Unidad 9 Kichwa

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 104

Ñukapa Mushuk Mashikuna

Iskunniki Yachay - Guía para el Docente de EIFC

Riksichikkuna
Ayllullakta Shuti

Marka

Kiti

Ayllullakta

Wata

Yachachik
PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA
Rafael Correa Delgado
MINISTRO DE EDUCACIÓN
Augusto Espinosa Andrade

Viceministro de Educación
Freddy Peñafiel Larrea
Viceministro de Gestión Educativa
Wilson Ortega Mafla
Subsecretaria de Educación Intercultural Bilingüe
Margarita Arotingo Cushcagua
Subsecretaria de Fundamentos Educativos
Heidy Ocampo Meneses
Subsecretario de Educación Especializada e Inclusiva
Javier Ortiz Carrillo

Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe


Pedro Cabascango Remache
Director Nacional de Currículo
Miguel Herrera Pavo
Directora Nacional de Educación Inicial y Básica
Verónica Chávez Camargo
Directora Nacional de Comunicación Social
Lorena Portalanza Zambrano

Equipo técnico
Actores del Sistema de Educación Intercultural Bilingüe

Diseño y diagramación
Paul Mejía Benavides

Ilustración
Santiago Chicaiza Vargas

© Ministerio de Educación del Ecuador (MinEduc), 2015


Av. Amazonas N34-451 y Atahualpa
Quito, Ecuador
www.educacion.gob.ec

La reproducción parcial o total de esta publicación, en cualquier forma y por


cualquier medio mecánico o electrónico, está permitida siempre y cuando
sea autorizada por los editores y se cite correctamente la fuente.

Impreso por: El Telégrafo EP

DISTRIBUCIÓN GRATUITA - PROHIBIDA SU VENTA

ADVERTENCIA
Un objetivo manifiesto del Ministerio de Educación es combatir el sexismo y la discriminación de género en la sociedad ecuatoriana y promover,
a través del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no
reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta práctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales
como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Sólo en los casos en que tales expresiones no
existan, se usará la forma masculina como genérica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta práctica
comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Española en su Diccionario Panhispánico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en
español es posible <referirse a colectivos mixtos a través del género gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingüística de la
economía expresiva> para así evitar el abultamiento gráfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurriría en el caso de utilizar expresiones como las y
los, os/as y otras fórmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.
Iskunniki Yachay

RIKUCHI YUYAY

Ecuador mamallakta runakunapa kawsay yachayka (SEIB), sapsi1 hayñimi kan;


uchilla wawamanta (EIFC), hatun sumak yachaykamami rin. Kay MOSEIB yachay
ñan kamuka tukuy runakuna alli kawsachunmi mashkan; shinallatak kipa pacha-
pak alli kawsay mirarishpa katichunpashmi mashkan.

Ishkayshimi kawsaypura yachana wasikunapika, tukuykunapa ruraykunapi,


kawsaykunapi, llankaykunapipash rikushpami pachakunata churankuna. Shina
rikushpami wawakunaka ima pachapipash yachana wasimanka yaykunkuna;
shinami Antisuyupi, Punasuyupi, Kuntisuyupi, Yawati suyupipash llankankuna.

Kay yachana wasikunapika alli yachaykuna tiyachunmi munankuna; shinallatak


kikin kawsaywan, ayllullakta kawsaywanpash pakta yachaykuna tiyanami kan.

Kay kamuka iskunniki runa yachaypa ruraykunata charin; kimsa wata, chusku wa-
tata charik wawakunapakmi kan; shinami Acuerdo Ministerial 0440-13 kamachiy
pankapi, MOSEIB kamumanta imashina nikun, chay yachay ñanka, ña yachana
ukukunaman yaykuna kan.

1 Sapsi: colectivo, comunitario.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 3


Rikuchik Panka

Kallari Yuyay 5
Ñukapa Mushuk Mashikuna 9
Guía 1: Ayllupa, Yachanawasipa Kamachiy 11
Yachachikpak Yachaykuna 26
Guía 2: Alli Kawsaypak Yachaykuna 36
Yachachikpa Yachachinakuna 44
Guía 3: Ñukapa Tawkasami Ruraykuna 54
Yachachikpa Yachachinakuna 64
Guía 4: Chakrata Wiñachishunchik 72
Yachachikpa Yachachinakuna 81
Anexo 1: Evaluación 88
Anexo 2: Vocabulario 89
Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje 93
Anexo 4: Informe Quimestral 95
Bibliografía 103
Iskunniki Yachay

KALLARI YUYAY

Ecuador mamallaktapi, kichwa llaktayay wawakunaka wiksapi tiyarimanta wacha-


riy pachakama yayamamakuna yanapayta mutsunkuna; yanapaykunawanmi pay-
kunapa mashiyarina-kuyayarinata, yuyay sinchiyanata, ukku kuyuchina ushayku-
natapash sinchiyachinka. Kay yachaykunawanka kikin aylluntin pachamamantin,
yachanawasipipash ayllullaktapipash pakta pakta kawsankakuna.

Kay sinchiyarinakunataka, wawakuna, yayamamapa yanapayta kikin shimipi


chaskishpallami paktachinkakuna; shinami, kikin kawsaymanta yachaykunata,
ruraykunata, chanikunatapash hawalla hamutankakuna.

Ñukanchik sumak kawsayka ayllupi ayllullaktapi kashpapash punchanta pun-


chanta tantarishpa llakta llankaykunapi rimaykunawan ranti ranti karanakushpa
makipurarishpapash kawsanchik. Kay kawsaypika wawakunapash yayamama-
wan pakta pakta yacharishpa yanaparishpa ashtawan yachakushpa wiñarinkuna.
Kay yachaytami yachakuy kamupika riksishpa, yachashpapash katikrinchik.

Tukuy kawsaykunaka, punchanta kikin kawsaypimi rikurin. Kay kawsaywanmi wa-


wakunapash yachanawasiman chayan, yachakun. Kay ayllu kawsaywanmi kay
kamukunapash pakta kan; shinami wawakunapa yachayka ama istayashka1, kikin
yuyaykunawan, kikin kawsayshinallaktami rikurina kan.

Chaymantami, kay yachay ñanpika ñukanchik tukuy runa kawsaykunamanta


yachaykunata kimichishka kan.

Kay runa yachaykunaka: ayllullakta kawsaywan, pachamamawan, pakchi


yachaywan, kikin allpamanta yachaykunawanpashmi wankurishka kan.

Kay runa yachaykunataka ña imashina yachashkata rikushpa, tupushpa2, 2014


watapi llukshichishka Currículo Nacional de Educación Inicial pankapi rikushpami
paktachina kan. Shinami tukuy yachaykunawan paktachishpa rina kan. Kay kati
shuyupi rikunchik:
1 Ista: Desconocido, extranjero, ajeno.
2 Tupuna: Medir, evaluar.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 5


Iskunniki Yachay

Imatalla yachana, imashina yachay mirarina, runa yachaykunamantapash


rikuchik shuyu.

* Reajuste elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional Intercultural Bilingüe

MOSEIB ñanta katishpa ishkunniki yachaypika chusku yachakuna ñankunami


rurashka, chayka wawakunapak kallari yachaykunatami rikuchin.

Kay yachachinapika wawakuna alli ruray yachaykunawan yayamamapa kawsay-


kunapi yachaykunapipash wiñarishpa katinata paktaytami mashkan. Kay tukuy
kawsaykunataka punchantami ñukanchik kichwa shimipi yachachishpa MOSEIB
willashka ñanta paktachina.

Kay yachay ñanka ñukanchik runa yachaykuna awarishpa, kimirishpa richun pakta-
chinkapakmi munan; shinami tukuy runakunapa yachaykuna mana chinkarinka.

Kay pankakunapika wawakunapak achka ruraykunami tiyan. Kay ruraykunawan-


ka tukuy Mamallaktapi wawakunapa yachaykunami ashtawan mirashpa rinkuna.

6 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Shinallatak yachachikkunapash ashtawan shuk ruraykunata wawakuna mashna


watakunata charin, chaykunata rikushpa rurachinapashmi kan. Shinami shuktak,
tukuy wawakuna yachankuna, shinalltakmi ñukanchik wawakunapash tukuykuna-
ta yachana kan. Ashtawankarin kichwa wawakunaka paykunapa kikin yachayta-
pash ashtawan mirachishpa yachashpa katina kan.

Kay iskunniki kamupi, chusku llankana ñankunata rurankapakka, MOSEIB kamupi


rikuchishkashinallatak chusku yachay ñankunawanmi killkashka kan; chay chus-
ku ñankunata rikushunchik:

* Elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe.

A. Fase de dominio: etapa dónde se adquiere los saberes y conocimientos.


Comprende varias sub-fases: sensopercepción, problematización, contenido
científico y verificación.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 7


Iskunniki Yachay

• Sensopercepción: se presenta actividades fuera del aula que desar-


rollan los sentidos en forma natural, motivan y despiertan el interés por
descubrir lo que se encuentra en su entorno.
• Problematización: son preguntas formuladas por el o la docente, que
invitan a verificar el nivel de conocimiento que tienen los niños y niñas
sobre el contenido a tratar.
• Contenido científico: para iniciar los conocimientos científicos en los
niños y niñas de EIFC se parte de la siguiente premisa: “para saber hay
que aprender, para aprender hay que experimentar, vivenciarlo”; por lo
tanto, no se debe únicamente transmitir los conocimientos sino que se
debe propiciar que los infantes investiguen, exploren, manipulen y vivan
experiencias, sobre todo las de su propia cultura.
Por la edad de los niños, en esta sub-fase de “contenido científico”,
relacionada básicamente con la parte teórica, se proponen actividades
para que los infantes afiancen sus conocimientos. Además, se desa-
rrollan varias temáticas para el conocimiento del o la docente (ver
anexo al final de cada guía), referidas a los saberes a tratar en cada una
de las guías. Esto ayudará a fortalecer sus conocimientos culturales,
de tal manera que pueda compartir con los niños y niñas para lograr y
enriquecer su identidad.
• Verificación: luego de desarrollar con los niños el conocimiento cientí-
fico, se los vuelve a preguntar lo propuesto en la sub fase de problema-
tización, para verificar lo aprendido.

B. Fase de aplicación: con lo aprendido en la fase de dominio, ahora el niño es


capaz de realizar las actividades que tienen relación con los saberes y conoci-
mientos en cada guía.

C. Fase de creación: se plantean actividades que desarrollan la imaginación


para crear, diseñar y elaborar de tal manera que se demuestre lo aprendido.

D. Fase de socialización: permite poner en común lo creado y aprendido al ter-


minar cada una de las fases del conocimiento.

8 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

ÑUKAPA MUSHUK MASHIKUNA

Hatun paktay
Mashiyachishpa, kawsaymanta yachaykunata rurachishpa, rimachishpapash, ayllu-
wan, yachanawasiwan ayllullaktawan sumak kawsanata, wawakunaman paktachina.

Yachaykuna

ÑUKAPA MUSHUK MASHIKUNA


Mis primeros amigos

Ayllupa,
Alli kawsaypa
yachanawasipa Ñukapa tawka sami Chakrata
yachaykuna
kamachiy ruraykuna wiñachishunchik
Mis primeros conocimientos
Armonía familiar Mis habilidades expresivas Vivencia en la chacra
para vivir mejor
y comunitaria

• Wawakunapa sumak
rimayachay: arawikuna, • Chakrata wiñachina, uchilla
• Wawa, kikinllatak
• Yachana wasipi aylluyarina. kallariy rimaykuna, wiwakunata wiñachinapash.
riksirinamanta, paypura
Familiarizarse con el centro takikunapash. Cultivo y crianza de
riksinakunamantapash.
educativo. Mitos, adivinanzas y cantos especien menores.
Conocimiento de si mismo
en kichwa.
• Chuyayaypak, y entre compañeros. • Runa kawsaypa:
allikaypakpash kallari • Wawapa ukku hatun chakrakamay, makiruray,
• Pachamama, yurakuna
kamachiy. kuyuchiy, ñañu mintalaypash.
wiwakunapash.
Hábitos básicos de higiene kuyuchiypash. Vivencia cultural:
Entorno, plantas y animales.
y salud. Juegos propios de la agricultura, artesanía y
• Ayllullaktapa allikay nacionalidad comercialización.
• Ayllupi, yachanawasipi
mikunakuna.
kawsanamanta. • Pachamamamanta • Kiwawan yurakunawan
Alimentos saludables de la
Convivencia en el hogar y killkakatiy yachay. hampikunata ruranamanta.
comunidad.
en el centro. Lectura de símbolos Preparación de remedios
• Ayllupa, ayllullaktapapash utilizados de acuerdo a la caseros con plantas
• Kari wawa warmi wawa nacionalidad. medicinales.
raymikuna riksinamanta.
imashina kashkamanta.
Conocimiento de las
Características físicas del • Makiruraykunapi • Tarpuypak, aychawaypak,
actividades festivas de la
niño y niña. yanaparinakuy. aychanapak
familia y la comunidad.
Participación en la hillaykunamanta.
• Ayllu, yachanawasi elaboración de artesanías Herramientas para el
• Ayllullaktapa wakakuna,
llankaykunapi wawakuna de la localidad cultivo, pesca y caza.
may mutsurik
yanapanamanta.
kuskakunapash.
Ayuda en las actividades • Llaktapi tiyak pukllana • Pachamamamanta kati kati
Lugares sagrados
básicas de la familia y el hillaykunawan pukllana. ruraykunata wiñachina.
e importantes de la
centro. Bailes y danzas propias de Producción de
comunidad
la cultura que se practica pictogramas.
en la comunidad.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 9


1
Ayllupa,
Yachanawasipa
Kamachiy
Iskunniki Yachay

AYLLUPA, YACHANAWASIPA KAMACHIY

Tantachishka yachaykuna
• Yachana wasipi yachakurina
• Chuyayaypak, allikaypakpash hallari kamachiy
• Ayllupi, yachanawasipi kawsanamanta.
• Kari wawa warmi wawa imashina kashkamanta
• Ayllupi, yachanawasipi, llankaykunapi wawakuna yanapanamanta.

Hatun paktay
Ayllupura, wasipi, yachanawasipi, ayllullaktapi, wawakunaka paykunapura mashiya-
rishpa kuyarishpa munarishpapash kawsachun sinchiyachina.

Tukuy Mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.

Yachana wasiwan aylluyarina


• Kuchulla ayllukunawan, yachanawasi mashikunawan yacharina, riksirina.
• Yuyaykunawan rimana, shinapash wakinpika pantakshina, shuktak shi-
mikunata churana, kichunapash.
• Ima nishkata katina, kati rurana; ishkay ruraykama rurana.

Chuyayaypak, allikaypakpash ruraykuna


• Mayllarishpa chuyalla kawsanata yachakuchun, shuk ruku runawan ma-
kita, ñawita, kiruta mayllachina.
• Takikunawan, arawikunawan shuk mushuk shimikunata mirachishpa
yachachina.
• Paypa uya1 rirpupi mana kashpaka shuktak imakunapi rikuchina; lluki-
man allimanpash wawapa uya manyata chimpapurachishpa rikuchina.
• Kikin ukku aychawanllatak hawapi kakta, uraypi kakta, shinalltak washa-
pi kakta, ñawpakpi kakta yachachina.

1 Uya: Cara. rostro. faz.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 11


Iskunniki Yachay

Ayllupi, yachanawasipi kawsanamanta.


• Kikin ayllupi riksirishka kachun rikuna.
• Yuyak runakunawan imatapash hawalla rurana, ima ruraykunapi kimi-
rishpa paypa munay yanapachun rikuna.
• Mana warmi kakta, kari kakta; chikan kakta, unkushka kaktapash ri-
kushpa alli mashiyarichun rikuna.
• Kikin ayllukunawan kimirichun, shinalltak yachanawasi mashikunawan
alli apanakuchunpash rikuna.

Kari wawa, warmi wawa, imashina kashkamanta


• Paypa imashina kayta kuyankapak, paypa akcha ima tullpu kakta, ñawi
lulun imashina kakta, aycha kara imashina kakta, uchilla kakta, hatun
kaktapash riksina.
• Paypa munashka churanata akllay.
• Kari wawa kayta, warmi wawa kayta riksiy, paypura tantariy.
• Ayllukunata riksina, paykuna imata ruraktapash riksina.
• Riksishka runakunapa ima ruraktapash katishpa rurashpa pukllankuna.
• Kikin ukku aychapi, sapan kuskakunata makiwan mashkashpalla tari-
na, riksina.

Ayllu yachanawasi llankaykunapi wawakuna yanapanamanta.


• Muyuntinpi tiyak wiwakunata, yurakunata rikunapi yanapana
• Chay llaktapa alli yuyaykunata riksina.
• Chay llaktapa kawsay ruraykunapi kushilla chayana, yanapana.
• Imakunapash chayshinallatak kakkunata riksina, akllana.
• Kallari tullpukunata riksina, yurak tullputa, yana tullputapash imakunapi-
pash rikushpa riksina.
• Makita, rukata, mukukunata alli kuyuchishpa uchilla imakunatapash alli
hapina/lutsana.

12 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna

YACHAY TARIPAY

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata minkanchik:

Shuk Ruray: Yachanawasita purishpa tiyashka ukukunata riksishun, EIFC yachay


ukutapash riksishun. Kay ruraykunapi, chay kuskkakunapi, ama manchashpa alli
imatapash rurachun yanapan.

Ishkay Ruray: Chuyalla kawsanapak allikaypakpash ima ruranakunata riku-


chishun. Kay alli kanakunamantaka shuk pankata killkashpa churana kan, shina
rurashpaka tukuykuna imata nishkata paktachinkapak yanapankuna. Chay pank-
akunata rurashka kipaka chay ruraykunata ama kunkachun shuk hatun panka-
pi shuyushpa churana kan. Kay hatun pankaka chay yachana ukupimi llutashka
kana kan.

Kimsay Ruray: Shuk ayllupa wasiman chayashpa, imakuna rurak kashkta rik-
sishun, yachapayashpa pukllashun. Wawakuna ayllukunata imatak rurankichik
nishpa tapuchun; ashtawankarin kari wawakuna, warmi wawakuna imata ruran
nishpa tapuchun. Ima wiwakunata charin nishpa tapuchun. Ima tarpuykuna tiyan
nishpa tapuchun. Ima hampi yurakuna tiyaymanta tapuna; ima mikuna yurakuna-
ta tarpunkichik nishpapash tapuchun.

Kay ruraykunapakka maykan ayllu runakunashina alli kawsan, chay ayllutami


akllana kan, ushashpakarin rikunaman rina kan; shinami wawakunaka ashtawan
yachayta ushankuna.

