Наступствы Першай сусветнай вайны

Насту́пствы Пе́ршай сусве́тнай вайны́ — наступствы Першай сусветнай вайны, якая доўжылася з 1914 па 1918 год.

Канфлікт меў вырашальны ўплыў на гісторыю ХХ стагоддзя. Першая сусветная вайна вызначыла канец старога сусветнага парадку, які склаўся пасля Напалеонаўскіх войнаў. Зыход канфлікту быў важным фактарам для ўзнікнення Другой сусветнай вайны.

Людскія страты на франтах

З прычыны вайны загінула каля 10 000 000 ваенаслужачых (у тым ліку каля 1 000 000 тых, хто прапаў без вестак), да 21 000 000 ваенаслужачых было паранена. Ніжэй прыведзены спіс краін па колькасці загінуўшых у вайне.

• Германская імперыя — загінулі 1,8 мільёнаў
• Расійская імперыя — 1,7 мільёнаў
• Францыя — 1,4 мільёнаў
• Аўстра-Венгрыя — 1,2 мільёнаў
• Брытанская імперыя — 950 000
• Італія — 460 000
• ЗША — 115 000
• Канада — 60 000
• Аўстралія — 60 000
• Новая Зеландыя — 16 783.

Кожная хвіліна вайны забірала жыцці 4 салдат, а яшчэ крыху менш за 9 чалавек штохвілінна атрымлівалі раненні.

На вайну, у якой прымалі ўдзел 34 дзяржавы з насельніцтвам каля 1 мільярда чалавек (67 % ад насельніцтва планеты), было мабілізавана каля 65 мільёнаў мужчын.

• 5 000 000 мірных жыхароў загінула па тых ці іншых прычынах
• не менш за 6 000 000 чалавек, аслабленых нястачамі вайны, памерлі ўжо пасля вайны ў выніку эпідэміі грыпу ў 1918—1919 гг.

У працэнтных суадносінах да колькасці насельніцтва, самыя вялікія ахвяры прыйшліся на:

• Сербію — загінула 6 % насельніцтва
• Францыю — 3,4 %
• Румынію — 3,3 %
• Германію — 3,0 %

Разбурэнні

Вайна затрымала гаспадарчае і культурнае развіццё пакалення. Найбуйнейшыя эканамічныя страты ад вайны панеслі:

• Вялікабрытанія — 30 %
• Германія — 20 %
• Францыя — 15 %
• ЗША — 14 %
• Тэрыторыі, на якіх ішлі баі, асабліва ў Францыі, Бельгіі і Расіі былі сур’ёзна разбураны;
• Падчас акупацыі занятыя тэрыторыі рабавалі; мясцовае насельніцтва прымушалась да будаўніцтва абарончых збудаванняў і рыцця акопаў.

Палітычныя наступствы

• Вайна паклала канец існаванню Еўропы як цэнтра каланіяльнага свету. Спынілі сваё існаванне чатыры імперыі: Аўстра-Венгерская, Германская, Расійская і Асманская;
• Распаўсюджванне камунізму і лідарства ЗША;
• З’явіліся новыя дзяржавы: Польшча, Фінляндыя, Літва, Латвія, Эстонія, Чэхаславакія, Венгрыя, Аўстрыя, Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў.
• Затарможаная сацыяльна-эканамічныя працэсы, што пачаліся на рубяжы ХІХ — ХХ стагоддзя, абвастрыліся класавыя, міждзяржаўныя і этнічныя супярэчнасці;
• Вайна разбурыла даваенны міжнародны прававы парадак, спарадзіўшы новую міжнародную прававую сістэму.

