Мемарыялы Першай сусветнай вайны

Мемарыя́лы Пе́ршай сусве́тнай вайны́ — мемарыяльныя комплексы і асобныя зноў пабудаваныя архітэктурныя збудаванні; асобныя манументы, помнікі і іншыя архітэктурныя аб’екты; мемарыяльныя дошкі і іншыя памятныя знакі, якія ўсталяваныя на гістарычных будынках, у месцах бітваў і пахаванняў; музейныя экспазіцыі і іншыя аб’екты, а таксама мерапрыемствы, прысвечаныя Першай сусветнай вайне (1914—1918), яе падзеям, героям і ахвярам.

Перадгісторыя традыцыі

Як такая, традыцыя ўшанавання перамог на поле лаянцы сродкамі манументальнай прапаганды ўзыходзіць да старажытных цывілізацый, аб чым сведчаць, напрыклад, помнікі Старажытнага Егіпта. Да звычайных хранаграфічных надпісаў з часам дадаліся рэльефныя выявы; удасканаленне тэхнікі апрацоўкі каменя дазволіла ствараць асобныя скульптуры. Ідэі «Алей герояў» і трыумфальных арак, грабніц, кенатафаў і іншых кампанентаў мемарыялаў Новага часу перанятыя еўрапейскай цывілізацыяй непасрэдна з антычнасці.

Новыя асаблівасці ўвекавечання памяці

Магіла невядомага салдата

Вагон, у якім цела Невядомага воіна перавозілася ў Вэстмінстэрскае абацтва

«Магіла невядомага салдата» — новы тып ваеннага мемарыяла, раней у гісторыі невядомы і які з’явіўся толькі ў часы Першай сусветнай вайны. Аўтарам ідэі помніка не канкрэтнаму чалавеку, а сукупнаму вобразу безыменных ахвяр, лічыцца каплан Царквы Англіі Дэвід Рэйлтан (1884—1955), які па абавязку службы надпісваў пахаванні неапазнаных парэшткаў, знойдзеных блізу месцаў бітваў брытанскай арміі на Заходнім фронце. Спачатку ідэя не атрымала падтрымкі: лорд Дуглас Хейг ліст капелана з яго прапановай праігнараваў.

Не пакідаючы сваёй задумы, пасля вайны Рэйлтан, ужо як вікарый царквы Іаана Хрысціцеля ў Маргіце, выклаў у жніўні 1920 года гэтую ідэю дэкану Вэстмінстэрскага абацтва Герберту Райлу. Усумніўся ў ідэі і кароль Георг V, аўдыенцыю ў якога Райлі атрымаў па сваіх правах, як кіраўнік англіканскай царквы. Ідэя пахаваць у Вэстмінстэрскім абацтве астанкі Невядомага Воіна знайшла падтрымку толькі ў лорда Керзана, і ў кастрычніку 1920 года была афіцыйна прынятая ўрадам.

• 
  Вялікабрытанія «Невядомы воін» (англ.: The Unknown Warrior)
  Лондан, 1920
• 
  Італія «Невядомы салдат» (італ.: Il Milite Ignoto)
  Рым, 1921
• 
  Францыя «Невядомы салдат» (італ.: Le soldat inconnu)
  Парыж, 1921
• 
  Польшча «Невядомы салдат» (польск.: Nieznany żołnierz)
  Варшава, 1922

У Францыі Магіла невядомага салдата была створана пад Трыўмфальнай аркай у Парыжы у 1921 годзе. Мемарыял таксама вядомы тым, што тут у 1923 годзе быў запалены першы ў сучасную эпоху Вечны агонь над магіламі ахвяр.

У Польшчы Магілу невядомага салдата збудавалі ў 1925 годзе. Цяпер яна лічыцца мемарыялам загінуўшым ва ўсіх войнах.

Дзень перамір’я

Дзень перамір’я 1918 года (11 лістапада) з’яўляецца нацыянальным святам Бельгіі і Францыі і адзначаецца штогод. У Вялікабрытаніі Дзень перамір’я адзначаецца ў нядзелю, бліжэйшую да 11 лістапада, прычым гэта «Памінальная нядзеля» (англ.: Remembrance Sunday) распаўсюджваецца таксама і на ахвяр Другой сусветнай вайны.

