Kapitulu I
Kapitulu I
Kapitulu I
INTRODUSAUN
1.1 Antesendente
Atu hasa’e visaun saudavel ne’ebe enfatiza ema hotu hotu mak parte
atendementu saude ho karakter halo promosaun no prenventivu atu bele fo
resultadu fontes nesesidades ema nian sai saudavel iha fiziku,mental no
intelektual.Atu alkansa ba objetivu ida ne’e inegavel katak satisfasaun
atinjimentu nutrisaun desempenha papel ne’ebe importante tebes.
1.3FORMULASAUN PROBLEMA
Baseia ba antesendente iha kotuk maka pesquisador hakarak atu haree ida
ne’ebe mak iha relasaun estadu nutrisaun kresimentu no dezenvolvimentu
kognitivu ba labarik pre- eskolar iha Pre-escolar Sta.Maria Goretti ,
BecoraDili.
Rezultadu baesperimentu ida ne’e iha esperansa katak bele fo imput ida ba
ihadezenvolvimentu no kresimentu ba labarik idade pre eskolar iha Centru
Saude Becora,Dili hodi hadia kualidade servisu hospitalar no mos
Ministériu da Saúde atu dezenvolve informasaun konaba fo aihan nutrisaun
ba labarik.Fόsujestaun ba programa servisu enfermeira/onianne’ebe as iha
ẚrea servisunian iha hospital ,ne’ebe hatene factor oi-oin mak hadia
nutrisaun no kresimentu desenvolvimentu ba labarik husi idade pre eskolar
liu husi enfermeira/a ne’ebehetan prioridade baproblema.
1.4.4 Komunidade
Atu aumenta inan sira nia koňesementu konaba ai-han ka nutrisaun no
kresimentuno dezenvolvimentu ba labarik idade husi idadepre eskolar.
1.4.5 Hakerek nain
Aumentakoñesimentu, kapasidade no esperiensia hodi hakerek propostas atu
aplika iha Ciências Enfermajen ne’ebe hahu durante iha prosesu estudu, no
sai hanesan motivasaun ida atuatinje grau akádemika licenciatura
Enfermajen iha Faculdade Medicina e Ciȇncias da Saúde, Eskola Superior
Enfermajen.
1.5 SELESAUN TERMINOLOGIA
Bazeia ba topiku ne’ebe mak iha leten maka peskizador halo definisaun ka
teminologia hanesan tuir mai ne’e:
a) EstaduNutrisaun : Ciencias ne’ebe koalia kona ba aihan ita konsumu
nomos oinsa aihan hirak ne’e bele fo benefisiu ba ita nia isin lolon.
b) Kresimentu : Hanesan kresimentu ba mudansa husi selula,molekula no
atetude ema nian.Mudansa ida ne’e akontese ho taka no ita labele halo
prediksaun maske individuo ne,e sai variasaun no influensia funsaun
genetika,experensia ne,ebe signifikadu.
c) Dezenvolvimentu : Hanesan mudansa ne’ebé sistematika, progresiva no
iha relasaun ho individu ida nia an hahu husi nia moris to iha ne’ebé nia
bele final
d) Kognitivu : hanesan esperansa individu ida atu hetan prosesso
intelijensia ema ida nia ka buat ruma.Proseso ne’ebe hala’o atu iha
kapasidade konesimentunomanipula liu husiaktividade hanoin ,sukat,
hatudu,imajinasaun, no linguajen.
e) Labarik Pre – Eskolar :Labarik sira ne’ebe husi idade tinan lima mai kraik
ihafaze kresimentu iha nia karakter target atinjimentu diak iha aspetu sosial
,intelektual , psikosocial no biologico.wainhira labarik forma nian an no hetan
adaptasaun ba fase tuir mai ;karakteristika no tarjetu iha faze pre eskolar.
KAPITULU II
ENKUADRAMENTU TEORIKU
2.1.6 Alturas
Kresimentu altura labarik iha idade pre eskolar tarde la hanesan ho periodu
primeiro.kada tinan sempre aumenta alturas ba labarik to’o 7 cm (Gustian.
E, 2011).
