MGA KABANATANG MAY KAUGNAYAN KAY BASILIO AT SMOUN

Si Basilio sa kaniyang pagmumuni-muni sa naging takbo ng buhay Kabanata VI

(Si Basilio)
Maingat na bumaba si Basilio sa malapalasyong tahanan ni Kapitan Tiyago habang patuloy
na tumutugtog ang mga kampana para sa panghating-gabing misa. Nilakbay niya ang kagubatang
nabili ni Kapitan Tiyago na dating pag-aari ng mga Ibarra.
Tumigil si Basilio sa bunton ng mga batong malapit sa punong balite kung saan nakalibing ang
inang si Sisa. Pagkaraan ay inalis niya ang kaniyang sombrero at nanalangin.
Sumagi sa kaniya ang pagkamatay ng ina, ang pagdating ng lalaking sugatang nilagutan ng
hininga at ang pagtulong ng nakilalang lalaki sa pagsunog sa bangkay ng lalaking namatay at
paghukay ng paglilibingan ng kaniyang ina. Inabutan siya ng kaunting salapi at pinaalis sa lugar
Nagtungo siya sa Maynila na isang ulilang lubos upang maging katulong at makapag-aral.
Walang tumanggap sa kanya dahil sa kalunos-lunos na itsura at kalagayan kung kaya’t tinangka
niyang magpasagasa sa mga dumaraang sasakyan.
Natagpuan siya ni Kapitan Tiyago. Nagpaalila siya rito nang walang bayad. Pinahintulutan
naman siya ni Kapitan Tiyago na makapag-aral sa San Juan de Letran. Tiniis niya ang di-
mabuting pakita ng mga guro at kamag-aral.
Nang magmongha si Maria Clara, namuhi na sa mga prayle si Kapitan Tiyago kaya’t pinalipat
na ng pag-aaral si Basilio sa Ateneo Municipal.
Sa loob ng dalawang buwan ay magiging ganap na siyang manggagamot bunga ng kaniyang
pagsisikap at pagtitiyaga. Babalik siya sa bayang sinilangan at magpapakasal kay Huli.

Si Basilio sa natuklasang lihim ni Simoun at ang kaniyang

paniniwala’t saloobin sa nais nitong gawin
Kabanata VII Si Simoun

Hindi maiwan-iwan ni Basilio ang libingan ng ina. Walang ano-

ano’y ginulat siya ng mga yabag. Nagkubli siya at nakita si Simoun, ang
mag-aalahas. Nang alisin nito ang salamin at
nagsimulang maghukay, bumalik sa gunita ni Basilio ang taong
tumulong sa kaniya upang mailibing ang ina labintatlong taon na ang
nakaraan. Nang mapansing nahihirapan na ito sa pagbubungkal,
nilapitan ni Basilio si Simoun at nag-alok ng tulong.
“Isa po kayong tao na bahagi ng buhay ko. Inakala ng marami na
patay na ngunit batid kong babalik kayo upang panagutin ang
nagbigay kasiphayuan sa buhay ninyo.”
“Basilio, hawak mo ang lihim ko na maaaring magwasak sa akin at sa mga balak ko.
Maaari sana kitang patayin. Hindi ako mahuhuli dahil mga tulisan ang pagbibintangan ngunit
kapwa tayo uhaw sa katarungan. Sa halip na wasakin natin ang isa’t isa ay maaari tayong
magtulungan,” pahayag ni Simoun.
Lahat ng kaniyang ginawa’y ipinagtapat niya kay Simoun. Nais niyang gawing lalawigan ng
Espanya ang Pilipinas na may pantay na karapatan tulad ng sa mga Espanyol. Ipinaliwanag ang
kaniyang plano na gibain ang sistema at wasakin ang mga katiwalian sa lipunan. “Kailangang-
kailangan ng bansang ito ang mga kabataang nangangarap ng kalayaan, katiwasayan at
kaunlaran,” ani Simoun.
“Karunungan po sa Medisina ang pinagdadalubhasaan ko. Gabay po ang siyensiya sa
tagumpay na saligan ng matuwid upang burahin ang kaisipang kolonya…” paliwanag ni Basilio.
“Madaling sabihin na kailangan ang siyensiya ngunit mahalagang mawala muna ang pang-
aalipin at nagpapaalipin.” Binanggit din ni Simoun na ang pagdaragdag pa ng isang wika sa
maraming wika ng kapuluan ay magdudulot lamang ng di-pagkakaunawaan. Binanggit din ni
Simoun na ang pagdaragdag pa ng isang wika sa maraming wika ng kapuluan ay magdudulot
lamang ng pagkakaunawaan.

