε αντί για τον Σχινά
(με κείμενο του Σχινά)
 Ιδεολογικοί πυλώνες:
πυλώνες: 1. η «Μετακένωση» του
Κοραή (τα «φώτα» από την Δύση στην
Ανατολή) – ίδια η ιδέα με εκείνη του Μάουρερ –
«Μεγάλη Ιδέα» 2. Ενότητα (Πρώτος των
Πανελλήνων Βασιλεύς)
 Ιδέες του καιρού, ιδέες όποιου τις
επαναλαμβάνει και τις κάνει δικές του

 Πώς ορίζεται η Ανατολή; Ο αλύτρωτος

Ελληνισμός (η καθ’ ημάς Ανατολή, η
΄Ηπειρος, η Μακεδονία, η Θράκη, η
Μικρά Ασία, η Κρήτη κ.λπ)
 ΄Αρα ο σκοπός του Πανεπιστημίου είναι
εθνικός και πολιτικός
 Στον πανηγυρικό λόγο τα θέματα δεν
παρουσιάζονται ως «υπό συζήτηση»
αλλά ως κοινά αποδεκτές αλήθειες
 Το λογίδριο του Σχινά άνοιξε όλα τα
ιδεολογήματα του μεταγενέστερου
ελληνισμού

Η Ελληνική Επανάσταση
Ιστορία και Ιστοριογραφία
 Το γένος
Το ελληνικό
ελληνικό--χριστιανικό στοιχείο εντός της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
 Το status των οθωμανών υπηκόων
υπηκόων:: έννοιες και
πραγματικότητες
 Μουσουλμάνοι και μη
μη--μουσουλμάνοι
 Σουνίτες-
Σουνίτες-χανεφίτες Οθωμανοί
 Το Ρουμ μιλέτ (Rum millet), Ρωμαίοι, Ρωμιοί
(δηλαδή Βυζαντινοί)
 Οθωμανοί κρατικοί αξιωματούχοι – Ραγιάδες
(Reaya=ποίμνιο)
Reaya=ποίμνιο)
 Χριστιανοί υπήκοοι=ζιμήδες (zimmi)

 Η αλλαξοπιστία:
αλλαξοπιστία: εκούσια και ακούσια
 Εκούσια:
Εκούσια: 1. η διατήρηση προνομίων 2. Η
αντίθεση αιρετικών ομάδων με την
επίσημη εκκλησία 3. Η έλλειψη θεολογικής
παιδείας των αγροτικών στρωμάτων 4.
μεγαλύτερη προστασία
 Οι κρυπτοχριστιανοί
 Ακούσια:
Ακούσια: Η μέθοδος ντεβσιρμέ
(καταχωρώ, στρατολογώ)
 Οι άρχουσες κοινωνικές ομάδες του
γένους
 Ο κλήρος
 Αρμοδιότητες:
Αρμοδιότητες: 1. ελευθερία θρησκευτικής
συνείδησης 2. άσκηση λατρείας 3.
εσωτερική διοίκηση 4. περιουσία
(βακούφια) 5. επικύρωση γάμων,
διαζυγίων, ιεροδικεία
 Θετική η συνεισφορά της Εκκλησίας,
κυρίως λόγω παιδείας
 Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στην Ελληνική
Επανάσταση
 Η Εκκλησία εναντιώθηκε ή αδιαφόρησε για τα
κινήματα και τις εξεγέρσεις
 Επιτίμια:
Επιτίμια:εξωεκκλησιασμός
εξωεκκλησιασμός--αφορισμός
 Γνωστοί Αφορισμοί
Αφορισμοί:: 1. Ο Διονύσιος Τρίκκης το
1611 (Σκυλόσοφος) 2. οι κινηματίες των
Ορλωφικών 3. κίνημα του Νικοτσάρα 4. 1808,1808,
εξέγερση με αρχηγό τον Παπα
Παπα--Θύμιο Βλαχάβα 5.
Οι Σουλιώτες
 Οι ένοπλοι:
ένοπλοι: οι κλέφτες, οι αρματολοί,
οι κάποι
 Κλέφτες
Κλέφτες:: χαϊνηδες, φιρμανλήδες,
χαραμήδες, ζορμπάδες
 Αρματολοί:
Αρματολοί: προσκυνημένοι (από την
παρανομία στη νομιμότητα και τανάπαλιν),
αδελφοποιητοί
 Κάποι (αρματολοί της Πελοποννήσου)

 Η στάση των αρματολών απέναντι στην

Ελληνική Επανάσταση
 Οι καθιερωμένοι αρματολοί, οι ελάσσονες
αρματολοί, οι νέοι επαγγελματίες (τα
καπάκια)
 Οι ελίτ της κοινοτικής και
επαρχιακής διοίκηση
 Κοτζαμπάσηδες – Προεστώτες και
Οικοκυραίοι
 Koca=
Koca=άνδρας,
άνδρας, γέροντας, μεγάλος –
bas
bas=κεφάλι,
=κεφάλι, πρώτος
 Το πρότυπο του αρματολού εντοπίζεται
στη Ρούμελη, το πρότυπο του κοτζάμπαση
στην Πελοπόννησο (Μοριάς, Mora)

 Πελοπόννησος:
Πελοπόννησος: αυτόνομο εγιαλέτι υπό την
ηγεσία υψηλόβαθμου πασά τριών
ιππουρίδων, έφερε τον τίτλο του βαλή
(Μόρα βαλεσί), έδρα η Τριπολιτζά
 Οικοκυραίοι-
Οικοκυραίοι-πλοιοκτήτες
 Η στάση των προεστών απέναντι στην
Ελληνική Επανάσταση
 Χαρακτηριστικό παράδειγμα:
παράδειγμα: Γιάννης
Παπαγιαννόπουλος (1738
1738--1816),
1816), ο
Δεληγιάννης (ο Γέρος του Μοριά) – κάποι
του:
του: Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και οι
Πλαπουταίοι
 Παρά του ενδοιασμούς, η προσφορά τους
ήταν σημαντική, λόγω:
λόγω: εμπειρίας
διοικητικής και οικονομικής

Οι Φαναριώτες, οι Έμποροι, οι
Διανοούμενοι
 Οι Φαναριώτες
 Πρώτοι Μεγάλοι Δραγουμάνοι της Πύλης:
Πύλης:
Ο Παναγιωτάκης Νικούσης και ο
Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1699
1699,,
συνθήκη του Κάρλοβιτς)
 Δραγουμάνοι του Στόλου
 1709
1709:: Ηγεμόνες των Παραδουνάβιων
Ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας
 Τα αστικά εμπορικά στρώματα και οι
ομάδες των διανοουμένων
 Ανάπτυξη εμπορίου με τη Δύση
 Αποσχιστικά κινήματα Οθωμανών
τοπαρχών
 Η στάση των εμπορικών στρωμάτων και
των διανοουμένων απέναντι στην
Ελληνική Επανάσταση

 Αντιπαράθεση με την Ορθόδοξη Εκκλησία

και τις παραδοσιακές ελίτ, οδηγοί του
αγώνα των Ελλήνων
 Ο χαρακτήρας της Επανάστασης
 1821
1821--1833
1833:: δωδεκαετής αγώνας
 Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε
προνομιούχος χώρος ιδεολογικής χρήσης
(κατάχρησης) της ιστορίας
 Φιλελευθερισμός-
Φιλελευθερισμός-Εθνικισμός
 Στην αρχή υπήρξε σκληρή ταξική
αντιπαράθεση για την κατάληψη μιας
θέσης στην μετα
μετα--οθωμανική
πραγματικότητα

 Το κίνημα του πλοιάρχου Αντώνη Οικονόμου

στην Ύδρα, η διαμάχη στη Σάμο μεταξύ
Καλικατσάρων και Καρμανιόλων υπό τον
Λυκούργο Λογοθέτη, η φονική σύγκρουση των
αρματολών της Δυτικής Ρούμελης με τους
προκρίτους
 Ωστόσο, η παρουσία αλλοεθνούς κατακτητή
προσδιόρισε τον απελευθερωτικό και εθνικό
χαρακτήρα της Επανάστασης
 Διακήρυξη των Νομίμων Παραστατών της
Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου
 Έθνος, πατρίδα, Έλληνες, Ελλάδα, φυσικό
δίκαιο, τυραννία, δίκαια
 Ιδεολογία και πολιτική από την
εκσυγχρονιστική δυτικότροπη ελίτ
 Οι δύο απόψεις

Αιτίες της Επανάστασης

 Η διείσδυση των Ελλήνων σε σημαντικές
θέσεις στην Οθωμανική διοίκηση
 Άνθηση του εμπορίου των Ελλήνων
 Παρακμή της αυτοκρατορίας (οικονομική,
διοικητική, στρατιωτική)
 Διαφωτισμός
Διαφωτισμός--Γαλλική Επανάσταση
 Δράση των μυστικών εταιρειών
 Οι μυστικές εταιρείες
 1809
1809:: ιδρύθηκε στο Παρίσι από τον
Γρηγόριο Ζαλύκη, το Ελληνόγλωσσον
Ξενοδοχείον (ευνοϊκή κοινή γνώμη,
χρήματα, όπλα, πυρομαχικά, συγκρότηση
εθελοντικών σωμάτων Ελλήνων και
Ξένων) – μέχρι το 1815, μετά η έδρα
μεταφέρεται στη Μόσχα
1813:: Αθήνα, η Φιλόμουσος Εταιρεία
 1813