Эканамічныя наступствы

Наступствы вайны былі катастрафічнымі для народнай гаспадаркі большасці краін. Прамыя ваенныя страты краін, якія ваявалі склалі 208 мільярдаў долараў і перавысілі ў 12 разоў залаты запас еўрапейскіх краін. Была знішчана трэць нацыянальнага багацця Еўропы. На ваенных заказах працавала 40 000 прадпрыемстваў і 13 000 000 занятых у краін Антанты і 10 000 і 6 мільёнаў, адпаведна, у краінах Траістага саюза. Толькі дзве краіны — ЗША і Японія ў гады вайны павялічылі нацыянальнае багацце. ЗША канчаткова зацвердзіліся як лідар сусветнага эканамічнага развіцця. Японія ўстанавіла манаполію на гандаль у Паўднёва-Усходняй Азіі. На фоне паўсюднага падзення грамадзянскай вытворчасці і жыццёвага ўзроўню насельніцтва ішло ўмацаванне і ўзбагачэнне манаполій, звязаных з ваеннай вытворчасцю. На пачатак 1918 года германскія манапалісты акумуліравалі ў якасці прыбытку 10 млрд залатых марак, амерыканскія — 35 мільярдаў залатых долараў. Замацаваўшыся за гады вайны, манаполіі ўсё больш сталі вызначаць шляхі далейшага развіцця, вядучыя да катастрофы заходнюю цывілізацыю. Пацвярджэннем гэтага тэзіса сталі ўзнікненне і распаўсюджванне фашызму і нацыянал-сацыялізму.

У гады вайны ўпершыню было ўведзена дзяржаўнае рэгуляванне ў маштабах нацыянальных гаспадарак. Практычна ва ўсіх краінах склалася этацісцкая сістэма эканамічных адносін. Доля дзяржаўных выдаткаў у эканоміцы большасці еўрапейскіх краін, што ваявалі, складала больш за 50 %.

Пасляваеннае эканамічнае развіццё краін свету вызначалася заключэннем шэрагу дагавораў, якія склалі Версальска—Вашынгтонскую сістэму, у якой цэнтральнае месца заняў Версальскі дагавор, падпісаны ў 1919 годзе 27 краінамі — пераможцамі і Германіяй.

ЗША

ЗША за гады Першай сусветнай вайны ператварыліся ў высокаразвітую індустрыяльную дзяржаву, магутную краіну ў сусветнай эканоміцы, нацыянальнае багацце якой узрасло на 40 %, дзе было сканцэнтравана 1/2 залатога запасу свету, кошт прамысловай прадукцыі павялічыўся з 23,9 да 62 мільярдаў долараў. Паскорыўся працэс канцэнтрацыі прамысловасці і банкаўскай сістэмы. У пачатку 1920-х 2/3 прамысловай вытворчасці і 50 % работнікаў было сканцэнтравана ў буйных манаполіях. ЗША ўступілі ў вайну ў красавіку 1917 года. Статус нейтральнай краіны даў ім магчымасць пастаўляць краінам, якія ваявалі, ваенныя матэрыялы, прадукты харчавання, сыравіну. Аб’ёмы знешняга гандлю выраслі ўдвая, кошт экспарту — у тры разы (з 2,4 да 7,9 мільярдаў даляраў).

ЗША прынялі сістэму мер па ўрэгуляванню эканомікі: далі манаполіям дзяржаўныя заказы, крэдыты, накіравалі дзяржаўныя інвестыцыі ў галіны, звязаныя з ваеннай вытворчасцю, стварылі ўпраўленне па кантролю над сферамі эканомікі, дзейнасць якіх кантраляваў ваенна-прамысловы савет.

Змяніўся міжнародны фінансавы статус ЗША. Краіна ліквідавала амаль палову запазычанасці, стаўшы крэдыторам многіх дзяржаў на агульную суму 15 мільярдаў даляраў. ЗША ўсталявалі сваё эканамічнае панаванне ў Лацінскай Амерыцы, гандаль з краінамі якой на працягу 1913—1920 гадоў павялічыўся на 40 %.

