Unidad 9 Kichwa
Unidad 9 Kichwa
Unidad 9 Kichwa
Riksichikkuna
Ayllullakta Shuti
Marka
Kiti
Ayllullakta
Wata
Yachachik
PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA
Rafael Correa Delgado
MINISTRO DE EDUCACIÓN
Augusto Espinosa Andrade
Viceministro de Educación
Freddy Peñafiel Larrea
Viceministro de Gestión Educativa
Wilson Ortega Mafla
Subsecretaria de Educación Intercultural Bilingüe
Margarita Arotingo Cushcagua
Subsecretaria de Fundamentos Educativos
Heidy Ocampo Meneses
Subsecretario de Educación Especializada e Inclusiva
Javier Ortiz Carrillo
Equipo técnico
Actores del Sistema de Educación Intercultural Bilingüe
Diseño y diagramación
Paul Mejía Benavides
Ilustración
Santiago Chicaiza Vargas
ADVERTENCIA
Un objetivo manifiesto del Ministerio de Educación es combatir el sexismo y la discriminación de género en la sociedad ecuatoriana y promover,
a través del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no
reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta práctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales
como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Sólo en los casos en que tales expresiones no
existan, se usará la forma masculina como genérica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta práctica
comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Española en su Diccionario Panhispánico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en
español es posible <referirse a colectivos mixtos a través del género gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingüística de la
economía expresiva> para así evitar el abultamiento gráfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurriría en el caso de utilizar expresiones como las y
los, os/as y otras fórmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.
Iskunniki Yachay
RIKUCHI YUYAY
Kay kamuka iskunniki runa yachaypa ruraykunata charin; kimsa wata, chusku wa-
tata charik wawakunapakmi kan; shinami Acuerdo Ministerial 0440-13 kamachiy
pankapi, MOSEIB kamumanta imashina nikun, chay yachay ñanka, ña yachana
ukukunaman yaykuna kan.
Kallari Yuyay 5
Ñukapa Mushuk Mashikuna 9
Guía 1: Ayllupa, Yachanawasipa Kamachiy 11
Yachachikpak Yachaykuna 26
Guía 2: Alli Kawsaypak Yachaykuna 36
Yachachikpa Yachachinakuna 44
Guía 3: Ñukapa Tawkasami Ruraykuna 54
Yachachikpa Yachachinakuna 64
Guía 4: Chakrata Wiñachishunchik 72
Yachachikpa Yachachinakuna 81
Anexo 1: Evaluación 88
Anexo 2: Vocabulario 89
Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje 93
Anexo 4: Informe Quimestral 95
Bibliografía 103
Iskunniki Yachay
KALLARI YUYAY
Kay yachay ñanka ñukanchik runa yachaykuna awarishpa, kimirishpa richun pakta-
chinkapakmi munan; shinami tukuy runakunapa yachaykuna mana chinkarinka.
Hatun paktay
Mashiyachishpa, kawsaymanta yachaykunata rurachishpa, rimachishpapash, ayllu-
wan, yachanawasiwan ayllullaktawan sumak kawsanata, wawakunaman paktachina.
Yachaykuna
Ayllupa,
Alli kawsaypa
yachanawasipa Ñukapa tawka sami Chakrata
yachaykuna
kamachiy ruraykuna wiñachishunchik
Mis primeros conocimientos
Armonía familiar Mis habilidades expresivas Vivencia en la chacra
para vivir mejor
y comunitaria
• Wawakunapa sumak
rimayachay: arawikuna, • Chakrata wiñachina, uchilla
• Wawa, kikinllatak
• Yachana wasipi aylluyarina. kallariy rimaykuna, wiwakunata wiñachinapash.
riksirinamanta, paypura
Familiarizarse con el centro takikunapash. Cultivo y crianza de
riksinakunamantapash.
educativo. Mitos, adivinanzas y cantos especien menores.
Conocimiento de si mismo
en kichwa.
• Chuyayaypak, y entre compañeros. • Runa kawsaypa:
allikaypakpash kallari • Wawapa ukku hatun chakrakamay, makiruray,
• Pachamama, yurakuna
kamachiy. kuyuchiy, ñañu mintalaypash.
wiwakunapash.
