Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

Στιχουργικές Μορφές
Για πολλά χρόνια, ύστερα από το Βυζάντιο, η ελληνική ποίηση είχε συνηθίσει να
χρησιμοποιεί ως στίχο τον δεκαπεντασύλλαβο. Όσα ήθελε να πει τα έκλεινε σε
δεκαπεντασύλλαβους, που τους σταματούσε εκεί, όπου τέλειωναν τα θέματά της. Σε
ποιο αριθμό έφταναν οι στίχοι, δεν την ενδιέφερε.
Σιγά-σιγά, και ιδίως από την Ιταλική επίδραση, στα μέρη όπου υπήρχε
ενετοκρατία (Κρήτη, Επτάνησα), άρχισε να γίνεται χρήση διάφορων στιχουργικών
μορφών. Ως βάση πήραν τον αριθμό των στίχων που είχε κάθε στροφή. Τα είδη αυτά
επεκτάθηκαν σε μεγάλη ποικιλία και στην ελεύθερη Ελλάδα, μετά την ανεξαρτησία.
Παρακάτω δίνουμε τις κυριότερες από τις στιχουργικές αυτές μορφές, που οι
περισσότερες έχουν Ιταλική ονομασία:

α. Δίστιχα . Είναι είδος γνωστό κι από τη δημοτική ποίηση. Κλείνει

συμπυκνωμένο νόημα (συχνά με γνωμικό χαρακτήρα) μέσα σε δύο στίχους που
ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους.
«Τρείς μοίρες πόθον έβαλαν, ώστε να σε παντρέψουν,
σήμερ’ οπού τσι χαρές των στεφάνια θα σου πλέξουν».
(Δημοτικό)

«Πάλι μου ξίππασε τ’ αυτί γλυκιάς φωνής αγέρας,

Κι έπλασε τ’ άστρο της νυχτός και τ’ άστρο της ημέρας».
(Σολωμός}

β. Τερτσίνες. Είναι οι τρίστιχες στροφές. Παρουσιάζονται όπως και τα δίστιχα,

με ομοιοκαταληξία μεταξύ πρώτου και τρίτου στίχου. Αν πρόκειται για μεγαλύτερο
ποίημα, με πολλές Τερτσίνες, τότε υπάρχει ομοιοκαταληξία μεταξύ των δεύτερων
στίχων κάθε στροφής:
«Γλυκυτάτη φωνή βγάν’ η κιθάρα
και σε τούτη την άφταστη αρμονία
της καρδιάς μου αποκρίνεται η λαχτάρα».
(Σολωμός}

γ. Οχτάβα. Είναι οκτάστιχη στροφή, που αποτελεί ανεξάρτητο ποίημα ή

συνδυάζεται με άλλες οχτάβες για ν’ αποτελέσει ποίημα μεγαλύτερο.

δ. Επίγραμμα. Αποτελείται από δύο, τέσσερις, έξι ή οχτώ στίχους. Όσο

λιγότεροι είναι οι στίχοι, τόσο καλύτερο το επίγραμμα. Φτάνει, φυσικά, να είναι
πετυχημένο. Και να δίνη μια πλήρη εικόνα, έναν πλήρη στοχασμό, ένα πλήρες νόημα,
με ζωντάνια, χάρη, πνεύμα και περιεκτικότητα. Θαυμάσια επιγράμματα μας άφησαν
και οι αρχαίοι Έλληνες και είναι σε όλους γνωστά τα περιλάλητα του Σιμωνίδη του
Κείου, ο οποίος ανύψωσε το επίγραμμα σε άφθαστη τελειότητα:
«Ω ξείν, αγγέλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε
κείμεθα. τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι».

«Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι,

χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν».