Мемарыялы міжваеннага перыяду (1918—1938)

Бельгія

У Іпры, каля якога загінулі дзясяткі тысяч брытанскіх салдат, у 1927 годзе быў адкрыты мемарыял Мененскія вароты. З тых часоў у Іпры склалася традыцыя: кожны дзень у 20:00 да брамы прыходзіць трубач з мясцовай пажарнай частцы і выконвае сігнал адбою.

Вялікабрытанія

Галоўным брытанскім помнікам загінулым у Першай сусветнай вайне з’яўляецца Кенатаф (ад стар.-грэч.: κενοτάφιον — «пусты труну») у Лондане, на вуліцы Уайтхол — помнік невядомаму салдату. Ён быў пабудаваны ў 1919 годзе да першай гадавіны заканчэння вайны. У другую нядзелю лістапада Кенатаф становіцца цэнтрам нацыянальнага Дня памінання. За тыдзень да гэтага на грудзях у мільёнаў англічан з’яўляюцца маленькія пластыкавыя макі, якія купляюцца ў спецыяльнага дабрачыннага Фонду дапамогі ветэранам і ўдовам ваенных. У нядзелю ў 11 гадзін раніцы каралева Вялікабрытаніі, генералы, міністры і біскупы ўскладаюць да Кенатафа вянкі з маку, і абвяшчаюцца дзве хвіліны маўчання.

Германія

Агульнанацыянальны мемарыял загінуўшым у вайну быў узведзены ў 1924—1927 гадах у Усходняй Прусіі непадалёк ад горада Гогенштайн і гістарычнага Таненберга, які двойчы ўвайшоў у ваенную гісторыю Германіі: як месца паражэння ў Грунвальдскай бітве ў ліпені 1410 года, і як поле першай перамогі, здабытай над рускай арміяй пры Мазурскіх азёрах у жніўні—верасні 1914 года.

Мемарыял быў закладзены 31 жніўня 1924 года Паўлем Гіндэнбургам і Эрыхам Людэндорфам ў прысутнасці 60 тысяч ветэранаў. За тры гады было пабудавана падабенства сярэднявечнага замка васьміграннай формы. 20-метровыя вежы чырвонага каменя, якія узвысіліся пасярэдзіне кожнай з васьмі яго сцен, мелі розныя гераічныя пасвячэнні, а ва ўнутраным двары ўзвышаўся гіганцкі крыж над брацкай магілай 20 невядомых салдат. Адкрыццё адбылося 18 верасня 1927 года, да 80-годдзя прысутнічаўшага на ім Гіндэнбурга. Праз сем гадоў, 7 жніўня 1934 года і сам рэйхспрэзідэнт быў урачыста пахаваны ў склепе вежы, якая ўжо насіла яго імя, як пераможцы. У студзені 1945 года з прычыны непазбежнага адыходу з Усходняй Прусіі пад ударамі савецкіх войскаў, Гітлер даў загад вывезці з яго астанкі Гіндэнбурга і падарваць мемарыял.

У сакавіку 1922 года ў Германіі ў памяць аб загінуўшых у Першай сусветнай вайне быў заснаваны Усенародны Дзень смутку. У 1952 годзе дата дня смутку была перанесена на лістапад, і з таго часу ён стаў днём памяці не толькі тых, хто загінуў у вайне, але і ўсіх людзей, якія загінулі за незалежнасць Германіі і забітых па палітычных прычынах.

Італія

У мемарыяле «Загінулым» (італ.: Ai caduti), адкрытым у 1928 годзе ў Казале-Манферата, яго аўтар, скульптар Леанарда Бістольфі (1859—1933), з майстэрствам і мерай увасобіў найбольш выразныя формы, якія склаліся ў антычнасці і развітыя ў эпоху Адраджэння. Паўкруглую экседру падтрымліваюць чатыры акрыленыя карыятыды, якія сімвалізуюць перамогу і складаюць асяроддзе цэнтральнай фігуры — бронзавай статуі ваяра ў уборы эпохі крыжовых паходаў (Il Fante Crociato). Па прыступках, вядучым ад палуратонды ўніз, насустрач гледачу збягае злёгку прыкрытая паветранымі празрыстымі матэрыямі дзяўчына — Італьянская вясна (італ.: Primavera Italica).