Hábitos básicos de higiene kuyuchiypash. Vivencia cultural:
Entorno, plantas y animales.
y salud. Juegos propios de la agricultura, artesanía y
• Ayllullaktapa allikay nacionalidad comercialización.
• Ayllupi, yachanawasipi
mikunakuna.
kawsanamanta. • Pachamamamanta • Kiwawan yurakunawan
Alimentos saludables de la
Convivencia en el hogar y killkakatiy yachay. hampikunata ruranamanta.
comunidad.
en el centro. Lectura de símbolos Preparación de remedios
• Ayllupa, ayllullaktapapash utilizados de acuerdo a la caseros con plantas
• Kari wawa warmi wawa nacionalidad. medicinales.
raymikuna riksinamanta.
imashina kashkamanta.
Conocimiento de las
Características físicas del • Makiruraykunapi • Tarpuypak, aychawaypak,
actividades festivas de la
niño y niña. yanaparinakuy. aychanapak
familia y la comunidad.
Participación en la hillaykunamanta.
• Ayllu, yachanawasi elaboración de artesanías Herramientas para el
• Ayllullaktapa wakakuna,
llankaykunapi wawakuna de la localidad cultivo, pesca y caza.
may mutsurik
yanapanamanta.
kuskakunapash.
Ayuda en las actividades • Llaktapi tiyak pukllana • Pachamamamanta kati kati
Lugares sagrados
básicas de la familia y el hillaykunawan pukllana. ruraykunata wiñachina.
e importantes de la
centro. Bailes y danzas propias de Producción de
comunidad
la cultura que se practica pictogramas.
en la comunidad.
Tantachishka yachaykuna
• Yachana wasipi yachakurina
• Chuyayaypak, allikaypakpash hallari kamachiy
• Ayllupi, yachanawasipi kawsanamanta.
• Kari wawa warmi wawa imashina kashkamanta
• Ayllupi, yachanawasipi, llankaykunapi wawakuna yanapanamanta.
Hatun paktay
Ayllupura, wasipi, yachanawasipi, ayllullaktapi, wawakunaka paykunapura mashiya-
rishpa kuyarishpa munarishpapash kawsachun sinchiyachina.
YACHAY TARIPAY
YARIYAYKUNA
Kimsay Ruray: Shuk ayllupa wasiman chayashpa, imakuna rurak kashkta rik-
sishun, yachapayashpa pukllashun. Wawakuna ayllukunata imatak rurankichik
nishpa tapuchun; ashtawankarin kari wawakuna, warmi wawakuna imata ruran
nishpa tapuchun. Ima wiwakunata charin nishpa tapuchun. Ima tarpuykuna tiyan
nishpa tapuchun. Ima hampi yurakuna tiyaymanta tapuna; ima mikuna yurakuna-
ta tarpunkichik nishpapash tapuchun.
Pichka Ruray: Ayllullaktapi minka, tarpuy, muru pallay, shuk ruraykunatapash riku-
shun. Kay ruraykunaka ñukanchik kikin runa ruraykunata sinchiyachin; wawakunaka
ashtawan aylluyarishpa, makipurashpa, yanaparishpa kawsanata yachankakuna.
YACHAYMAN YAYKUY
Shuk Ruray:
Chusku Ruray:
AMAWTA YACHAY
Shuk Ruray:
Kay ruraykunataka tawka punchakunapimi rurana kan, shuk punchapi pichka wa-
wakunata riksichichun nina kan.
Ishkay Ruray:
1 Niki: Orden.
Kimsa Ruray:
Chusku Ruray:
Pichka Ruray:
YACHASHKATA RIKUY
Shuk Ruray:
YACHAYWAN RURAY
Ñuka ayllu
Ñuka wasipi,
mama yaya tiyawan,
Sumak llakishpa,
ñukata charin.
Ñuka Ayllu
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
YACHACHIKPAK YACHAYKUNA
Chuyayay Kawsaymanta
Ñukanchik alli kawsankapakka chuyalla, punchalla, mana mapa kawsayta charina
allichu. Shina chuyalla kawsashpami unkuykunatapash harkarin.