Chusku Ruray: Llaktamanta mashikunata kayana, paykuna runa churanakuna-


manta wawakunaman willachun; paykunami imashina chumpikunata ruranaman-
ta willana kan; imashinatak kan, imamantatak ruwanata curarinchik, chaykuna-
manta wawakunaman willana kan; shinallatak warmi churanakunamantapash,
kari churanakunamantapash rimachina kan; shuktak willanakunatapash willachu;
shinalltak wawakunapash tapuchun.

Yachachikwan, yachakukkunawan tanatrishpa ñukanchik ukkupa shuk takita


wiñachina. Yachachikkunaka wawakunata takikunata wiñachinkapak yuyachi-
na kan; churanakunamanta rimashpa, maypi chay churanata churanchik nishpa

Ñukapa Mushuk Mashikuna 13


Iskunniki Yachay

tapuna kan; maypitak muchikuta churanchik nishpa tapuna; maypitak wallkata


churanchik nishpa tapuna; shinami ña chay takita wiñachina kan. Shinallatak kay
takiwan ñawpa, washa, hawa, uray yuyaykunata yachachina kan.

Pichka Ruray: Ayllullaktapi minka, tarpuy, muru pallay, shuk ruraykunatapash riku-
shun. Kay ruraykunaka ñukanchik kikin runa ruraykunata sinchiyachin; wawakunaka
ashtawan aylluyarishpa, makipurashpa, yanaparishpa kawsanata yachankakuna.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray:

• Ima shutitak kanki, mashna watatatak chrinki.


• Kanpa pukllanakunata kanpa mashikunaman mañachinkichu.
• Yachana ukumanka kanlla rinkichu.
• Yachanawasika ima ukukunatatak charin.
• Yachanawasipika imakunatatak ruranki.
• Kanpa yachachiktaka imashinatak yanapanki.
Ishkay Ruray:

• Makikunata kirukunata mayllarinkichu.


• Mikuna ñawpa, ishpana ukumanta shamushpaka imatatak ruranki.
• Makita mana mayllarishpaka ima tukunchik.
• Kanka maypitak kupata churanki.
Kimsa Ruray:

• Kanpa aylluka imatatak rurashpa kawsan.


• Pikunawan kawsanki.
• Kanpa yayamama rurashkata pukllashpa rikuchinata ushankichu.
• Kanpa yayamamawan pampa mikuypi mikushkankichu.

14 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Chusku Ruray:

• Kanpa ukku kuskakunata riksinkichu.


• Kanka hatunchu uchillachu kanki.
• Kanka warmichu karichu kanki.
• Kari wawakuna warmi wawakunaka imashinatak churarin.
Pichka Ruray:

• Kanka imashinatak yayamamata yanapanki.


• Minkapi yanapashkankichu, imatatak rurashkanki.
• Wiwakunata rikurayankichu, imashinatak rikurayanki.

AMAWTA YACHAY

Kay yachaykunata yachashunchik:

Shuk Ruray:

Ñukanchik yachana wasita riksinkapak pukllay. Kay pukllaykunata ruranka-


pakka sapan wawakuna shuktak mashikunaman yachana wasita riksichishpa,
imakuna tiyakta rikuchishpa purina kan. Tukuylla wawakuna chay ruraykuna-
pi kachun rikuna kan. Shinami wawakunaka kikin yachana wasita alli riksinka.
Shinallatak kikin shimipipash ashtawan rimanata yachakunka. Maypi kaktapash
yachakunka, mashiyarinka, kati kati rurankakunapash.

Kay ruraykunataka tawka punchakunapimi rurana kan, shuk punchapi pichka wa-
wakunata riksichichun nina kan.

Ishkay Ruray:

Punchalla, chuyalla, “Chuyalla, alli kawsaywan kawsachun nikimantapash1


pukllay”. Chaykunata yachakuchunka, shuk hatun pankapi shuk manyapi wa-
wakunapa shutita /rikchakta churashpa, shuktak manyapika alli kawsaykuna-
manta shuyunata rurana kan; chay shuyukunapi rikushpa, punchan, punchan
ima rurashkata aspina, mana kashpaka shuk rumpawan wichkana kan.

1 Niki: Orden.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 15


Iskunniki Yachay

Shuk ruraykunatapash ruranallami kanchik. Yachana wasiman ña chayamushpa


rirpupi wawakuna rikurichun; chay rirpupi imashina mancharishka/kushilla kakta,
mayllarishka kaktapash rikurina kan. Shinallatak ña yachana wasimanta wasiman
rina pachapipash kutin rirpupi rikuychik nina; shinami paykuanallatak rikurishpa
alli mayllarishka, alli ñakcharishka alli kanata yachakunkakuna.

Kimsa Ruray:

Wawakunawan “wasipi ruraykunamanta pukllay”.

Wasipi ruraykunamanta yachachikkuna tawka tapuykunata rurachun minkanchik,


shina: mamaka manarak mikushpaka imatatak ruran; taytashina imatatak ruran-
kapak munanki; shuktak tapuykunatapash ruranalla kan.

Sapan wawakunata tapuchina kan, paykunaka rimashpalla kutichina, mana kash-


paka imakunatapash rurashpapash kutichinalla kan. Kay ruraykunata rurankapak-
ka ña ima mutsurishkakunata mashkana, charina kan.

Chusku Ruray:

Kikin churanakunata riksishpa pukllana.

Wawakunata paykunapa kikin runa churanakunawan shamuchun mañana, chay


churanakuna imapak kakta alli riksishpa yachachina kan. Yachachik nishkata
katishpa, churanata churarishpa, shuk churanakunata anchuchishpa pukllana.
Churanakuna ima kakta yuyachishpa kay ruraykunata tukuchina.

Pichka Ruray:

Wawakunawan “tarpukkunaman pukllay”.

Wawakunawan chakraman llukshina; chakrapi kiwakunata pichana, anchuchina.


Manarak chay ruraykunata rurashpallatak, yurakunata ama saruchun, ama pitichun
nina; shinalltak ima yurata tarpushkata rikuchina, shuktak yanka wiñashka yurakuna-
ta riksichina. Sapan muyukunata tarpukshina, shutikunatapash riksishpa pukllana.

Shuktak ruraykunaka, ña kuruy pallaykunapi wawakunata yanapachina kan; wa-


wakunaka sarata tipinapi, papa allaykunapi, sarata ishkuypi yanapanalla kan; kay
ruraykunapi paykunapa ukku kuyurinakuna ashtawan sinchiyachun yanapan.

Kitillaktapi2, hatun llaktakunapi yachanawasi kakpika, shuk minkata rurana kan;


yachana ukuta pichana allichinapash kan, shinami ashtawan kikin kawsaymanta-
pash yachakushpa rinka.
2 Kitillakta: Ciudad, urbe.

16 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

YACHASHKATA RIKUY

Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Shuk Ruray:

• Ima shutitak kanki, mashna watatatak charinki


• Kanpa pukllanakunata kanpa mashikunaman mañachinkichu.
• Yachana ukumanka kanlla rinkichu
• Yachanawasika ima ukukunatatak charin
• Yachanawasipika imakunatatak ruranki.
• Kanpa yachachiktaka imashinatak yanapanki
Ishkay Ruray:

• Makikunata kirukunata mayllarinkichu.


• Mikuna ñawpa, ishpana ukumanta shamushpa imatatak ruranki.
• Makita mana mayllarishpaka ima tukunchik
• Kanka maypitak kupata churanki
Kimsa Ruray:

• Kanpa aylluka imatatak rurashpa kawsan


• Pikunawan kawsanki
• Kanpa yayamama rurashkata pukllashpa rikuchina ushankichu.
• Kanpa yayamamawan pampa mikuypi mikushkankichu
Chusku Ruray:

• Kanpa ukkupa kuskakunata riksinkichu


• Kanka hatunchu uchillachu kanki.
• Kanka warmichu karichu kanki
• Kari wawakuna warmi wawakunaka imashinatak churarin.
Pichka Ruray:

• Kanka imashinatak yayamamata yanapanki


• Minkapi yanapashkankichu, imatatak rurashkanki
• Wiwakunatak rikurayankichu, imashinatak rikurayanki.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 17


Iskunniki Yachay

YACHAYWAN RURAY

Kay ruraykunata ruraychik:


1. Ayllu shuyu ukupi chakishka pankata muyu shallishpa3 pitishpa llutashunchik.

2. Yayamamata shuyushpa munashka muyukunawan uchilla rumikunawan


pankakunawan, tinkishpa llutashpa pukllashunchik.

3 Shalli: Rajar, ender, cortar en forma vertical (Az.).

18 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

3. Chuyayankapak/mayllarinkapak imakunata riksishpa, imashina ushanamanta,


punchanta ushashpa yachana.
4. Ñukanchik ayllukunata allpa apiwan shuyupi llutashpa, makiwan rurashpa-
pash pukllashunchik.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 19


Iskunniki Yachay

5. Manyakunata, kuskakunata purishpa, muyukunata, pankakunatapash tan-


tashpa, yachanawasi ukukunata riksishunchik.

6. Sacha muyukunawan karipa warmipa hallinkata rurashunchik. Sapan tullpuyuk,


raku uchilla muyukunawan kichwa wawakunapa shuyuta katishpa muyuntinpi
llutay

20 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

7. Kanchapi, katushpa rantishpa pukllashunchik; yachana ukupi yanuna ukupi-


pash mishki murukunawan mikunata, shuk mikunakunatapash rurashpa mi-
kushpa pukllashunchik.

8. Shuyuta rikushpa aylluman takishunchik.

Ñuka ayllu

Ñuka wasipi,
mama yaya tiyawan,
Sumak llakishpa,
ñukata charin.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 21


Iskunniki Yachay

Ñuka Ayllu

22 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

9. Yachanawasi shuyupi manyakunapi rina ñanta (ñanpi) rumiwan tiyuwanpash /


tsatsa allpawanpash llutashunchik.

10. Yachachik ñawpa rimayta rimakpi muyuntinpi tiyarishpa uyashunchik.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 23


Iskunniki Yachay

11. Yachana wasi ukupi tiyakkunata akllashpa wakaychishunchik.

12. Yachachik tukushpa, shuktakshina tukushpa pukllashunchik.

13. Yayamamapa ruraykunata paktachishpa sitikunawan4 pukllashunchik.

4 Siti, sayti: Muñeca, muñeco (títeres).

24 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

YACHAYTA WIÑACHIY

Yachashkakunawan ima munashkata wiñachishunchik.

• Shuk takita wiñachishunchik


• Ima munashkata shuyushun tullpushunchik, yachapayashunchik; kati
kati shuyuta rurashunchik.

YACHAYWAN WILLACHIY

Mashikunawan aylluwan ruraykuna

• Minkapi, muru pallaypi, tarpuypi, raymikunapi, yayamamakunata yana-


pashunchik.
• Yachashka takita takina hillaykunawanpash takishunchik
• Tukuy yachashkakunata ayllu wasipi, yachana wasipipash rikuchishunchik.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 25


Iskunniki Yachay

YACHACHIKPAK YACHAYKUNA

Wawakuna Ayllupi Kawsaymanta


“Ayllumi runakunapa kawsayta purichin, ayllupa kamachiykunaka tawkami kan;
Yayamamakuna alli kawsayta, kuyayta rikuchikpimi wawakunaka shinallatak
wiñankuna, chaymantami puntapika ayllu ukupi achkata llankana kan. Ayllu akupi
kuyay tiyakpimi wawakunaka sumakta wiñankuna; shinami wawakunapa yuyay,
kuyay, wiñaypash sumakta rikurin.”1

Kichwa runa ayllupika yaya, mama, churikuna ushushikuna, wakinpika masha-


kuna kachunkunapash ayllu tukushpa kawsanchikllami. Ayllu ukupi tukuy kaw-
sakkunami uchilla wawakunataka alli kamana kan; shinami taytaka tawka chani-
kunata shinallaktak ruraykunatapash yachachin, shina: awana, takina, yapuna,
wachuna, tarpuna, aychawana, aychana, shukkunatapash. Mamaka yanunata,
puchkanata, takshanata, wiwanata, wasi allichinata shukkunatapash yachachin.
Kay yachaykunataka, kunan pachapika karimanpash warmimanpash yacha-
chinchikllami; shinami kunanka karipash warmipash takshan yanun tarpun awan
shukkunatapash ruranllami.

Ayllukunaka tawka kamachiy ruraykunata paktachishpa kawsanchik, shina:

• Shukllashina aylluyarishka pakta kawsana.


• Wawakunata kamashpa, rikurayashpa, kuyashpapash kawsana.
• Tukuylla ayllu alli kawsayta charichun paktachina.
• Kikin mama shimita rimashpa wiñarina.
• Ayllu yachanawasi llankaykunapi wawakuna yanapanamanta.

Yachanawasimanta Kamachiykuna, Ruraykunapash


Yachanawasimanta rimashpaka, tukuylla ayllullaktakunapi, kitillaktakunapipashmi
tiyan. Kay yachaywasitaka wawakuna, yayamamakuna, yachachikkuna, shinalla-
tak llaktapi kawsakkunami alli ñawpakman katichun rikurayana. Shina:

• Kichwa shimi rimaypi yachachina


• Ayllullaktamanta tukuylla wawakunata EIFC yachana pataman chaskina.

1 Cañari runakunapak kawsaymanta yachay kamumanta hapishka

26 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Yachanawasipika wawakunaka mashiyarishpa pukllankuna, paykunapa pukllana-


kunata mañachishpa; mikunata apashpaka karanakushpa mikunkuna.

Chuyayay Kawsaymanta
Ñukanchik alli kawsankapakka chuyalla, punchalla, mana mapa kawsayta charina
allichu. Shina chuyalla kawsashpami unkuykunatapash harkarin.

Shina alli kawsashpaka tawka unkuykunatami kallpachirayan; ashtawankarin ñu-


kanchikllatakmi alli kayta yuyarin, alli kawsarin.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 27


Iskunniki Yachay

1. Yachachikkunaka imatapash rurashpa alli kaymanta yachachina kan.


Wawakunaka ima ruraykunatapash, imashina kanatapash yachachikkunatami
katin; chaymantami yachachikkunaka imatapash allita rurashpa rikuchina kan.
Ishpana ukuman rishpa makita mayllana, mayllarina ukuman rishpapash shi-
mita mayllana, imashina mayllanata, imawan mayllarinatapash wawakunaman
rurashpa rikuchina, yachachina kan.
2. Punchan, punchan. Imashina ña kawsay, yachaykunaka, punchan pun-
chan kawsaypimi ña rikurina kan. Shinapash asha, asha yachachina kan, kay
yachaykunaka mana ñapash rikurinkachu, unaypimi rikurinka. Chay wawa-
kunapa yachaykunaka mana yapa sinchichu kana kan. kipamanmi ashtawan
alliyashpa, sinchiyashpa rina kan.
3. Yachana ukupika, wawaka yachaypak tukuy imakunatami charina kan.
Wawakuna mayllarinakunaka, paykuna hapinallapimi kana kan, ña churashka
kana kan. Mana yapa sinchi wichkashka kanachu kan. Pichana pankapash ha-
pinallami kana kan. Mana shina kakpik yachachikkunami maymanta paktachina
kan; mana kashpaka wawakunapa umapi mana munaykuna tiyarinkami. Ashta-
wankarin tukuy wawakunallaktami paykunapa mayllairnakunata charina kan;
paykunallatak wakichishka charina, maypi wakichishkatapash yachana kan.
4. Mayllarina pachakunaka sumakmi kana kan. Imata wawakuna rurachun
munashpapash mana kamina, mana harkanachu kan; umata armanki mana
kashpaka mana rikuchun sakishachu, mana pukllachun sakishachutaka mana
ninachu kan; imatapash shina chuyalla, shina punchallami alli kan nina; yaya-
mamakuna armashpa, mayllarishpa sumaklla kayta wawakunaman rikuchina
kan; chay yuyaykunata tarpuna kan; chaymi achiklla kanata yachakunkakuna.
Tukuy wawakuna kay ruraykunata, punchanta rurachun rikurayana kan:

• Tukuy puncha armarina


• Kirukunata mayllana
• Yachana wasita pichana.
• Mikunakunata mayllana
• Kupata may churanapi churana.
• Mikunkapak makitarak mayllana.
• Ishpana ukuman riska washa makita mayllana.
• Achkuta armachishpa chuyallata charina
• Churanakunata takshana pukllanakunata mayllana
* Tomado de: Unicef. Higiene y salud aprendamos juntos, octubre 2007.

28 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Ñawita mayllani Punchanta armarini

Punchanta ñakcharini Makita mayllani

Shimita mayllani Sillukunata rutuna

Ñukapa Mushuk Mashikuna 29


Iskunniki Yachay

Kari wawa, warmi wawa imashina kashkamanta


Tukuy yachachikkunami imashina tukuy runakuna pakta kawsana yuyaykunata
yachakuna kanchik; shinami wawakunamanpash kikin kayta riksichishun. Chi-
kan kaykunatapash chaskishpa alli kawsachun yachachina kan. Shinallatak wa-
wakunapa kikin ushaykunatapash ashtawan sinchiyachun yachachina. Shinami
paykunapa kikin kayta, kikin rurayta, kikin yuyaytapash ashtawan sinchiyachinka;
paykunapa ushaywan, munaywan alli kawsankakuna.

Kay kamupika, ñukanchik ukku yachayta, imakuna tiyakta ñukanchik kikin shi-
mipi shutichishpa yachachina kan. Kay yachaykunataka takishpa, pukllashpa,
tushushpa yachachina kan. Shinami ashtawan rimankapak shimikunatapash
mirachishpa rina kanchik. Kunanka ñukanchik warmi wawapa, kari wawapa ukku
shuyukunata rikushun:

30 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Kichwa runakunapa kikin churanakuna


Kichwa runakunaka chunka chusku llaktakunami kan, sapan llaktakunami chikan
kawsayta, chikan ruraykunata, chikan churanakunatapash charin.

Yachachikkunaka chay yachanawasi maypi kak, chay llaktata, chay runakunataka


allitami riksina kan. Tukuy runakunapa churakunami shuk shuk yuyaykunata, shuk
unanchakunata charin. Kipapi ishkay runa llaktakunata punasuyumanta akllash-
pa rikushunchik:

Salasaka runa llaktamanta


Salasaca kitillika Pelileo kitillaktapa kuchullapimi sakirin, shinalltak Ambato llakta-
mantapash kuchullami kan; Tungurahua markapimi kan.

Salasaca llaktapika tawka ayllullaktakunami tiyan, chay ayllullaktakunaka chikan


chikankunami kan; chikan raymikunata, runashimitapash shuktakyachishpa ri-
mankuna, shuktak churanakunata charin, shinallatak shuktak ñawikunata charin.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 31


Iskunniki Yachay

Kay llaktapillami warmi mamakunaka kunankama llama millmata tisashpa, kuru-


rushpa puchkankuna. Telar hillaykunapi llama millmawan anakuta, pachallinata,
ruwanata awankuna; shinallatak yuramanta hapishpa churanakunata tullpunkuna.
Kay yurakunataka Teligote nishka urkupi hapinkuna; kay urkupika achka yuraku-
na, achka wiwakuna tiyan, 3200m. tupun; kay urkupika kullkis, pumamaki, chulkis
yurakuna tiyan.