 1814:
1814: Οδησσός, Φιλική Εταιρεία (Εμμανουήλ
Ξάνθος από την Πάτμο, Αθανάσιος Τσακάλωφ
από τα Ιωάννινα, Νικόλαος Σκουφάς από το
Κομπότι Ηπείρου)
 Τρία ρεύματα εντός της Εταιρείας:
Εταιρείας: 1. ταχεία
ένοπλη αντιπαράθεση, διασυνδέσεις με τον
τσαρικό μηχανισμό 2. εξέγερση μόνο στις
παραδουνάβιες ηγεμονίες, σχέσεις με Άγγλους 3.
Άκρως συντηρητικοί, δεν επιθυμούσαν την
εξέγερση
 Η εξέγερση στις Παραδουνάβιες
Ηγεμονίες
 Ο Ιωάννης Καποδίστριας
Καποδίστριας:: συνάντηση με Ξάνθο
στην Πετρούπολη το 1820
 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης
Υψηλάντης:: 12 Απριλίου 1820 η
εταιρεία απέκτησε αρχηγό (Γενικός Έφορος [ή
Επίτροπος] της Αρχής
 Λόγοι που ξεκίνησε η Επανάσταση στη
Μολδοβλαχία
Μολδοβλαχία:: 1. ειδικό καθεστώς των επαρχιών
2. γειτνίαση με τη Ρωσία 3. Έλληνες Φαναριώτες
4. Ο ηγεμόνας Νικόλαος Σούτσος ήταν Φιλικός 5.
Στρατιωτικές δυνάμεις 6. Πιθανή σύμπραξη
Σέρβων, Ρουμάνων 7. Η προσδοκώμενη
υποστήριξη της Ρωσίας

 Αρχές Ιανουαρίου 1821, ο οπλαρχηγός

Θεόδωρος Βλαδιμηρέσκου ξεκινάει ένοπλη
εξέγερση στη Βλαχία.
 21 Φεβρουαρίου 1821 ο Υψηλάντης
κηρύσσει την Επανάσταση στο Κίσνοβο,
την επόμενη ημέρα βρίσκεται σε
Οθωμανικό έδαφος
 Αρχές Ιουνίου, τελειώνει η Εξέγερση με τη
μεγάλη ήττα του Δραγατσανίου
 Η Επανάσταση στις Νότιες
Ελληνικές Επαρχίες
 Εκδηλώθηκε το Μάρτιο του 1821 – σημαντικοί
απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας, Παπαφλέσσας,
Αναγνωσταράς
 Λόγοι που επικράτησε
επικράτησε:: 1. αριθμητική υπεροχή
του ελληνικού
ελληνικού--χριστιανικού στοιχείου 2.
επιτυχημένη δραστηριότητα της Φ.Ε. 3. Μικρή
δύναμη Οθωμανών (Ο Χουρσίτ Πασάς σε
εκστρατεία εναντίον του Αλή) 4. η ανταρσία του
Αλή 5. έμπειροι αρματολοί στη Ρούμελη 6.
συμμετοχή των προκρίτων 7. γεωγραφική θέση
της Πελοποννήσου, Στερεάς 8. Ναυτική δύναμη

Επανάσταση και Εθνικοί Μύθοι

 Το λάβαρο της Αγίας Λαύρας:
Λαύρας: 1851
πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη, «ιστορία
της Ελληνικής Επανάστασης» του
Πουκεβίλ
 Το κρυφό σχολειό (Κ. ΄Ικεν, Leucothea)
Leucothea),
1822
1822,, Στέφανος Κανέλλος:
Κανέλλος: 1886 πίνακας
του Νικόλαου Γύζη
 Το διεθνές περιβάλλον
 Ιούνιος 1815, ήττα του Βοναπάρτη
 Παλινόρθωση - Τετραπλή Συμμαχία (Μ.
Βρετανία, Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία) –
Σύστημα Συνεδρίων
 Η Θέση των Μεγάλων Δυνάμεων
 Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου (6 Οκτωβρίου
1827) – Κόδρινγκτον, Δεριγνύ, Χέϊντεν

ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ, ΝΟΟΤΡΟΠΙΕΣ, ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ

ΕΞΟΥΣΙΑ.
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, 1830
1830--1920
Γενικές επισημάνσεις – Σκοπός του μαθήματος

 Το μάθημα εξετάζει τις σημαντικότερες Ιδεολογίες και

Νοοτροπίες που αναδύθηκαν στην ελληνική κοινωνία και
διατυπώθηκαν ως πολιτικά ή κοινωνικά αιτήματα, κατά
την περίοδο διαμόρφωσης του ελληνισμού σε κρατική
οντότητα, 19ος αιώνας – αρχές 20ου αιώνα Οι
συγκεκριμένες Ιδεολογίες και Νοοτροπίες θα αναλυθούν,
επίσης, ως «πραγματοποιημένοι» συμβολισμοί της
κρατικής εξουσίας, όπως αυτοί των εθνικών επετείων και
κάθε είδους δημόσιων εορτών και τελετών. Βασικός
ερμηνευτικός άξονας, είναι η σχετική «αυτοδυναμία» των
ιδεολογικών, νοητικών και συμβολικών φαινομένων, σε
συνάρτηση, όμως, με την πολιτική και οικονομική
πραγματικότητα της εποχής.
 Ο σκοπός του μαθήματος είναι η εξοικείωση των
φοιτητών με σύγχρονες διεπιστημονικές προσεγγίσεις
που αφορούν θέματα Εθνικισμού, Ιδεολογίας και
Συμβολικής Εξουσίας.

Συνοπτικό Διάγραμμα Διαλέξεων

 1. Ευρωπαϊκός και Ελληνικός Διαφωτισμός
 2. Φιλελληνισμός - Ελληνική Επανάσταση: η Παγκόσμια διάσταση
 3. Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830
1830--1880
 4. Ιδεολογικά ρεύματα και πολιτικά αιτήματα: προοπτικές από τον ελληνικό
19ο αιώνα – «Της Μεγάλης ταύτης Ιδέας»
 5. Προσπάθεια δημιουργίας δυτικού τύπου κράτους και κοινωνικοπολιτικές
συγκρούσεις
 6. Πανεπιστήμιο και Φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα
 7. Ανάπτυξη της εθνικής ιστοριογραφίας - Μια καινούργια επιστήμη γεννιέται:
η Λαογραφία
 8. Γένεση της κρατικής τελετουργίας στη δημόσια ζωή της Νεώτερης Ελλάδας,
1833
1833--1862
 9. Ο φεμινισμός της Εφημερίδος των Κυριών:
Κυριών: 1887
1887--1907
 10. Οι δυνατότητες πρόσληψης του Μαρξισμού στην Ελλάδα
 11. Ιστοριογραφικό διάγραμμα: οι συμβολικοί σταθμοί στη διαμάχη για την
εθνική γλώσσα - Το περιοδικό ο Νουμάς και ο δημοτικισμός της διασποράς
 12. Μπροστά στο κοινωνικό ζήτημα – από το ιδιωτικό στο δημόσιο: ο
κρατισμός – ο εθνικισμός – η επιστράτευση της θρησκείας – το τέλος των
ψευδαισθήσεων»
 13. Οι Εορτές του Πολέμου και οι Πόλεμοι της Εορτής: Οι Βαλκανικοί πόλεμοι
ως γιορτή του έθνους-
έθνους-κράτους
 Το Πολιτικό νόημα του
Διαφωτισμού
 18ος αιώνας:
αιώνας: χειραφέτηση του πνεύματος
από τα δεινά της μεσαιωνικής
κοσμοθεωρίας
 Καρτέσιος
Καρτέσιος:: εναντίον των αυθεντιών
 Hobbes, Spinoza: εναντίον της
δεισιδαιμονίας
 John Locke: ο «πατέρας» του
Διαφωτισμού

 Kant: sapere aude (τόλμα να γνωρίζεις)

 Φιλοσοφικές προϋποθέσεις
προϋποθέσεις:: επίκληση του
ορθού λόγου, εμπειρική γνωσιολογία,
φυσική θρησκεία
 Απόρριψη της αυθεντίας, αναγνώριση της
εμπειρικής βάσης των γνωστικών
δυνάμεων της νόησης, οικουμενική
πρόσληψη για γνώση
 Πολιτικές συνέπειες, εξισωτικού χαρακτήρα –
Πολιτικός Φιλελευθερισμός, ανθρώπινα
δικαιώματα – Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα
(Νέα Θρησκεία της Ανθρωπότητας)
 Ώριμη φάση (συμβατικά):
(συμβατικά): 1721, α έκδοση των
Περσικών Επιστολών του Montesquieu – 1795,
μεταθανάτια έκδοση του Σχεδιάσματος ενός
ιστορικού πίνακα των προόδων του ανθρώπινου
πνεύματος του Condorcet

 Νεότερη φυσική επιστήμη, Νεύτων,

κορυφαίος εκπρόσωπος των
οραματισμών
 Η αγωγή, ως όργανο για τη διάδοση των
φώτων της νέας επιστήμης, βρήκε την
έκφρασή της, στον εγκυκλοπαιδισμό και
στην εκλαϊκευση των επιστημονικών
γνώσεων
 Διαμάχη αρχαίων – νεοτέρων
νεοτέρων::
σχολαστικός αριστοτελισμός – Νεότερη
επιστήμη
 Οι αξίες του κλασικισμού επέζησαν στις
αισθητικές αντιλήψεις και στη
ριζοσπαστική συνιστώσα της πολιτικής
σκέψης του Διαφωτισμού