Kay kamupika, ñukanchik ukku yachayta, imakuna tiyakta ñukanchik kikin shi-
mipi shutichishpa yachachina kan. Kay yachaykunataka takishpa, pukllashpa,
tushushpa yachachina kan. Shinami ashtawan rimankapak shimikunatapash
mirachishpa rina kanchik. Kunanka ñukanchik warmi wawapa, kari wawapa ukku
shuyukunata rikushun:
Salasaka ayllullaktapi allpakunaka tiyullami kan; cochinilla nishka shuk yura wiñan,
kay yuramantami shuk sumak tullputa llukchishpa churanakunata tullpunkuna.
Kari: karika yura tullpu warata, kushmata churarin, shuk chumpiwan watarin;
ishkay ruwanata churarin, llama millma yana ruwanata yurak ruwana hawapi chu-
rarin; shuk yurak millma muchikuta churarin, suni akchata charin.
Chibuleo shutika, shuk yurami chibu nishka tiyashka nin, kutin leo shimikuka
panzaleo shimimantami shamun, ninkuna, Chibuleo ayllukunaka chay ayllu-
kunamantami shamun ninkuna.
Kay ayllukunaka kikin kawsayta charin, kikin raymikunata charin, chay raymiku-
naka ñawpa kawsaykunawan, kunan mushuk kawsaykunawan ña chapurishkami
kan, apunchik yuyaykunawanpash chapurishka kan. Paykunaka takikunata, tushuy-
kunata, pingullo, rondador, bocina takinakunata charin. Kikin yachaykunataka kipa
ayllukunata yachachishpa kawsankuna.
Tantachishka yachaykuna
• Wawa, kikinllatak riksirinamanta, paypura riksinakunamantapash.
• Pachamama, yurakuna wiwakunapash.
• Ayllullaktapa allikay mikunakuna.
• Ayllupa, ayllullaktapapash raymikunata riksinamanta.
• Ayllullaktapa wakakuna, maymutsurik1 kuskakunapash.
HATUN PAKTAY
Kawsana llaktata, kichwa llaktapa yachaykunata ruraykunatapash, wawakuna rik-
sichun kallarichina.
YACHAY TARIPAY
YARIYAYKUNA
2 Yariy: Sentimiento.
Yachana wasi shuk kiti hatun llaktapi kakpika shuk sisa pampaman llukshishun,
chay pamapapika imashina nishkanchik chay ruraykunallatatak rurashunchik.
3 Aynina: Participar.
YACHAYMAN YAYKUY
Shuk Ruray
• Ima shutitak kanki.
• Kanpa mashikunaka, ima shutikunatak kan.
• Kikin churanata churarinata munankichu.
• Ima punchakunapitak kikin churanataka churarinki.
• Ima ruranatatak munanki.
Ishkay Ruray
• Imalla kiwa, yurakunatatak riksinki.
• Wakin yurakunapa shutikunata yachankichu.
• Wasi ukupi ima wiwakunatatak charinki.
• Wasi kanchapi ima wiwakunatatak charinkichik.
Kimsa Ruray:
• Ima mikunakunatatak wasipi charinchik.
• Ima mikunakunatatak munanki, ima mikunakunatatak mana munanki.
Chusku Ruray:
• Kanpa wasipika ima raymikunatatak rurankichik.
• Chay raymimantaka imatatak ashtawan munarkanki.
• Ayllullaktapika raymikuna tiyanchu.
4 Willka: Rito, sagrado. (En este caso: rito).
Pichka Ruray:
• Kanpa yayamamakuna munashka maykan sumak kuskata riksinkichu.
• Chay sumak kuskamantaka imatatak munanki.
• Chay kuskapika imatatak rurankichik.
AMAWTA YACHAY
“Shuk wiwakumi;
oik, oik nishpa wakan;
chupataka churushinata charin,
ima wiwata kan”. Shina nishpa katina kan.
YACHASHKATA RIKUY
Shuk Ruray
• Ima shutita kanki.