1
 Si Basilio’y may ibang paniniwala na ang Espanyol ay instrumentong magpapabuklod sa mga
pulo at makapagpapalapit sa mga Pilipino sa pamahalaan. Mahigpit itong tinutulan ni Simoun.
“Ang Kastila kailanman ay di magiging pangkalahatang wika ng bayan sapagkat ang diwa ng
pag-iisip at ang tibukin ng puso ay walang katugon sa kolonyal na wika”.
Palibhasa’y naniniwala siya na may sariling wika ang bayan kaugnay ng kaniyang
damdamin at kaugalian.
Hinimok din ni Simoun si Basilio na makiisa sa kaniyang mga planong maghiganti laban sa
pamahalaang Espanyol subalit hindi niya napasang-ayon ang binatang sa kaibuturan ng puso ay
ayaw na ng kaguluhan manapa’t tahimik na pamumuhay bilang manggagamot.
Naniniwala siya na ang karunungan ay walang katapusan. Magsisilbing kagalingan ng
katauhan at magiging daan upang ang lahat ng tao sa daigdig ay maging malaya. Nagpasalamat
siya sa mga payo ni Simoun at nagpaalam. “Maaaring kakaiba ang pamamaraan ko sa paglutas ng
mga suliranin ng bayan ngunit higit itong mabisa kaysa sa iniisip ng mga taong patingin-tingin
lamang” mahinang wika ni Simoun sa sarili.

Si Basilio at ang kabalintunaan ng mga pangyayari sa kaniyang naging

desisyon
Kabanata XXIII Isang Bangkay
Napansin ng karamihan na wala sa tanghalan sina Simoun at Basilio. Nang matubos ni
Basilio si Huli sa pagiging katulong, itinuloy niya ang pag-aaral at pagaalaga kay Kapitan Tiyago.
Dumating si Simoun at kinumusta ang kalagayan ni Kapitan Tiyago. Nagtanong muli ang dalawa
tungkol sa paghihimagsik na ipinaglalaban ni Simoun at ang kinabukasang minimithi ni Basilio.