Salasaka ayllullaktapi allpakunaka tiyullami kan; cochinilla nishka shuk yura wiñan,
kay yuramantami shuk sumak tullputa llukchishpa churanakunata tullpunkuna.

Karipa, warmipa churanakunaka sumakta sirashka, tullpushka kan; kay shuyuku-


naka ñawpa pachamanta inka taytakunapa shuyukunami kan. Kay shuyukunaka
tawka kawsaykunatami rikuchinkuna.

Kari: karika yura tullpu warata, kushmata churarin, shuk chumpiwan watarin;
ishkay ruwanata churarin, llama millma yana ruwanata yurak ruwana hawapi chu-
rarin; shuk yurak millma muchikuta churarin, suni akchata charin.

Warmikunaka yana anakuta chuskuta patarishpa anakunkuna; kay patariykunaka


inti kuyuriytami rikuchin; anakutaka tukuy tullpu chumpiwanmi watarin; wiksapika
shuk kushmashinata tupuwan hapirishpa churarin; alli tukuy tullpu wallkakuna-
ta kunkapi watarin; rinripipash shuk sumak wallkashinata warkunkuna; akchata-
ka shuk yurak, maywa, puka aspiwan chapushpa awashka chumpiwan watarin;
yurak millmamuchikuta churarin. (Masaquiza, 2006)

32 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Chibuleo ayllu llakta


Chibuleo llaktaka Punasuyu chawpipimi Tungurahua markapa hawamanmi
kawsan. Kay runallaktaka Amabato kitipi; Juan Benigno Vela kitillipimi sakirin;
Ambato llaktamanta Guaranda llaktman rina ñanpimi 12 Km kuskapimi sakirin.

Kichwa shimimi kikin shimi kan, shuktak runakunawan rimankapakka caste-


llano shimipimi rimankuna; paykunaka kikin kawsayta charinkuna; raymikuna-
ta, takinakunata charin; Pinkulluta, rondador, wankar, bocinakunata charinkuna.
Yachaykunatapash charin, washan washanmi yachaykunata yachachishpa,
rurashpa kawsankuna.

Chibuleo shutika, shuk yurami chibu nishka tiyashka nin, kutin leo shimikuka
panzaleo shimimantami shamun, ninkuna, Chibuleo ayllukunaka chay ayllu-
kunamantami shamun ninkuna.

Chibuleo mashikunapa churanakunaka sumak unanchakunatami charin,


katipi rikushunchik:

Ñukapa Mushuk Mashikuna 33


Iskunniki Yachay

Karikuna karikunaka puka ruwanata, manyapi warawakunawan, ishkay aspi-


kunawan chapushpa awashkata churarinkuna; kay puka ruwanaka paykunapa
ñawpa yayakuna hichashka yawarmi ninkuna; shinallatak yurak kushma, yurak
wara, yurak muchikutami churarinkuna; kay yurak tullpuka paykuna alli runa
kaytami rikuchin ninkuna.

Warmikuna: warmikunaka, tullpu aspikunawan yurak pachallinata; yana ana-


kuta manyakunaka allpa mamashina warawakunawan sirashkata chumpiwan
churarinkuna; yurak kushmata, shinallatak allpa mamashina warawakunawan
rikrapi tullpu puchkakunawan sirashka kan; paykuna alli kaytami rikuchin; ishkay
tupukunatapash churarin; kay ishkay tupuka ishkay kaysayta ishkay kaytami ri-
kuchin; wakinpi ima llakipi urmashpaka kay tupukunawanmi kishpirinkunapash;
wallkata watarin, rinripipash coral walkata, killu anta mullukunawan chapushka
wallkata warkunkuna; kay wallkakunaka shinalltak paykunapa ñawpa yaya-
kunapa yawarmi ninkuna; shinallatak yurak muchikuta churarin, kay muchikuka
paykunapa alli kayta rikuchin; akchapika shuk yanawan, yurak aspikunawan
awashka chumpitami apankuna; shina sumak warmikunami kan.

Kay ayllukunaka kikin kawsayta charin, kikin raymikunata charin, chay raymiku-
naka ñawpa kawsaykunawan, kunan mushuk kawsaykunawan ña chapurishkami
kan, apunchik yuyaykunawanpash chapurishka kan. Paykunaka takikunata, tushuy-
kunata, pingullo, rondador, bocina takinakunata charin. Kikin yachaykunataka kipa
ayllukunata yachachishpa kawsankuna.

34 Ñukapa Mushuk Mashikuna


2
Alli
Kawsaypak
Yachaykuna
Iskunniki Yachay

ALLI KAWSAYPAK YACHAYKUNA

Tantachishka yachaykuna
• Wawa, kikinllatak riksirinamanta, paypura riksinakunamantapash.
• Pachamama, yurakuna wiwakunapash.
• Ayllullaktapa allikay mikunakuna.
• Ayllupa, ayllullaktapapash raymikunata riksinamanta.
• Ayllullaktapa wakakuna, maymutsurik1 kuskakunapash.

HATUN PAKTAY
Kawsana llaktata, kichwa llaktapa yachaykunata ruraykunatapash, wawakuna rik-
sichun kallarichina.

Mamallakta Yachaymanta, wawakuna imatalla yachana.

Wawa, kikinllatak riksirinamanta, paypura riksinakunamantapash.


• Paykunapa kikin kawsaymanta willana: shutimanta, taytapa shutimanta,
mashna watata charikmanta, yayamampa shutikunamanta.
• Kikin mashikunawan alli aparinakuna kan, kari kashpa, warmi kashpa,
shuktak runa kashpa; wañukuk kashpapash alli aparinakuna kanchik.
• Kikin sumak kawsayta riksina, chay alli ruraykunawan kawsana.
• Chay sumak ruray kawsaykunapi kimirina, rurana; shina sumak kawsay
ruraykunawan kawsana.

Pachamama, yurakuna wiwakunapash.


• Kikinkunapakuchullapitukuyimakawsakkunata,mashkashpa,rikunariksina.
• Kikinkunapa kuchulla allpakunapi imakunalla tiyakta rikushpa, uyashpa,
takarishpa, mikushpa, mutkishpa riksina, yachana.
• Imakunatapash tupushpa, hatun kakta, uchilla kakta yachana.
• Allpamamapi tiyak wiwakunapa, tamyapa, pishkukunapa, illapakunapa
imashina uyarikkunata kutichina, nina; shinalltak kutin imapash rurashka-
1 Maymutsurik: Importante.

36 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

kuna imashina uyarikkunata katishpa nina; antawashina, pachatupukshi-


nata katishpa nina.

Ayllullaktapa allikay mikunakuna.


• Maykan alli mikunakuna kakta riksina, paykuna alli wiñankapak mikuna-
kunata riksina.
• Runkunapa shutiwan, wiwakunapa shutiwan, imakunapa shutiwan,
ruraykunapa shutikunawan, shuktak mashikunawan rimana.

Ayllupa, ayllullaktapapash raymikunata riksinamanta.


• Uchilla yuyaykunawan rimana.
• Shuktak hatun mashikuna ñawpa rimaykunata willashkata, shuktak ma-
shikunaman mana killkashka yanapaykunawan, kikin shimipi ranti willana.

Ayllullaktapa wakakuna, maymutsurik kuskakunapash.


• Munaykunata, manchariykunata, yariykunamantapash2 alli rimana
• Kikin kawsaymanta imapash nishkakunata riksina.
• Chay llaktapi imapash sumak ruraykuna tiyakpi, imapash sumak kuska-
kuna tiyakpi riksina, chay ruraykunapi kana.

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna, ruraykuna.

YACHAY TARIPAY

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata minkanchik:

Shuk Ruray: Kancha pampaman llukshishpa munashka pukllayta paktachishun.


Chaypika, ñukanchik shutikunata rimarishun, sumakta pukllankapak chanikuna-
tapash rikushun.

Wawakunaka paykunapa shutikuna riksina, tukuy mashikunapa shutikunatapash


riksina kan.

2 Yariy: Sentimiento.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 37


Iskunniki Yachay

Kikin churanakunata riksina, chikan churanakunatapash riksina. Chay llakta-


manta, chayshina churanawan wawapura tantarichik nina. Shina churanakunata
alli riksichina.

Ña kikin ayllullaktata riksishka kipaka, yachachikka kikin llaktapa ñawpa rimayta


willana kan; shinami paykuna sumak kawsaywan riksirinka, kuyankapash. Kay
ruraykunata alli rurankapakka ñawpa punchakunallatakmi ima mutsurishkakunata
mashkana, uyariykunata, shuyukunata, sitikunata mashkana kan.

Ishkay Ruray: Ayllullaktata purinaman rishunchik; chaypika, kiwa yurakunata, wi-


wakunata rikushun; wiwakunapa wakashkata yachapayashun, shuk tiyashkaku-
natapash rikushun, hapishun, mutkishun, mallishun.

Ña yachana wasiman tikrashpaka ima rikushkamanta rimarishunchik; chay muyun-


tin allpakuna imashina kakmanta rimashun; wiwakuna imashina nin, shinallatak
wakashpa pukllashun; wiwakuna imshina kuyurin shinalltak kuyurishpa pukllashun.

Yachana wasi shuk kiti hatun llaktapi kakpika shuk sisa pampaman llukshishun,
chay pamapapika imashina nishkanchik chay ruraykunallatatak rurashunchik.

Kimsa Ruray: Llaktapa kikin mikunakunata apamushun; kipaka, mikunakunata ima-


shina kashkata rikushun, hapishun, karanakushpa mikushun, rimanakushunpash,
shuk pampa mesa nishkata rurashun. Manarak mikushpallatak ima mikunakuna
kakta riksishunchik, tawrika calcio nishkata charin, kay mikuyka tullukunatami sin-
chiyachin nishpa yachachishun; shinallatak shuk ima mikuypash mana yapa alli
kaktapash riksishunchik. Wawakunata ima mikunakunatatak yallik mikunkichik,
ima mikunakunatatak yallik munankichik nishpa tapuna. Manarak mikushpaklla-
tak makita mayllankapak pushna, kipaka ña kikinkunapura sumaklla karanakushpa
mikuychik nina. Ña tukuchishpaka tukuyllatami pallana, ima mapakuna, kupaku-
natapash tukuyllatami pallana kan, chay kuskataka mana mapata sakinachu kan.

Chusku Ruray: Ayllullaktapa raymita rikushun aynishunpash3, kipaka, rikushka


raymita yachapayashun. Kay raymikuna ima kakta, imamanta rurakkunamanta, ima
churanakuna kay raymipika rikurin, tukuy chaykunatami willana kan. Shuk yaya,
mana kashpaka shuk mamata chay yachana wasiman kayachina kan, shuk raymi
churanawan rishpa, raymimamanta shuk sumak rimayta wawakunaman chayachi-
na kan. Shinallatak wawakuna chay raymikunamanta rimachun mañana kan.

Pichka Ruray: Chay llaktapi tiyak, sumak kuskaman wawakunamanpash pusha-


na kan, sisakunata, tantata, mishki murukunata, apana kan.

3 Aynina: Participar.

38 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Kay sumak kuskamanta rimana, ima kashkamanta, imapak kaymanta, rimana


ushashpaka shuk willkata4 rurana kan.

Kay ruraykunata yachachik mana yachashpaka, chay llaktamanta shuk mashi-


ta yanapachun mañana kan; mana kashpaka shuk yachak taytata yanapachun
mañana kan.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik.

Shuk Ruray
• Ima shutitak kanki.
• Kanpa mashikunaka, ima shutikunatak kan.
• Kikin churanata churarinata munankichu.
• Ima punchakunapitak kikin churanataka churarinki.
• Ima ruranatatak munanki.

Ishkay Ruray
• Imalla kiwa, yurakunatatak riksinki.
• Wakin yurakunapa shutikunata yachankichu.
• Wasi ukupi ima wiwakunatatak charinki.
• Wasi kanchapi ima wiwakunatatak charinkichik.

Kimsa Ruray:
• Ima mikunakunatatak wasipi charinchik.
• Ima mikunakunatatak munanki, ima mikunakunatatak mana munanki.

Chusku Ruray:
• Kanpa wasipika ima raymikunatatak rurankichik.
• Chay raymimantaka imatatak ashtawan munarkanki.
• Ayllullaktapika raymikuna tiyanchu.
4 Willka: Rito, sagrado. (En este caso: rito).

Ñukapa Mushuk Mashikuna 39


Iskunniki Yachay

Pichka Ruray:
• Kanpa yayamamakuna munashka maykan sumak kuskata riksinkichu.
• Chay sumak kuskamantaka imatatak munanki.
• Chay kuskapika imatatak rurankichik.

AMAWTA YACHAY

Wawakuna alli yachakuchun, kay ruraykunata rurashunchik:

Shuk Ruraykuna: Wawakunawan payllatak shuktak mashikunawan riksishpa,


shuktak mashikunawanpash riksinakushpa pukallana; paykunallatak chay shuti
kani, chay llaktamanta kani nishpa willana. Wawakunata shuyuchina, paykunapa
shuyukunata tukuykunaman rikuchina; wawakunata imata ashtawan munanki-
chik, ima shuyutatak ashtawan munankichik, ashtawan kuyaylla kan, shinallatak
imatatak mana munankichik nishpa tapuna.

Wawapa shuyupi ima nishkakunata killkana, chay shuyuta ashtawan warawachun


nishpa mañana, kipaka ña chay shuyukunata rikuchina.

Mana imakunatapash charishpaka imashinapash rurana, rimashpallapash rurana,


shinaltak allpapipash shuyuchinalla kan.

Ishkay Ruraykuna: Wawakunawan chay llaktapi tiyak yurakuna, wiwakuna ima-


shina kaymanta rimashpa riksichishpa pukllachina. Wawakunawan yurakuna,
wiwakuna imashina kaymanta, imapi shinalltak kan, imapi chikan kakkunata
rimarina. Yachachikka wawakunata tapushpa tapushpa rina kan. Kay yachay-
kunawan shuk imashi imashikunata rurana, shinami ashtawan yachashpa rinka-
kuna. Shuk yachachikka ninka:

“Shuk wiwakumi;
oik, oik nishpa wakan;
chupataka churushinata charin,
ima wiwata kan”. Shina nishpa katina kan.

Kimsa Ruraykuna: Wawakunawan alli mikunakunata, mana alli mikunakunata-


pash riksishpa pukllana.

Tukuy puncha ima mikunakunatapash wawakuna apamun, chay mikunakunawan


tantarina kan.

40 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Tukuylla wawakuna chay mikunakunata patakupi churachun mañana, mana


kaspaka pampapi churachun mañana; kipaka maykan alli mikuy kakta, maykan
mana alli kakta rikuchina, rimachina, yuyachina kan. Yachachikmi mishki shimi-
wan wawakunamanka yuyayta hapichina kan, shinami uchillamanta ima mikuy alli
kakta mana alli kaktapash riksinka, shina wiñashpami alli kana kan.

Shinami wawakunaka kikin llakta habasta, tawrita, mashkata, ullukuta, chuklluta


mikunata munanka.

Chusku Ruraykuna: Wawakunawan shuk sumak rimaykunata, chay llakta ray-


mimanta rurashpa pukllana kan.

Shuk sumak rimaykunata rurana kan, chayta rurankapakka, kimichishka kill-


kashkakunata killka katina kankichik. Chay yuyaykunawan llankana kankichik.
Chay sumak rimayta rurankapakka tawka shuyukunata rurana kan, shina ña
chay sumak rimay killkarishpa richun, shina rurana kan. Chay shuyukunawan
sumak rimayta wawakunaman willana kan, kipaka paykunapash willachun sakina
kan. Kipaka shuktak sumak rimaykunatapash, shuktak yuyaykunawan, shuktak
shuyukunawan ruranalla kan.

Pichka Ruraykuna: Sumak kuskakunamanta willkashpa wawakunawan pukllana


kan. Yachachikkunaka wawakunaman chay sumak willka kukskunamanta willana,
yachahina kan; shinallatak chay kuskakunataka kamashpa, willkashpa kawsa-
namanta yachachina. Kimichishka killkata killkakatina kan. Chay kuskakunaman
rishkata yuyachishpa wawakunawan rimana kan. Imashina kashkata, imata
yuyashkamanta tapuchina kan. Ima ashtwan alli kashkamanta tapuna. Kipamanka
ña chay kuskakunamanta shuk sumak rimaykuanata rimashpa, shuyuchishpa,
tullpuchishpa tukuchina kan.

YACHASHKATA RIKUY

Yachashka kipaka tapushkakunata kutichipashunchik.

Shuk Ruray
• Ima shutita kanki.
• Kanpa mashikunaka, ima shutikunatak kan.
• Kikin churanata churarinata munankichu.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 41


Iskunniki Yachay

• Ima punchakunapitak kikin churanataka churarinki.


• Ima ruranatatak munanki.

Ishkay Ruray
• Imalla kiwa, yurakunatatak riksinki.
• Wakin yurakunapa shutikunata yachankichu.
• Wasi ukupi ima wiwakunatatak charinki.
• Wasi kanchapi ima wiwakunatatak charinkichik.

Kimsa Ruray:
• Ima mikunakunatatak wasipi charinchik.
• Ima mikunakunatatak munanki, ima mikunakunatatak mana munanki.

Chusku Ruray:
• Kanpa wasipika ima raymikunatatak rurankichik.
• Chay raymimantaka imatatak ashtawan munarkanki.
• Ayllullaktapika raymikuna tiyanchu.

Pichka Ruray:
• Kanpa yayamamakuna munashka maykan sumak kuskata riksinkichu.
• Chay sumak kuskamantaka imatatak munanki.
• Chay kuskapika imatatak rurankichik.

Kay ruraykunata rurashun:

YACHAYWAN RURAY

1. Yachanawasi ukumanta tukuy wawakunapa rikchakkunata riksina.


2. Chakrapi kiwakunata, kupakunata llukshichishun, kipaka, uchilla yura sikipi
allpata churashpa pukllashun.
3. Maytuta, mana kashpaka fanesca mikunata tukupura yanaparishpa, mana
kashpaka kikin munashka mikunata yanushunchik, kipaka tukuylla mikuna kan.

42 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

4. Mishki murukunawan ñawita watarishpa pukllashun, ima mishki muru kashkata


takarishpalla, mallishpalla riksinkapak pukllashun.
5. Ayllullaktapi tiyashka wiwakunata rikushun, paykunapa wakaykunata yacha-
payashun.
6. Maymutsurik kuskaman rishpa, pachamamata yupaychashpa kukawita ka-
ranakushpa mikushun.