1
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

Επιγράμματα υπάρχουν επιτύμβια (που σκαλίζονται στους τάφους),

εγκωμιαστικά (σε διάφορες επετείους ή ευτυχή γεγονότα) και σατιρικά. Δίνομε
εδώ ένα σατιρικό επίγραμμα του Κ. Σκόκου, ο οποίος διέπρεψε σ’ αυτό το είδος:

ΣΕ ΘΕΑΤΡΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
«Μην ακούς τι φλυαρούνε
μήπως ξέρουνε τι λένε;
Γράφεις δράματα - γελούνε,
γράφεις κωμωδίες - κλαίνε!».

ε. Σονέτο. Αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό λέγεται και

δεκατετράστιχο. Το είδος χρησιμοποιήθηκε από τον Δάντη και τον Πετράρχη.
Στην ελληνική ποίηση συναντούμε σονέτα στο έμμετρο δράμα του Κρητικού θεάτρου
«Βασιλεύς ο Pοδολίνος». Στη σύγχρονη εποχή τα καλύτερα σονέτα έγραψε ο
Μαβίλης. Οι στίχοι τού σονέτου είναι κατά προτίμηση ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι και
χωρίζονται σε δυο στροφές τετράστιχες και σε δυο τρίστιχες. Ένα παράδειγμα από
τον Μαβίλη:

ΕΛΙΑ
«Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι
γέρικη ελιά, που γέρνεις με τη λίγη
πρασινάδα πού ακόμα σε τυλίγει,
σα να ’θελε να σε νεκροστολίσει.

Και το κάθε πουλάκι στο μεθύσι

της αγάπης πιπίζοντας ανοίγει
στο κλαρί σου ερωτιάρικο κυνήγι.
στο κλαρί σου που δεν θα ξανανθίσει

Ώ, πόσο στη θανή θα σε γλυκάνουν,

με τη μαγευτική βοή που κάνουν.
Ολοζώντανης νιότης ομορφάδες,

που σα θύμησες μέσα μου πληθαίνουν.

Ώ, να μπορούσαν έτσι να πεθαίνουν
κι άλλες ψυχές, της ψυχής σου αδερφάδες».

Μερικοί προτιμούν να γράφουν το σονέτο σε τρεις τετράστιχες στροφές και μία

δίστιχη.
Το σονέτο είναι ποίημα πολύ δύσκολο. Έχει τέσσερις στροφές, οι δύο πρώτες
τετράστιχες και οι δύο επόμενες τρίστιχες. Οι ομοιοκαταληξίες πάνε ως εξής: Ο
πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τέταρτο και ο δεύτερος με τον τρίτο. Η ίδια
ομοιοκαταληξία επαναλαμβάνεται στην δεύτερη στροφή ακριβώς. Αυτό σημαίνει ότι
η πρώτη και η δεύτερη στροφή ομοιοκαταληκτούν ως σύνολα.
Η τρίτη και η τέταρτη, τρίστιχες, στροφές, έχουν ανεξάρτητη μεταξύ τους
ομοιοκαταληξία ως εξής: ο πρώτος και ο τρίτος στίχος της τρίτης στροφής, ο
δεύτερος στίχος της τρίτης με τον πρώτο στίχο της τέταρτης και ο δεύτερος στίχος
της τέταρτης με τον τρίτο.
Σημειώνεται πως οι στίχοι δεν επαναλαμβάνονται αυτούσιοι αλλά
ομοιοκαταληκτούν με βάση το ακόλουθο παράδειγμα:

2
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

1η στροφή
α
β
β
α

2η στροφή
α
β
β
α

3η στροφή ή αλλιώς: 3η στροφή

γ
δ δ
γ ε

4η στροφή 4η στροφή
δ γ
ε δ
ε ε

Η τρίτη στροφή ονομάζεται τερτσίνα.

στ. Ροντέλο. Αποτελείται από 13 στίχους, χωρίς να χωρίζονται σε στροφές. Το

κύριο γνώρισμα είναι ότι ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος και ως έβδομος
και ως δέκατος τρίτος στίχος.
Επίσης ο δεύτερος επαναλαμβάνεται και ως όγδοος. Το ροντέλο ή το κυκλωτό,
όπως μετέφρασε ο Ψυχάρης την αντίστοιχη γαλλική λέξη, είναι κυρίως γαλλικό είδος,
δεν υπάρχουν δε στην ποίησή μας αξιόλογα τέτοια ποιήματα.