У 1920 годзе ЗША, насельніцтва якіх складала 6 % ад сусветнага, выраблялі больш паловы сусветнай прамысловай прадукцыі, 1/2 вугалю, 2/3 нафты, 3/5 чыгуну і сталі, 85 % аўтамабіляў.

Вялікабрытанія

У Вялікабрытаніі рэзка зменшыліся асноўныя паказчыкі: нацыянальнага багацця — на палову; прамысловай вытворчасці — на 20 %; экспарту тавараў — у два разы. Развіваліся галіны, якія працавалі на ваенную прамысловасць (металургічная, хімічная, вытворчасць зброі). Дзяржаўная палітыка накіроўвалася на прымусовае каапераванне прадпрыемстваў. Толькі перад ЗША доўг складаў 4 мільярдаў долараў (выплаты складалі да 40 % ад дзяржбюджэту краіны на працягу многіх гадоў). Для вырашэння харчовых праблем была ўведзена дзяржаўная закупка сельскагаспадарчай прадукцыі ў фермераў па выгадных цэнах, якія былі ўсталяваныя мінімальныя зарплаты наёмным работнікам. Гэта спрыяла павелічэнню ворных зямель на 1,5 мільёнаў гектараў і ўраджаю збожжавых на траціну, аднак краіна працягвала імпартаваць прадукты харчавання. У 1920 годзе ўзнікла Брытанская асацыяцыя банкаў.

Па Версальскаму мірнаму дагавору Вялікабрытанія, як краіна—пераможца атрымала значную частку рэпарацый ад Германіі для пакрыцця гаспадарчых страт, павялічыла за кошт Германіі і Турцыі свае калоніі, тэрыторыя якіх дасягнула 35 мільёнаў квадратных кіламетраў, а насельніцтва — каля 450 мільёнаў чалавек.

Францыя

У Францыі агульныя страты падчас вайны ацэньваюцца ў 134 млрд залатых франкаў, з іх людскія страты склалі: забітых — 1,4 мільёнаў чалавек, скалечаных — 0,7 млн чалавек (больш за 10 % працаздольнага насельніцтва). Германія акупіравала і разбурыла гаспадарку 10 самых развітых дэпартаментаў Францыі. За 1914—1918 гады прамысловая вытворчасць скарацілася на 40 %, сельскагаспадарчая — на траціну, экспарт — амаль на палову. Недахоп паліва і сыравіны прымушаў прамыслоўцаў інтэнсіфікаваць вытворчасць шляхам укаранення новых тэхналогій і рацыяналізацыі вытворчасці. Краіна імпартавала значную частку сельскагаспадарчай прадукцыі. Велізарныя выдаткі на ваенныя патрэбы падарвалі стабільнасць французскай валюты. Краіна перастала гуляць ролю сусветнага крэдытора, асабліва пасля страты інвестыцый (каля 4 мільярдаў даляраў), укладзеных у Расійскую імперыю. Агульны дзяржаўны доўг у 1920 годзе склаў 300 мільярдаў франкаў, з іх 62 мільярда франкаў — гэта знешні доўг.

Версальскі дагавор умацаваў пазіцыі французскай эканомікі. Латарынгія пастаўляла жалезнай руды столькі, колькі ўся астатняя Францыя, а Саарская вобласць забяспечвала краіну каменным вуглём.

Германія

Выдаткі Германіі склалі 150 мільярдаў марак. Дзяржаўны доўг павялічыўся з 5 да 160 мільярдаў марак. У 1918 годзе ў параўнанні з 1913 годам аб’ёмы прамысловай вытворчасці скараціліся на 43 %, сельскагаспадарчай — на 35-50 %, нацыянальнае багацце скарацілася ўдвая. У 1916 годзе пачаўся голад. Блакіраваная краінамі Антанты Германія імпартавала толькі 1/3 неабходных прадуктаў харчавання. Скарацілася заработная плата, працоўны дзень складаў 12 — 14 гадзін. Дзяржава ўзяла пад кантроль вытворчасць і размеркаванне. У 1915 годзе ўрад спрыяў стварэнню сіндыкатаў у вугальнай, цэментнай, алюмініевай, абутковай галінах прамысловасці. У 1916 годзе праграма Гіндэнбурга ўзаконіла дзяржаўнае ўмяшанне ў эканоміку краіны. Былі ўведзеныя ўсеагульная працоўная павіннасць, картачная сістэма, дзяржаўнае крэдытаванне прамысловасці.