• Kanpa mashikunaka, ima shutikunatak kan.
• Kikin churanata churarinata munankichu.
Ishkay Ruray
• Imalla kiwa, yurakunatatak riksinki.
• Wakin yurakunapa shutikunata yachankichu.
• Wasi ukupi ima wiwakunatatak charinki.
• Wasi kanchapi ima wiwakunatatak charinkichik.
Kimsa Ruray:
• Ima mikunakunatatak wasipi charinchik.
• Ima mikunakunatatak munanki, ima mikunakunatatak mana munanki.
Chusku Ruray:
• Kanpa wasipika ima raymikunatatak rurankichik.
• Chay raymimantaka imatatak ashtawan munarkanki.
• Ayllullaktapika raymikuna tiyanchu.
Pichka Ruray:
• Kanpa yayamamakuna munashka maykan sumak kuskata riksinkichu.
• Chay sumak kuskamantaka imatatak munanki.
• Chay kuskapika imatatak rurankichik.
YACHAYWAN RURAY
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
YACHACHIKPAK YACHAYKUNA
YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA
Wawakuna Riksirinamanta
Kichwa wawakunaka kikin llaktapi aylluwan sumaktami kawsankuna; uchillaman-
ta taytapa mamapa kuyaywan wiñarishpaka, yuyaysapa alli wawakunami kan.
Yachanawasiman chayashpa yachachikkunawan mashikunawanpash sumakta
mashiyarin; may ayllullaktamanta kashkata, pikunapa wawa kashkata, imashina
kashkata, ima shuti, ima ayllushuti kaskatapash sumakta rimarishpa, pukllashpa
yachankuna. Shinallatak, paypa mashikuna pikuna kashkata, imashina kashkata,
pikunapa wawa kashkata yachashpa hamutashpa pakta kawsan. Pukllaypi, ima
ruraykunapipash paypa mashikunawan yanapanakushpa tiyankuna.
nin. Pachamamapika tukuy ima tiyakkunami kawsayuk kan, shinallatak mana pi-
pash sapalla kawsanchu, tukuypurami rimanakushpa, tinkunakushpa kawsankchik.
Pipash shuk wiwata takakukpika, ama makaychu nina kanchik, kikinpakpash ima
llakipash shamunkami nina kan. Shinallatak shuk murukukuna shitashka, ñanpi
sirikukpika, murukukuna wakakunmi, mana shitanachu kanchik ninchik.
Shinallatak tukuy wawakunami tawka yurakuna tiyakta yachana kan, kay yura-
kunami mikunakunata, imakunatapash runakunaman karan, chaykunatami
wawakunaka yachana kan. Shinami lumu, palanta, papakunapash mikunaku-
nata rurankapak alli kan; kutin, ruda, wantu, tsini yurakunaka wayrashkakunata,
mancharishkakunata pichankapakmi kan; shinallatak manzanilla, menta, toronjil
yurakunaka imapash nanaykunata anchuchinkapak, hampinkapak kan.
Shuk alli mikuyka, ñukanchik ukku aycha ima mutsurishkakunata karan, shinalla-
tak sinchiyachin, alli kawsayta karan.
Aya Umaka shuk runashinami kan, allitapash, mana allitapash rikuchin, kichwa
runakunapakka pachamamapa sinchiytami rikuchin, chaymi aya uma kan.
Shuk sumak rimaymi tiyan; ñawpa pachapi, shuk sapalla, llakilla runami ña Inti
raymi kipa ña puñuk rikushka nin; ñapash kanchapi ninanta tushukukkunata
uyashka, nin.
Shinami chay runaka tukuy tuta, tukuy puncha tushushpapash mana shay-
kushkachu; shuktak runakunatapash ñawpashpa, atichishpa pushak kashka. Pay
tushukukpika chakika mana allpaman chayashpa hawallata rik kashka nin.