 Φωτισμένη διανόηση:
διανόηση: ταξίδια, αντίληψη
χώρου και χρόνου – ιστορικό παρελθόν
των λαών και όχι βιβλική παρακαταθήκη
 Ενάντια στην Εκκλησία και στη κρατική
λογοκρισία (όμως Βολταίρος και Diderot
υποστήριξαν «φωτισμένους» μονάρχες)
 Ιδέα της «Χρησιμότητας»
 Montesquieu: «Πνεύμα των Νόμων»
 Ο Rousseau προχωράει ακόμη παραπέρα
και οραματίζεται την ηθική κοινότητα των
αναμορφωμένων πολιτών
 Υπήρχαν, βεβαίως, αντινομίες και
διλήμματα (ιδίως σε σχέση με την πίστη).
Μέσα σ’ αυτές τις αντινομίες αναδύθηκε η
σύγχρονη ευρωπαϊκή συνείδηση

 Τα «θραύσματα» του Διαφωτισμού

ταξίδεψαν δυτικά πέρα από τον Ατλαντικό,
αλλά και νότια και ανατολικά
 1. Νεαρή κοινωνία μεταναστών, με
θρησκευτική και πολιτική αμφισβήτηση,
άρα άνθηση νέων ιδεών 2. Αντιμέτωπος
με παγιωμένες παραδόσεις, αλλότριες
προς τις αξίες του
 Θα εξετασθούν οι διαδικασίες της
διανοητικής αλλαγής από την εισδοχή του
Διαφωτισμού στο συγκεκριμένο κοινωνικό
και πολιτισμικό πλαίσιο της Ελληνικής
Ανατολής
 Παιδευτικές παραδόσεις με ρίζες στην
κοινή ελληνορωμαϊκή και χριστιανική
παράδοση του ευρωπαϊκού κόσμου

 Λόγιοι αφομοίωσαν τις νέες αξίες και

έκριναν τις δικές τους κοινωνίες με όρους
του αλλογενούς Διαφωτισμού
 Ρήξεις και ιδεολογικές διαμάχες
 Ο Διαφωτισμός δεν ήταν μόνο ένα
πνευματικό φαινόμενο αλλά και πολιτικός
παράγοντας
 Η Μακρά Πορεία προς τον
Διαφωτισμό
 Ελληνική Ανατολή και Λατινική Δύση:
Δύση:
Αριστοτελισμός ως καθιερωμένο
φιλοσοφικό δόγμα
 Είχε αφομοιωθεί από τη Βυζαντινή
φιλοσοφία ως τμήμα της Χριστιανικής
σκέψης (αμφισβητήθηκε τον 11ο αιώνα
από τον Μιχαήλ Ψελλό, μέσω Πλάτωνα
ως πρόγονο της Θεολογίας)

 14ος αιώνας:
αιώνας: θωμάς Ακινάτης, σύνθεση
Χριστιανισμού και Αριστοτελισμού –
μετάφραση στα ελληνικά το 1354 από τον
Δημήτριο Κυδώνη
 Η σοβαρότερη αμφισβήτηση του
Αριστοτελισμού από Πλήθωνα Γεμιστό
(15ος αιώνας) κατά τη παρακμή του
Βυζαντίου. Αναβίωση του Πλατωνισμού
ως πνευματικού και πολιτικού δόγματος
 Οι Λόγιοι έβλεπαν τις απαρχές μιας
συλλογικής ελληνικής ταυτότητας –
Έλληνες το γένος όπως πιστοποιούσαν
γλώσσα και παιδεία – Νεοελληνικός
«πρωτο
«πρωτο--εθνικισμός» - Καταποντίζεται το
1453, 1460 (Μυστράς), 1461
(Τραπεζούντα)

 Χριστιανικός Αριστοτελισμός:
Αριστοτελισμός: βυζαντινά
ιδεώδη της οικουμενικής μοναρχίας και της
ιεραρχικής κοινωνίας
 Παραχώρηση προνομίων στην Εκκλησία,
οικουμενικός θεσμός, Millet
 Η Εκκλησία αποδέχεται τον αλλόθρησκο
Σουλτάνο παραλείποντας το «άγιος»,
«ορθόδοξος» και «ευσεβής»
 Εκκλησία – Υψηλή Πύλη
Πύλη:: σύμπτωση
συμφερόντων κατά της Δύσης
 Οι Λόγιοι πήγαν στη Δύση και
απουσιάζουν χειρόγραφα φιλοσοφικών
έργων αντιγραμμένων εκείνη την περίοδο.
Η φιλοσοφία επιστρέφει τον 17ο αιώνα

 Βενετοκρατούμενες περιοχές της

Ελληνικής Ανατολής και Ελληνικές
παροικίες, κυρίως της Βενετίας
 Πάδοβα
Πάδοβα:: Βενετική πολιτεία, αντιπαπική
πολιτική, μακρυά από Ιερά Εξέταση,
ανάπτυξη του Νεοαριστοτελισμού από
πρωτότυπα Ελλήνων λογίων
 Μεταφέρεται στην Ανατολή από Έλληνες
σπουδαστές της Πάδοβας
 Θεόφιλος Κορυδαλεύς, 1570
1570--1646

 1624, κλήθηκε από τον Πατριάρχη

Κύριλλο Λούκαρη να αναδιοργώσει την
Πατριαρχική Ακαδημία σε κεντρικό ίδρυμα
για ολόκληρη την Ανατολή – Ήθελε να
αναχαιτίσει στην καθολική προπαγάνδα
 1638 πεθαίνει ο Κύριλλος και ο
Κορυδαλεύς δέχεται να χειροτονηθεί
μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας

 1639, πηγαίνει στην Αθήνα, ιδρύει σχολή

και διδάσκει μέχρι το θάνατό του, το 1646
 Τα υπομνήματα του Κορυδαλλέα στον
Αριστοτέλη έγιναν το πρότυπο της
θύραθεν παιδείας και μεταδόθηκαν στα
σχολεία του Ιασίου, του Βουκουρεστίου,
της Τραπεζούντας, της Πάτμου, της Χίου
και αλλού
 ~
 Τραγική ειρωνεία
ειρωνεία:: ο Κορυδαλισμός από
«ελεύθερος στοχασμός» του ιδρυτή του
καταλήγει να θεωρείται στείρα επανάληψη
και τελικά αντίπαλος του Διαφωτισμού

 Δεύτερο μισό του 17ου αιώνα άνοδος της

Φαναριώτικης «αριστοκρατίας» -
Παράδοση και ανανέωση – σύνεση και
ρεαλισμός
ρεαλισμός:: αρθρώνεται η ιδεολογία
στήριξης του νέου πολιτικού τους ρόλου
(Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος – Νικόλαος
Μαυρογορδάτος)
 Προδρομική φάση του Διαφωτισμού:
Διαφωτισμού:
Μεθόδιος Ανθρακίτης (δίδαξε στα
Ιωάννινα και στη Καστοριά), Αντώνιος
Κατήφορος (Ζάκυνθος), Βικέντιος
Δαμοδός (Κεφαλλονιά)
 Επόμενη γενεά ανανεωτών
ανανεωτών:: ο
πολιτισμικός μετασχηματισμός της
ελληνικής κοινωνίας έγινε συνειδητός
στόχος και συγκεκριμένο πρόγραμμα

 Ευγένιος Βούλγαρης (1716-

(1716-1806, Κέρκυρα), Νικηφόρος
Θεοτόκης (1731-
(1731-1800, Κέρκυρα) (εισήγαγαν στην
ελληνική παιδεία τις προϋποθέσεις της φιλελεύθερης
σκέψης)
 Μαθητές του Βούλγαρη:
Βούλγαρη: Ιώσηπος Μοισιόδαξ,
Χριστόδουλος Παμπλέκης, Δημήτριος Καταρτζής
 Τρίτη γενιά:
γενιά: Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης,
Ρήγας Βελεστινλής, Κωνσταντίνος Σταμάτης
 Κύκλος του Κοραή στο Παρίσι – Κύκλος του Αθανάσιου
Ψαλίδα στα Ιωάννινα
 Γεωγραφία και Πολιτική της
ελληνικής παιδείας
 Ιόνια νησιά (βενετική επικράτεια έως 1797)
 Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Μολδαβία
(Μολδαβία--
Βλαχία, εσωτερική αυτονομία υπό την
Υψηλή Πύλη, ηγεμόνες οι Φαναριώτες,
1709-
1709-1821)
 Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη, βορειοδυτική
Μακεδονία (κύρια Οθωμανική επικράτεια)
 Σμύρνη, Χίος, Κυδωνίες

Η Γαλλική Επανάσταση και ο Ρήγας

 Ο Ρήγας ως εκφραστής του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού, κατά την