• 
  Мемарыял у Анконе
• 
  Казале-Манферата
• 
  Казале-Манферата

Расія і СССР

Яшчэ 3 (16) мая 1913 года для будучага музея гісторыі рускіх войскаў у Царскім Сяле была закладзена Ратная палата. Пасля пачатку вайны Мікалай II распарадзіўся вылучыць побач участак для пахавання загінулых і памерлых чыноў Царскасельскага гарнізона («Могілкі герояў»), які атрымаў у 1915 годзе афіцыйную назву «Першыя Братэрскія могілкі». Архітэктар С. М. Антонаў склаў праект храма-помніка, які меркавалася ўзвесці на месцы часовай драўлянай царквы, закладзенай 18 жніўня 1915 года ў гонар іконы Божай Маці «Здаволь мой смутак». Пасля рэвалюцыі, у 1918 годзе бальшавікі адкрылі ў будынку Ратнай палаты Народны музей вайны 1914—1918 гадоў, але ў абстаноўцы грамадзянскай вайны ў 1919 годзе яго давялося зачыніць, перадаўшы экспанаты ў фонды іншых музеяў і сховішчаў Петраграда.

16 чэрвеня 1916 года ў Вязьме быў адкрыты Помнік героям другой Айчыннай вайны (знесены ў 1920-я гады). Хоць у далейшым большая ўвага надавалася Грамадзянскай вайне, з усведамленнем непазбежнасці новай вайны супраць ранейшага праціўніка ў асобе нацысцкай Германіі і асабліва пасля Мюнхенскай змовы 1938 года патрыятычнае выхаванне стала больш актыўна звяртацца да лепшых эпізодаў Першай сусветнай вайны, напрыклад да Брусілаўскага прарыву.

Францыя

На працягу некалькіх гадоў пасля заканчэння вайны кожны муніцыпалітэт Францыі ўзвёў помнік загінулым воінам.

Памятныя мерапрыемствы пасля 1945 года

Пасля 1945 года асноўны акцэнт манументальнай прапаганды па ўсім свеце быў перанесены на ахвяр Другой сусветнай вайны. У шэрагу краін мемарыялаў 1918-х — канца 1930-х гадоў былі нададзена дадатковая сэнсавая нагрузка, і цяпер яны разглядаюцца як памяць ахвярам абедзвюх войнаў. Тым не менш, у многіх краінах увекавечанне ахвяр і спецыяльныя мемарыяльныя мерапрыемствы, спецыяльна прысвечаныя ахвярам і падзеям Першай сусветнай вайны працягваюцца і ў XXI стагоддзі.

СССР

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны ў СССР стала надавацца больш увагі і героям Першай сусветнай. Так, імем П. М. Несцерава — лётчыка, які прымяніў упершыню ў 1914 годзе таран — вуліцы ў гарадах, а ў 1951 назвалі горад Жоўква, пад якім герой загінуў. І наадварот, у 1992 годзе новыя ўлады вырашылі аддаць імя героя забыццю, вярнуўшы мястэчку ранейшае імя.

У 1960-я гады ў Армянскай ССР надалі ўвагу генацыду армян — тэме, якая раней замоўчвалася ва ўгоду Турцыі. У 1965 годзе ў Ерэване быў адкрыты Цыцэрнакаберд — мемарыял ахвярам генацыду армян.

Разам з тым напярэдадні Алімпіяды ў Маскве ў 1979 годзе ў раёне Сокал былі знішчаны пахаванні ўдзельнікаў Першай сусветнай вайны.

Беларусь

14 жніўня 2011 года ў Мінску было адроджана Брацкія могілкі, заснаваныя ў лістападзе 1914 года па ініцыятыве генерал-лейтэнанта Паўла Андрэевіча Смародскага. Сярод пахаваных на ім каля 5 тысяч вайскоўцаў — прапаршчык 301-га Бабруйскага пяхотнага палка князь Ілля Васільевіч Чалакаеў (Чалакашвілі), штабс-капітан 4-га Туркестанскага стралковай палка Яўстафій Данілавіч Урсуленка. Пахаванні былі падзеленыя па сектарах (участках) па канфесійным прынцыпе.

11 лістапада 2011 года на могілках быў упершыню адзначаны Дзень Памяці загінуўшых у Першай сусветнай вайне. Аналагічныя праекты задуманы і для іншых абласцей Беларусі: мемарыял у Смаргоні (Гродзенская вобласць), рэканструкцыя Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Магілёве і г. д.