“Basilio, makinig ka. Mahalaga ang bawat sandali sa ating

mundo. Hindi mo man lang binuklat ang mga aklat na ibinigay ko. Wala
ka yatang pagmamahal sa kalayaan kahit kaunti lamang”.
Nanlaki ang mga mata ni Basilio na napatindig dahil hindi
nagustuhan ang pahayag ni Simoun. Nalaman niya kay Simoun na sa
hudyat nito, sasabog ang rebolusyon. Kinabukasan, wala nang
mapayapang lansangang nalalakaran. Pinapili ni Simoun si Basilio
kung kamatayan o kinabukasan ang pipiliin.
“Tunay na ang pamahalaan ay nagpapasasa sa kaban
ng bansa. Ito ang dahilan kung bakit pinahihintulutan ang malalaswang palabas. Inutusan ko ang
Kapitan Heneral at ang mga pari na payagan
ang paksang digmaan. Dalawang lakas at dalawang puwersa ang magpipingkian”.
“Ang mga tulisang pinamumunuan ni Kabesang Tales ang panlaban sa pamahalaan. Hindi
maaaring pumagitna sa dalawang batong nag-uumpugan;” pagbibigay-diin ni Simoun.
May nais si Simoun na ipagawa kay Basilio. Siya ang magbubukas ng pinto ng monasteryo
at magtatakas kay Maria Clara. Ngunit ang planong nabanggit ay di na maisasagawa.
“Matuto ang lahat na igalang ang karapatan ng bawat mamamayan. Masasabing ganap na
naalis ang kawalang paggalang sa karapatan kapag dumanak na ng dugo sa lipunan”, paliwanag ni
Simoun.
“Huli na po tayo. Pumanaw na siya kaninang ika-6 ng hapon. Binibihisan na po siya”
pagbabalita ni Basilio. Nang makita ang sulat ni Padre Salvi kay Padre Irene para kay Kapitan
Tiyago, saka pa lamang naniwala si Simoun. Naalalang bigla ang narinig na agunyas noong
nanunubok siya sa paligid ng kumbento.
Litong-litong nilisan ni Simoun ang lugar na halos sumabog ang kaniyang dibdib. Kalagim-
lagim ang balitang ito sa kaniya. Ang himagsikang nakapagbukas ng pintuan ng kumbento…. at
dahilan ng kaniyang mga balakin ay nagkaulap sa kaniyang harapan. Naiwan naman si Basilio na
awang-awa kay Simoun. Nawala sa isip ang pag-aaral at muling sumagi ang alaala ng dalawang
kapos-palad na kapwa pinagkaitan ng kapalaran.
“Humimlay ka sa kapayapaan at sa iyong libingan. Hindi ka na makaririnig ng mga daing sa
karimlan…”
2
 Napagtanto ni Basilio na mapalad ang taong namatay na may umiiyak at nag-iiwan sa puso ng
malinis na gunita, ang isang wagas na alaalang hindi nadungisan ng silakbo ng damdaming
lumalawak sa katagalan ng panahon.

Si Basilio at ang ibinunga ng mga paskin sa kaniya bilang mag-aaral na hahamon sa

kaniyang katatagan
Kabanata XXVI Mga Paskin
Maagang bumangon si Basilio upang maisagawa ang mga gawain at upang puntahan ang
mga maysakit. Tutungo siya sa pamantasan upang ayusin ang kaniyang “licentiatura” at
makikipagkita kay Macaraig upang humiram ng mahalagang gagamitin sa pagtatapos.
Malaking bahagi ng kaniyang naimpok ay ginamit bilang pantubos kay Huli. Bumili rin siya
ng isang dampang magiging tirahan ng mag-lolo. Hindi siya makapangahas manghiram kay
Kapitan Tiyago baka isipin nito na pauna ito sa manang ibibigay sa kaniya ng matanda.
Dahil sa malalim na iniisip, hindi napansin ni Basilio ang pulutong ng mga mag-aaral na
may natutubigang anyo, pabulong na nag-uusap at lihim na hudyatan mula sa paaralan na pauwi
na sa kanilang tahanan.
Nang makarating sa San Juan de Dios at tanungin ang mga kaibigan tungkol sa
paghihimagsik, napalundag si Basilio at sumagi sa isip ang binalak ni Simoun na hindi natuloy
dahil sa mahiwagang pangyayari sa mag-aalahas. Nalaman niyang maraming mga mag-aaral ang
sangkot sa himagsikang kaugnay sa mga paskin sa dingding ng Pamantasan. Puno ng pananakot
ang mga paskin tulad ng pagbitay sa mga makapangyarihan, pagsalakay sa mga gusaling
pansimbahan at pagdanak ng dugo sa buong kapaligiran.
Nanganib ang mga mag-aaral dahil mabilis itong kumalat sa mga nasa pamahalaan.
Patatalsikin ang mga mag-aaral at ipakukulong kahit walang malay sa pagpapaskil. “Kung si
Simoun ang may kagagawan nito, humanda siya at maninindigan ako”, pahayag niya sa sarili.”
Tinanong siya ng propesor sa klinika kung dumalo siya sa piging at kung kaanib siya sa
kapisanan ng mga mag-aaral. Bilang pagmamalasakit, pinapayuhang iligpit ang anumang papel na
maaaring magdala sa kaniya sa panganib. Napagalaman niyang ang dahilan ng pagkakalagay ng
mga paskin ay sa mga masasamang sinasabi sa pinto ng pamantasan.