εποχή της χρεωκοπίας της φωτισμένης απολυταρχίας και των
ελπίδων της Γαλλικής Επανάστασης
 Η πολιτική πρόταση του Ρήγα
Ρήγα:: 1. πολιτισμική αλλαγή 2.
επαναστατική ανατροπή και δημοκρατία
 Φεύγει από το Βελεστίνο και πηγαίνει στην
Κων/πολη και στις Ηγεμονίες
 Μαθητής του Μοισιόδακα, κύκλος Καταρτζή,
αξιωματούχος στη Βλαχία, εκδοτική παραγωγή
στη Βιέννη (δεκαετία 1790) (διαφωτισμός των
ιδεών αλλά και των συναισθημάτων) – «Σχολείο
των ντελικάτων εραστών»
 179
17977 χάρτα της Ελλάδος
Ελλάδος:: ολόκληρη η νότια
περιοχή του Δούναβη, νησιά του Αιγαίου, δυτικό
τμήμα της Μικράς Ασίας
 Επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα
Ρήγα:: Νέα
πολιτική διοίκησις των κατοίκων της
Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των
Μεσογείων Νήσων και της
(περιλαμβάνει
Βλαχομπογδανίας (περιλαμβάνει
επαναστατική προκήρυξη, τη διακήρυξη
των «δικαίων του ανθρώπου», το σχέδιο
πολιτεύματος για την Ελληνική
Δημοκρατία, το Θούριο)

Η Γαλλική Επανάσταση και ο

Κοραής

 ΄Εμπορος στο ΄Αμστερνταμ, προσωρινός πάροικος στη Βενετία,

ολοκλήρωσε τις σπουδές ιατρικής στο Montpellier και από το 1788
εγκαταστάθηκε για πάντα στο Παρίσι
 Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ήταν υπέρ της Γαλλικής Επανάστασης (η
αιμοτοχυσία τον τρόμαζε αλλά δεν αμφισβητούσε το δίκαιο της λαϊκής
οργής)
 Θεωρούσε τους Βασιλείς και τους
καλόγηρους χειρότερους τυράννους από
τους Τούρκους
 ΄Εφοδος του όχλου στα ανάκτορα του
Κεραμεικού τον Αύγουστο του 1792. Από
το “Vive le roi” στο “Vive la nation”. 21η
Ιανουαρίου 1793,ο βασιλιάς καρατομείται

 Ο Κοραής εξηγούσε την Γαλλική

Επανάσταση με τη σοφία της κλασικής
αρχαιότητας:
αρχαιότητας: την βάση π.χ. της θεωρίας
του Montesquieu στο Περί Νόμων, είχε
υπαινιχθεί ο Ιπποκράτης
 Τον φόβιζαν οι διχόνοιες και οι κόλακες
της ελευθερίας
ελευθερίας:: η ελευθερία δεν θα
ευδοκιμούσε χωρίς την αρετή (πάλι η
αρχαία ελληνική εμπειρία)
 Στα δύο χρόνια της «Τρομοκρατίας» στη
Γαλλία, παραμένει σιωπηλός – αντιπαθεί
όμως βαθύτατα τον Μαρά και τον
Ροβεσπιέρο, ενώ θαυμάζει απεριόριστα
τον Condorset
 «Ερωτομανής της ελευθερίας» αλλά
«ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη είναι καθαρά
ληστεία»

Γαλλική Επανάσταση και «το γένος

των Γραικών»
 Δεκαετία του 1790, λυσσαλέα αντίδραση της
Εκκλησίας υπό την προτροπή της Υψηλής
Πύλης, κατά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής
Επανάστασης
 «Διδασκαλία Πατρική» Πατριάρχης Ιεροσολύμων
΄Ανθιμος Στ΄ (1798) – «Αδελφική Διδασκαλία»
Κοραής ανώνυμα (τα επιχειρήματα
ανασκευάζονται συστηματικά)
 Η «Αδελφική Διδασκαλία» ήταν η πρώτη
διακήρυξη του πολιτικού φιλελευθερισμού του
Διαφωτισμού για το μέλλον του ελληνισμού
 Στα τέλη του 18ου αιώνα διαμορφώνεται το
ιδεολογικό ρήγμα για την ελληνική
υπόθεση
υπόθεση:: εκκλησιαστική ηγεσία –
διανόηση της διασποράς και κέντρα
Διαφωτισμού εντός της ελληνικής
κοινωνίας

Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του

1830
1830--1880

 Ο δέκατος ένατος αιώνας είναι ο πατέρας

μας
 Αρχίζει το 1790 περίπου και φτάνει ως
τους πολέμους του 1912 και ως την
Μικρασιατική Καταστροφή
 30 χρόνια πριν την Ελληνική Επανάσταση
αναδύεται το ιδεολογικό πλέγμα που
συνέχει ακόμη την κοινωνία μας – η
συνείδηση του νέου ελληνισμού
 Αιώνας:
Αιώνας: Ρομαντικός και Εθνικός (1830-
(1830-1880)
 Ρομαντισμός
Ρομαντισμός:: Πρωτεϊκός και πολύτροπος δεν
απέκτησε την συνοχή του Διαφωτισμού – «δεν
υποτάσσεται στους νόμους της λογικής»
 Ο Διαφωτισμός δεν χάθηκε αλλά περιορίστηκε
σε τομείς όπως η τεχνολογία, η πολιτική, η
οικονομία, η εκπαίδευση
 Το εθνικό στοιχείο κατορθώνει να συναιρέσει τα
δύο επίπεδα:
επίπεδα: λογική στη βάση, συναίσθημα στο
εποικοδόμημα

 Η αλλαγή πολιτικού πλαισίου δεν αρκεί για

να αλλάξουν οι κοινωνικές δομές και οι
τρόποι παραγωγής
 Ιδεολογία - Νοοτροπίες
 1. Ορισμοί:
Ορισμοί: Η λέξη Ιδεολογία
χρησιμοποιείται σε αναφορά με ένα
σύνολο στενά συγγενικών δοξασιών και
ιδεών ή και στάσεων που χαρακτηρίζουν
μιαν ομάδα ή μια κοινότητα (δύο επίπεδα
επίπεδα::
το «επιτηδευμένο» και το «ανεπιτήδευτο»)
 Νοοτροπία είναι το δεύτερο επίπεδο «το
απρόσωπο περιεχόμενο της σκέψης»
 Ιδεολογία
Ιδεολογία:: ορθή ή πλανημένη συνειδητή
και κάπως συστηματική αντίληψη για τα
πράγματα
 Νοοτροπία:
Νοοτροπία: αντίληψη πιο ασαφή και
λιγότερο συνειδητή που την εντοπίζουμε
εμείς στον χρήστη της
 2. ταξική ανάλυση
ανάλυση:: ιδεολογίες, νοοτροπίες,
συμπεριφορές, στάσεις, αναφέρονται στα
ηγετικά στρώματα της κοινωνίας (τα «ταξικά»
κανάλια επικοινωνίας δεν έχουν διερευνηθεί)
 3. βάση
βάση--εποικοδόμημα:
εποικοδόμημα: πρέπει να γνωρίζουμε
την «βάση» (οικονομικο
(οικονομικο--κοινωνικές και πολιτικές
δομές) – όμως οι νοητικές παραστάσεις έχουν
αυτόνομη ύπαρξη. Σημαντικό είναι να
παρακολουθήσουμε τις ασυμφωνίες, τις
εντάσεις, τις συγκρούσεις, τις αλληλεπιδράσεις
 Ένα ανεξάρτητο ελληνικό
κράτος
 Το ελεύθερο ελληνικό κράτος του 1830 δεν ήταν
αυτονόητο για τους ΄Ελληνες
 Χρειάζεται να ξαναδούμε τις πραγματικότητες
της εποχής:
εποχής:
 1. Η Επανάσταση:
Επανάσταση: Τι είναι μία Επανάσταση
Επανάσταση;;
Ανατροπή των παλιών ιεραρχιών, καταστροφές,
πρόσφυγες, πληθυσμιακές ανακατατάξεις,
πολιτικές αλλαγές, ανεξαρτησία της ελληνικής
εκκλησίας, νέα ήθη και έθιμα, πολεοδομία

 2. Το κεντρικό κράτος
κράτος:: συγκεντρωτική
διοίκηση, διάκριση εξουσιών, συνεκτικός κρίκος
η εθνική συνείδηση, αλλαγές στην οικονομική
οργάνωση (εθνικές γαίες, μικροί καλλιεργητές,
υπεραξία στα χέρια εμπόρων-
εμπόρων-τοκογλύφων)
 3. Ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο:
καινούργιο:
αναντιστοιχία ανάμεσα στο θεσμικό πλαίσιο και
στις οικονομικές, κοινωνικές και νοητικές δομές
(τα δυτικά και ανατολικά στοιχεία ήταν κεντρική
αντίφαση αλλά και πραγματικότητα)
 4. Το ευρωπαϊκό και το οθωμανικό
πλαίσιο
πλαίσιο:: ανάπτυξη του καπιταλισμού σε
Ευρώπη και Αμερική, το «πρότυπο»
αλλάζει συνεχώς (π.χ. σιδηρόδρομος).
Αλλά και η οθωμανική αυτοκρατορία
μπαίνει στην επιρροή του δυτικού κόσμου,
άρα και ο δεύτερος όρος σύγκρισης,
μεταβάλλεται συνεχώς

Τα καινούργια προβλήματα
 1. Η πολιτική διάσπαση
διάσπαση:: ελληνισμός
ελεύθερος – αλύτρωτος, αναζήτηση
ενοποιητικών δεσμών. Ελληνισμός αυτόχθων –
ετερόχθων.
 2. Η αμφισβήτηση της καταγωγής:
καταγωγής: o.
Fallmerayer
Fallmerayer.. Καταγωγή των Ελλήνων (1830).
Το πλαίσιο της εποχής
εποχής:: υποχώρηση του
φιλελληνισμού, ίδρυση του ελληνικού κράτους,
ανεπάρκεια «των κληρονόμων», φυλετική
καταγωγή ουσιαστικό στοιχείο του έθνους
 3. Η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των
Βαλκανίων:
Βαλκανίων: Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι,
Αλβανοί, Τούρκοι. Ανάπτυξη της εθνικής
συνείδησης ως κριτήριο διανομής πληθυσμών
και εδαφών.
 4. Η διεθνής ισορροπία
ισορροπία:: Κατά τη διάρκεια του
αγώνα:
αγώνα: ουδέτερη-
ουδέτερη-ευμενής-
ευμενής-φιλική στάση. Μετά το
1830 εχθρική στάση απέναντι στην αλυτρωτική
πολιτική της Ελλάδας