Постсавецкая Расія

1 жніўня 2004 года ў Маскве, да 90-годдзя пачатку Першай сусветнай вайны, на месцы Маскоўскіх гарадскіх Брацкіх могілак у раёне Сокал былі пастаўлены памятныя знакі «Загінуўшым у сусветнай вайне 1914—1918 гадоў», «Расійскім сёстрам міласэрнасці», «Расійскім авіятарам, пахаваным на Маскоўскіх гарадскіх брацкіх могілках».

11 лістапада 2008 года на месцы Брацкіх могілак у горадзе Пушкін была ўстаноўлена стэла — помнік героям Першай сусветнай вайны.

Папраўкай у Федэральны закон Расіі «Аб днях вайсковай славы і памятных датах Расіі», якая ўступіла ў сілу з 1 студзеня 2013 года, дзень 1 жніўня быў абвешчаны Днём памяці расійскіх воінаў, якія загінулі ў Першай сусветнай вайне 1914—1918 гадоў.

Паўсюдны характар будаўніцтва і аднаўленне мемарыялаў набыло ў 2014 годзе, у сувязі са 100-гадовай гадавінай пачатку «сусветнай бойні». У Маскве, ва ўжо створаным да таго часу ваеннага мемарыяла на Паклоннай гары, які перасягнуў па сваім размахам Таненберг, 1 жніўня 2014 года быў адкрыты спецыяльны помнік героям Першай сусветнай вайны. Былі таксама адкрыты помнік «Развітанне славянкі» на Беларускім вакзале ў Маскве, у Калінінградскай вобласці, у Ліпецку і Пскове. Мемарыяльная дошка 45-й пяхотнай дывізіі была адкрыта ў Пензе. 6 верасня 2014 года ў Тальяці адкрыты памятны знак выхадцам з Стаўрапаля-на-Волзе (ранейшая назва горада), Самарскай губерні і Стаўрапальскага павета, якія загінулі ў баях у Першую сусветную вайну і памёрлі ад ран у мясцовых шпіталях і было абвешчана аб планах стварыць Лес Памяці плошчай 10 гектараў з высадкай 40 000 хвой.

У Сакольніках, на вуліцы Матроская Цішыня, быў адрэстаўраваны храм Звеставання, «што пры Саперным батальёне», — частка комплексу вайсковых казармаў пачатку XX стагоддзя. У той жа час само будынак вайсковых казармаў, дзе з кастрычніка 1897 года размяшчалася найстарэйшая інжынерная часць Рускай арміі, Грэнадзёрскі сапёрны Яго Імператарскай Высокасці Вялікага Князя Пятра Мікалаевіча батальён, у 2013 годзе быў знесены інвестарам ААТ «494 УНР» для вызвалення тэрыторыі пад камерцыйную забудову.

У 2014 годзе пад ціскам грамадскасці маскоўскія чыноўнікі абяцалі разгледзець пытанне аб адмене праекта рэканструкцыі зямельнага ўчастка на Сокале, якое ўваходзіць у Мэмарыяльна-паркавы комплекс герояў Першай сусветнай вайны, які прадугледжвае знос кінатэатра «Ленінград» і будаўніцтва на яго месцы гандлёва-забаўляльнага комплексу.