Παράδειγμα ελληνικού ροντέλου:

ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ
«Θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι
του ογρού κελιού την κρύαν ερμιά.
στο ξύλο υπομονετικά,
με βέβαιο κι αλαφρό κοντύλι
της Παναγιάς χλωμά τα χείλη
γράφω και μαύρα τα μαλλιά.
Θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι
του ογρού κελιού την κρύαν ερμιά.
Μαύρα μαλλιά! που να μου στείλει
το νου το Κρίμα πολεμά;
Φύλαε Χριστέ! Χείλη χλωμά…
τη σκέπη κάπου, κάποιο δείλι,
θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι».
(Θρασ. Σταύρου)

3
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

ζ. Τριολέτο. Αποτελείται μόνον από οχτώ στίχους. Εδώ ο πρώτος στίχος

επαναλαμβάνεται και ως τέταρτος και ως έβδομος. Δηλαδή τρεις φορές και γι’ αυτό
λέγεται τριολέτο. Επίσης ο δεύτερος επαναλαμβάνεται και ως όγδοος.
Ακόμη, έξω απ’ τούς επαναλαμβανόμενους στίχους α και β, οι υπόλοιποι που
μένουν (γ, δ, ε) είναι τρεις. Ίσως κι από αυτούς βγήκε η ονομασία τριολέτο.
Το τριολέτο είναι στιχουργικό είδος, που γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε στη
Γαλλία. Τα τριολέτα στη νεοελληνική ποίηση είναι σπάνια.

Παράδειγμα ελληνικού τριολέτου:

«Στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε,

Στίχε αναγεννημένε αριστοκράτη,
Σε θρόνο ανέβα πάνω από τα κράτη
στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε.

Δικιά σου η βασιλεία, στα ύψη μένε,

που η αρμονία σε κράζει κοσμοκράτη.
Στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε
Στίχε αναγεννημένε αριστοκράτη».
(Αγγ. Δόξας)

η. Μπαλάντα. Είναι κι αυτή ξένο στιχουργικό είδος και χρησιμοποιείται

προκειμένου να αφηγηθεί κανείς μία ερωτική ιστορία με τρυφερό, χαριτωμένο ή
δραματικό τέλος. Το περιεχόμενο μπορεί να μην είναι και ερωτικό. Πρέπει όμως να
έχει κάποια σχέση με παλιούς θρύλους και λαϊκές παραδόσεις. Η μπαλάντα
αποτελείται από τρεις οκτάστιχες και μια τετράστιχη στροφή. Η τελευταία αυτή
λέγεται επωδός. Ο τελευταίος στίχος όλων των στροφών είναι ίδιος και
επαναλαμβάνεται σαν γύρισμα (refrain). Παράδειγμα μπαλάντας στη νεοελληνική
ποίηση είναι το παρακάτω ποίημα του Κ. Καρυωτάκη:

ΣΤΟΥΣ ΑΔΟΞΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ

«Από θεούς κι ανθρώπους μισημένοι,
σαν άρχοντες που εξέπεσαν πικροί,
μαραίνονται οι Βερλαιν. Τους απομένει
πλούτος ή ρίμα πλούσια κι αργυρή.
Οι Ουγκώ με «τιμωρίες» την τρομερή
των Ολυμπίων εκδίκηση μεθούνε.
Μα εγώ θα γράψω μια λυπητερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι...

Αν έζησαν οι Πόε δυστυχισμένοι

κι αν οι Μπωντλέρ εζήσανε νεκροί,
η Αθανασία τους είναι χαρισμένη.
Κανένας όμως δεν ανιστορεί
και το έρεβος εσκέπασε βαρύ
τους στιχουργούς που ανάξια στιχουργούνε.
Μα εγώ σαν προσφορά κάνω ιερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι...