YACHAYTA WIÑACHIY

Yayamamakunawan, yachachikkunawan, yachakukkunawanpash tantarishpa, chay


llaktapi tiyak raymita rurashunchik. Raymi churanakunata mashkashunchik, mana
kashpaka imakunawanpash rurashunchik. Tushuykunata yachakushunchik, takiku-
natapash yachaskushunchik, imashina raymita ruranatapash, yachashunchik.

YACHAYWAN WILLACHIY

Yayamamakunata kayashpa raymita rikuchishunchik

YACHACHIKPAK YACHAYKUNA

Ñukapa Mushuk Mashikuna 43


Iskunniki Yachay

YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA
Wawakuna Riksirinamanta
Kichwa wawakunaka kikin llaktapi aylluwan sumaktami kawsankuna; uchillaman-
ta taytapa mamapa kuyaywan wiñarishpaka, yuyaysapa alli wawakunami kan.
Yachanawasiman chayashpa yachachikkunawan mashikunawanpash sumakta
mashiyarin; may ayllullaktamanta kashkata, pikunapa wawa kashkata, imashina
kashkata, ima shuti, ima ayllushuti kaskatapash sumakta rimarishpa, pukllashpa
yachankuna. Shinallatak, paypa mashikuna pikuna kashkata, imashina kashkata,
pikunapa wawa kashkata yachashpa hamutashpa pakta kawsan. Pukllaypi, ima
ruraykunapipash paypa mashikunawan yanapanakushpa tiyankuna.

Ayllullaktakunapika, kiwa yurakuna, wakin wiwakuna, runakuna


shukkunapash tukuykunami pakta pakta kawsan-
chik; mashipura wawkipura, ayllupura alli kawsayta
charinkapak tukuykunami wankurinchik.

Runa yuyaypika, tukuy kay allpamamapi


tiyakkunaka, tukuy yurakuna wiwakuna,
wasipi tiyak, pampapi tiyakkunapash
mana ñukanchikpachu nin; allpama-
ma (urkukuna, sachakuna, yakumama)
ñukanchikman mañachishkallami nin;
chaymantami kay pachapika munay-
wan yachashpa, kuyaywan rikurayashpa
mirachina wiñachina kanchik nin. Chay-
mantami ima kashpapash tukuylla ñukan-
chikpami kan yuyaytaka mana charinachu nin.

Wiwakuna kashpa, yurakuna kashpapash tu-


kuylla runakuna, rikurayashpa, kuyashpa cha-
rikpimi sumakta mirarin, shinami wiñachina kan nin.
Kay alli wiñachina, alli mirachina ruraykunaka mana hawalla ruranachu nin; mana
ima chakranalla wiwanalla kan nin, ashtawankarin pachamamawan rimanakushpa,
shunkumanta kamashpa wiñachina nin. Shina rurakpimi kawsay katinka, ayllu
llaktapash kawsanka nin. Chaymantami allpamamata, muyumamata, yakumamata,
tukuy achill taytakunata yupaychana, willka mañaykunatapash rurana nin.

Yurakunapash, wiwakunapash ima tiyakkunapash rimankunami, yariyta charin-


kunami; paykunapash runakunashina kushiyan, llakiyan, wakankunapash, sumaklla
kawsan, sumaklla mirarin. Chaymanta wiwakunatapash mana takanallachu kan;
yurakunatapash mana sarunallachu kan; imashinapash mana llakichinallachu kan

44 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

nin. Pachamamapika tukuy ima tiyakkunami kawsayuk kan, shinallatak mana pi-
pash sapalla kawsanchu, tukuypurami rimanakushpa, tinkunakushpa kawsankchik.

Pipash shuk wiwata takakukpika, ama makaychu nina kanchik, kikinpakpash ima
llakipash shamunkami nina kan. Shinallatak shuk murukukuna shitashka, ñanpi
sirikukpika, murukukuna wakakunmi, mana shitanachu kanchik ninchik.

Chayrayku chakrapi llankaykunaka, pachamamawan llankaymi kan; chaymantami


pachamamata mañana kan, yupaychana kan, rimarina kan; chay llaktapi waka-
kunamanpash mañaykunata /willkakunata ruranami kan. Ña allpamama ari nikpi,
chaskikpillami ña wiwakunata kashpa, yurakunata kashpapash mirachinka, puku-
chinka. Kay mañaykunami imashina ñukanchik runa yuyaykunaka pachamama-
wan pakta kayta rikuchin. Mana yankata imatapash wakllichishpa chayanallachu
kan; ashtwanpash tukuy ima wiñakukkuna, ima mirarikukkuna wakllirinkami, kikin
runapash unkurishpa rinkallami.

Shina mashiyarishka kawsaymantami kichwa ayllukunaka, kuyikunataka wasi


ukupi, kawitu ukupi kuyashpa charinkuna karka. Kunan punchakunami ña chu-
yalla kawsanamanta, ama mapa kawsana nishpa wiwakunata karuyachishka kan;
chaymantami ña wasi muyuntinpi kawsankuna; wakinpika misikuna, allkunallami
wasi ukupi kawsankuna.

Shinallatak tukuy wawakunami tawka yurakuna tiyakta yachana kan, kay yura-
kunami mikunakunata, imakunatapash runakunaman karan, chaykunatami
wawakunaka yachana kan. Shinami lumu, palanta, papakunapash mikunaku-
nata rurankapak alli kan; kutin, ruda, wantu, tsini yurakunaka wayrashkakunata,
mancharishkakunata pichankapakmi kan; shinallatak manzanilla, menta, toronjil
yurakunaka imapash nanaykunata anchuchinkapak, hampinkapak kan.

Wawakunaka tukuy wiwakunata, yurakunata yapata kuyashpa charina kan;


chaymantami yachachikkunapash kay kuyayta wawakunaman rikuchina kan;
shina rurakpimi wawakunapash shina katinka, chay yuyaykunata umapi hapishpa,
rurashpapash rinkakuna.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 45


Iskunniki Yachay

AYLLULLAKTAPA ALLIKAY MIKUNAKUNA

Shuk alli mikuyka, ñukanchik ukku aycha ima mutsurishkakunata karan, shinalla-
tak sinchiyachin, alli kawsayta karan.

Shuk runa alli mikushka kashpaka:


• Alli wiñarin.
• Chuyalla kawsan.
• Alli yachakun, alli llankan.
• Unkuykunamantapash harkarishka kan.
Wawakunamanka alli mikunakunata mikuchun yachachina kan; chay llaktapi alli
mikunakunata mikuna kan. Punasuyu ayllukunaka llakta papata, sarata, kinwata,
ukata, tawrita, mikuna kan. Antisuyupika lumuta, palantata, china papata mikuna
kan: kay murukunami kikin allpapi wiñashka sumak mikuykuna kan, kaykunatami
punchanta mikuna kan.

Kay shuyukunata rikushun

Mikunakunataka, alli mayllashpa mikuna kanchik, yanuna kakpika alli yanushpami


mikuna kanchik, shinami sinchi kari, sinchi warmi kashunchik.

46 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

KICHWA LLAKTAKUNAPI RAYMIKUNA

Kichwa runa kawsaypika tawka raymikunami tiyan, Punasuyupi, Antisuyupi chi-


kan chikan raymikunatami rurankuna. Wakin raymikunaka ayllullaktapimi rurarin,
ranti, shukkunataka ayllukunami wasikunapi ruran. Ayllullaktapika inti raymi, kuya
raymi, chunta raymi, kamari raymi, shukkunapash rurarin; ayllu ukupika, sawari
raymi, wawa shutichiy raymi, shukkunapash tiyan.

Punasuyupi raymi: Inti Raymita rurankuna


Kichwa runakunapa ñawpa raymimi kan; kay raymitaka ña murukuna pallay
tukuriypimi rurankuna; intiyayata yupaychashpami achka raymikunata rurankuna,
achka sumak mikuykunata mikun; kuyita papawan mikun, aswata upyankuna.

Shinami kay inti raymika inityayata, allpamamata, tukuy sumak murukunata


karashkamantami yupaychashpa kay raymitaka, intiraymi killapi rurankuna.

Kay kipapi Aya Umamanta sumak rimayta riksikrinchik:

Aya Umaka shuk runashinami kan, allitapash, mana allitapash rikuchin, kichwa
runakunapakka pachamamapa sinchiytami rikuchin, chaymi aya uma kan.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 47


Iskunniki Yachay

Shuk sumak rimaymi tiyan; ñawpa pachapi, shuk sapalla, llakilla runami ña Inti
raymi kipa ña puñuk rikushka nin; ñapash kanchapi ninanta tushukukkunata
uyashka, nin.

Shina uyashpaka ña tushukkunamanshina mikunata, aswata karankapak


hatarishka, shinapash imachari mana alli kakta yuyashpa ashata sakirishka:

Tushukkunaka paykunapa ushutakunawan allpata chukchuchishpami tushushka;


flauta takikunapash kayta, chayta uyarishka, rimay kapariykunapash illapashina
uyarikushka kashka.

Shinami shuk runakunashinata rikushka, kay tushukkunaka ishkay ñawiyukkuna,


washaman, ñawpakmanpash ñawiyukkuna kashka; hatun rinrikunata charishka,
hatun sinkata, akchapash kaypi chaypi shayarishkashina kashka. Wakinkunaka

48 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

tawnakunawan, shuktakkunaka churukunawan, shuktakkunaka flautakunata


ninan sumakta takikushkakuna.

Chay tushukkunaka asha pachapilla rikurishka, imashina chayashkakuna, shina-


llatak wayrapi ñapash chinkarishka nin.

Shina mancharishpa sakirishkamanta, chay runaka shinallatak churakunata siray


kallarishka. Shinami chay runapash ayashina tukuy inti raymipi ña tushuy kallaris-
hka kashka.

Shinami chay runaka tukuy tuta, tukuy puncha tushushpapash mana shay-
kushkachu; shuktak runakunatapash ñawpashpa, atichishpa pushak kashka. Pay
tushukukpika chakika mana allpaman chayashpa hawallata rik kashka nin.

Kay raymi punchakunaka pakchakunapi, pukyukunapi, kuchakunapi, shuktak


sumak kuskakunapimi puñuk kashka ninkuna.

Tukuy watakunami, kay runaka ninan sinchi kayta rikuchishka, chaymanta tukuy
runakunami payta katikkuna, allimi nishpa nik kashkakuna. Shuk punchaka kay
runaka chinkashka nin. Yuyakkunaka chay ayakunami, paykunashina kanata
munaymanta apashka nikkunami kashka. Kay runaka chay sumak kuskakunapi
kawsakranmi ninkuna, chay runaka ñukanchik runakunata sinchiyachishpa
yanapan ninkuna.

Aya umapa churanakuna


Yurak, tawka tullpuyuk kushma, yurak warata
churarin, warataka chumpiwan watarin; shuk tukuy
tullpu pachallinawan chumpi hawapi watarin,
chay hawapi zamarruta churarin; wiksapi shuk
tukuy tullpu pachallinata washaman watarin; yurak
ushutata churarin; ñawipi washaman, ñawpaman
ñawikunata charik aya umata churarin, kay
ñawikunaka shuk shuk tullputa charin; kimsa
utkuta charin, sihkay utkuka ñawilulunpak, shuk
utkuka sinkapak kan; shuk kachu shinakuna
kanchaman sinkapi, rinrikunapi warkurishka kan;
sumak achik puchkakunawan, sirashkakunawan,
urayman hawamanpash warawashka kan. Aya
umaka shuk astinawan atichishpa tushun.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 49


Iskunniki Yachay

Antisuyupi raymikuna: Chusku Wachi raymi.


Anitisuyupi raymi, “Chusku Wachi” raymika tawka ruraykunatami charin:

1. Yantachina: Yantata tantachinkapak tawka mashi-


kunata kayashpa shuk hatun minkata rurankuna. Kay
minkapika tawka mashikunami yanapan; warmi mama-
kuna yanuchun, aswata chay raymipak rurachun achka
yantata tantachinkuna.

2. Rinkichu/Kari Sacha Purina: Karikunaka chunka ishkay


punchata sacha aychata mashkashpa rinkuna; warmikunaka
aswata, mankakunata rurashpa sakirinkuna.

50 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

3. Shamunkichu: Ña karikuna aychakunawan, karakuna-


wan, patpakkunawan shamukpika shuk alli shamuyta ruran-
kuna; warmi mamakunaka aswata karashpa chaskin. Kay
ruraykunataka pichka pacha tutamantatami ruran.

4. Sisamantana: Yurakunawan, sisakunawan chay Chusku


Wachi raymita apakkunapa wasita sumakyachinkuna. Chay
wasi ukutaka sacha aychakunawan, wiwakunapa umakuna-
wan sumakyachin; kay aychakunataka chusku wasi kuchu-
kunapi churankuna.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 51


Iskunniki Yachay

5. Kamarina: Ña raymita ruran-


kuna, raymitaka aswawan, tu-
shuykunawan, mikunakunawan
rurankuna; tukuykunami kay
raymimanka shamunkuna.

6. Purupakina: Kay pachapi ña


mankakunata pakinkuna; kipa-
pi, chay raymita pushakkuna,
chay warkushka aychakunata
karan; shinami chay raymita
rurashkata rikuchin. Ña raymi
tukuriypika puchushka aswa-
wan armankuna.

Fuente: (Aragón, 2015)

Ayllullaktapa wakakuna, maymutsurik kuskakunapash


Wakin ayllullakta raymitaka wakakunapimi ruranchik; wakakunaka, sinchi samayta
charik kuskakunami kan.

Maykan ayllullaktakunapika tawka wakakunami tiyan, kaykunaka urkukuna, pak-


chakuna, pukyukuna, rumikuna, machikuna, wacharik mayu kuskakunami kan.
Kaykunamanka challaykunata ruranaman rinchikllami; kay challaykunawanka ima
murukunapash pukuchun, mirarichunmi ruranchik; shinallatak kay wakakuna ama
ayllullaktata llakichichunpashmi challaykunata ruranchik.

Tukuy raymikunapimi yayamamakunaka uchilla hatun wawakunata aynichin;


wakin wawakunaka uchilla ruraykunapi yanapan, wakinkunaka, hatunshina
umayankunapashmi.

52 Ñukapa Mushuk Mashikuna


3
Ñukapa
Tawkasami
Ruraykuna
Iskunniki Yachay

ÑUKAPA TAWKASAMI1 RURAYKUNA

Yachaykuna
• Wawakunapa sumak rimayachay: arawikuna, challaykuna, takikuna.
• Wawapa ukkupa hatun kuyuchiy, ñañu kuyuchiypash.
• Llaktakunamanta unanchanata killkakatiy yachay
• Makiruraykunapi yanaparinakuy.
• Llaktapi tiyak tushuykunata tushuna.

Hatun paktay
Kikin kawsaymanta kichwa shimipi rimashpa tukuysami kuyurinakunata wawa-
kunawan rurachishpa kallarina. Kikin shimipi, kikin kawsaykunata yachachina.

Mamallakta Yachaykunawan kikin yachaykunata mirachinakuna

Wawakunapa sumak rimayachay: arawikuna, challaykuna, takikuna.


• Uchilla takikunata, arawikunata rurana, paykunapa shimikunata mirachi-
na, umapi charinatapash mirachina.
• Shuk yuyak mashi sumak rimashkamanta tapuykunata kutichina, shuktak
shuyukunapi imakunapipash rikushpa kutichina.
• Takikunata paykunapa makikunata, umata, chakikunata kuyuchishpa takina.

Wawapa ukkupa hatun kuyuchiy, ñañu kuyuchiypash.


• Tantarishpa pukllaykunapi pukllana, imashina pukllanata katishpa pukllana.
• Muyuntin pukllaykunapi, tushuykunapi pukllana.
• Shitaykunapi, hapinakunapi/lutsanakunapi, imakunatapash haytaypi,
rumpakunata haytaypi, shuktak pukllaykunapipash pukllana.
• Rikushpantin, makiwan, chakiwan imatapash rurana, imakunawanpash rurana.

1 Tawkasami: Diversidad, variedad, diverso.

54 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Pachamamamanta unanchakunata killkakatiy yachay.


• Muyuntinkunapi imakuna tiyakta, chay imakuna imashina kakta rikuna,
kimsa mayayuk, tawa, suni tawa, rumpakuna chay muyuntinpi tiyakta
rikuna, riksina.
• Kallarik tullpukunata, yurakta, yanata, muyuntin imakunapipash riksichun.

Makiruraykunapi yanaparinakuy.
• Imakuna allpamamamanta llukshishkakunata, shinallatak imakuna rurash-
kallakunata, chaykunata yariykunawan riksina.
• Tullpukunawan, imakunatapash chapushpa ‘grafoplásticas’ yachaywan
ima sumakkunata rurana.
• Ima shuyukunatapash, ima rikchakunatapash rikushpa allikachina,
mana allikachina.
• Makikunata, rukakunata sumakta kuyuchishpa inakunatapash alli hapi-
nata/lutsanata yachana.

Llaktapi tiyak tusuykunata tushuna.


• Manchariykunata, kuyaykunata rimashpa, kaparishpa, ñawikunata
kuyuchishpa rikuchina.
• Muyuntin pukllaykunapi, tushuykunapi pukllana.
• Imakunatapash rurana, kallpaykunatapash utkalla kaspa, allimantalla
kashpapash rurana.

Runa yachay ñankunawan llankana

YACHAY TARIPAY

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata rurashun:

Shuk Ruraykuna: Shuk, llaktamanta sumak rimayta akllana, chay sumak rimayta
wawakunaman willana. Kay rimaykunataka imakunawanpash yanaparishpa rima-
na, willana. Kay sumak rimaymanta tapuykunata rurana, shinami wawakunapash
alli rimanata yachakunkakuna.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 55


Iskunniki Yachay

Shinallatak wawakunata kanchaman llukchina, chay kanchapi takishpa, takishpa


muyuchina; chay llaktamanta takikunapika tukuylla wawakuna takichunmi akllana
kan. Kay takikunata kikinkunaman churanchik:

• KULTASHINA takita takishunchik.

Kulta shina pawashunchik//


Kulta shina purishunchik//
Kulta shina pawashunchik//
Kulta shina mikushunchik//
Kulta shina pawashunchik//

• PISHKU TUKAN TUKAN takita takishunchik.