 4. Τα εσωτερικά προβλήματα
προβλήματα:: Δύσκολη
οικονομική ανάπτυξη, ανυπαρξία
βιομηχανίας (αίσιες προοπτικές, σκληρές
πραγματικότητες)
Κρυστάλλωση της εθνικής συνείδησης

 Α. Η εθνική συνείδηση
 Β. Ανάπτυξη της εθνικής ιστοριογραφίας
 Γ. Μια καινούργια επιστήμη γεννιέται
γεννιέται:: η
Λαογραφία

Η εθνική συνείδηση
 1. Η γένεση της ελληνικής εθνικής
συνείδησης
συνείδησης:: όσον αφορά στα στοιχεία της
εθνικής ταυτότητας, οι ΄Ελληνες ήταν σε
εξαιρετικά ευνοϊκή θέση (όσοι χριστιανοί
μιλούσαν ελληνικά, μπορούσαν να θεωρηθούν
΄Ελληνες). Κοινή καταγωγή από τους Αρχαίους
΄Ελληνες. Η «Ελλάδα μέσω Ευρώπης». ΄Αρα: ΄Αρα:
γλώσσα, πρόγονοι, θρησκεία. Νεοέλληνες ήταν
οι απόγονοι των αρχαίων, που έγιναν χριστιανοί.
 2. Εξάπλωση της εθνικής συνείδησης
συνείδησης:: η
εθνική συνείδηση ήταν ένα από τα κέρδη της
επανάστασης. «Χριστιανοί», «ρωμιοί», ή
«μωραϊτες», «ρουμελιώτες», «κρητικοί»
μετονομάστηκαν σε «΄Ελληνες». Για τη
λογιοσύνη του Βυζαντίου και μετά, το θέμα είχε
τεθεί (αλλά και «Γραικός» και «Ρωμαίος») – για
τους αγροτικούς πληθυσμούς δήλωνε την
ειδωλολατρεία. Στυλοβάτες της εθνικής
συνείδησης
συνείδησης:: Ιστοριογραφία, Λαογραφία

Ανάπτυξη της εθνικής

ιστοριογραφίας
 1. Η ιστοριογραφία του Διαφωτισμού
Διαφωτισμού:: η
Ιστορία είναι ο «μαγικός καθρέφτης» της εθνικής
συνείδησης. Ο Διαφωτισμός και η Παγκόσμια
Ιστορία. 1837, Πανεπιστήμιο Αθηνών, έδρες
«Γενική Ιστορία», «Ιστορία των αρχαίων εθνών».
 2. Η εθνική ιστοριογραφία
ιστοριογραφία:: γύρω στα 1840
1840--
1850 υπάρχει αλλαγή. Από την Παγκόσμια
Ιστορία στην Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους.
Νέα ιστορική αντίληψη (σημαντικό παράδειγμα,
οι Μακεδόνες, αλλά και το Βυζάντιο)
 «Ιδεολογικές Μετατοπίσεις»:
Μετατοπίσεις»: Ο
Κλασικός κόσμος εκπροσωπεί τα ιδεώδη
των γραμμάτων, των τεχνών, της
ανδρείας, της αρετής, της δημοκρατίας. Οι
Μακεδόνες εκπροσωπούν το πολιτικό
ιδεώδες της ενότητας της φυλής και της
επέκτασης του ελληνισμού στην ανατολή.
Ανατρέπεται η θεώρηση «Αρχαίοι
«Αρχαίοι--
Νεότεροι», νέο σχήμα τρίσημο
«αρχαιότητα-
«αρχαιότητα-βυζάντιο-
βυζάντιο-νέος ελληνισμός»

Μια καινούργια επιστήμη

γεννιέται:
γεννιέται: η Λαογραφία
 Νεότατη επιστήμη, γεννήθηκε για να
απαντήσει σε κρίση της εθνικής
ταυτότητας. 1774, Herder,
Herder, αδελφοί Γκριμ.
 Από τη σχέση «ηγεμόνας-
«ηγεμόνας-υπήκοοι» στη
σχέση «ισότιμοι πολίτες» (Γαλλική
Επανάσταση)
 Τα δημοτικά τραγούδια δεν θα
αποτελούσαν στοιχείο ταξικής αλλά
εθνικής διαφοροποίησης
 1. Το ενδιαφέρον για τη λαογραφία στην
Ελλάδα:: 1815. περιορισμένο ενδιαφέρον που
Ελλάδα
απηχεί τις ευρωπαϊκές αναζητήσεις, το «έθνος»
γίνεται στατική έννοια (υπάρχει από πάντα,
αναλλοίωτο). Κατά την διάρκεια της
Επανάστασης χάνεται το ενδιαφέρον κι
εμφανίζεται πάλι κατά την δεκαετία του 1840
(σημειώνεται το κενό). 1842, Παύλος Καλιγάς –
Μάρκος Ρενιέρης, 1849, Ευθύμιος Καστόρχης
(αναφορές). Εκδόσεις
Εκδόσεις:: 1850, Κέρκυρα, Αντώνιος
Μανούσος, 1852, Μιχ. Λελέκος, Αθήνα,
Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Κέρκυρα.

 Το δημοτικό τραγούδι δεν εκτοπίζει την

αρχαία κληρονομιά, αποτελεί μία εκδοχή
της εθνικής ταυτότητας. Πάντως το 1855
προτείνεται στη Βουλή μία εθνική έκδοση.
Το 1857 μία υπουργική εγκύκλιος συνιστά
στους δασκάλους της επαρχίας να τα
συλλέγουν
 2. Θεωρητικός λόγος για τα δημοτικά
τραγούδια
τραγούδια:: πώς αντιμετωπίζονταν τα
δημοτικά τραγούδια;
τραγούδια; Τι περίμεναν οι λόγιοι
της εποχής
εποχής;; Α) θεωρητικός λόγος
(πρόλογοι, σχόλια, μελέτες) Β) εκδοτική
πρακτική. 1852, ΄Ασματα δημοτικά της
Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης περί
ελληνισμού,, σελίδες 767 (595
μεσαιωνικού ελληνισμού
σελίδες η μελέτη, 172 σελίδες τα
τραγούδια). Παρελθόν-
Παρελθόν-Παρόν-
Παρόν-Μέλλον

 Το ιδεολογικό σχήμα του Ζαμπέλιου

Ζαμπέλιου:: τα
δημοτικά τραγούδια γεννήθηκαν αμέσως
μετά την άλωση της Κων/πολης, όταν
αποκατασταθεί πολιτικώς το γένος, τα
τραγούδια θα αποσυρθούν από το
προσκήνιο. Το σπαθί και το τραγούδι είναι
οι δύο αχώριστοι σύντροφοι του γένους.
 Το μέλλον του ελληνισμού.
Η Μεγάλη Ιδέα
 Στενά γεωγραφικά και «πνευματικά» όρια
 ΄Ορος ασαφής και πολυσήμαντος – 1844,
Κωλέτης στην Εθνοσυνέλευση. Τρεις
αντικρουόμενες απόψεις:
απόψεις: επέκταση, πνευματική
αναγέννηση, ανασυγκρότηση του κράτους
 Αθήνα ή Κωνσταντινούπολη;
Κωνσταντινούπολη; Νεοτερικό εθνικό
κράτος ή πολυεθνική-
πολυεθνική-ομοσπονδιακή
αυτοκρατορία
αυτοκρατορία;;
 Η αντιμετώπιση των άλλων εθνισμών από
τους ΄Ελληνες:
΄Ελληνες: σχολεία, σύλλογοι,
προπαγάνδα, βιβλία
 «Οι ΄Ελληνες έζων μάλλον δια της
φαντασίας ή δια της θετικότητος»

Πραγματικότητες και ιδεολογίες

 Αθήνα, η πρωτεύουσα. Η προτίμηση του
΄Οθωνα συνόψιζε μιαν ισχυρή αντίληψη για το
μέλλον (και το παρελθόν) του νεαρού κράτους
 Μια πόλη ευρωπαϊκή:
ευρωπαϊκή: απόλυτη ευρωπαϊκή
πορεία και εικόνα
 Ο κεντρικός άξονας της πόλης
πόλης:: Ο κόσμος του
πνεύματος εκπροσωπείται με τις πιο λόγιες
μορφές
 Η ηγεμονία του ιδιωτικού
ιδιωτικού:: σπίτια μαζί με
δημόσια κτίρια – δημόσια κτίρια
προσφορές ιδιωτών (Βαλλιάνειος η
Βιβλιοθήκη, Σιναία η Ακαδημία, Βαρβάκειο
το αρρεναγωγείο, Αρσάκειο, Ριζάρειος,
Ζάππειο, Τοσίτσειο το Πολυτεχνείο,
Αβερώφειο το Στάδιο). Απουσία μνημείων.