Si Basilio at ang pagtatanggol sa kanya ng Mataas na Kawani sa walang katarungang

pagkabilanggo
Kabanata XXXI Mataas na Kawani

Tampok sa pahayagan ng Maynila ang mga balitang galing sa Europa at ang pagtatanghal ng
operang Pranses.
Hindi nailathala ang paglusob ni Matanglawin sa isang lalawigan at ang pagtalon mula sa
tore ng kumbento ng isang dalaga. Kapag ang nilooban ay isang Espanyol o ang kumbento,
nakatitiyak na nakalathala ang mga ito.
Walang nagbalita tungkol sa nangyari kay Huli. Nalaman nila ang pag-alis sa bayan ni Padre
Camorra upang manirahan sa kumbento ng Maynila. Kinaawaan pa ng peryodistang si Ben Zayb
ang prayle na may mabuting kalooban.
Upang makalaya ang mga mag-aaral, hindi pinansin ang magugugol na mga handog na
ipinagkaloob at paghihirap ng mga magulang at mga kamag-anak. Naunang nakalabas si Macaraig
at huli si Isagani pagkat natagalan bago dumating sa Maynila si Padre Florentino. Tanging si Basilio
ang di nakalaya dahil pinabigat pa ang kaniyang kaso ng mga ipinagbabawal na aklat. Hindi
nalaman kung ito’y Medicina Legal y Toxocologia ni Dr. Mata o ilang pahayagan tungkol sa mga
balita sa Pilipinas.
Malaki po ang pagpapahalaga ng mga guro niya sa kabaitan at kasipagang taglay. Kung ‘di
siya makalalaya, hindi niya matatapos ang kursong medisina. Mawawalang-halaga ang lahat ng
naumpisahan niya” pagtatanggol ng Mataas na Kawani.

3
 “Kung totoong magtatapos na ang Basiliong iyan, dapat ngang lalong makulong ang
“Pilibusterong Manggagamot”, galit na tugon ng Kapitan Heneral. Napataw sa kaawa-awang binata
ang buong bigat ng timbangan ng walang katarungan.
“Napiit ako na walang kasalanan. Mabuti po at tinulungan po ninyo akong makalaya. Handa
na po ako ngayon. Bigyan po ninyo ako ng sandata.”
Pinangatawanan ng Mataas na Kawani ang pagtatanggol kay Basilio. Ipinaalala niya sa
Kapitan Heneral ang tungkulin sa bayan, ang karapatan ng mga Pilipinong maghimagsik sapagkat
pinagsamantalahan sa halip na tangkilikin at pairalin ang matuwid na pagkatalo. Sinagot naman
siya ng Heneral na wala siyang kinalaman sa bayan sapagkat hindi naman ito ang naghirang sa
kanya.
Lalong lumubha ang alitan ng Mataas na Kawani at ng Kapitan Heneral. Umalingawngaw pa
ang kaniyang naging pahayag sa Heneral na “Kung ako po ang tatanungin, malaking karangalan
ang pagkaapi sa hindi nabigyan ng katarungan, katotohanan, at kalayaan. Masarap ipaglaban ang
sinumang inapi sa lipunan.”
Habang nasa kaniyang sasakyan ang Mataas na Kawani, binanggit niya sa kutserong Indiyo
ang pahayag na, “Kapag dumating ang araw na makapagsasarili na kayo, alalahaning sa Espanya
may pusong tumitibok dahil sa inyo at nakikipaglaban para sa inyong karapatan.”