Του κόσμου η καταφρόνια τους βαραίνει

4
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

κι αυτοί περνούνε αλύγιστοι κι ωχροί,

στην τραγική απάτη τους δοσμένοι
πως κάπου πέρα η Δόξα καρτερεί,
παρθένα, βαθυστόχαστα ιλαρή.
Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε,
νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι...

Και κάποτε οι μελλούμενοι καιροί:

- Ποιος άδοξος ποιητής, θέλω να πούνε,
την έγραψε μιαν έτσι πενιχρή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι;».

θ. Βιλανέλα . Ιταλική στιχουργική μορφή, χρησιμοποιημένη σε λαϊκά

τραγούδια. Αποτελείται από 13 στίχους, μοιρασμένους σε τέσσερις στροφές. Η
τελευταία στροφή έχει τέσσερις στίχους, οι τρεις πρώτες στροφές από τρεις στίχους.
Επίσης ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος ως τρίτος στίχος στη δεύτερη και
την τετάρτη στροφή. Επίσης ο τρίτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος ως τρίτος
στίχος της τρίτης στροφής και ως τέταρτος της τέταρτης. Μια μορφή βιλανέλας είναι
το παρακάτω ποίημα του Μάρκου Τσιριμώκου:

«Μέσ’ της Πλάκας τα σοκάκια,

που διαβαίνει πεταχτούλα,
κρυφολένε χωρίς κάκια,

πως τους πότισε φαρμάκια

η ξανθομαλλούσα η Κούλα
μέσ’ της Πλάκας τα σοκάκια.

Όλοι τους τα δυο λακκάκια

σα γελάει η γειτονοπούλα,
κρυφολένε δίχως κάκια,

πως στα δυο της μαγουλάκια

της αγάπης είναι, η βούλα.
Μέσ’ της Πλάκας τα σοκάκια,
κρυφολένε δίχως κάκια».

Αυτή είναι μία μόνο μορφή απ’ όσες μπορεί να έχει η βιλανέλα. Δηλαδή οι τρεις
πρώτες τρίστιχες και η τελευταία τετράστιχη. Ο πρώτος στίχος ξαναγυρίζει ως τρίτος
της δεύτερης στροφής και ως τρίτος της τέταρτης. Ο τρίτος ως τρίτος της τρίτης και
ως τέταρτος της τέταρτης. Π.χ.:
α* δ* ζ* θ^
β_ ε_ η^ ι ^
γ* α* γ* α*
γ*

Μπορεί όμως να είναι κι έτσι: Η πρώτη τετράστιχη και οι άλλες τρίστιχες. Ο

πρώτος ξαναγυρίζει ως δεύτερος της δεύτερης στροφής και ως τρίτος της τέταρτης. Ο
τρίτος ως τρίτος της τρίτης και ως δεύτερος της τέταρτης.

5
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

α* ε- η^ ι^
β_ α* θ* γ*
γ* ζ- γ* α*
δ_

Ή η πρώτη τετράστιχη και οι άλλες τρίστιχες. Ο πρώτος στίχος ξαναγυρίζει ως

δεύτερος της δεύτερης στροφής και ως δεύτερος της τέταρτης. Ο τρίτος ως δεύτερος
της τρίτης και ως τρίτος της τέταρτης στροφής.
α * ε- η^ ι-
β_ α* γ* α*
γ* ζ- θ^ γ*
δ_

ι. Ακροστιχίδα. Η ακροστιχίδα αποβλέπει με τα αρχικά γράμματα κάθε στίχου

να σχηματίσει ένα όνομα. Ήταν γνωστό είδος και στη βυζαντινή φιλολογία, όπου τα
αρχικά γράμματα σχημάτιζαν διάφορα ρητά. Στη νεώτερη ποίηση σχηματίζουν
γυναικεία ονόματα και είναι αφιερώματα ποιητών προς την αγαπημένη τους. Η
ακροστιχίδα αποτελεί περισσότερο παιγνίδι παρά ποίημα με αξιώσεις.
Η παρακάτω ακροστιχίδα, παρμένη από το «Ημερολόγιο» του Σκόκου του 1896,
είναι μια συμβουλή πατέρα προς την κόρη του:

«Αγνή μου κόρη, εύλαλος, αγγελική καρδίΑ

Να ζήσης βίον, εύχομαι τρισόλβιον γλυκύΝ
Να έχεις, το βιβλίον σου τροφήν πνευματικήΝ
Ασχοχόλημά σου δ’ άνετον, τα ρόδα και τα ίΑ».