 Το παλάτι. Από την Ακρόπολη στον

«στρατώνα». Κυριαρχία του Νεοκλασικού
ρυθμού.
 Στη σκιά της Ακρόπολης
 Η καθαρεύουσα πόλη
 Η απουσία του «μερικού»
 Ο φεμινισμός της «Εφημερίδος των Κυριών»
1887-
1887-1907

Η έρευνα μιας φεμινιστικής συνείδησης

 Προσεγγίζουμε τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα ως

κοινωνικές σχέσεις, ως προϊόντα μιας κοινωνικής τάξης
πραγμάτων, που διαμορφώνουν την ιστορική
πραγματικότητα
 Η συμβολή των φεμινιστικών ερευνών ήταν ότι έθεσε το
πρόβλημα της αλλαγής στην κατεύθυνση του ιστορικού
βλέμματος, θεωρώντας κεντρική τη διάσταση των
σχέσεων ανάμεσα στα φύλα
 Η ιστορία των γυναικών είναι η ιστορία μιας σχέσης, η
μελέτη της κοινωνικής τους θέσης είναι η μελέτη των
ρόλων και των θέσεων που έχουν στην κοινωνία σε
σύγκριση με τη θέση των ανδρών
 Όπως κάθε ιστορία καταπιεσμένων, η ιστορία των
γυναικών θέτει υπό αμφισβήτηση τη θετικιστική
αντιμετώπιση του «ιστορικού γεγονότος», την
ψευδαίσθηση μιας επιστημονικής αντικειμενικότητας
απαλλαγμένης από αξιολογικές κρίσεις – διότι τις
περισσότερες φορές τις πηγές μας τις έχουν αφήσει οι
«νικητές», των οποίων η ιστορική εμπειρία ανάγεται
εύκολα σε γενική και πανανθρώπινη

 Η έρευνα δεν μπορεί να μελετήσει την ιστορία των ελληνίδων

γυναικών του 19ου αιώνα εν γένει
 Η έρευνα ακολουθεί τα ίχνη ζωής μιας ιδιαίτερης κατηγορίας
γυναικών στην οποία αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του
19ου αιώνα μια φεμινιστική συνείδηση – Οι γυναίκες αυτές ανήκαν
στη νεφελώδη κοινωνική κατηγορία που ονομάζεται «μεσαία
στρώματα»
 Εν συντομία «μεσαία στρώματα» στην Ελλάδα του τέλους του 19ου
αιώνα ήταν οι κοινωνικές εκείνες ομάδες που αναπτύχθηκαν
παράλληλα με τον εξαστισμό και τον εξευρωπαϊσμό:
εξευρωπαϊσμό: ελεύθερα
επαγγέλματα, εκπαιδευτικοί και υπάλληλοι του δημοσίου και των
υπηρεσιών, μικροαστοί έμποροι, μικροαστική και μεσοαστική
διανόηση (ο όρος χρησιμοποιείται και από τις ίδιες τις γυναίκες)
 Τόσο οι ιδεολογικές παραστάσεις και ο κανονιστικός
λόγος όσο και τα υλικά και απτά δεδομένα της
κοινωνικής θέσης των δύο φύλων αντιμετωπίστηκαν ως
πραγματικά ιστορικά δεδομένα, ως συστατικά στοιχεία
μιας ενιαίας πραγματικότητας που διαμορφώνει τη
συνείδηση ανδρών και γυναικών
 Η έννοια της συνείδησης του φύλου επιτρέπει να
μελετηθούν τα στοιχεία ρήξης που περιέχει η φεμινιστική
συνείδηση όσο και τα στοιχεία συνέχειας (είναι μια
έννοια διαμεσολάβησης)

 Η έννοια της συνείδησης του φύλου επιτρέπει να

ενσωματώσουμε στη μελέτη της σχέσης των φύλων τις
εμπειρίες αμφισβήτησης της γυναικείας υποταγής ή
κατωτερότητας, που δεν συνεπάγονται αναγκαστικά μια
ολοκληρωμένη αντίληψη για τον συστηματικό
χαρακτήρα της καταπίεσης ούτε για τη δυνατότητα
συλλογικής πάλης για την κατάργησή της
 Η Εφημερίς των Κυριών
1887-
1887-1907

 Κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα πραγματοποιείται μια

σειρά ποιοτικών αλλαγών στη συνείδηση του φύλου:
φύλου:
 1. Οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών αντιμετωπίζονται
ως τμήμα ενός συστήματος επιβεβλημένου από μια
πατριαρχική ή ανδροκεντρική τάξη πραγμάτων
 2. συνειδητοποιείται η αναγκαιότητα συλλογικής
παρέμβασης των ίδιων των γυναικών για τη μετατροπή
του συστήματος αυτού
 3. διαμορφώνεται η αντίληψη ότι μια τέτοια αυτο
αυτο--
χειραφέτηση είναι δυνατή

 4. διατυπώνεται η ουτοπική αναφορά σε μία διαφορετική

τάξη πραγμάτων, χωρίς ιεραρχικές σχέσεις ανάμεσα στα
φύλα, στο όνομα της οποίας κρίνεται η τρέχουσα
πραγματικότητα
 Η Εφημερίς των Κυριών είναι το πρώτο γυναικείο έντυπο
στην Ελλάδα που συντάσσεται αποκλειστικά από
γυναίκες και αποτελεί χώρο συνάντησης των γυναικών,
προπαγανδιστικό όργανο για τη χειραφέτησή τους, χώρο
επεξεργασίας μιας νέας συλλογικής ταυτότητας και μέσο
υπεράσπισης των συμφερόντων τους
 8 Μαρτίου 1887 κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος και
προκαλεί μεγάλη αίσθηση στην αθηναϊκή κοινωνία –
άρθρα ανυπόγραφα ή με ψευδώνυμα – στα καφενεία
ισχυρίζονταν ότι έγραφαν γνωστοί δημοσιογράφοι των
Αθηνών – δύο εβδομάδες αργότερα δημοσιεύθηκε το
πραγματικό όνομα της διευθύντριας
διευθύντριας:: Καλλιρόη Παρρέν
 Είχε γεννηθεί στην Κρήτη το 1861, είχε σπουδάσει
δασκάλα και είχε εργασθεί σε πολλά παρθεναγωγεία στη
Ρωσία και στα Βαλκάνια – παντρεύτηκε το γάλλο
δημοσιογράφο από την Κων/πολη Ιωάννη Παρρέν,
ιδρυτή του Αθηναϊκού Πρακτορείου

 Μέσα σε ένα χρόνο διαθέτει μόνιμο επιτελείο

συνεργατριών και δίκτυο υποστήριξης που διασχίζει το
ανεξάρτητο κράτος και μέρος της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας
 Έκδοση εβδομαδιαία από 1887-
1887-1907 και δεκαπενθήμερη
από 1907-
1907-1917 – αυτοχρηματοδοτείται
 Δηλωμένη καθαρευουσιάνα στην αρχή καταλήγει στο
τέλος σε πλήρη ευθυγράμμιση με τις απόψεις των
δημοτικιστών
 1892:
1892: δεύτερη θέση στην κυκλοφορία των εβδομαδιαίων
περιοδικών (5.000 αντίτυπα) μετά τον Ρωμηό του Σουρή
 Συλλογική δράση:
δράση: αναφορά στην κυβέρνηση Τρικούπη
υπέρ της γυναικείας εκπαίδευσης (2.850 υπογραφές),
εκστρατεία πίεσης για την αποδοχή της πρώτης
φοιτήτριας στο Παν/μιο Αθηνών (1890), συμμετοχή στα
διεθνή φεμινιστικά συνέδρια του 1889, 1893, 1900 –
συντονισμός και οργάνωση του Κυριακού Σχολείου για
την μόρφωση των «γυναικών του λαού» - συμμετοχή
στους εθνικούς αγώνες όπως με την ΄Ενωσιν των
Ελληνίδων στον πόλεμο του 1897 (χρήματα, φάρμακα,
γυναίκες νοσοκόμες και γιατροί)

 Πνευματική έκφραση των γυναικών π.χ. διαγωνισμός γυναικείου

διηγήματος – οι «γράφουσες» γίνονται το αντικείμενο έντονων
συζητήσεων και διενέξεων
 18 γυναίκες στη σύνταξη του περιοδικού
περιοδικού:: 8 δασκάλες, 3
δημοσιογράφοι, 1 γιατρός, 2 ποιήτριες. Σε κανέναν άλλο χώρο δεν
θα μπορούσε να βρει κανείς μια κοινότητα γυναικών των μεσαίων
τάξεων που να συνδέονται μεταξύ τους με παρόμοιες συνθήκες
ζωής και εμπειρίες, με κοινή δράση, με κοινές προσδοκίες
 Ενίσχυση της αυτοπεποίθησης, ανάπτυξη ατομικών προσδοκιών που
σκόνταφταν στην κοινωνική ανισότητα του φύλου, αντικειμενική
δυνατότητα σύλληψης της συλλογικής τους δύναμης
 Η φεμινιστική συνείδηση εκδηλώνεται:
εκδηλώνεται: 1. ως διακήρυξη
και διεκδίκηση της γυναίκας στην έννοια άνθρωπος 2. η
κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα ενός συστήματος
επιβεβλημένου από την ανδρική εξουσία 3. η εξουσία
αυτή διατρέχει όλες τις κοινωνικές τάξεις 4. η ανισότητα
των φύλων είναι το αρχέτυπο όλων των ιεραρχικών
κοινωνικών σχέσεων 5. θρίαμβος του πολέμου εις βάρος
της ειρήνης, της βίας εις βάρος της δικαιοσύνης, του
εγωϊσμού εις βάρος της κοινότητας
 Ο αγώνας των γυναικών για τη χειραφέτησή τους είναι
αγώνας για τη σωτηρία της ανθρωπότητας