Si Basilio at ang pagtulong ni Simoun na makalaya sa kulungang nagpabago ng

kaniyang paniniwala at saloobin
Kabanata XXXIII Ang Huling Matuwid
Maagang inihanda ni Simoun ang kaniyang hiyas at sandata. Magkasama sila ng Kapitan
Heneral patungong Espanya. Sa pag-alis ni Simoun, kumalat ang hakahakang natatakot si Simoun
na maiwang mag-isa sapagkat baka paghigantihan ng kaniyang mga inapi/pinagsamantalahan.
Kumalat din ang balitang ang papalit na heneral ay matuwid. May posibilidad na ipasauli ang
kinita kapag naabutan pa. Kumalat din ang haka-hakang, “Kung pudpod na ang parang ay lilipat
naman sa ibang lugar ang balang”.
Kinahapunan, pinagbilinan ni Simoun ang kaniyang mga alila na kapag may naghanap sa
kaniya na binatang si Basilio, papasukin agad. Nagkulong na ito sa kaniyang silid at nag-isip.
Dumating si Basilio upang pasalamatan si Simoun.
Malaki ang pagbabago ng katawan ni Simoun bunga ng kaniyang dalawang buwang
pagkakasakit. Ngunit kahambal-hambal ang anyo ng binatang dumating, Payat na payat, walang
kaayusan ang damit at gusot ang buhok. Maitutulad ang kaanyuan sa isang galing sa libingan.
Naawa si Simoun sa sawimpalad na binata.
“Tama Basilio, tindigan natin ang planong pakikipaglaban. Tayo ang dapat maging tinig ng
pagkakapantay-pantay. Isang mabuting pangitain ang pagdating mo. Nag-aalab ang apoy sa puso
ko.”
Tahimik na pinakinggan ni Simoun si Basilio na pinarusahan siya ng lumikha dahil nilimot
ang kasawiang dinanas ng kapatid at ina. Wala na siyang ibang nasa isip kundi gantihan ng sama
ang sama. Hindi na niya ipagkakait ang kaniyang tulong.
Nanginginig ang mga mata ni Simoun. Nagpasalamat kay Basilio dahil pinawi nito ang ilang
pag-aalinlangan. Umaliwalas ang mukha ni Simoun.
Nawala na ang panlulupaypay ni Simoun. Noon hindi pa siya hari ng kalooban dahil umibig
ngunit ngayong wala na ang sinisinta…. Wala na ang pag-uurongsulong.
“Gayakin mo Basilio ang mga kabataan upang lumahok sa ating pakikidigma. Walang
pamana sa atin ang kaaway dahil nakasisilaw ang mga alahas at kayamanan.”
Isinama ni Simoun ang binata sa kaniyang laboratoryo. Isang lamparang may katangi-
tanging ayos ang kaniyang inilabas. Inilantad ang loob na sisidlan ng ilawan. “Nitroglisirina po ba
ang laman ng sisidlang bakal?” tanong ni Basilio.
“Higit itong matapang kaysa dinamita.” tugon ni Simoun.
“Pinaghalo-halo ito ng mga luha ng mga inapi sa lipunan at mga tinapaktapakan dahil
walang lakas.” dugtong niya. Parang naumid si Basilio sa pagkatakot na noon lamang naranasan sa

4
buong buhay niya. Inayos ni Simoun ang lampara at nilagyan ng turnilyo. Napansin niyang tila
may nais itanong si Basilio.
“Magkakaroon ng isang salo-salo ngayong gabi, Basilio. Ilalagay ang lamparang ito na aking
regalo sa gitna ng hapag-kainan. Unti-unting lalamlam ang ningning ng lampara hudyat na itataas
nila ang mitsa. Pagtaas nito, puputok at sasabog ang bombang wawasak sa silid-kainan. Nakatayo
naman sa mga sahig at bubong ang sako-sakong pulbura. Walang matitira sa mga nagsidalong
bisita.”

“Maayos na po pala ang inyong plano. Wala na po pala akong maitutulong sa inyo.”
“Malaki ang maitutulong mo Basilio. Kapag narinig na ang bomba, lalabas ang tagasunod ni
Kabesang Tales at ang mga nilinlang kong militar ay mag-aalsa laban sa Kapitan Heneral.
Pamamahalaan mo ang mga ordinaryong mamamayan na walang sandatang tangan.
Dalhin mo sila kay Quiroga, nandoon ang mga inihabilin kong mga sandata. Bigyan ng
sandata ang mga ito. Ako at si Kabesang Tales ang aagaw sa siyudad at ikaw naman sa arabal at
tulay.”
Naitanong ni Basilio kung anong sasabihin ng mundo sa planong pagpatay. Sinagot siya ni
Simoun na pupurihin at bibigyang-katuwiran ng mundo ang lalong malakas.
Sumang-ayon si Basilio. Bakit niya isasaalang-alang ang lipunang walang malasakit sa
kanya. Natuwa si Simoun sa narinig. Inabot kay Basilio ang rebolber. Pinagbilinang maghintay sa
tapat ng simbahan ng San Sebastian sa ganap na ika10 ng umaga upang tanggapin ang huling
utos. “Sa ikasiyam ng gabi lumayo ka sa daang Anloage”, pag-uutos ni Simoun. Siniyasat ni Basilio
ang rebolber at itinaga sa kanyang bulsa.