Tuir Santoso (2019),prejisa hatene katak valor peso sa’e nafatin maske isin
lolon iha mudansa husi todan iha periodu infansia noaumenta tan iha
periodu joven.. Alturas tuir ita nia idade,ho ida ne,e valor alturas utiliza atu
halo diferensa basiku hasoru mudansas ne,ebe relativu,hanesan valor peso
no sirkulu liman kabun letenSirkulu liman kabun leten
Sirkulu liman kabun leten ba adultu ida ne’e parte ida atu bele hatene estadu
nutrisaun tanba fasil hatu hala’o no laos uja instrumwentu ne’ebe difisil ho
kustu ne’ebe boot. Maibe iha parte balun ne’ebe prejisa atu halo peskiza liu
liu utiliza sai hanesan indikador ba estadu nutrisaun. (Supariasa, 2015).
2.1.7 Sirkulu ulun
Sirkulu ulun hanesan estandar prosedur iha siensia medicina labarik nian sai
hanesan pratiku ne’ebe dala barak halo examinasaun ba patologia husi
medidas ulun no ruin kakorok nian.Medidas serebro sa’e lalais ne’ebe
akontese iha primeiru periodu,maibe cirkulu ulun la iha konesimentu
kondisaun saude no nutrisaun.To’o iha ne’ebe medidakakutak ,kamada ruin
ulun ho kakorok hetan variasaun tuir nia kondisaun nutrisaun. (Supariasa,
2005).
2.1.8 Z-Score
Hanesan base husi avaliasaun estadu nutrisaun,kombinasaun entre
parametru refere indikador Z-Score.Iha indikador Z-Score ne’ebe dala
barak utiliza mak peso tuun tuir nia idade (A/I)no peso tuun alturas (T/A
Indikador T/I hanesan sasukat total peso inklui bee ,mina,ruin no muskulu
sira.Alen indikador alturas isin tuir idade mak kresimentu linear no LKL
mak sasukat hasoru muskulu ,mina no ruin iha area ne’ebe sukat.Entre tipu
oioin indikador antropometriku ,Tetu todan /Idade hanesan indikador
ne’ebe engeral uja husi tinan 1972, no hato’o mos uja A/I ho T/A batu
halo diferensa karik menus nutrisaun akontese kroniku ka aguda.
Diferensa entre utilizasaun indikasaun ida ne’e sei konhesimentu
prevalensia ba estadu nutrisaun ne’ebe la hanesan.Hanesan tebala 2.2
(Supariasa, 2005
Tabela 2.2
Peskiza estadu nutrisaun baseia ba indikador estadu nutrisaun
peso/idade, altura/Uidade, peso/altura Z-Score tuir WHO 2017
No Indikasaun Estadu nutrisaun Limitasaun grupu
ne’ebe utiliza
Iha okos define husi klasifikasaun estadu nutrisaun tuir WHO-NCHS, mak:
1. Obesidade
Departementu Saude Indonesia (2003),deskobre katak labarik ho estadu
nutrisaun liu maske resultadu ekivalente peso labarik tuir idade (TT/I) no
baseia ekilibriu peso labarik tuir Alturas (TT/A) liu 110% valor estandar
WHO-NCHS
Defesa ba familia ,informasaun nutrisaun ,aktividade fiziku no orienta
psikologia importante tebes iha situasaun sira hanesan ne’e. (Pudjiadi,
2006).
2. Nutrisaun normal
Nutrisaun normal hanesan kondisaun saudavel ne’ebe produz husi
konsumu hahan ne,ebe konten nutrisaun ne’ebe barak prejisa iha
kondisaun diak ho ekilibriu no total kuantidade(Apriadji, 2006). Tuir
Winarno (2007)kondisaun nutrisaun ema ida nian bele dehan diak
wainhira hetan ekilibriu entre dezenvolvimentu fisiku no mental.
3. Nutrisaun menus/ moderada
Labarik ho estadu nutricional menus mak tetu peso tuir idade (TT/I) no
tetu todan tuir alturas (TT/A) hatudu resultadu husi 60%-60,9% baseia ba
standar WHO-NCHS (Supariasa, 2005).