 Συλλογική συνείδηση που αναπτύσσεται στην Ευρώπη

και στην Αμερική:
Αμερική: η γυναικεία χειραφέτηση θα φέρει τη
σωτηρία του έθνους και της ανθρωπότητας
 Επεξεργάζονται από την αρχή τις έννοιες «ανωτερότητα»
και «γυναικείες αρετές» στην υπηρεσία του φεμινισμού
 Διεκδικούν την ετερότητα και επιχειρούν μια
συστηματική αντιστροφή της κυρίαρχης ιεραρχίας των
αξιών προς όφελος του φύλους τους – ανδρικές αξίες
«θάνατος», «μίσος», «άγρια ένστικτα», γυναικείες αξίες
«ζωή», «αγάπη», «δικαιοσύνη»
 Ηθικο
Ηθικο--πολιτική προβληματική όμοια με αυτό που ο Max
Weber ονόμασε «λαούς παρίες»:
παρίες»: νομιμοποίηση στα
μάτια των πρωταγωνιστών (εδώ των γυναικών) και στα
μάτια του κοινωνικού συνόλου ((black
black is beautiful,
εβραϊκός μεσσιανισμός κ.λπ)
 Η γυναικεία καταπίεση μοιράζεται με αυτές τις ομάδες:
ομάδες:
 1. τον αποκλεισμό τους από την κοινωνική ιεραρχία
(νόμοι, συμβάσεις, ιεροτελεστίες)
 2. τη βιολογική ή πολιτισμική διαφορά τους που
χρησιμεύει ως βάση για την κατασκευή της ετερότητας
(η libido γίνεται κοινωνική libido, Bourdieu)

 Εντάσεις και αντιφάσεις:

αντιφάσεις: ανάμεσα στο αίτημα της
ισότητας και τη διεκδίκηση της διαφοράς, ανάμεσα στην
απαίτηση της ίσης συμμετοχής ανδρών και γυναικών σε
όλες τις κοινωνικές λειτουργίες και την προσήλωση σε
έναν ιδιαίτερο γυναικείο ρόλο
 Κοινωνικό Ζήτημα

1900-
1900-1922

 Στις αρχές του 20ού αιώνα η διαχείριση των

εργασιακών σχέσεων και η κοινωνική
ενσωμάτωση της μισθωτής εργασίας έτειναν να
μετατραπούν στο κεντρικό ζήτημα της ελληνικής
κοινωνίας
 1906
1906--1907
1907:: μεγάλες απεργίες στον Πειραιά και
Λαύριο οι οποίες – αν και δεν ήταν οι πρώτες –
ενέπλεκαν ένα ευρύ φάσμα βιομηχανικών
κλάδων και τους λιμενεργάτες
 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η συζήτηση που
άνοιξε στο περιοδικό «Ο Νουμάς» με
αφορμή το δοκίμιο του Γ. Σκληρού «το
κοινωνικό μας ζήτημα» συνιστά μια
σημαντική καμπή συνειδητοποίησης των
αλλαγών από πολλές κοινωνικές ομάδες
 Οι καλλιτέχνες μεταλλάσσονται σε
διανοούμενους

 Η συζήτηση μαρτυρά την έλξη που

ασκούσε στους διανοούμενους της
Διασποράς το ελληνικό κράτος
 Οι ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα στο
σχήμα του Γ. Σκληρού και του επικριτή του
Μάρκου Τσιριμώκου δεν ήταν τόσο
μεγάλες όσο οι ίδιοι θεωρούσαν
 Το κύριο ζήτημα της ελληνικής κοινωνίας για τον
Τσιριμώκο ήταν το γλωσσικό που οριζόταν ως
πνευματικό ζήτημα – Για τον Σκληρό το κύριο
ζήτημα ήταν ιδεολογικό που οριζόταν ως
κοινωνικό
 Και οι δύο όμως θεωρούσαν ότι βασικό
γνώρισμα της ελληνικής κοινωνίας ήταν η
έλλειψη ταξικών αντιθέσεων και σίγουρα η
έλλειψη ταξικής συνείδησης από μικροαστούς
και εργάτες

 Η βασική διαφορά Σκληρού-

Σκληρού-Τσιριμώκου
ήταν ότι ο πρώτος πίστευε στην πάλη των
τάξεων ως θετικού και κεντρικής σημασίας
στοιχείου για την κοινωνική πρόοδο
 Οι απεργίες αντιμετωπίζονταν με την
εναλλαγή πατερναλιστικών και
κατασταλτικών μέτρων
 Ο Κρατισμός
 Μπροστά στην συνεχή οργάνωση των
εργατών η άρχουσα τάξη προχώρησε σε
«θετικές» κρατικές ενέργειες και σε
ιδεολογικούς μηχανισμούς
 «θετική» ενέργεια ήταν η εισαγωγή νόμων
για την πρόληψη και ρύθμιση των
εργατικών διαφορών (αρχή κράτους
πρόνοιας σύμφωνο με την φιλελεύθερη
Αγγλία και το γερμανικό πρότυπο)

 Το αποτέλεσμα αυτών των πολιτικών ήταν

(όπως και στην Ευρώπη) η υπαγωγή στη
δημόσια σφαίρα, υπό την κρατική επίβλεψη
σχέσεων που θεωρούνταν ότι ανήκαν στο χώρο
του ιδιωτικού
 Οι προτάσεις δεν προέρχονταν από εργάτες ή
ιδιοκτήτες βιομηχάνους αλλά από διαχειριστές
του συστήματος (τεχνικούς, νομικούς,
οικονομολόγους, πολιτικούς)
 Αυτοί που με σαφήνεια ζητούσαν την κρατική
παρέμβαση ήταν όσοι αρνούνταν την ύπαρξη
κοινωνικού ζητήματος και αντιμετώπιζαν
αρνητικά τις εργατικές διεκδικήσεις
 Γι αυτούς το κράτος ήταν η ύψιστη
συλλογικότητα του έθνους – αντίφαση ανάμεσα
στον κρατισμό και την ατομικότητα η οποία θα
«λυνόταν» από τη στιγμή που ο κράτος θα ήταν
κάτω από τον έλεγχο των ολίγων και αρίστων
(και όχι διαβρωμένο από τον κοινοβουλευτισμό
και τη δημοκρατία)

 Ο κρατισμός ξεκίνησε περίπου μετά το

1892 (με το σταφιδικό ζήτημα) και κάλυψε
ένα πλήθος κοινωνικών ζητημάτων,
οδηγούμενο σχεδόν σε ιδεοληψία
 Ο Εθνικισμός
 Δύο ήταν τα ιδεολογικά όπλα που
χρησιμοποιούσε η αστική τάξη εναντίον
των εργατών:
εργατών: εθνικισμός και θρησκεία
 Ο Σκληρός εισήγαγε την αντίληψη ότι δεν
υπήρχε μια γενική ιδέα περί έθνους, αλλά
ότι οι τάξεις έχουν διαφορετική άποψη
περί έθνους και κράτους
 Εισάγονται αντιορθολογικά στοιχεία στην
εθνική ιδεολογία (π.χ. ιδέες περί φυλής)

 Ο νέος αντιορθολογισμός συνοδευόταν

από την εξύμνηση της βίας σε
πρωτόγνωρο για την ελληνική κοινωνία
βαθμό
 Μετά την ήττα του 1897, ο εθνικισμός έγινε
περισσότερο βίαιος, πιο αντιδημοκρατικός
και κυρίως πιο αντικοινοβουλευτικός
 Η επιστράτευση της θρησκείας
 «Τα Πάτρια» ήταν περιοδικό που ιδρύθηκε το
1902 σε συνέχεια της αντίδρασης της
μετάφρασης του Ευαγγελίου (τα Ευαγγελικά) – η
πολιτική και πνευματική εξουσία επιβεβαίωνε ότι
ο τύπος ήταν ουσία (η αυλή και μέρος της
εκκλησίας ήταν πρώτα υπέρ της μετάφρασης και
μετά υπέρ των «Πατρίων»)
 ΄Ανοιγμα για πρώτη φορά ενός τέτοιου
περιοδικού προς ευρύτερες και κοινωνικά
ασθενέστερες τάξεις (είχε και «ανατρεπτικό»
χαρακτήρα)

 Το 1907 ιδρύεται η αδελφότητα θεολόγων και το

περιοδικό «η Ζωή», το οποίο καθ’ όλο τον 20ό
αιώνα άσκησε παρασκηνιακή επιρροή σε όλο το
πολιτικό σύστημα με εκδόσεις,
παραεκκλησιαστικές ομάδες κ.λπ
 Ο δημοτικισμός, ο εθνικισμός και ο
αντικοινοβουλευτισμός ως ενοποιητικές
ιδεολογίες συσπείρωναν οπαδούς από
διαφορετικές ιδεολογίες – μόλις όμως
εμφανίστηκε το ζήτημα των τάξεων,
διασπάστηκαν
Οι συμβολικοί σταθμοί για
την εθνική γλώσσα