Літаратура

Кнігі

• Gill Abousnnouga, David Machin. Defence Discourse I: the Visual Institutionalization of Discourses in War Monuments // Language and Power: An Introduction to Institutional Discourse (англ.) / Andrea Mayr. — London: Continuum, 2008. — ISBN 978-0-8264-8743-8.
• Alan Borg. War Memorials: From Antiquity to the Present (англ.). — London: Leo Cooper, 1991. — ISBN 978-0-85052-363-8.
• Laird Boswell. Rural Communism in France, 1920–1939 (англ.). — New York: Cornell University Press, 1998. — ISBN 978-0-8014-3421-1.
• Mark Connelly. The Great War, Memory and Ritual: Commemoration in the City and East London, 1916–1939 (англ.). — Woodbridge, UK: Boydell Press, 2002. — ISBN 978-0-86193-253-5.
• Patrizia Dogliani. Constructing Memory and Anti-Memory: The Monumental Representation of Fascism and its Denial in Republican Italy // Italian Fascism: History, Memory and Representation (англ.) / R. J. B. Bosworth. — Basingstoke, UK: Palgrave, 1999. — ISBN 978-0-312-21717-4.
• Max Egremont. Forgotten Land: Journeys Among the Ghosts of East Prussia (англ.). — London: Pan Macmillan, 2011. — ISBN 978-0-330-45659-3.
• Stefan Goebel. The Great War and medieval memory: war, remembrance and medievalism in Britain and Germany, 1914-1940 (англ.). — Cambridge University Press, 2007. — 357 с. — ISBN 978-0-521-85415-3.
• Jeroen Geurst. Cemeteries of the Great War by Sir Edwin Lutyens (англ.). — Rotterdam: 010 Publishers, 2010. — ISBN 978-90-6450-715-1.
• Nuala C. Johnson. Ireland, the Great War and the Geography of Remembrance (англ.). — Cambridge: Cambridge University Press, 2003. — ISBN 978-0-521-82616-7.
• Alex King. Memorials of the Great War in Britain: The Symbolism and Politics of Remembrance (англ.). — Oxford: Berg, 1997. — ISBN 978-1-85973-988-4.
• Hübner-Wojciechowska, Joanna. Grób Nieznanego Żołnierza (польск.). — Warszawa: Państwowe Wydaw. Naukowe, 1991. — ISBN 83-01-09613-6.
• David W. Lloyd. Battlefield Tourism: Pilgrimage and the Commemoration of the Great War in Britain, Australia and Canada 1919–1939 (англ.). — Oxford: Berg, 1998. — ISBN 978-1-85973-179-6.
• Maria Amelia Ferreira Martins. The unknown warrior and the perpetual flame (англ.). — Lisbon: Portuguese Section of Fidac Auxiliary, 1937.
• Karen Petrone. The Great War in Russian Memory (англ.). — Indiana, US: Indiana University Press, 2011. — ISBN 978-0-253-35617-8.
• Nicholas J. Saunders. Matter and Memory in the Landscapes of Conflict: The Western Front 1914–1999 // Contested Landscapes: Movement, Exile and Place (англ.) / Barbara Bender, Margot Winer. — Oxford: Berg, 2001. — ISBN 978-1-85973-467-4.
• Nicholas J. Saunders. Material Culture and Conflict: The Great War, 1914–2003 // Matters of Conflict: Material Culture, Memory and the First World War (англ.). — Abindgon, UK: Routledge, 2004. — ISBN 978-0-415-28053-2.
• Charles Vilain. Le soldat inconnu: histoire et culte (фр.) / Gabriel Boissy, Maurice D’Itartoy (preface). — Paris, 1933.
• Laura Wittman. The Tomb of the Unknown Soldier, Modern Mourning, and the Reinvention of the Mystical Body (англ.). — Toronto: University of Toronto Press, 2011. — ISBN 978-1-4426-4339-0.

Артыкулы

• Пахалюк К. Захоронения и памятники Первой мировой войны в Восточной Пруссии // Восточная Пруссия, 1914—1915. Неизвестное об известном. — Калининград, 2008. — С. 101—122
• Литература и культурное самосознание России в период Первой мировой войны (Круглый стол в Музее-библиотеке Н. Ф. Фёдорова; доклады: А. Г. Гачева, Н. В. Юдин, Е. Ю. Константинова; 24 декабря 2013)
• Jacky Durand.. La marche héroïque du Soldat inconnu (нявызн.). Libération (10 novembre 2010). Праверана 2 ліпеня 2018.
• Il Resto del Carlino, рэд. (2011-02-11). "Ancona celebra il suo concittadino, targa al Passetto per l'architetto Cirilli". Праверана 2020-08-11.

Каталогі фотаздымкаў

• Журнал «Летопись войны 1914—15—16—17 гг.», Полное издание, № 1—132 (1914—1917). — СПб.: Редактор-издатель Генерал-майор Дубенский, Товарищество Р. Голике и А. Вильборг, 1914—1917. (Общее количество портретов в алфавитном списке — около 2800)
• Сизенко А. Г. Донские казаки: список именных фотографий в приложениях «Донские областные ведомости» и «Вольный Дон» 1915—1917 гг. // Донской временник: краеведческий альманах / Донская государственная публичная библиотека. — Ростов-на-Дону, 1993—2014. (Праверана 15 чэрвеня 2014)