4. Nutrisaun aguda
Tuir Apriadji (2006), nutrisaun aguda hanesan kondisaun la saudavel
ne’eb kauza husi konumu hahan ne’ebe menus ,kuantidade no
kualidaehahan husi periodu ne’ebe kleur.
Labarik estadu nutrisaun grave wainhira tetu todan tuir idade (TT/I) no
tetu todan labarik tuir alturas (TT/A) hatudu resultadu menus < 60%
baseia ba valor estandar WHO-NCHS (Supariasa, 2005)
2.2 Konseitu kresimentu no desenvolvimentu
2.2.1 Definisaun
Ema hotu hotu moris liu husi prosesu kresimentu.Definisun kresimentu
dezenvolvimentu hatudu proceso husi ovulu ne’ebe forma too adultu.
(Santoso, 2009)
Kresimentu hanesan aumentu ba selula ba parte isin lolon nian ne,ebe ho
nivel kuantitativu ita labele halo dimensaun ka sukat,maibe
dezenvolvimentu hanesan mudansas psikologiku hanesan resultadu husi
divizaun pkisis no fisiku ba labarik rasik ne’ebe mai husi fator ambiente
no prosesu estudu husi tempo ne’ebe taka ba nia adulteiru.(Suherman,
2002).
Dezenvolvimentu sai hanesan mudansas korporal baindividuo ,tanba
individuo ida bele dezenvolve nia an no forma sai integradu ida.Tuir
aspektu normal privasidade individual bele fahe ba parte hanesan: aspektu
fisiku motorik, aspektu intelektual, aspektu sosial, aspektu lingua,
aspektu emosaun, aspektu moral, no aspektu religian (Sukmadinata, 2009:
114).
Dezenvolvimentu hanesan prosesu ida ne’ebe akontese ba individu tuir
etappa ema nian hanesan todan no labarik aumenta aas tanba simulasaun
funsiona tuir kognitivu , psikososial no mos spiritual (Supartini, 2000).
2.2.3 Tuir Santoso (2009), iha fator rua ne’ebe influensia ba proceso
kresimentu no dezenvolvimentu labarik nian ho optimal;
1. Factor (internal)
Hanesan factor ne’ebe iha labarik sira ne’e rasik inklui; parte ne,ebe husi
familia no mos geresaun antes ne’e mak kor,fuuk,isin lolon.
a) Fontes hanoin kapasidade intelektual mak velocidade intelegensia
b) Kondisaun glandula subtansia iha isin lolon mak diminui hormona
ne’ebehetan atrazu iha kresimentu no dezenvolvimentu labarik nian
c) Emosau ; karakter (temperamen) principal hanesan ;moe, hirus,
taka an no seluk tan.
a. Familia
Influensia familia karakter baibain ne’ebe familia sira utilize atu eduka
oan sira, relasaun familia ho oan ,entre kolegs no seluk tan.
b. Nutrisaun
Kondisaun nutrisaun baseia ba nivel konsumu,mak kualidade hahan
sira ne’ebe ho komposisaun ba ita nia isin lolon.Iha nivel nutrisaun
ne’ebediak no menus.Kauza husi saude nutrisaun ne’ebe la diak mak
sei mosu moras ma-nutrisaun.
c. Kultura
Faktor ambinetal komunidade iha iha kuidadus no kostuma influensia
kresientu dezenvolvimentu labarik nian hanesan;Limpeza,saude, no
edukasaun.
d. Kolega halimar iha eskola
Ambiente sosil hanesan kolega diak, fatin, no sexo ,oportunidade
edukasaun iha mak eskola,sei influensia kresimentu no
dezenvolvimentu ba labarik.
2.4 Konseitu dezenvolvimentu kognitivu
2.4.1 Definisaun kognitivu
Kognitivu dala barak signifika sai hanesan kapasidade hanoin kognitivu
hanesan definisun ne’ebe klean kona ba nivel konesimentu ema nian
ne’ebe prejisa atu utilize iha konesimentu.dezenvolvimentu kognitivu
hatudu dezenvolvimentu kapacidade labarik atu kordena hansanmetodu
hanoin atu esplika problema balun ne’ebe uja hanesan sukat kakutak ba
dezenvolvimentu labarik.(Patmonodewo, 2000).