Pishku Tukan Tukan

Pishku tukan tukan tiyuman rishpa shuk rikrata pakirishka


Pishku tukan tukan tiyuman rishpa shuk rikrata pakirishka
Pishku tukan tukan tiyuman rishpa shuk chakita pakirishka
Pishku tukan tukan tiyuman rishpa shuk chakita pakirishka
Pishku tukan tukan tiyuman rishpa kunkatami pakirishka
Pishku tukan tukan tiyuman rishpa huwin aychata pakirishka

Shinallatak imashikunapash kikin kawsaymanta llukshishkakuna tiyan, chay ima-


shikunata akllana kikin shimipi yachchina kan. Shinallatak shuk wawa imashikunata
yachakpika willachun nina kan; shuktak wawakunaka alli uyachun rikuna kan.
Shinallatak pankalla kutichina imashikunata akllana kan. Shinami wawakunaka ña
alli rimanata yachakunkakuna.

Ishkay Ruraykuna: Wawakunata imata pukllankapak munankichik nishpa tapuna,


chay pukllanakunata killkana kan. Maykan pukllaytapash paykunawan akllana kan.
Kay pukllaytaka tukuylla wawakunami yachana kan, chayta rikuna kan. Kancha-
man llukshishpa pukllana kan.

Ña pukllayta tukuchishpaka imatatak ashtawan munarkankichik, ima pukllaytatak


pukllarkanchik nishpa tapuna.

Kay pukllaykunawanmi wawakuna alli apanakuchun yanapanchik; shinallatak


wawakuna alli rimanatapash yachakunkuna.

Kimsay Ruraykuna: Yayamamakunata imapash maki rurashkakunata apachun


mañana; awashkakunata, sirashkakunata shukkunatapash apana kan. Chay
makirurashkakunapi imapash unanchakunata rikuchina, riksichina kan. Imakuna-

56 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

pipash kay unanchakunata shuyuna, kipaka wawakunata maypitak, imakunapitak


kay unanchakuna tiyan nishpa tapuna.

Chusku Ruraykuna: Wawakunawan shuk makirurak runapa wasiman rikunkapak


rina, chayman rishpa imashina ruran, awan, siran, chayta rikuna kan. Wawakunata
tapuna kan, imashina rurankunamanta, ima unanchakuna tiyaymanta, chay rurash-
kakuna imapak kakta tapuna kan. Kay ruraykunata rurankapakka makiwan rurashpa
llankak shuk runata mashkana kan, ima rurashkakunata rikunalla charikta akllana
kan; yachanawasimanpash kuchullami kana kan. Shinallatak rikunkapak rinkapakka
pushakkunaman willana kan, alli llukshichun yanapaykunatapash mañana kan.

Pichka Ruraykuna: Tushunata yachak shuk yayamamata, tushushpa rikuchi-


chun mañana. Kay tushuykunata wawakunawan rurana kan, chay tushuykunapika
kikin churanakunawan, kikin tusyuta tushuna kan. Wawakunata imashina tushukta
rikushpa tushuchun munayyachina kan. Kay tushuykunata rurankapakka ñaw-
pashpami imata kashpapash mashkana kan: takita mashkana, yayamamata
mashkana, churanakunata mashkana, imashina tushunakunatapash rikuna kan.

Kay ruraykunawanka hatun kuyuriykunata, alli kuyuriykunata, wawapura apana-


kuchunpash yanapanchik.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray

• Imamantatak takinata munanki


• Ima takikunatatak, kanpa wasipika takinkuna.
• Ima sumak rimaykunatatak kanpa wasipika uyanki.
• Shuk imashi, imashita yachankichu.
• Shuk imashita kanpa mashikunaman willapay.

Ishkay Ruray

• Mankaku pukllayta pukllashkankichu. Yachachikwan imatatak pukllasha


ninkiman.
• Ima pukllaykunatatak riksinki.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 57


Iskunniki Yachay

Kimsa Ruray

• Kanpa mamaka ima maki rurashkakunatatak apamurka.


• Chay maki rurashkakunaka ima shuyukunatatak charin.
• Mukawakunaka ima unanchakunatatak charin, chay unanchakunaka
imatatak nisha nin.
• Antisuyu wawakunapa ñawipi tullpushka shuyukunaka imatatak nisha nin.
• Chay awashka pintukunapi, chumpikunapi shuyukunaka imatatak
nisha nin.

Chusku Ruray:

• Yachachikkunaka chay maki rurashka rikuna ukupi imakuna tiyaymanta


tapuna kan.
• Chay maki rurana ukupi makiruraykunata rurankapakka imakunatak tiyan.
• Ima muyukuna, sukuskuna, tuturakuna, chawarkunatak tiyan.
• Ima hillaykunatak tiyarka.
• Ima unanchakunatatak chay muyukunapi, pintukunapi, millmakunapi tiyan.

Pichka Ruray:

• Ima tushuykunatak kanpa llaktapika tiyan.


• Tushushpa rikuchinata munankichu.
• Imashina tushushkata ushankichu.
• Tushunkapakka ima churanawantak tushunki.

AMAWTA YACHAY

Wawakuna ashtawan yachakushpa katichun, kay ruraykunata rurachun mañanchik:

Shuk Ruray: Tukuy sami sumak rimaykunata killkakatishpa wawakunawan pukllana.

Kay ruraykunata rurankapakka alli sumak rimaykunata akllana.

“Kuri sara” sumak rimaywan llankanalla kan. Manarak kay ruraykunata kallarish-
pallatak, sarata tarpunkapakka kanpa yayamamaka imatatak ruran nishpa tapuna
kan. Chay ruraykunapi yanapankichu. Kanpa wasipika saramanta ima mikunata-

58 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

tak rurashpa mikunkichik. Imashinatak tarpuna nishpapash tapuna kan. Sarata


tarpushpashina pukllanalla kan.

Ña kay sumak rimayta tukuchishka washaka wawakunata tapuna kan: imasami


sarakuna tiyashkamanta, kay sarakunaka imapak kakta tapuna kan. Tukuylla wa-
wakunatami chayachina, tapuchina kan.

Kay ruraykunami wawakunataka kikin shimipi alli rimachun yanapan. Chay sumak
rimaypimi tarpuna pacha, pallana pachakunamanta riman, shinallatakmi wawa-
kunaman pachamanta yachachina kan.

Sarata tarpunamanta yachakushpami ñukanchik chanikunata yachachina kan;


shinami mashiyarichun, apanakuchun, karanakuchun, tantarishpa llankachun-
pash yachachishun.

Kay ruraykunataka tawka punchakunapimi tukuykunawan rurana kan.

Chay saramanta sumak rimaywan shuk imashi imashikunata rurashpa, wawakuna


kutichichun sakina kan. Kay yachaytaka wawakuna imakunawanpash rurachun
yanapana kan.

Ña puchukaypika kanchaman llukshishpa saramanta takikunata takina kan.

Ishkay Ruray: Tukuy yachachikkunami tukuy pukllaykunamanta chay llaktapi


taripana kan. Chay pukllaykunawanka ayllullakta raymikunapi rikuchinalla, pukl-
lanalla kan.

Imapash pankakunawan wakachishpa ukkuta kuyuchishpa pukllana kan; shina


lumu pankawan, capuli pankawan wakachina kan. Kay pukllaykunapakka ima-
kunata tantachishpa rurachun mañana kan; imashina pishkukuna wakan, watu-
sa wakan shinallatak wakashpa pukllana. Wawakunamanka imashina chay wi-
wakunashina wakanta yachachina, shimita, kalluta, ñawita imashina kuyuchishpa
pishkushina, shuktak wiwashina wakanata yachachina kan. Shinallatak shuktak
wawkunamanpash yanapachun mañanallami kan.

Kanchata muyushpa, muyushpa pukallana, kikin ukkuta kuyuchishpa pukllana,


shinallatak shuk imakunawanpash pukllana.

Kimsa Ruray: Chay ayllullaktapa shuyupi ima unanchakuna rikurin, chaykunata


rikushpa, akllashpa pukllana.

Tukuy wawakunawan kanchaman llukshishpa kikin ayllullaktata kawana2. Chay

2 Kawana: Mirar, observar con detenimiento.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 59


Iskunniki Yachay

llaktapa tullpukunamanta tapuna, runakunamanta tapuna, ima wiwakunata rikuy-


manta tapuna, mayukunamanta, intimanta, puyumanta, imashina kaymanta, uchi-
lla, hatun kaymantapash tapuna. Shinami tukuy ima rikunakuymanta tapuna kan.

Kay llaktata rikushka washa, kutin maki rurashkakunata rikushkakunawan tupush-


pa rimanakuna, yuyachina, shinallatak ima unanchakunata tarichunpash yanapa-
na. Mukawapika ima shuyukunatatak rikurkanchik nishpa tapuna; chumpika ima
shuyukunata, imakunatatak kay llaktamanta hapishka nishpa tapuna; pintupipash,
ñawi shuyukunapipash imatatak rikunchik nishpa tapuna kan.

Kay ruraykunawanka, wawakunaka imashina kakta, hatun kakta, uchilla kakta,


ima tullpukuna kakta riksinka; shinallatak kikin ayllullaktapa unanchakunata, ima-
kuna chay llaktapa kakta yachanka, kuyankapash.

Chusku Ruray: Wawakunawan “maki ruraykunata rurashpa” pukllana

Ayllullaktapi ima yurakunawan maki ruraykunata llankakta rikuna: ima yurakuna,


muyukuna, karakunawan rurakkunata yachana riksina. Kay imakunawan imashina
awan, imashina rurankunata yachachina, riksichina. Tawka tapuykunata wawaku-
nata tapuna, mamaka imatatak muyukunata pallashpaka ruran; kanpa llakta maki
ruraykunata ruranata munankichu, nishpa tapuna.

Wawakunawan kay maki rurankapak imakuna tiyay alli kaymanta rimana. Ima
maki ruraykunata rurana kashpapash ima mutsurishkakunata ñawpashpa mash-
kana kan.

Kay ruraykunami maki kuyuriykunata, allpa mamamanta imakunawan llankanata


yachakunka; shinallatak ima tullpukunawan llankana, chapuna /wamina, sumakya-
chinata yachakunka; shinallatak hatun kakta, uchilla kaktapash yachakunka.

Pichka Ruraykuna: Chay llaktamanta tushuyta tushushpa pukllana.

Tukuy yachachikkunami chay llakta raymikunapika ima tushuykuna tiyakta,


imashina tushunkunamanta taripana kan. Shinami wawakunamanpash kikin
ayllullaktamanta tushuykunata yachankakuna, ushankakuna. Kay ruraykunata
paktachinkapakka ña wawakunawanpash yuyaykunata hapishpa killkana kan.
Ushashpakarin yayamamakunawanpash kay llankaytaka rurana kan.

Kay ruraykunawanka shuk sami rimaykunata, yuyaykunata mirachin, shinallatak


hatun kuyuriykunata sinchiyachin, kikin kaytapash sinchiyachin.

Kay takita takishpa ukku kuskakunata kuyuchishunchik:

60 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Ukku Kuskakuna

KUYUCHINI TAKI

Ñuka umata kuyuchini


Ñuka ñawita kuyuchini
Ñuka rinrita kuyuchini
Ñuka sinkata kuyuchini
Ñuka shimita kuyuchini
Ñuka kalluta kuyuchini
Ñuka rikrata kuyuchini
Ñuka makita kuyuchini
Ñuka wiksata kuyuchini
Ñuka sikita kuyuchini
Ñuka chankata kuyuchini
Ñuka chakita kuyuchini
Karas karas kurikinki.

YACHASHKATA RIKUY

Tawka yachaykunawan llankashka kipami kay tapuykunata kutichina kan.

Shuk Ruray

• Imamantatak takinata munanki


• Ima takikunatatak , kanpa wasipika takinkuna.
• Ima sumak rimaykunatatak kanpa wasipika uyanki.
• Shuk imashi, imashita yachankichu.
• Shuk imashita kanpa mashikunaman willapay.

Ishkay Ruray

Mankaku pukllayta pukllashkankichu. Yachachikwan imatatak pukllasha ninkiman.

Ima pukllaykunatatak riksinki.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 61


Iskunniki Yachay

Kimsa Ruray

• Kanpa mamaka ima maki rurashkakunatatak apamurka.


• Chay maki rurashkakunaka ima shuyukunatatak charin.
• Mukawakunaka ima unanchakunatatak charin, chay unanchakunaka
imatatak nisha nin.
• Antisuyu wawakunapa ñawipi tullpushka shuyukunaka imatatak nisha nin.
• Chay awashka pintukunapi, chumpikunapi shuyukunaka imatatak nisha nin.

Chusku Ruray:

• Yachachikkunaka chay maki rurashka rikuna ukupi imakuna tiyaymanta


tapuna kan.
• Chay maki rurana ukupi makiruraykunata rurankapakka imakunatak tiyan.
• Ima muyukuna, sukuskuna, tuturakuna, chawarkunatak tiyan.
• Ima hillaykunatak tiyarka.
• Ima unanchakunatatak chay muyukunapi, pintukunapi, millmakunapi tiyan.

Pichka Ruray:

Ima tushuykunatak kanpa llaktapika tiyan.


Tushushpa rikuchinata munankichu.
Imashina tushushkata ushankichu.
Tushunkapakka ima churanawantak tushunki.

YACHAYWAN RURAY

Kay ruraykunata rurana:


1. Wawakunawan chay llaktapa maki ruray-
kunamanta rimanakushunchik.
2. Turu3 allpawan, shuktak imakunawan
kawsay pachapi tiyakkunata rurashpa
pukllashunchik.

3 Turu: Barro, lodo.

62 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

3. Uchilla rumikunawan, muyukunawanpash munashka makirurayta rurashpa


pukllashun.
4. Manturu4 tullpu yakupi makita, chakita satishpa pankapi ñitishun.
5. Shuyu ukupi sisakunata, murukunata, pankakunata, shuktak imakunatapash
llutachishunchik.
6. Chay llakta tushukkunapa saynatata5, chay llaktapi tiyak allpawan, imawan-
pash saynatata rurashunchik.

7. Shitashka kupakunawan, mana ushashka imakunawanpash, shuk rumpata


rurashunchik. Chaywan tantarishpa pukllankapak.
8. Tukuykuna kikin ayllu takipi tushushunchik.
9. Chay maki rurashkakunapi ima unanchakuna tiyakta riksishunchik. Tawka maki
rurashkakunapi shuyukunata rikushunchik.

4 Manturu, mantur: Achiote.


5 Saynata: Máscara, careta.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 63


Iskunniki Yachay

YACHAYTA WIÑACHIY

Chay llaktapi tiyak imakunawan, uchilla maki ruraykunata rurashunchik. Tawka


tullpukunawan, imashinakunatapash, hatunkunata , uchillakunatapash, unancha-
kunatapash charik maki ruraykunata rurana.

YACHAYWAN WILLACHIY

Yachachikpa yanapaywan, tukuy maki rurashkakunata shuk patakupi churashpa,


yayamamaman, mashikunaman, shuktak yachachikkunaman, pushakkunaman-
pash kayashpa rikuchishunchik.

YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA

Ñawpa sumak rimaykuna, imashikuna, takikuna


Tukuy runa llaktakunapimi tawka sumak ñawpa rimaykuna tiyan; kay rikuchishka
tawka sumak rimaykunata wawakunaman yachachina kankichik:

Ñawpa rimay
Uchutikan

Tamya punchakunapi, Uchutikan nishka runa paypak uchilla tumita6 apashpa pu-
rinaman rishka, nin. Shina sachata purishpa yura ankukunapi takashpa, tun, tun,
tun purin kashka, nin.
Shinami runakunataka manchachik kashka nin.

Kuri saramanta

Ñawpa pachapika shuk warmimi, pichka churikunantin kawsashka nin, payku-


naka yapa wakchakunami kashka nin.

Kay wakcha warmika yapata llankashpami paypa wawakunamanka mikuchishpa


kawsashka nin.
6 Tumi: Tipo de cuchillo, hacha, especialmente usado en las ceremonias (incario).

64 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Chay warmika saratami tarpun kashka, pay-


pa kusaka yapa machaysikimi kashka, chay-
manta mana imapipash yanapak kashkachu.
Mana paymantapash nanarik kashkachu,
ashtawankarin, wawakunamanta, warmiman-
ta mana imatapash ruranchu kashka. Tukuy
ima kullkitapash hayak yakullapimi tukuchin
kashka, ashalla kullkiwanka shuk ashalla ran-
tipakllami paktan kashka.

Ashtawanka warmi tarpuymantami punchan


punchan mikunkapakllapash charik kashka.

Shuk punchami sarakunata allichikushka, chaypi kakpika ñapash shuk imachari


kaspa wakaychina chawpipi achiklla rikurishka nin; shinapash mana imatapash
yuyayshkachu, intipash yapatapi punchayachikushka kashka, intika tukutami7
yaykukushka, shinami llankashpa katishka.

Ña pachakuna yallikpi, sara pallana chayashka, chay warmika sara kaspakuna su-
mak rakukuna kakpi hatuntami kushikushka kashka; shinapash llakillami kashka,
paypa kusaka ashtawanmi upyay kallarishka, chaymantami llakilla kashka.

Sara kaspakunaman ashtawan kimirikpika ashtawanmi achiklla rikurishka, imatak


yuyashpa hapishka; chaypika yapatami mancharishka, chay kaspaka, sapan sara
muruku Kuri sarami kashka nin.

Chay warmika chayta rikushpaka, Apunchiktami yapata yupaychashka: Apun-


chiklla ñuka aylluta kuyashkamanta yupaychani,nishkami.

Shinami achka kullkipi katushka, chay kullkiwanka kusa ama machashpa kati-
chun, shuk sumak llankaytami churashka.

Kusaka paypa warmita yapata yupaychashpa shuk kawsaymanmi tikrashka, alli


llankak runami tukushka, ña mana upyashpa katishkachu nin.

Shinami ña puchukaypika chay aylluka kushipacha kawsayta charishka nin.

Kay kamupika imashikunatapash rikuna kan, yachachina kan.- kay killkashku-


na, rimaykunaka imakunamantapash pakashpashina killkashkami kan; maykan
uyakkunami ima kakta watuna8 kan. Kay rimaykunaka ashtawanka wawakuna-

7 Tuku: Ventana.
8 Watuna, chimana, Imashichina: Adivinar.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 65


Iskunniki Yachay

pakmi kan, paykunawan kushilla yachachinkapakmi kan. Shinallatak kay ruray-


kunawanka shuktak shimikunatapash yachachina kan, shinallatak ñukanchik
kawsaykunatapash yachina kan.

IMASHI IMASHI

Yayashina kani
Achikta, kunuktapash kuni
Ñuka illakpi, punchakunaka
Tutashina tukunka

Imashi kanka

IMASHI IMASHI

Tutaka chichun
Punchaka wachan

Imashi kanka

IMASHI IMASHI

Sachapi aylluyarishpa kawsanchik,


llamkaypi
tukuy wankurishpa
llamkanchik.

Imashi kanka

*Tomadas de: (MINEDUC, SUBSEIB, DINEIB, OEA, 2008)

66 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Wawakunapa taki.- Kay takikunaka, wawakunapak rurashkami kan, imatapash


yachachinkapak, uchilla, pankalla yachakunallami kan.