Па Версальскаму дагавору Германію абавязалі плаціць кантрыбуцыю краінам-пераможцам у суме 132 млрд залатых марак. У 1923 годзе франка-бельгійскія войскі захапілі Рурскую вобласць, што дало магчымасць вывазіць з Германіі вугаль і металы. У сувязі з дэмілітарызацыяй забаранялася вырабляць складаную ваенную тэхніку. Краіны Антанты атрымалі неабмежаванае права займацца ў гэтай дзяржаве эканамічнай дзейнасцю.

Лістападаўская рэвалюцыя

Гл.: Лістападаўская рэвалюцыя

У лістападзе 1918 года ў Германіі ўспыхнула рэвалюцыя, прычынамі якой былі нарастанне сацыяльнай напружанасці і цяжару эканамічнага жыцця. Рэвалюцыя прывяла да ўстанаўлення ў Германіі рэжыму парламенцкай дэмакратыі, вядомай як Веймарская рэспубліка.

Рэвалюцыя пачалася з паўстання матросаў у Вільгельмсгафене і Кілі і за некалькі дзён ахапіла ўсю Германію. 9 лістапада паўстанне ахапіла Берлін. Народ скандаваў: «Далоў кайзера!». Вільгельм II пад ціскам начальніка штаба Гронера, які лічыў працяг ваенных дзеянняў бессэнсоўным, быў вымушаны адрачыся ад прастола і бегчы з краіны. Да ўлады прыйшлі прадстаўнікі сацыял-дэмакратычнай партыі (SPD).

План Даўэса

Гл.: План Даўэса

Становішча Германіі выклікала непакой урадаў краін Антанты. Менавіта таму ЗША, Францыя, Англія вырашылі дапамагчы ў аздараўленні германскай эканомікі.

Новы рэпарацыйны план для Германіі быў распрацаваны міжнародным камітэтам экспертаў пад старшынствам Чарльза Г. Даўэса 16 жніўня 1924 года на Лонданскай канферэнцыі прадстаўнікамі краін-пераможцаў і прыняты Германіяй.

Асноўнай мэтай плана было аднаўленне прамысловага патэнцыялу Германіі і забеспячэння выплат рэпарацый краінам-пераможцам. План прадугледжваў прадастаўленне Германіі пазыкі ў суме 200 мільёнаў долараў, у тым ліку 100 мільёнаў долараў вылучалі амерыканскія банкі. Лічылася, што аднаўленне, уздым гаспадаркі, аздараўленне фінансаў будзе спрыяць рэгулярнай выплаце рэпарацый Францыі і Англіі, якія, у сваю чаргу, будуць пакрываць запазычанасць ЗША.

План Даўэса прадугледжваў, што асноўная маса нямецкай прадукцыі павінна накіроўвацца ў СССР, каб не выцясняць англійскія і французскія тавары з міжнародных рынкаў. Згодна з планам, СССР павінен быў пастаўляць сыравіну ў Германію.

План усталёўваў памеры плацяжоў Германіі ў першыя пяць гадоў па 1—1,75 млрд марак у год, а потым па 2,5 млрд марак у год. Для забеспячэння плацяжоў прадугледжвалася ўсталяваць кантроль саюзнікаў над нямецкім дзяржбюджэтам, грашовым зваротам і крэдытам, чыгункамі. Кантроль ажыццяўляўся спецыяльным камітэтам экспертаў, якую ўзначальваў генеральны агент па рэпарацыях.