Piaget iha Gunarsa (2007), hare’e katak iha sistema ne’ebe kontrola husi
akontesimntu ba sistema kognitivu ne’ebe sei fo influensia husi faktores
ambiental.sistema ne’ebe mak influensia ho durasaun kleur kontinua
manten nafatin desenvolvimentu individu ida.
2.4.2 Dezenvolvimentu kognitivu iha aspetu hat hanesan tuir mai;
a) Maduru
Maduru hanesan dezenvolvimentu husi formasaun isisn lolon
exemplo hare’e, rona, kauza husi maduru ne’ebe kompleta
formasaun corporal ho nia ligasaun.Experensia
Mak relasaun fiar an ka konesimentu entre individuo iha ambiente
ne’ebe hela
b) Transmisaun Sosial
Mak influensia ne’ebe husi relasaun ho ambiente sosial exemplo;
metodu kuidadu no edukasaun diak fo ba labarik sira.
c) Ekilibrasaun
Ihakapaidade atu kontrola ba labarik sira rasik atu sir abele manten
ekilibriu ho ambientes.
2.4.3 Etapas dezenvolvimentu kognitivu
Tuir Soetjiningsih (2002), dezenvolvimentu kognitivu dezenvolve tuir
estadiiu hanesan tuie mai;
1) Stadium Sensorial – Motoriku (idade 0 – 18 meses 24meses)
Iha estadiun ida ne’e inteligensia labarik servisu iha aktividade
motoriku hanesan reasaun ba estimulasaun motoriku.Movimentu reflex
hanesan hatama iis, kaer, doko isin lolon,book an hanesan tuku, ida
ne’e hanesan etapa primeiru atu atu labarik sira bele konese ambiente
external.
2) Stadium Pra – Operasional (idade 18 meses – 7anos )
Stadiumida ne’e komesa ho domina linguagen ne’ebe sistematiku
halimar ho simbolikamente (halimar akompanha koalia ,exemplo dada
kareta akompanha halo lian.prosesu sira ne’e hatudu katak labarik bele
hanosin simboliku laiha reasaun hasoru aktividade internal maske
kontinua egosentriku.
Estadu nutrisaun
a. Nutrisaun diak Kresimentu no
b. Nutrisaun dezenvolvimentu
Moderadu kognitivu labarik
c. Nutrisaun a’at
loos
Figura 2.1 Kuadru Teoria, Fontes (Supariasa, 2015)
Kresimentu no
Estadu nutrisaun dezenvolvimentu kognitivu
labarik
Figura 2.2 Kuadru ba peskiza, Fontes : Riwidikdo, 2010
KAPITULU III
METODULOJIA PESKIZA
Dezeñu peskzaha peskiza ida ne’e tipu estudu ne’ebe hakerek na’in utiliza
hanesan.
3.2.1 Fatin
Tempu ba peskza ida ne’e sei hahu iha loron….. fulan……. Tinan……
3.3.1 Populasaun
Populasaun mak area jeral ne’ebe inklui husi: objetu/sujeitu ne’ebe mak iha
nia kualidade no karakteristika espesifiku ne’ebe maka difini husi peskisador
atu analisa hafoin foti konklusaun (Sugiyono, 2015, P; 80).Populasaun ba
peskiza ida ne’e mak labarik sira ne’ebe ho idade pre eskolar Sta.Maria
Goretti , BecoraDili 2020.
3.3.2 Amostra
Amostra mak prossesu ne’ebe utiliza hodi hili porsaun balun husi
Amostra ne’ebe sei uza iha peskiza ida ne’e mak labari k ho pre eskolar
sampling.
a. Inklusivu
Kriteria inklusivu husi peskizador mak inan sira ne’ebe priense kriteria
3.3.5 Exklusivu
3.3.6 Formula
mak:
N
n=
1+ N ( d)2
Observasaun :
n : total amostra
N : total populasaun
Tuir Sugiyono (2015, P; 224) tekniku rekoila dadus mak nudar etapa
ne’ebe estratejiku iha peskija tanba objetivu principal husi peskija mak atu
hetan dadus.