ια. Αλφαβητάρια. Είναι παρεμφερές είδος-παιγνίδι. Κάθε στίχος ή ο πρώτος

στίχος κάθε στροφής αρχίζει με ένα γράμμα της αλφαβήτας, από το α ως το ω κατά
σειράν. Πολλές επίσης φορές αναφέρει ολόκληρο το γράμμα:

«Άνθρωπε, πάσχεις και θαρρείς το κάμνεις να κερδίσεις…

Βλέπεις τον κόσμον, άνθρωπε, τραχύς είν’ και γυρίζει...
Γίνεσαι μέγας άνθρωπε, βλέπεις τους άνω κάτω». κ.λπ.

Ή
«Άλφα. Θέλω ν’ αρχινήσω
κόρη μου να ιστορήσω.
Βήτα. Βέβαια σου λέω
πως για σένα πάντα κλαίω...». κ.λπ.

Συχνά, αντί για το άλφα, βήτα, μπαίνουν αριθμοί, ένα, δύο κ.λπ. Τέτοιο
παράδειγμα διαθέτει και η δημοτική μας ποίηση.
Το πιο γνωστό είναι το «Αλφαβητάριο», που τραγουδιέται στα Ζαγοροχώρια της
Ηπείρου, και ακολουθεί τη σειρά του αριθμού από το ένα ως το δώδεκα. Κι επειδή
κατά το τραγούδημα επαναλαμβάνονται, καθώς προχωρεί, και όλοι οι προηγούμενοι
στίχοι, το τραγούδι δεν έχει τελειωμό.
Παράδειγμα:
«Ένα είναι τ’ αηδονάκι
το χελιδονάκι
όλον τον Μάη λαλεί

6
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

κι όλον το Θεριστή.
Δύο πέρδικες γραμμένες
γραμμένες πλουμισμένες
ένα είναι τ’ αηδονάκι
το χελιδονάκι
όλον τον Μάη λαλεί
κι όλον το Θεριστή.

Τρία πόδια λετροπόδια

δύο πέρδικες γραμμένες
γραμμένες πλουμισμένες
ένα είναι τ’ αηδονάκι
το χελιδονάκι
όλον τον Μάη λαλεί
κι όλον το Θεριστή». κ.λπ.

ιβ. Παντούμ. Ποίημα με σταθερή μορφή που ξεκίνησε από την Μαλαισία και
καθιερώθηκε στην Ευρώπη από τον Ουγκώ. Αποτελείται από απροσδιόριστο αριθμό
τετράστιχων στροφών και σταυρωτές ομοιοκαταληξίες. Ο δεύτερος και ο τέταρτος
κάθε στροφής γίνονται ο πρώτος και ο τέταρτος στίχος της επόμενης. Στην τελευταία
τετράστιχη στροφή ο τέταρτος στίχος πρέπει να είναι ίδιος με τον πρώτο της αρχικής.
Δεν υπάρχει περιορισμός στον αριθμό των στροφών.

α* β_ ε -
β_ ε- η*
γ* δ_ ζ-
δ_ ζ- …α *

ιγ. Τα λαϊκά παίγνια .