Kay takikunapika, wawakunamisapan takipi imakunatapash takishpa yachakun-


kuna; shinami paykunapa allpa muyuntinpi imakuna tiyakta alli riksinkuna.

Kay ruraykunawanka shimikunata mirachichun, umapi hapinatapash ashtawan


yachakuchun, shinallatak takikunatapash munachunmi mashkan; shinallatak
kuyurinakunatapash sinchiyachichun, shuktak mashikunawan apanakushpapash
yachakuchunmi paktan.

Shina:

KURUKU

Makipi imata charini


Shuk kuruwata
Imawantak karanchik
pukushka sarata.

Wañuchishunchik
wañuchishunchik
mana, mana.

Mikushunchik
mikushunchik
mana, mana.

* Ximena Calapucha (Ministerio de Educación, 2008)

Ñukapa Mushuk Mashikuna 67


Iskunniki Yachay

Ayllullakta kikin pukllaykuna.- Kay pukllaykunaka, wawa kawsan llaktapi tiyak


pukllaykunami kan, paypa ukkuta kuyuchishpa, mana kashpaka imakunawanpash
pukllanallami kan. Shinallatak chay llaktapi unayta tiyak pukllaykunapashmi kan.

Kushpiwan pukllana, pakatukushpa pukallana, waman pukllana, mankata puklla-


na, cebollata pukllana, shuktak pukllaykunapashmi tiyan.

Cebollamanta pukllana

Maypi pukllana: kanchapi.


Imawan pukllana: shuk hatun kiru kaspiwan.
Imashina pukllana: uchilla tantariywan pukllana

Ña pukllana
Pukllakkunaka tukuykuna kati, kati washaman tiyarin, washapi tiyakka makiwan
washamanta sinchitami hapin.

Kallarik pukllakka sinchitami chay kaspipi hapirina kan.

Tukuyllami sinchi hapirina kan. Shuk mashimi kacharichshpa rina kan, shinami
cebollata shina pitishpa pitishpa rina kan.

Chay runallaktapi unanchakunata riksina, killkakatina


Kichwa llaktakunaka tawka unanchakunatami charin, chay unanchakunataka
imakunatapash willankapak, ima rurashkakunata willankapak, imakunatapash ri-
kuchinkapakmi kan; kay unanchakunataka paykunapa muyuntin kawsaykunapi
mutsunkuna, rikuchinkuna.

68 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Salasaca llaktapi kawsak runakunaka, pintukunapi, chumpikunapi, shuktak maki


rurashkakunapi paykunapa yuyaykunata rikuchin; paykunaka tawka manyayuk
shuyukunata ruran, ishkay manyayukkunata, kimsa rikurikkunata, urkukunata,
awilakunata9, pukru allpakunata, mayukunata rikuchinkuna.
(Masaquiza, 2006)

Shinallatak antisuyu kichwa runakunapash paykunapa unanchakunata charin,


paykunapash paykunapa yuyaykunata rikuchin, paykunapa kawsaykunamanta
rikuchinkuna, paykunapa allpakunata, wiwakunatapash rikuchinkuna.

MAKI RURAYKUNA

Pash Kaykunami maki rurashkakunaka kan, makiwanlla rurashkakuna, mana kash-


paka hillaykunawan rurashkakunapashmi kan; kay rurashkakunaka warawankapak
rurashka, mana kashpaka kawsaypi mustsurishka, kawsaypi ushankapakmi kan.

Antisuyumanta, punasuyumanta kichwa mashikunaka tukuykunami maki rurayku-


nata rursahpa kawsankuna. Kay ruraykunawanka paykunapa sumak ruraykunata,
yuyaykunatapashmi rikuchin. Sumak pintukunata, chumpikunata, allpa mankakuna-
ta, ruwanakunata, mukawakunata, takinatukunata, shuktakkunatapash rurankuna.

Wawakunapash chay llaktapi, chay ayllupi kawsaymanta tukuy ima ruraykuna-


tapash rikunkuna, shinallatak ña katishpa ruray kallarinkuna; ña hatun tukushpa
chay maki ruraykunata punchan punchan sumakta llankashpa katinkuna; shuk
asha ayllukunallami katunkapak rurankuna.
9 Awila: Volcán.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 69


Iskunniki Yachay

TUSHUY

Tushuykunaka shuk rimayshinallatakmi kan, paykunapa ukkuta kuyuchin, kikin


sumak takikunapi kuyuchinkuna. Sumak kawsaymi kan.

Chay ayllullakta raymikunapika takikunapash, tushuykunapashmi rikurin, tiyan-


kunapash, shinallatak ayllu raymikunapi, sawariykunapi, wawa shutichiykunapi,
shuktak raymikunapipashmi rikurin.

Kay ruraykuna, shinallatak maki ruraykunapashmi wawakunapa kawsay kan,


uchillamantapacha paykunapash katishpa, katishpa yachakunkuna; tawka ayllu-
kunapimi, mamakunaka wawakunatapash aparishpa sumaklla tushunkuna.

Tushuna Punasuyu

Tushuna Antisuyu

70 Ñukapa Mushuk Mashikuna


4 Chakrata
wiñachishunchik
Iskunniki Yachay

CHAKRATA WIÑACHISHUNCHIK

Tantachishka yachaykuna
• Chakrata wiñachina, uchilla wiwakunata wiñachinapash.
• Runa kawsaypa: chakrakamay, makiruray, mintalaypash.
• Kiwakunawan, yurakunawan hampita ruranamanta.
• Tarpuypak, aychawaypak1, aychanapak hillaykunamanta.
• Chakraypi sapan kamaykunata rikuchik unanchakunata killkakatinamant.

Hatun Paktay
Chakraypi kikin kawsayta, kikin yachayta rikuchishpa may mutsurishka kashkata
wawakunaman hamutachina.

Mamallakta yachaywan, wawakuna imatalla yachana, imatalla ushana

Chakrata wiñachina, uchilla wiwakunata wiñachinapash


• Kikin ayllukunawan, yachanawasi ayllukunawan alli apanakuchun yachachina.
• Ña hatun mashikunawan imapipash kimirichun, yanapachun.
• Muyuntin kuskapi kawsakkunata rikushpa, purishpa, riksina, yachakuna.
• Muyuntin kuskapi kawsak yurakunata, wiwakunata rikurayana, yanapana.

Runa kawsaypa: chakrakamay, makiruray, mintalaypash.


• Chay ayllullaktapa ima sumak rimaykunata riksina, kuyana.
• Chay ayllullaktapa ima sumak ruraykunapi kana, chay ruraykunapi ka-
nata munana.
• Chay ayllullaktamanta mashikuna ima pankalla rurashkakunata katishpa
rurana, pukllana.
• Makikunata, rukakunata alli kuyuchina, imakunatapash alli hapina/lutsana.

1 Aychaway: Pescar. Aychawa: Pez, pescado (en el dialecto de la Amazonía).

72 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Kiwakunawan, yurakunawan hampita ruranamanta


• Chay llaktapa ima sumak rimaykunata riksina, kuyana.
• Chay muyuntinpi tiyakkunata rikushpa, uyashpa, takarishpa riksina, yachana.
• Imakunatapash imashina kakta, ima tullpu kakta, hatun kakta, uchilla
kakta rikushpa samina2.

Tarpuypak, aychawaypak, aychanapak hillaykunamanta


• Imakunatapash imashina kakta, ima tullpu kakta, hatun kakta, uchilla
kakta rikushpa samina.
• Chay ayllullakta runakuna imata rurakta rikushpa, shinallatak rurashpa
pukllana.
• Tullpukunawan, imakunawanpash chapushpa imakunatapash wiñachish-
pa rurana, shina ashtawan yachana, rikuna, yuyana.

Chakraypi sapan kamaykunata rikuchik unanchakunata killkaka-


tinamanta
• Ima shuyukunata, pakchi ima rikunakunapi rikushkakunamanta rimana,
yuyaykunata wiñachishpa rimana
• Ishkay llamkay nishkakunata kati kati rurana, paktachina.
• Tullpukunawan, imakunawanpash chapushpa imakunatapash wiñachish-
pa rurana, shina ashtawan yachana, rikuna, yuyana.

Runa yachay ñankunawan llankana.

YACHAY TARIPAY

YARIYAYKUNA

Shuk Ruray: Chay llakatapi shuk tarpunata yachak mashipaman rina kan; chay-
pika, imashina tarpunki, ima challaykunatatak rurankichik, imashinatak muyuku-
nataka akllankichik, nishpa tapuna kan. Kipaka chakraymanta shuk sumak rimay-
ta willana kan. Wawakunaka tukuy ima nishkakunata alli uyana kan, shinallatak

2 Samina, chikanyachina: Clasificar, separar, diferenciar.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 73


Iskunniki Yachay

tapushkakunatapash kutichina kan. Shinami wawakunapash allpapi imashina


llamkanata yachakushpa rinkakuna.

Shinallatak wawakunawan purinkapak llukshina, wiwakunata rikuna, wiwaku-


na imashina wakan, imakunata ruran, chay wakaykunata, ruraykunata katish-
pa pukllana. Wawakunata paykunapa wasipi ima wiwakunatatak charin nishpa
tapuna; shinallatak imashina charinamantapash rimana. Imashina kuchikunata,
atallpakunata, kuyikunata, llamakunata, chitakunata, kultakunata, shuktak wiwa-
kunatapash charinamanta rimarina kan.

Ishkay Ruray: Chay tarpuk mashita rikunaman rishkata yuyachina, imashina tar-
pushpa kawsayka sumak kashkamanta rimana. Shinallatak imashina ayllukunaka,
tarpun, kiwan, allpata churan tukuy chay llankaykunamanta rimana. Shinallatak
shuk punchaka chakraman rishpa ima muyukunatapash akllana; chaypi, wallka-
ta, makiwatanata, shuktak imapash warawanakunata rurankapak akllana, hapina.
Wawakunawan chay muyukunata, imakunatapash akllashpa maki ruraykunata
rurana. Yachanawasipi shuktak wawakunaman ima rurashkakunata rikuchinka-
pak shuk puncha kayachina.

Kay yachaykunapika tukuy wawakunawanmi llankana, tukuy wawakuna kay


ruraykunata munachunmi yachachina; shinami kikin kawsaykunata kuyanka, alli-
kachinkakunapash.

Kimsa Ruray: Shuk pampaman, mana kashpaka shuk sisapampaman rina. Wa-
wakunata tukuy chaypi tiyakta (allpata, yakuta, yura pankakunata, sisakunata,
yurakunata, kaspikunata, shuktak imakunatapash) mutkichina kan; shinallatak
shutikunatapash riksina. Imakunallata mutkishkakunamanta rimana. Shinallatak
wakin yura pankakunata, sisakunata, kaspikunata mallina kan.

Kay ruraykunawanmi, mutkina ushayta mirachinchik, shinallatak shimikunatapash


mirachinkuna, hampi yurakunatapash riksinkuna.

Chusku Ruray: Yachana wasiman wawakuna imakunatapash apachun, kay ima-


kunaka allpamamamantami kana kan; patpakunata, mikunakunata, wachikunata,
kaspikunatapa apachun mañana. Kay ima apashkakunamanta ima kakta, ima-
manta rurashkata, imapak kakta rimana. Shinallatak yayamamakuna ayllullaktapi
ima ruraykunamanta sumakyachishpa rimana, tarpuykunamanta, wiwaymanta,
challwaymanta rimana. Ima hillaykunawan tarpun, wiwan, challwan, chaykuna-
mantapash rimana kan. Shuk hatun pankapi kay rimaykunamanta shuyuna, chay
pankawan rimashpa katina kan.

74 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Pichka Ruray: Wawakunawan chakraman rishpa, chakra ruraykunamanta rima-


na, imamanta kay ruraykunaka alli kaymanta rimana; paykuna chay ruraykunapi
kashkamanta rimana. Shinallatak chay chakrapi imata mana ruranamanta rima-
na; mana yurakunata saruna, mana yurakunata pitina, mana wachukunata sa-
runa. Yachachikka tukuy wawakuna ima nishkata killkashpa rina, kipaka yuyay-
kunata wiñachina, chay yuyaykunawanllatak ima nishkatapash unanchakunata
shuyuchishpa yachachina kan.

CECIBpi mana chakra tiyakpika shuk allupa chakraman rishpa kay ruraykunata
paktachina. Kiti ukkupi kashpaka yachachikmi rikunka hupakunata tantachishpa
uchilla chakrakunata wiñachishpa kay ruraykunata paktachinka.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray

• Imatatak tarpuyta ushanchik.


• Imashinatak tarpuna.
• Ima wiwakunatatak wasipika charinki.
• Wasipi wiwakunaka imashinatak wiñankuna.
• Chay katuna rantina pampapika imakunatatak rikunki.
• Kanpa yayamamakunaka imatapash katunkunachu.
• Imakunatatak katunkuna.

Ishka Ruray

• Yayamamakunaka imatatak tarpumkuna.


• Muru pallaykunapi yanapankichu.
• Muyukunataka imapaktak pallanki.
• Ima muyukunatatak mikunchik.
• Ima muyukunatatak maki ruraykunapak wakichinkichik.
• Kanpa yayamamakunaka imapash maki rurashkakunata maypitak katun.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 75


Iskunniki Yachay

Kimsa Ruray

• Wakin yurakunapa shutikunata riksinkichu.


• Wakin hampi yurakunapa shutikunata riksinkichu.
• Chini yaku imapak kashkata yachankichu.
• Ima hampi yurakunatatak kanpa yayamamaka tarpun.
• Hampi yurakunata katunkunachu.
• Wiksata nanakpika, kanpa yayamamaka ima hampitatak rurankuna.

Chusku ruray

• Kanpa yayamamaka ima hillaykunawantak tarpun, wiwan, challwan.


• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak papata allan.
• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak sachawakrataka hapin.
• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak challwata hapin.

Pichka Ruray

• Ima ruraykunatatak chakra ukupika mana rurana kanchik.


• Yayamama yachachishkakunataka imamantatak pakta alli rurana kanchik.
• Kanpa shuyushkakunata rikunayanchu.

AMAWTA YACHAY

Wawakuna alli yachakuchun, kay yachaykunata rurashunchik:

Shuk Ruray: Wawakunawan wiwakunata kamashpa, yurakunata kamashpa pukllana.

Wawakunamanka tukuy wiwakuna, yurakuna ñukanchik kuyayta rikurayanata


mutsun nishpa yachachina kan.

Chay yachana wasipi tiyak wiwakunaman wawakunawan mikunata karana; shi-


nallatak yurakunatapash rikurayana, pichashpa, hallmashpapash rurana kan.

Kay ruraykunawanmi wawakunaka wiwakunata rikunata, kuyanata yachakunka-


kuna; shinallatak yurakunatapash rikurayanata, kuyanata yachakunkakuna.

76 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Kay ruraykunataka yachachikkunawan, chay yachanawasipimi rurana kan; mana


chay yachana wasipi rurashpaka shuk yayamamapa wasipimi chay ruraykunata
rurana kan; wiwakunata rikuna, yurakunata rikuna kan, shinami kikin wasikunapi-
pash yanapanata yachakunkakuna.

Ishkay Ruray: Wawakunawan katushpa, rantishpa pukllana.

Wawakunata chay rantinamanta, katunamanta tapuykunata rurana, shinallatak


chay pampakunata riksinkichikchu, uyashkankichikchu nishpa tapuna. Kipaka
imapash muyukunata, mishki murukunata apamuychik nishpa mañana; chay apa-
mushka murukunawanka katushpa, rantishpa pukllana.

Kay ruraykunapakka yachachikmi ñawpashpa imatapash rikuna kan, shuk wawa-


kunaka ratichun, kutin shuk wawakunaka katuchun rikuna kan.

Wawakunamanka shinami tarpukkunaka sinchita llankankuna; ima maki rurak-


kunapash sinallatakmi sinchita llankan nishpa yachachina kan; shinallatakmi sin-
chi llankana kanchik nishpa yachachina.

Kimsa Ruray: Wawakunawan hampi yurakunata riksishpa pukllana.

Kay pukllayta rurankapakka, shuk killkashka pankata yayamamakunaman kacha-


na; chay pankapika shuk hampi yura mallkita kachamuchun nishpa mañana. Kay
yurakunawanka tukuy chay yurakuna imashina kashkata riksishpa pukllankakuna.
Ima nanaypak, imapak hampi kan chaykunata riksinkakuna; shinallatak mutkina
kan, kipaka ñawita killparishpa mutkishpalla, mallishpalla, takarishpalla ima yura
kashkata riksinka. Kay ruraykunataka kutin kutinmi rurana kan; kay ruraykunapak-
ka kimsa wawata, chusku wawata tantachina kan, shinami ama shaykuchun asha
asha yachachishpa katina.

Chusku Ruray: Wawakunawan tarpukshina, wiwakshina, challwakshina pukllana.

Kay ruraykunata rurankapakka, tawka yuyaykunata churana; tarpuk runa, wiwak


runa, challwak runakunaka imatatak ruran, imawantak ruran, maypi ruran, chay
yuyaykunata churana kan.

Chay kipaka ña imata shuk tarpuk runaka ruran, chay ruraykunata rurashpa
pukllana kan (tarpushpa, kiwashpa, yakuta churashpa); shinallatak shuk wiwak
runa imata ruran, chay ruraykunata katishpa pukllana kan; shinallatak challwak
runa imata ruran, chay ruraykunata katishpa, imawan challwan chayta katishpa
pukllana kan.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 77


Iskunniki Yachay

Shinami wawakunaka ima hillaykunawantak tarpuk runa, wiwak runa, challwak


runa llankakta yachakunka. Kipaka ima tantachishkakunawan shuk llankana
hillaykunatapash rurana kan.

Pichka Ruray: Wawakunawan shuk chakrapi imakunata rurana, mana ruranaku-


natapash yuyarishpa pukllana.

Wawakunawan chakrapi imata ruranata, imakunata mana ruranakunata yuyachishun;


chakrapika mana yurakunata saruna, mana yurakunata pitinata yuyachishun.
Wawakunata uchilla tantanakuykunapi rakishpa ima ruranakunata kushun: shuk
hatun pankapi ima ruranakunata shuyushun. Sapan tantarishkakunaman ima
mutsushkakunata rakishun; chay pankapi ashtawan sumakyachishpa rina kan. Chay
pankakunataka pirkapi llutashpa, kipaka tukuy wawakuna rikuchun mañana kan.

YACHASHKATA RIKUY

Ña yachashka kipa, kay tapuykunata kutichina:

Shuk Ruray

• Imatatak tarpuyta ushanchik.