У сувязі з прыняццем плана Даўэса, паміж Францыяй і Бельгіяй з аднаго боку, і Германіяй — з другога было падпісана пагадненне аб спыненні акупацыі Рурскага басейна і вываду адтуль французскіх і бельгійскіх войскаў.

План Даўэса дзейнічаў да 1929 года.

Расія

Гл.: Руская рэвалюцыя, Кастрычніцкая рэвалюцыя

У сакавіку 1917 года ў Расіі ўспыхнула рэвалюцыя, якая да 1918 годзе перарасла ў грамадзянскую вайну.

Удзел Расіі ў Першай сусветнай вайне 1914—1918 гадоў паглыбіў сацыяльна-эканамічныя і палітычныя супярэчнасці ў краіне. З пачатку 1917 года незадаволенасць вайной і эканамічныя цяжкасці выклікалі масавае страйкавы рух. Забастоўка на Пуцілаўскім заводзе ў Петраградзе, якая пачалася 17 лютага 1917 года, стала прадвеснікам масавых рэвалюцыйных выступленняў.

Рэвалюцыя прывяла да значных тэрытарыяльных страт, вялікая частка якіх была кампенсаваная падчас грамадзянскай вайны.

2 сакавіка 1917 года цар Мікалай II адрокся ад прастолу, 3 сакавіка адмовіўся ад трона і яго брат Міхаіл. Была апублікаваная дэкларацыя пра праграму і склад Часовага ўрада на чале з князем Г. Львовым.

7 лістапада ў Расіі адбылася Кастрычніцкая рэвалюцыя. У ходзе рэвалюцыі Часовы ўрад, які знаходзіўся ў Петраградзе, быў арыштаваны, уладу ў Расіі захапілі бальшавікі.

27 студзеня 1918 года Расія падпісала Брэсцкі мірны дагавор, які афіцыйна азначаў выхад Расіі з Першай сусветнай вайны.

Ліга Нацый

Гл.: Ліга Нацый

Парыжская мірная канферэнцыя прыняла выпрацаваны адмысловай камісіяй Статут Лігі Нацый, які стаў складовай часткай Версальскага і іншых дагавораў.

Галоўным органам гэтай міжнароднай арганізацыі былі штогадовая Асамблея, у якую ўваходзілі ўсе члены арганізацыі, і Савет Лігі, дзе былі прадстаўлены ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, Японія, Італія, а таксама пяць непастаянных членаў. Рашэнні па ўсіх пытаннях павінны былі выносіцца аднагалосна. Пераможаныя ў вайне дзяржавы, а таксама Савецкая Расія, не ўваходзілі ў Лігу Нацый. Ліга абвяшчала развіццё супрацоўніцтва паміж народамі і гарантыю бяспекі пасляваеннага свету. Амерыканскі сенат, азнаёміўшыся з умовамі Версальскага мірнага дагавора і статута Лігі Нацый, адхіліў яго, і ЗША, з’яўляючыся ініцыятарам стварэння гэтай міжнароднай арганізацыі, не ўвайшлі ў яе.

Генеральная Асамблея Лігі Нацый выконвала ролю міжнароднага парламента і мела права выносіць рашэнні па ўсіх міжнародных палітычных пытаннях, уключаючы меры, накіраваныя на захаванне міру.

Лізе Нацый належала кіраванне дзвюма тэрыторыямі: Саарам і горадам Данцыг. Каланіяльныя ўладанні Германіі і Асманскай імперыі былі перададзеныя па мандату Лігі Нацый Англіі, Францыі, Бельгіі і Японіі.

Статут Лігі Нацый уступіў у сілу 10 студзеня 1920 года. 16 студзеня ў Парыжы адбылося першае пасяджэнне Савета ЛН, а 15 лістапада ў Жэневе адбылася першая сесія яе Асамблеі.