Si Basilio at ang naglalabang prinsipyo at saloobin kaugnay sa

paghihiganti
Kabanata XXXIV Ang Kasal
Pagsapit ng ikapito ng gabi ay nasa daan na si Basilio at nagmumuni-muni sa kaniyang
gagawin kung sumapit ang kalagim-lagim na senaryo. Nagsi-uwian na ang mga mag-aaral sa
kanilang mga bayan. Hindi rin malaman kung saan nagpunta si Isagani. Lahat ng kaniyang
nasasalubong ay parang walang ulo kapag iniisip na ang resulta ng pagputok ng bomba. Nakikita
niya ang sariling nakatayo sa ibabaw ng bunton ng mga bangkay.
Hindi niya naalalang itanong kay Simoun kung saan magsisimula ang gulo.
Naalala niya ang bilin ni Simoun na lumayo sa Anloage. Nang makalaya siya at umuwi sa dating
tirahan upang kunin ang ilang mga kagamitan, nagbago ang tahanan ni Kapitan Tiyago. Inihanda
at inayos ito para sa isang pista. Marahil ito ang pistang binanggit ni Simoun. Mahabang hanay ng
mga sasakyan ang dumaan sa kaniyang harapan. May mga dalang bulaklak at masasayang nag-
uusap ang lulan ng mga ito. Nakita niya ang bagong kasal. Nahabag siya kay Isagani.
Nais niyang ipaalam ang lihim ni Simoun sa kaibigan ngunit nagbago ang kaniyang pasya
sapagkat hindi naman nito dinanas ang hirap niya. Naisip din niya na kung hindi siya nabilanggo,
ganap na manggagamot at ikinasal na sila ni Huli. Naalala niya tuloy ang kasintahang tumalon sa
durungawan ng kumbento. Nahawakan niya tuloy ang rebolber sa kaniyang lukbutan
“Nakakainip ang mabagal na takbo ng oras”, bulong niya sa sarili. Nakita niya ang paglabas
ng bahay ni Simoun dala ang lampara. Nagtaka siyang makita ang kutsero ng karuwaheng
sinakyan ni Simoun ay walang iba kundi si Sinong na isang Pilipinong pinagkaitan ng katarungan.
Totoo ang kaniyang hinala na lahat ay patungo sa dating tahanan ni Kapitan Tiyago. May
orkestrang nagpaparinig ng masayang tugtugin. Tawanan, biruan, at salitaan ng mga
nagsisiksikang tao sa maliwanag na tahanan.
Binili ni Don Timoteo ang pinagdausang tirahan sa tulong ni Simoun. Ikinasal ang kaniyang
anak sa dalagang tagapagmana ng mga Gomez. Ngayo’y panauhin niya ang lahat ng mararangal at
kilalang tao sa Maynila. Malaki ang ipinagbago ng bahay ni Kapitan Tiyago. Wala na ang amoy
apyan at lalo pang pinaliwanag ng mga salamin ang malalaking salas. Nakaalpombra ang sahig,
arabal ang ilawan at ang kurtinang pula na may burdang ginto ay may titik ng mga pangalan ng
5
ikinasal. Napakaganda ng mahabang dulang para sa mga panauhin. “Salamat Senyor Simoun.” bati
ni Don Timoteo sa mag-aalahas. Naimbita kasi ni Simoun ang Kapitan Heneral na maging ninong
ng ikakasal. Iniabot naman ni Simoun ang regalong lampara.