• Imashinatak tarpuna.
• Ima wiwakunatatak wasipika charinki.
• Wasipi wiwakunaka imashinatak wiñankuna.
• Chay katuna rantina pampapika imakunatatak rikunki.
• Kanpa yayamamakunaka imatapash katunkunachu.
• Imakunatatak katunkuna.

Ishka Ruray

• Yayamamakunaka imatatak tarpumkuna.


• Muru pallaykunapi yanapankichu.
• Muyukunataka imapaktak pallanki.
• Ima muyukunatatak mikunchik.
• Ima muyukunatatak maki ruraykunapak wakichinkichik.
• Kanpa yayamamakunaka imapash maki rurashkakunata maypitak katun.

78 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

Kimsa Ruray

• Wakin yurakunapa shutikunata riksinkichu.


• Wakin hampi yurakunapa shutikunata riksinkichu.
• Chini yaku imapak kashkata yachankichu.
• Ima hampi yurakunatatak kanpa yayamamaka tarpun.
• Hampi yurakunata katunkunachu.
• Wiksata nanakpika, kanpa yayamamaka ima hampitatak rurankuna.

Chusku ruray

• Kanpa yayamamaka ima hillaykunawantak tarpun, wiwan, challwan.


• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak papata allan.
• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak sachawakrataka hapin.
• Kanpa yayamamaka ima hillaywantak challwata hapin

Pichka Ruray

• Ima ruraykunatatak chakra ukupika mana rurana kanchik.


• Yayamama yachachishkakunataka imamantatak pakta alli rurana kanchik.
• Kanpa shuyushkakunata rikunayanchu.

YACHAYWAN RURAY

Kay ruraykunata rurana:


1. Mishki muyu shuyukunata kashawan utkushunchik; manyakunapika chillpish-
ka pankawan llutashunchik.
2. Sacha hampi pankakunata chaki-
chishpa shuk hatun pankapi yura-
tashina rurashpa llutachishunchik.
3. Uchilla muyukunata, hawamanta
urayman/allpaman llutachishun-
chik; kay ruraytaka allpapi rurana,
chakrapipash ruranallami kan.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 79


Iskunniki Yachay

4. Allpapi shuk chinkata3 shuyushunchik, chaypi charapata, kuyita tarishpa pukllana.


5. Hatun kultata tullpushunchik/hawishunchik. Uchilla kultakunataka kaspiwan
tuksishunchik.

6. Chuk hatun pankapi, chillpishka pankata chawpimanta llukiman llutachishunchik.


7. Chay llaktapi tiyak imakunawan shuk paychita4 rurana.

YACHAYTA WIÑACHIY

Hampi yurakunawanka mancharishka unkuyta hampinkapak hampita rurashun;


muyukunawanka wawakunapak maki watanata rurashun.

Sapan killakunapi hampikman rikuchun pushana.

YACHAYWAN WILLACHIY

Yachachikpa, yayamamapa yanapaywan, shuk hatun rikuchiyta rurashun; kay


rikuchiypika tukuy maki rurashkakunata, muyukunata, murukunata; hillaykunata
rikuchishun. Yayamamakunata, mashikunata, shuktak yachachikkunata, pushak-
kunata kayashpa rikuchina kan.

3 Chinka: Laberinto, escondrijo. Chinkana: Laberinto, perderse.


4 Paychi: Arete. (Interpretado en dialecto Kichwa de la Sierra).

80 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA

Chakrata rikurayanamanta
Pachamamapika tawkasami chakrakunami tiyan; kay chakrakunapika: sara yura,
papa yura, habas yura, palanta yura, lumu yura, chiwilla yura, shukkunapash tiyan.
Kay mikuna yurakunataka sapan llakta kawsaypa yachaykunawan tarpunchik,
pukuchinchik. Kaypika wayra, yaku, inti, killa, urku wakakuna, sacha wakakuna,
shuk nipakunapashmi yanapan.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 81


Iskunniki Yachay

Uchilla wiwakunata wiñachinamanta


Tukuylla kichwa ayllukunami kuchikunata, wallinkukunata, kuyikunata, atallpa-
kunata, llamakunata, wakrakunata wiñachinkuna; kay wiwakunataka ayllukaw-
saypak, mikuypak charin; wakinkunaka katunkuna; kay katushka kullkiwanka
churanakunata, hampikunata, mikunakunata rantinkuna.

Kikin kawsaymanta: tarpuy, maki ruray, katuy, rantiy.


Ayllukunaka makiruraykunata, murukunatapash, mintalay pampapi katushpa ran-
tishpa kawsanchik; mana kashpaka wasikunallapitakmi katunchik, rantinchikpash.

82 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

SACHA HAMPIKUNAWAN HAMPIRINAMANTA

Kay yurakunaka, shuk hampi nipakunata charikkunami kan. Kay yurakunamanta


upyashpa, kay yurakunawan hakushpa, pichashpa imapash nanaykunata ham-
pin; kay yurakunaka runakunata, wiwakunatapashmi hampinkuna.

Kay hampi yurakunaka mana shuk aychakunata unkuchishpami hampin, chay-


mantami kay hampikunaka imapash nanaykunata charikpika hampishpa katina
kan. Kay yachaykunataka yachak mamakuna, yachak taytakunami rikun.

Kay yurakunaka ashalla nanaykunataka pishiyachishpa5 rin; kutin hatun nanay-


kunapika, hampishpa rin, shinallatak unkuyta kuk uchilla kurukunatapash
wañuchishpa katin.

Kay yura hampikunaka allpamamapi kuchullami tiyan; mana imatapash man-


chashpa hampirinallami kanchik. Ñukanchik runa ukkutaka tawka unkuykunami
hapin, chay hampi yurakunawanmi alli kawsayta tarinchik.

Katipi kay hampi yurakunata charinchik:6

Ukucha wañuchina: rupak nanaypak kan, ukku chiriyachunka kaywan


armarinami kan.
Sauco: hayak yurami kan, wiksa nanayta hampin; chiriyachinpash, chay-
pakka chirwayta6 churashpami upyana; ñawi rikushka unkuytapash hampin.
Chini: wayrashkapakka nanakuk kuskapi chinichina; sinchiyarinkapak-
pash chinichina.
Waysa: Mushuyankapak, machakuyta manchachinkapak, kutsiyankapak-
pashmi kan.
Awirinri: Unkuyta kallpachinkapak mutsurin, kicha unkuytapash hampin.
Sacha yakun: Yawar unkuyta mayllachin, ishpapuru nanayta anchuchin.
Kiwi yuyu: Chaki maki kiwirishkapi, takashpa llutanapakmi kan.
Asnak panka (kunisun panka): Lumarisupak alli kan; takashpa wawa-
kunapa sinkapi churana.

5 Pishiyana: Escasear, reducir, aminorar, menguar.


6 Chirway: Limón.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 83


Iskunniki Yachay

Kay hampikunataka upyashpa, hawirishpapashmi nanaykunataka anchuchin;


kaykunami ukkuta sinchiyachin, alliyachinkuna.

84 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Iskunniki Yachay

TARPUNA HILLAYKUNA

Tawka hillaykunami tiyan, shuk makiwan, ishkay makiwan hapishpa llankanakuna;


kay hillaykunawanka allpata allankapak, alliyachinkapak, amukyachinkapakmi kan.
Shinallatak imakunapash apankapakimi kan. tarpunkapak, yakuta churankapak,
wanunkapak, pichankapakmi kan; kuchunkapak, pallankapak, hapinkapak kan;
shinallatak sarunkapak, akllankapak, chakichinkapak, kutankapakpashmi kan.

Challwankapak hillaykuna
Challwayka mayukunapi, shuktak kuskakunapi aychawata (challwata) hapinami kan,
yakupika tawkasami wiwakunami tiyan; antisuyupika llukak, chuchuk wiwakuna-
pashmi tiyan. Ñawpa pachapika tukuy runakunami challwashpa kawsakkuna kashka.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 85


Iskunniki Yachay

Wiwankapak hillaykuna
Wiwayka allpapi purik wiwata
hapiy, pawashpa purik wiwa-
kunata hapiy, wañuchiymi kan.
Kay llamkaymanta, José Ortega
y Gasset amawta runakunaka
“Wiwayka shuk wiwata mana-
rak wañuchishpallata ruraykuna,
wañuchishka kipa ruraykuna-
pashmi kan. Wiway tiyachunka
wiwaka wañunatakmi kan”,
nishka. Mana kashpaka mana
wiwaychu nin.

Aychakunata hapinkapakka ima sami tukllakunatami


rurana kanchik; kaykunata: Ishinka, wami, tikta, panwa, waska.

Yuyaykunata rikuchik pictograma unanchakunamanta, imatak kan


Shuk killkakuna, shuk shuyukunami ña shuk yuyaykunata kun; chay shuyukunata
rikushpaka ña yuyaykunata pankalla hapinkakuna.

Ñawiwan rikushpa yuyaykunata utkalla hapinkapakmi kan, shinami ima llakita,


imata mana ruranatapash hawalla yachanchik. Nishunlla, chay kuskapika mana
antawata shayachishpa sakina nishpa churankuna.

Kay shuyukuna, killkakunapash unay pachatami ñukanchik yachaypi, ñukanchik


umapi kan, ña ñawiwan rikushpa ima yuyaytapash hapinchik, shinallatak shuktak-
kunaman willachinchik.

86 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Anexos
Evaluación
Vocabulario
Formato planificación de una guía de aprendizaje
Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje
para niños de 3 y 4 años
88
RURAYKUNA
AYLLUSHUTI
PAKTASHKA

KIPA

Ñukapa Mushuk Mashikuna


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

Rikuna:

Rurashka: Kutinrikushka: Paktachishka:


Anexo 1: Matriz de evaluación para seguimiento de destrezas

YACHACHIK E.I.F.C. YACHAYTA RIKUK PUSHAK KAMACHIK


Anexo 2: Vocabulario

Guía 1:
Imashinakana Norma
Kawsaypacha Ambiente de aprendizaje
Ruraypaktachi Rol
Sumaychay Respeto
Chani Valor
Yanapay Ayudar
Allishunkukay Generosidad
Tantanakuy Organización
Yanapaway Generosidad
Mashiyariy kawsay Vida familiar comunitaria y social

Guía 2:
Allikay Salud
Alli mikuy Alimentación
Kamakuy, Kamashka Cuidado
Pachamama Naturaleza
Rikuraya Control
Yanapakwasi Instituciones
Kapu Fruta

Guía 3:
Wiñariy Desarrollo
Ukkukuyurikancha Motricidad
Sumakrimayachay Literatura
Ukku /aycha Cuerpo
Rakirikuska Partes
Niktana muyu Pelota
Putu Algodón
Tiyu Arena
Umayuyachik Rompecabezas
Yuyay kuchu Espacio de aprendizaje
Uyati Careta
Imaykuna Materiales
Halinka Collar de pepas silvestres
Yaku tullpu Pintura de agua

Ñukapa Mushuk Mashikuna 89


Anexo 2: Vocabulario

Guía 4:
Api allpa Arcilla, plastilina
Makiruray Artesanía
Mintalay Comercialización
Allpallamkay Agricultura
Kawsaywa Vivencia
Hillaykuna Instrumentos
Chakuy Caza
Killkakati Lectura
Shuyu Imagen
Saylluy Realidad
Usura Gesto
Puru Envase
Iriri Vaso
Suytuki Cuadrado
Tsaklla Triángulo
Rumpa Círculo
Kapu Fruto
Pilchi Taza
Utku Hueco, agujero
Palashuyutupuk Tablero de figuras geométricas
Killanku Caja
Aku, kuta Harina
Wika, kankik Cintura
Rurariyay Hábito
Usachana Adquirir
Chuyayay, chuyay Aseo
Kikinyarina Identificar
Rakina Parte
Kikin Uno mismo
Shukpi En otro
Kuska Espacio
Karanakuna Compartir
Chikanyachina Distinguir
Chuyayana Asear
Wachu Fila
Taktina Marchar
Turkanakuna, yankina Intercambiar
Paktakuyuy Ritmo
Ukupi Debajo

90 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Anexo 2: Vocabulario

Wankuchishpa pukllay Uniendo, juntando,


Purikachana, purikuna Pasear, recorrer, circuito
Purikanchay, puriy Paseo
Chimpana, yallina Pasar
Kaynana Pasar el día
Lapuna Doblar
Imashina Proceso
Yaarina, yuyaarina, yuyarina llaki Sentir
Yallin, mishina Superar
Shilla Jarra
Ayllu shuti Apellido
Hukuna Mojar
Takru Jabón
Chakiklla Toalla
Winkuk Llave
Yakuwinku Grifo, llave de agua
Llatanarina Desvestirse
Kuti, rayku Ocasión
Rurariyay Hábito
Siti Muñeco
Kushikuy Emoción
Yariyay yuyariyay Sentimiento
Yanapayana Solidarizar
Yankina Intercambiar, cambiar,
Yuyaychipukllay Rompecabezas
Uyachay Atención
Chuyayayta Falta de atención
Kuyaywanrimay Normas de cortesía
Kikin yuyariyykuna Estados de ánimo
Hawari Cuento, fábula
Yachaypayana Dramatizar
Llatun Tamaño
Pakta Igual
Katirik Serie
Shuyutupuk Figura geométrica
Muyuntikta Contorno
Manya Borde
Paki, piti Pieza
Manyashuyu Silueta
Palashuyu Tablero de objetos de dibujo
Pantay, mana allí rurashka Perdido, error

Ñukapa Mushuk Mashikuna 91


Anexo 2: Vocabulario

Sapan Cada
Shinallay Igual
Tullpuna Hawina Pintar
Pawchi Punta
Pantayñanpi Laberinto
Paktana Llegar
Chawpi Medio
Pawana Volar
Chimpachina Pasar cruzar
Takillpa Talón
Rutuk, pittik Tijeras
Patak ancho
Ñañu Angosto
Watuna Armar
Walpachana Formar
Kupachik Basurero
Paktashkata rikuchik Registro de asistencia
Yachay pukara Espacio de aprendizaje
Ashnana Apestoso, mal olor
Alli ashnay Buen olor
Ansa Poco
Ansalla Poquito
Ashtawan Más
Ashka Bastante
Wampurina Flotar
Wampurik Flotan
Pampana Hundir
Shushuna Cernir
Pukpu Botella
Sukmaychana Respetar
Sumaychay Respeto
Sintiy, ritiy Fuego, energía

92 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

Formato sugerido para la Planificación de una Guía de Aprendizaje


Las guías de aprendizaje descritas en el presente documento son una sugerencia
del Ministerio de Educación, sobre las actividades que se pueden realizar para
el desarrollo de los Saberes y Conocimientos propuestos en el documento de
“Unidades Integradas de Aprendizaje” en el marco del MOSEIB, es decir, se con-
vierten en ejemplos de planificaciones micro curricular para los docentes del nivel
Inicial de los niños y niñas de 3 y 4 años de la Nacionalidad Kichwa. Sin embargo,
lo propuesto no es obligatorio a seguir por los docentes, ya que el Ministerio de
Educación está consiente que cada contexto del país es diferente, además, por
ningún motivo se quiere descartar la creatividad y la experiencia que los docentes
han adquirido a lo largo de su quehacer educativo.

Por este motivo, a continuación se propone el esquema que él o la docente debe


tomar en cuenta para que realice sus propias guías de aprendizaje, teniendo la
libertad de realizar otras planificaciones micro curricular. Esta propuesta toma en
cuenta las fases del sistema de conocimientos propuesta en el MOSEIB:

Guía No.___: (Nombre de la Guía)


1. Tantachishka yachaykuna (saberes y conocimientos)
Se enumera los saberes y conocimientos que va a desarrollar en la guía de
aprendizaje, según los requerimientos de los niños y el contexto.

2. Hatun paktay (objetivo general)


Se identifica el propósito de la guía.

3. Destrezas del Currículo Nacional que se estimularán con los saberes y


conocimientos a desarrollar:
Se enumeran las destrezas propuestas en el Currículo de Educación Inicial
2014 que se estimularán con las actividades propuestas en la guía.

4. Desarrollo de las actividades según las fases del sistema del conocimiento

YACHAYTA TARIPAY (Dominio de conocimiento)


• Yariyaykuna (Sensopercepción–despertar el interés) (visitas a los yachak, jue-
gos, cantos…)

Se sugieren actividades iniciales que tomen en cuenta los sentidos y estén


relacionadas con el saber y conocimiento a desarrollar.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 93


Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

• Yachayman yaykuy (Problematización)

(Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik (generar espacios de diálogo sobre


los distintos temas, a partir de preguntas)

Se proponen preguntas para hacerlas a los niños y niñas, de tal forma que él
o la docente cuente con más información sobre lo que el niño o la niña conoce
acerca del saber y conocimiento a desarrollar.

• Amawta yachay (Contenido científico)

Kay yachaykunata yachashunchik

En el caso de este nivel educativo se sugiere, para este apartado, plasmar


actividades que ayuden a los niños y niñas a afianzar los saberes y conoci-
mientos propuestos en la guía.

YACHASHKATA RIKUY (Verificación)


Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Se proponen las mismas preguntas de la sub-fase de problematización, con


el propósito de que él o la docente vuelva a preguntar a los niños y niñas, y
verifique si han aprendido lo propuesto en los saberes y conocimientos.

YACHAYWAN RURAY (Aplicación del conocimiento)


Se proponen actividades que ayuden a afianzar los saberes y conocimientos
adquiridos.

YACHAYTA WIÑACHIY (Creación )


Yachashkakunawan ima munashkata wiñachishunchik.

Se proponen actividades que inviten a la creación, al diseño o a la elaboración


de manera que se demuestre lo aprendido.

YACHAYWAN WILLACHIY (Socialización)


Mashikunawan aylluwan ruraykuna

Se proponen actividades que permitan dar a conocer a otros lo aprendido.

94 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Anexo 4: Informe Quimestral

Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para


niños de 3 y 4 años
En este anexo se adjunta el modelo de informe de desarrollo y aprendizaje y las
orientaciones para que él o la docente pueda completarlo, propuesto por el Mi-
nisterio de Educación para los niños de 3 y 4 años a nivel nacional:

Orientaciones para completar la evaluación integral de niños y niñas en el subni-


vel 2 de Educación Inicial y Preparatoria (1er Grado de EGB)

Introducción
La evaluación en el nivel de Educación Inicial y Preparatoria es cualitativa, se
evalúa para verificar y favorecer el desarrollo integral de los niños y niñas, que
se logra con el perfeccionamiento de las destrezas que permite al estudiante
desempeñarse de mejor manera en la vida cotidiana, y posibilita que al final de la
preparatoria haya alcanzado su identidad, independencia y autonomía.