Η γλωσσική διαμάχη πρωοεμφανίζεται το

1800
Προτείνεται η Αρχαία Ελληνική ή η
«δημώδης» που μιλιέται εκείνη την εποχή
Σε αυτή τη διαμάχη θα παρέμβει ο
μεγάλος διαφωτιστής Αδαμάντιος Κοραής
Προτείνει την καθαρεύουσα ως «μέσο
δρόμο» ανάμεσα στην αρχαϊστική και τη
δημώδη τάση
1832-
1832-1825: Διάλογος από τον Δ.Σολωμό
(θερμή υπεράσπιση της γλώσσας του
λαού)
΄Ιδρυση του ελληνικού κράτους:
κράτους:
ομιλούμενη γλώσσα στη λογοτεχνία, η
καθαρεύουσα θα γίνει η γλώσσα των
θεσμών και της εκπαίδευσης

Η διαμάχη αναβιώνει στα μέσα του 19ου

αιώνα – ουτοπικό αίτημα να γυρίσει η
παιδεία στην αρχαία ελληνική γλώσσα
1884:
1884: το πρώτο βιβλίο για τη γλώσσα από
τον Γ. Χατζιδάκη (μια στάση γεμάτη
αντιφάσεις, δισταγμούς, αμφιταλαντεύσεις)
1888:
1888: «Το Ταξίδι μου» του Ψυχάρη
(αρχίζει η μεγάλη περίοδος του
δημοτικισμού)
΄Ολοι οι σημαντικοί διανοούμενοι θα
βρεθούν στο στρατόπεδο του
δημοτικισμού (με εξαίρεση την αντιφατική
στάση του Γ. Χατζιδάκη)
«Ευαγγελιακά»
«Ευαγγελιακά»:: μετάφραση από τον
Αλέξανδρο Πάλλη της κοινής διαθήκης
«Ορεστειακά»:
«Ορεστειακά»: η τριλογία του Αισχύλου
μεταφρασμένη στη καθαρεύουσα
Διαδηλώσεις και κοινωνικές αναταραχές

1908
1908:: διευθυντής του διετούς παρθεναγωγείου
του Βόλου αναλαμβάνει ο Αλέξανδρος
Δελμούζος – εφαρμόζονται για πρώτη φορά οι
αρχές του δημοτικισμού με εξαιρετικά
εκπαιδευτικά αποτελέσματα
1910
1910:: ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου
1911
1911:: ψήφιση νέου Συντάγματος (ο
«δημοτικιστής» Ελ. Βενιζέλος ορίζει την
καθαρεύουσα επίσημη γλώσσα)
«Εθνικό σκάνδαλο», κλείνει το σχολείο του
Βόλου και ο Δελμούζος θα δικαστεί διότι
«εδίδασκε την μαλλιαρήν» ήταν
«αναρχικός», «άθεος», «ανήθικος»
1917:
1917: η προσωρινή επαναστατική
κυβέρνηση του Βενιζέλου στη
Θεσσαλονίκη, ψηφίζει την δημοτική ως
γλώσσα του δημοτικού

1919
1919:: η φιλομοναρχική κυβέρνηση ξεθεμελιώνει
την μεταρρύθμιση
1926
1926:: «Μαρασλειακά», Αλ. Δελμούζος και Δημ.
Γληνός κατηγορούνται ότι «πλήττουν» τις
θρησκευτικές και πατριωτικές αρχές των
σπουδαστών
1927
1927--1964
1964:: νόμοι που αναιρούν ο ένας τον
άλλον (δημοτική στο δημοτικό σχολείο, στο
γυμνάσιο καθώς και στους άλλους θεσμούς
κυρίως καθαρεύουσα)
1920
1920--1940
1940:: σταδιακή απλούστευση της
καθαρεύουσας και όλο και ευρύτερη χρήση της
δημοτικής στην διανοητική παραγωγή
1930
1930:: ο Αχιλλέας Τζάρτζανος θα προσπαθήσει
να λύσει τη διγλωσσία αλλά χωρίς κανένα
αποτέλεσμα
1936
1936:: ο Ιωάννης Μεταξάς μιλώντας
καθαρεύουσα θα κάνει λαϊκιστικές δηλώσεις περί
δημοτικής αλλά θα καταγγείλει τους δημοτικιστές

Το τελευταίο σκάνδαλο:
σκάνδαλο: Πανεπιστήμιο
Αθηνών, ο νέος φιλόλογος Ιωάννης
Κακριδής δίνει σημειώσεις στους φοιτητές
στη δημοτική και με μονοτονικό σύστημα –
προσωρινή απόλυση δύο μηνών μέσα στη
Ναζιστική κατοχή
1964:
1964: κυβέρνηση «΄Ενωση Κέντρου»
ψηφίζει την δημοτική ως ισότιμη με την
καθαρεύουσα
1967:
1967: καταργείται η μεταρρύθμιση από τη
δικτατορία
1976:
1976: μεταρρύθμιση του Υπουργείου
Παιδείας ορίζει τη δημοτική ως επίσημη
γλώσσα και τελειώνει η νομική προστασία
της καθαρεύουσας επί 65 χρόνια

Το περιοδικό «ο Νουμάς» και ο

δημοτικισμός της Διασποράς
2 Ιανουαρίου 1903
1903:: κυκλοφορεί ο Νουμάς – θα
γίνει το αγωνιστικό εμβληματικό περιοδικό του
γλωσσικού ζητήματος
Διευθυντής ο Δημ. Ταγκόπουλος με ορμητική
διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής
κριτικής::
καταγγελία του σχολαστικισμού, της
συναλλαγής, της δημαγωγίας
Μέχρι τον Ιούνιο του 1903 η γλώσσα είναι μεικτή
– συστηματική σύνδεση με τον δημοτικισμό

Πλούσιοι δημοτικιστές της Διασποράς

(κυρίως ο Αλ. Πάλλης) θα συνδράμουν
οικονομικά το περιοδικό και θα το κάνουν
όργανο του, υπό εκκόλαψη, κινήματος
Διανοούμενοι της Διασποράς – Ελλαδίτες
διανοούμενοι
διανοούμενοι:: στενές
κοινωνικοοικονομικές και πνευματικές
σχέσεις
Το φαινόμενο συνεχίζεται κατά τον
Μεσοπόλεμο – καμπή αποτελεί ο Α΄ Π.Π.
και το τέλος των αυτοκρατοριών
(εθνικισμός, κρατική ιδεολογία)

Η κλίμακα του Ελληνισμού και η κλίμακα της

Ελλάδας
Ελλάδας:: κοινή συνισταμένη η γλώσσα
(εξάρτηση, επιβολή, έλξη, άπωση, σύμπνοια,
ρήξη, αποστροφή, θαυμασμός)
Οι ΄Ελληνες της Διασποράς χρησιμοποιούν,
χρήμα και λόγο για την «προαγωγή» της εθνικής
συνείδησης (δηλαδή της δικής τους θέσης μέσα
στο παγκόσμιο σύστημα ως «εθνική και
ταυτόχρονα παγκόσμια αστική τάξη». Ο
εθνικισμός ως στρατηγική του Κοσμοπολιτισμού)
Στόχοι τους
τους:: η καθιέρωση της γλώσσας «του
λαού» και η ανάπτυξη της παιδείας του. Μέσα
Μέσα::
χρηματοδότηση ατομικών και συλλογικών
προσπαθειών και παραγωγή λογοτεχνικού,
επιστημονικού, μεταφραστικού έργου
Για αρκετά χρόνια μέχρι το τέλος της δεκαετίας
του 1920, ο δημοτικισμός έχει το χαρακτήρα
φιλελεύθερου κινήματος με αιτήματα:
αιτήματα: ιδεολογικά
ερείσματα και πεζά κείμενα

Δημοτικιστική στράτευση:
στράτευση: δουλεμένη και
ψυχαρικά ορθόδοξη δημοτική – ελληνική
ιστορική ματιά και σύνδεση με το εθνικό
ζήτημα (κυρίως το Μακεδονικό)
1908-
1908-1909:
1909: σχηματίζεται γύρω από τον
΄Ιωνα Δραγούμη η άτυπη ομάδα των
«εθνικιστών», με ιδεολογικό προβάδισμα
στην εθνική και όχι στην κοινωνική ιδέα
(απέναντι στις μαρξιστικές αντιλήψεις)
Όμως ο εθνικισμός της Διασποράς έχει
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:
χαρακτηριστικά: ρήξη ανάμεσα
στους «έξω» και στους «μέσα» ΄Ελληνες,
περιφρόνηση για το ελληνικό κράτος
Ο Νουμάς κυκλοφορεί αδιάκοπα 19031903--
1917, μετά από 1918
1918--1931 (έκλεισε
οριστικά με τον θάνατο και του γιου του
Δημήτρη Ταγκόπουλου, Πάνου)

Ο Νουμάς οδηγήθηκε σε αντιπαλότητα με τους

δημοτικιστές του εκσυγχρονισμού της
εκπαίδευσης
Οι δύο ιστορικές τριανδρίες:
τριανδρίες: Ψυχάρης, Πάλλης,
Εφταλιώτης – Γληνός, Δελμούζος,
Τριανταφυλλίδης
Ως άτομα, οι δημοτικιστές της Διασποράς
συνέβαλαν τα μέγιστα στο κίνημα, αλλά δεν
μπορούσαν να ακολουθήσουν τον αληθινό
αγώνα μέσα στο ελληνικό κράτος και βοήθησαν
μόνο ως «σύμβολα»