Tuir definisaun sira iha leten mak peskijador foti konklujaun katak dadus
mak nudar parte inportante iha prossesu peskija tanba liu husi dadus mak
Teknika sira ne’ebe mak peskijador utilija hodi ba halo rekoila dadus mak:
a. Dokumentasaun
Dokumentasaun nudar parte inportante iha peskija atu bele haforsa
peskija.Tekniku dokumentasaun mak uja dadus ne’ebe iha tiha ona
hanesan livru, jornais, no artigus ne’ebe relevante ho peskiza ne’ebe iha
atu bele haforsa peskiza (Sugiyono, 2015, P; 240).
b. Kuestionariu
Kestionariu nudar teknika rekoilla dadus ne’ebe halo ho dalan fo perguntas
ne’ebe hakerek ba respondent sira atu hatan. Kuetionariu nudar tekniku
rekoilla dadus ne’ebe efisiente hodi peskizador hatene ho loloos variable
ne’ebe atu sukat no hatene saida mak bele hatene husi respondent.Nune’e
mos kuestionariu mos bele utiliza ba iha respondent ne’ebe barak no area
ne’ebe luan. Kestionariu bele ho modelu perguntas taka no nakloke, bele
fob a respondent ho direta ka haruka liu husi koreius no internet
(Sugiyono, 2015, P; 142).
1. Fontes dadus
a. Dadus primariu mak dadus ne’ebe peskizador rekoilla
2) Prossesamentu dadus
Prossesamentu dadus husi peskiza ida ne’e sei utiliza utiliza komputador
1. Editing
2. Coding
3. Entering
4. Cleaning
5. Cleaning mak prossesu verifikasaun dadus ne’ebe hatama ona
Iha parte analiza dadus peskizador utiliza analiza dadu deskritivu atu
rua mak:
F
P= X 100 %
N
Observasaun :
P : porsentu
F : frekensia
N : amostra
dependente mak nudar objetivu ida husi peskiza iha ciensia saúde.
Utiliza formula :
(O−E)2
X 2 =∑
E
Observasun :
X 2 : Chi Square
O : valor observasaun
E : valor ekspektasaun
Prinsipiu peskiza nia mak atu halo sasukat mak presiza iha ekipamentu atu
sukat ne’ebe di’ak. Ekipamentu sukat husi peskizador baibain bolu instrument
Iha peskiza ida ne’e instrument ne’ebe peskizador sei utiliza mak:
a. Kestiunariu
b. Ceklist
c. Ekipamentus hakerek nia
d. Laptop
e. Relojiu
f. Telephone no kamera
g. SPSS
Etika peskija enfermeiru nia nudar parte inportante iha peskiza tanba halo
ba ema nune’e persiza iha etika atu rai segredu respondent/pasiente sira
relatoriu rejultadu.
Goreti Becora.
Rezultadu ida ne’e atu bele identifika dadus kona ba relasaun estadu
nutrisaun ba labarik ho kresimentu no dezenvolvimentu kognitivu ba
labarik ho idade pre eskolar , tan ne’e rezultadu ne’ebe iha hodi fό
benefisiu mak hanesan tuir mai.
FATIN :
B. IDENTIDADE RESPONDENTE
NUMERO RESPONDENTE :
SEXO :
IDADE :
NIVEL EDUKASAUN
a. Analfabetu :
b. Ensinu primariu :
c. Ensinu pre sekundariu :
d. Universitariu :
C. Identifikasaun espesifiku
Fo sinal ba perguntas sira iha koluna laran tuir kapasidade inan aman sira
nia hatene no komprende no laos obrigatoriu ho maneira fo sinal (x) ba
perguntas sira tuir mai;
No Mahusuk Aseita La aseita
1. Nutrisaun mak hanesan prosesso ne’ebe fo kresimetu
corporal ba ita nia isin lolon
2. Labarik sira ho idade infants fo la prejisa fo ai han
nutritivu
3. Fo ai han ba labarik iha dader no kalan deit
4. Labarik ne’ebe ho peso tuun la bele fo ai han
nutrisionais
5. Labarik sira husi idade pre eskolar prejisa fo aihan
nutrisaun`ne’ebe diak.
6. Wainhira prepara hahan ita la prejisa fase liman
7. Atu hatene labarik nian peso,altura ,no tinan ita ba
matan dook deit