Las orientaciones que aquí se mencionan ponen énfasis en la evaluación de pro-


ceso o formativa, que se lleva a cabo durante todo el tiempo que están los niños
y niñas a cargo del docente; es continua y permanente y permite obtener infor-
mación clara sobre los avances, logros, desempeños, actitudes con otros, así
como detectar cualquier dificultad que presentan los niños y, además, reorientan
las acciones educativas.

Las técnicas e instrumentos que se sugieren utilizar para este momento de evalua-
ción pueden ser:

Técnica Instrumento

Observación Ficha de observación

Diálogo Registro anecdótico

Lista de cotejo

Portafolio

Reporte de Evaluación Integral


(evaluación formal)

Ñukapa Mushuk Mashikuna 95


Anexo 4: Informe Quimestral

Consideraciones generales para la evaluación:


• Durante el quimestre, el o la docente desarrollará con los niños las Guías
planificadas, las mismas que propician el desarrollo de las destrezas
propuestas en el currículo.
• Recordar que la evaluación no se realiza para sancionar ni desvalorizar
a los niños. Cada niño tiene su ritmo diferente de aprendizaje y capa-
cidades que el docente tiene la responsabilidad de ayudar a potenciar.
• La evaluación permite al docente redireccionar su acción pedagógica,
por ejemplo, si la mayoría de los niños han tenido dificultad en adquirir
una destreza, el docente deberá garantizar la planificación de la misma
en otra Guía de aprendizaje.
• La evaluación de los niños y niñas permite detectar signos de alerta,
considerados como indicadores tempranos, cuyo análisis permite pre-
ver la posibilidad de que en un futuro más o menos próximo se presente
un atraso en su desarrollo, que les haga susceptibles de presentar pos-
teriormente necesidades educativas especiales en mayor proporción y
frecuencia que al resto de la población estudiantil.
• Las reuniones con los padres se realizarán al menos 4 veces en el año
lectivo, por ejemplo:

Reunión personal con el padre, madre o


En la mitad del 1er quimestre representante legal para brindar información del
avance del niño.

Reunión personal con el padre, madre o


Al finalizar el 1er quimestre representante legal para entregar la evaluación
integral del niño.

Reunión personal con el padre, madre o


En la mitad del 2do quimestre representante legal para brindar información del
avance del niño.

Reunión personal con el padre, madre o


Al finalizar el 2do quimestre representante legal para entregar la evaluación
integral del niño.

• Al realizar las reuniones con los padres o representante legal, el docente


debe expresarse con claridad al momento de comunicar las evaluacio-
nes; es necesario que cuente con todos los registros previos (matriz de
evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada Guía, listas de
cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros)

96 Ñukapa Mushuk Mashikuna


Anexo 4: Informe Quimestral

• El docente siempre debe expresarse de manera positiva, exaltando los


logros y proponiendo planes de mejora para aquellas destrezas que no
han sido adquiridas.
• Se debe evitar generar tensiones en la familia que dificulten la relación
con las niñas o niños y que provoquen situaciones de presión.

¿Qué escala se utiliza?


ESCALA SIGNIFICADO CARACTERÍSTICAS DE LOS PROCESOS

El niño o niña están iniciando el desarrollo de destrezas que permitan al-


canzar los aprendizajes previstos o evidencia dificultades en el desarrollo de
I Inicio
estos; se necesita que el docente de mayor tiempo de acompañamiento e in-
tervención al aprendizaje del niño, de acuerdo a su ritmo y estilo de aprender.

El niño o la niña están en proceso de lograr los aprendizajes previstos; se re-


EP En proceso quiere acompañamiento del docente y el padre de familia durante el tiempo
necesario.

El niño o la niña evidencian el logro de los aprendizajes previstos en el tiempo


A Adquirido
programado.

NE No evaluado Esta indicador/destreza no ha sido evaluada en el quimestre.

¿Cómo completar el reporte de evaluación?


• El reporte se llenará 2 veces al año, uno por quimestre.
• Las destrezas/indicadores de desarrollo trabajadas durante el quimestre
serán registradas periódicamente en diferentes instrumentos de evalua-
ción (matriz de evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada
Guía, listas de cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros).
• Estos instrumentos servirán como sustento para completar el reporte
de desarrollo integral de cada niño o niña, utilizando la escala cualitativa
propuesta anteriormente.
• Al menos 5 destrezas por ámbito de desarrollo y aprendizaje deberán
ser evaluadas en el primer quimestre.
• Al finalizar el segundo quimestre todas las destrezas /indicadores de
desarrollo deberán ser evaluados.
• Es importante tomar en cuenta que si una destreza/indicador de desar-
rollo está empezando o fue adquirida en el primer quimestre y el segun-
do quimestre se encuentra en inicio, es una alerta para tomar medidas
con la familia. Cabe recalcar que esta medida debe ser tomada a lo lar-
go de todo el proceso evaluativo y no únicamente al final del año lectivo.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 97


INFORME*QUIMESTRAL*DE*DESARROLLO*Y*APRENDIZAJE

98
NIVEL*DE*EDUCACIÓN*INICIAL
SUBNIVEL*2:*GRUPO*DE*EDAD*DE*3*A*4*AÑOS
AÑO*LECTIVO*20___*G*20___

DATOS*INFORMATIVOS:

CENTRO*DE*DESARROLLO*INTEGRAL*PARA*LA*PRIMERA*INFANCIA:*

Ñukapa Mushuk Mashikuna


Código*MINEDUC:*
Anexo 4: Informe Quimestral

Nombre*del*Estudiante:*********************************************************************************************************************************Paralelo:

Tutor*/*Docente:""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""*Fecha:""

REPORTE*DE*DESARROLLO*Y*APRENDIZAJE

PRIMER*QUIMESTRE SEGUNDO*QUIMESTRE
No. ÁMBITOS*DE*DESARROLLO*Y*APRENDIZAJE
I EP A N/E I EP A N/E
1 IDENTIDAD*Y*AUTONOMÍA
Comunica algunos datos de su identidad como: nombre, apellido, edad y nombres de los padres.
Identifica las características generales que diferencian a niños y niñas y se reconoce como parte de uno de sus grupos

Reconoce algunas de sus características físicas como: color de pelo, ojos, piel, tamaño, entre otros como parte del proceso de su
reconocimiento como ser único e irrepetible.
Manifiesta sus emociones y sentimientos con mayor intencionalidad mediante expresiones orales y gestuales
Elige actividades, vestuarios entre otros demostrando sus gustos y preferencias.
Se reconoce como parte integrante de su familia a la que pertenece.
Demuestra sus gustos y preferencias en vestimenta, música, etc., de acuerdo a su nacionalidad.
Realiza acciones de lavado de manos, cara, dientes con la guía del adulto, como parte del proceso de la adquisición de hábitos de
higiene.
Acude al baño autónomamente, requiriendo la ayuda del adulto para su aseo.
Se saca y pone algunas prendas de vestir como: interior, pantalón o falda y medias sin ayuda del adulto.
Selecciona prendas de vestir de acuerdo a su preferencia.
Practica solo vestirse y desvestirse, especialmente con los trajes y atuendos de su cultura.
Se viste alegremente con ropa de su cultura.
Utiliza la cuchara y el vaso cuando se alimenta demostrando cada vez mayores niveles de independencia.
Colabora en el mantenimiento del orden del aula ubicando los objetos en su lugar.
Identifica las situaciones de peligro a las que se puede exponer en su entorno inmediato comprendiendo las normas de prevención
planteadas por el adulto.
Imita las acciones a seguir en situaciones de riesgo como: temblores, incendios, entre otros, determinadas en el plan de
contingencia institucional.
Ejecuta acciones de seguridad para evitar accidentes que se pueden producir en su entorno inmediato.
2 CONVIVENCIA
Se Integra progresivamente en juegos grupales de reglas sencillas.
Practica acuerdos de convivencia entre niños y niñas (respeto, solidaridad).
Establece relaciones con personas cercanas de su entorno familiar y escolar ampliando su campo de interacción.
Se relaciona con sus compañeros sin discriminación de aspectos como: género y diversidad cultural, necesidades especiales, entre
otros.
Participa en rituales significativos de los saberes y conocimientos culturales.
Demuestra preferencia por jugar con un niño específico estableciendo amistad en función de algún grado de empatía.

Colabora espontáneamente con los adultos en actividades y situaciones sencillas.


Colabora espontáneamente con los adultos en situaciones sencillas que involucre a los saberes y conocimientos ancestrales.

Demuestra interés ante diferentes problemas que presentan sus compañeros y adultos de su entorno.
Demuestra interés ante emociones y sentimientos de las personas de su entorno familiar y escolar.
Conoce y practica los valores ancestrales.
Reconoce a los miembros de su familia y los roles que cumple cada uno.
Observa las diferentes ocupaciones y oficios que cumplen los miembros de la familia y la comunidad.

Reconoce los oficios de personas que brindan servicio a la comunidad.


Reconoce y practica normas de convivencia en el centro de educación incial y en el hogar establecidas por el adulto.

Reconoce las normas de convivencia de los pueblos y nacionalidades.

Se interesa por la vida comunitaria (minga, reuniones, asambleas).

Reconoce las actividades que la familia realiza en la convivencia (purina), construcción de la choza, chacra, pesca y caza.

3 RELACIONES*CON*EL*MEDIO*NATURAL*Y*CULTURAL
Identifica a los seres vivos de su entorno a través de la exploración del mundo natural.
Nombra las plantas, animales y personas en la lengua materna.
Reconoce y diferencia entre elementos naturales y artificiales por medio de los sentidos.
Reconoce diferentes elementos de su entorno natural mediante la discriminación sensorial.
Identifica las características de los animales que pueden cumplir el rol de mascota y los cuidados que requieren.
Reconoce las características de las plantas alimenticias comprendiendo su importancia en la alimentación.
Identifica los alimentos nutritivos reconociendo la importancia de éstos en su crecimiento.
Reconoce y cuida los ambientes geobiológicos del entorno (ríos, lagos, chacras, huertos y otros).

Realiza actividades que apoyan el cuidado del medio ambiente como: botar la basura en su lugar, no desperdiciar el agua, entre

Ñukapa Mushuk Mashikuna


otras.
Cuida a la pachamama manteniéndola limpia

99
Apoya en el cuidado de plantas y animales de su entorno.
Anexo 4: Informe Quimestral
Imita sonidos onomatopéyicos de los animales de nuestra pachamama.
Reconoce y aprecia algunas expresiones culturales de su localidad.

100
Participa en algunas prácticas tradicionales de su entorno disfrutando de las diferentes manifestaciones culturales.
4 RELACIONES**LOGICO*MATEMÁTICAS
Ordena en secuencia lógica sucesos de hasta de tres eventos, en actividades de la rutina diaria y en escenas de cuentos.

Intifica características del día y la noche.


Identifica las nociones de tiempo en acciones que suceden antes y ahora.
Identifica las nociones básicas a través de los cuatro elementos: tierra, fuego, agua y aire, en las actividades cotidianas.
Reconoce la ubicación de los objetos en relación a si mismo según las nociones especiales de: arriba/abajo, al lado, dentro/fuera,
cerca/lejos.
Identifica en los objetos las nociones de medida: alto/ bajo, pesado/ liviano.

Ñukapa Mushuk Mashikuna


Identifica objetos de formas similares en el entorno.
Descubre formas básicas: circulares, triangulares, rectangulares y cuadrangulares en objetos del entorno.
Reconoce los colores primarios, el blanco y el negro en objetos e imágenes del entorno.
Anexo 4: Informe Quimestral

Identifica los colores en los elementos del entorno.


Identifica las variedades de granos, formas y texturas.
Cuenta oralmente del 1 al 10 con secuencia numérica, en la mayoría de veces.
Comprende la relación del número-cantidad hasta el 5, utilizando material concreto.
Clasifica los objetos con un atributo (tamaño, color o forma).
Diferencia entre colecciones de más y menos objetos.
Reconoce y compara objetos de acuerdo a su tamaño (grande/ pequeño).
Reconoce y compara
Imita patrones simplesobjetos de acuerdo
con elementos deasu tamaño (grande/ pequeño)
suentorno.
COMPRENSIÓN*Y*E PRESIÓN*DEL*LENGUAJE
Se comunica utilizando en su vocabulario palabras que nombran personas, animales, objetos y acciones conocidas.
Participa en conversaciones cortas repitiendo lo que el otro dice y haciendo preguntas.
Describe oralmente imágenes que observa en materiales gráficos y digitales empleando oraciones.
Reproduce canciones y poemas cortos, incrementando su vocabulario y capacidad retentiva.
Repite cuentos, mitos, adivinanzas, trabalenguas, dichos y coplas en su idioma materno.
Se expresa utilizando oraciones cortas en las que puede omitir o usar incorrectamente algunas palabras.
Expresa oraciones y frases cortas en la lengua materna.
Sigue instrucciones sencillas que involucren la ejecución de dos actividades.
Relata cuentos, narrados por el adulto con la ayuda de paratextos utilizando su propio lenguaje.
Responde a preguntas sobre un texto narrado por el adulto, basándose en los paratextos que observa.
Identifica etiquetas y rótulos con la ayuda de un adulto y los asocia con el objeto o lugar que los representa.
Cuenta un cuento en base a sus imágenes sin seguir la secuencia de las páginas.
Identifica su cuento preferido por la imagen de la portada.
Realiza movimientos articulatorios básicos: sopla, intenta inflar globos, imita movimientos de labios, lengua y mejillas.
Se expresa oralmente de manera comprensible, puede presentarse dificultades en la pronunciación de s,r,t, l,g,j,f.
Repite rimas identificando los sonidos que suenan iguales.
Identifica “auditivamente” el fonema (sonido) inicial de su nombre.
Se comunica a través de dibujos de objetos del entorno con algún detalle que lo vuelve identificable, como representación
simbólica de sus ideas.
Comunica de manera escrita sus ideas a través de garabatos controlados, líneas, círculos o zigzag.
Practica las normas de convivencia familiar en su lengua materna en EIFC.
Escucha los sonidos onomatopéyicos de animales de su entorno y otros.
E PRESIÓN*ARTÍSTICA
Representa a personas de su entorno asumiendo roles a través del juego simbólico.
Imita a los animales propios del entorno como comen, caminan y duermen.
Se integra durante la ejecución de rondas, bailes y juegos tradicionales.
Imita pasos de baile intentando reproducir los movimientos y seguir el ritmo.
Canta canciones cortas asociando la letra con expresiones de su cuerpo.
Experimenta a través de la manipulación de materiales y mezcla de colores la realización de trabajos creativos utilizando las
técnicas grafoplásticas.
Expresa sus vivencias y experiencias a través del dibujo libre.
Expresa su gusto o disgusto al observar una obra artística relacionada a la plástica o a la escultura.
Elabora con la ayuda del docente artesanías de su entorno.
Ejecuta patrones de hasta dos rítmos con partes del cuerpo y elementos o instrumentso sonoros.
Imita e identifica sonidos onomatopéyicos, naturales y artificiales del entorno.
E PRESIÓN*CORPORAL*Y*MOTRICIDAD
Camina y corre coordinadamente manteniendo el equilibrio a diferentes distancias, orientaciones y ritmos utilizando el espacio
total.
Salta en dos pies en sentido vertical obstáculos de 15 a 25 cm de altura y en sentido horizontal longitudes de aproximadamente 40
a 60cm.

Salta sobre un pie o sobre el otro de manera autónoma.


Sube escaleras sin apoyo en posición de pie, escalón por escalón ubicando alternadamente un pie en cada peldaño y, las baja con
apoyo.
Trepa y repta combinando obstáculos y recorridos.
Galopa y saltica coordinadamente a diferentes rítmos.
Camina, corre y salta de un lugar a otro coordinadamente combinando estas formas de desplazamiento, a velocidades diferentes en
superficies planas e inclinadas.
Participa en danzas sencillas de los pueblos y nacionalidades.
Realiza actividades intentando controlar su fuerza y tonicidad muscular como: lanzar, atrapar y patear objetos y pelotas, entre otros.

Sube y baja por los diferentes elementos del entorno (arboles, piedras, lomas, bejucos, canoas etc.).

Realiza ejerccicios de equilibrio dinámico y estático controlando los movimeintos de las partes gruesas del cuerpo y estructurando
motricidad facial y gestual según la consiga por lapsos cortos de tiempo.
Mantiene el equilibro al caminar sobre líneas rectas, y curvas con altura (aprox. 5 cm) intentando mantener el control postural.

Mantiene el control en las diferentes posiciones del cuerpo (sentado, de pie, en cuclillas, de cúbito dorsal y cúbito ventral).

Realiza ejercicios que involucran movimientos segmentados de las partes gruesas del cuerpo (cabeza, tronco y extremidades).

Realiza actividades de coordinación visomotriz con materiales sencillos y de tamaño grande.


Realiza movimientos de manos, dedos y muñecas que le permitan coger objetos utilizando la pinza trípode y digital.
Realiza representaciones gráficas utilizando el garabateo con nombre.

Ñukapa Mushuk Mashikuna


Realiza movimientos para la coordinación de ojo pie, como: patear pelotas hacia diferentes direcciones.
Identifica en su cuerpo y en el de los demás partes gruesas del cuerpo humano y partes de la cara a través de la exploración
sensorial.

101
Anexo 4: Informe Quimestral
102
Representa la figura humana utilizando el monigote o renacuajo.
Utiliza frecuentemente una de las dos manos o pies al realizar las actividades.
Realiza ejercicios físicos de simetría corporal como: observar en el espejo y en otros materiales las partes semejantes que
conforman el lado derecho e izquierdo de la cara.
Ubica algunas partes de su cuerpo en función de las nociones de arriba-abajo, adelante-atrás.
Se orienta en el espacio realizando desplazamientos en función de consignas dadas con las nociones: arriba-abajo, a un lado, al otro
lado, dentro/fuera
Realiza desplazamientos y movimientos utilizando el espacio total a diferentes distancias (largas-cortas).
Utiliza el espacio parcial para realizar representaciones gráficas.

Ñukapa Mushuk Mashikuna


Realiza varios movimientos y desplazamientos a diferentes velocidades (rápido-lento).
Anexo 4: Informe Quimestral

ESCALA*CUALITATIVA

I " " " " I


E "P " " " " "
EP

A " " A
N "E N/E

ASISTENCIA*DEL*ESTUDIANTE 1er*Q 2do*Q

"
"

OBSERVACIONES:*______________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________

*RECTOR*/*DIRECTOR*/*LIDER*
TARIPASHKA KAMUKUNA
Bibliografía
Aragón, S. (12 de 03 de 2015). La fiesta de las cuatro lanzas. (M. Quisintuña, entrevistador).

Masaquiza, K. (2006). Salasaka Mitimae, historia y actualidad. Slasaka.

MINEDUC, SUBSEIB, DINEIB, OEA. (2008). Arawi - imashi imashi. Quito: Indugraf del Ecuador.

Ñukapa Mushuk Mashikuna 103

También podría gustarte