α. Μιμητικά κινήσεων . Τέτοια τραγούδια τραγουδά ο λαός μας, όταν γλεντά
και βρίσκεται σε κέφι κατά τις διάφορες γιορτές, τους γάμους, τα βαφτίσια, τα λαϊκά
πανηγύρια. Είναι μια ομαδική εκδήλωση χαράς, ενθουσιασμού και μεγάλης γενικής
ευθυμίας. Τότε για να δοκιμάσουν τη μνήμη και την προσοχή ή αν αντέχουν να πουν,
χωρίς εισπνοή, πολλούς στίχους ή λέξεις κατά συνέχεια, τραγουδούν και χορεύουν
ομαδικά, κάνοντας διάφορες κινήσεις.
Παράδειγμα:
«Κίνησα ντε καρά μου ντε
κίνησα να πάω στο μύλο
με τη θεια μου την Κοντύλω
Κάτω στο ρέμα στη ρεματιά
είδα πώς φυτεύαν τα κουκιά.
Έτσι τα, καλέ, έτσι τα,
έτσι τα φυτεύανε
έτσι τα φυτεύανε
οι Καρυώτες τα κουκιά».

Το τραγούδι συνεχίζεται και οι χορευτές μιμούνται διάφορες γεωργικές εργασίες:

το σκάλισμα, το πότισμα, το μάζεμα, το φόρτωμα κ.λπ. Οι μιμητικές αυτές κινήσεις,
που γίνονται στο ρυθμό του τραγουδιού, κατά τρόπο πλαστικό, μας θυμίζουν τη
μορφή του αρχαίου σατυρικού χορού.

7
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

β. Δοκιμαστικά μνήμης . Με τα τραγούδια αυτά δοκιμάζεται η μνήμη του

καθενός, δηλ. αν μπορούν να συγκρατήσουν, όσα λέει ο ένας τραγουδιστής.
Παράδειγμα:
«Άναψε το καντήλι
που έφεγγε και κένταγε
η κόρη το μαντίλι.
Πήγε κι ο ποντικός
κι έκλεψε το φυτίλι
που έφεγγε και κένταγε
η κόρη το μαντίλι.
το βράδυ στο καντήλι.

Πήγε και μια γάτα

κι έφαγε τον ποντικό,
πώκλεψε το φυτίλι
μεσ’ από το καντήλι,
που έφεγγε και κένταγε
η κόρη το μαντίλι.
το βράδυ στο καντήλι.

Πήγε κι ένας σκύλος

κι έπνιξε τη γάτα
που έφαγε τον ποντικό,
πώκλεψε το φυτίλι
μεσ’ από το καντήλι,
που έφεγγε και κένταγε
η κόρη το μαντίλι.
το βράδυ στο καντήλι». κ.λπ. κ.λπ.

Και το τραγούδι συνεχίζεται κατά τον ίδιο τρόπο, πως ύστερα επήγαν: το ξύλο, ο
φούρνος, το ποτάμι, το βόδι, ο λύκος, ο κυνηγός, ενώ επαναλαμβάνονται κάθε φορά
όλα τα προηγούμενα.
Και το τραγούδι τελειώνει έτσι:
«Νάτος και ο κυνηγός!
εσκότωσε το λύκο
που έφαγε το βόδι
που ρούφηξε τον ποταμό
που έσβησε τον φούρνο
που έκαψε το ξύλο
που χτύπησε το σκύλο
που έπνιξε τη γάτα
που έφαγε τον ποντικό,
πώκλεψε το φυτίλι
μεσ’ από το καντήλι,
που έφεγγε και κένταγε
η κόρη το μαντίλι.
το βράδυ στο καντήλι».

Υπάρχουν ακόμη στιχουργικά παιδικά παίγνια, στιχουργικά αινίγματα, γρίφοι,

λεξίγραφοι, αναγραμματισμοί, μεταγραμματισμοί κ.ά. Τα παιδικά περιοδικά

8
Κατερίνα Πόθου Νεοελληνική Λογοτεχνία

δημοσιεύουν πολλά απ’ αυτά τα πνευματικά παίγνια, που εκτός από την ψυχαγωγία,
χρησιμεύουν και για πνευματική άσκηση, γιατί γυμνάζουν τη φαντασία, τη μνήμη,
την προσοχή, την κρίση και γενικά όλες τις πνευματικές λειτουργίες.