Tukuy watakunami, kay runaka ninan sinchi kayta rikuchishka, chaymanta tukuy
runakunami payta katikkuna, allimi nishpa nik kashkakuna. Shuk punchaka kay
runaka chinkashka nin. Yuyakkunaka chay ayakunami, paykunashina kanata
munaymanta apashka nikkunami kashka. Kay runaka chay sumak kuskakunapi
kawsakranmi ninkuna, chay runaka ñukanchik runakunata sinchiyachishpa
yanapan ninkuna.
Yachaykuna
• Wawakunapa sumak rimayachay: arawikuna, challaykuna, takikuna.
• Wawapa ukkupa hatun kuyuchiy, ñañu kuyuchiypash.
• Llaktakunamanta unanchanata killkakatiy yachay
• Makiruraykunapi yanaparinakuy.
• Llaktapi tiyak tushuykunata tushuna.
Hatun paktay
Kikin kawsaymanta kichwa shimipi rimashpa tukuysami kuyurinakunata wawa-
kunawan rurachishpa kallarina. Kikin shimipi, kikin kawsaykunata yachachina.
Makiruraykunapi yanaparinakuy.
• Imakuna allpamamamanta llukshishkakunata, shinallatak imakuna rurash-
kallakunata, chaykunata yariykunawan riksina.
• Tullpukunawan, imakunatapash chapushpa ‘grafoplásticas’ yachaywan
ima sumakkunata rurana.
• Ima shuyukunatapash, ima rikchakunatapash rikushpa allikachina,
mana allikachina.
• Makikunata, rukakunata sumakta kuyuchishpa inakunatapash alli hapi-
nata/lutsanata yachana.
YACHAY TARIPAY
YARIYAYKUNA
Shuk Ruraykuna: Shuk, llaktamanta sumak rimayta akllana, chay sumak rimayta
wawakunaman willana. Kay rimaykunataka imakunawanpash yanaparishpa rima-
na, willana. Kay sumak rimaymanta tapuykunata rurana, shinami wawakunapash
alli rimanata yachakunkakuna.
YACHAYMAN YAYKUY
Shuk Ruray
Ishkay Ruray
Kimsa Ruray
Chusku Ruray:
Pichka Ruray:
AMAWTA YACHAY
“Kuri sara” sumak rimaywan llankanalla kan. Manarak kay ruraykunata kallarish-
pallatak, sarata tarpunkapakka kanpa yayamamaka imatatak ruran nishpa tapuna
kan. Chay ruraykunapi yanapankichu. Kanpa wasipika saramanta ima mikunata-
Kay ruraykunami wawakunataka kikin shimipi alli rimachun yanapan. Chay sumak
rimaypimi tarpuna pacha, pallana pachakunamanta riman, shinallatakmi wawa-
kunaman pachamanta yachachina kan.
Wawakunawan kay maki rurankapak imakuna tiyay alli kaymanta rimana. Ima
maki ruraykunata rurana kashpapash ima mutsurishkakunata ñawpashpa mash-
kana kan.
Ukku Kuskakuna
KUYUCHINI TAKI
YACHASHKATA RIKUY
Shuk Ruray
Ishkay Ruray
Kimsa Ruray
Chusku Ruray:
Pichka Ruray:
YACHAYWAN RURAY
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA
Ñawpa rimay
Uchutikan
Tamya punchakunapi, Uchutikan nishka runa paypak uchilla tumita6 apashpa pu-
rinaman rishka, nin. Shina sachata purishpa yura ankukunapi takashpa, tun, tun,
tun purin kashka, nin.
Shinami runakunataka manchachik kashka nin.
Kuri saramanta
Ña pachakuna yallikpi, sara pallana chayashka, chay warmika sara kaspakuna su-
mak rakukuna kakpi hatuntami kushikushka kashka; shinapash llakillami kashka,
paypa kusaka ashtawanmi upyay kallarishka, chaymantami llakilla kashka.
Shinami achka kullkipi katushka, chay kullkiwanka kusa ama machashpa kati-
chun, shuk sumak llankaytami churashka.
7 Tuku: Ventana.
8 Watuna, chimana, Imashichina: Adivinar.
IMASHI IMASHI
Yayashina kani
Achikta, kunuktapash kuni
Ñuka illakpi, punchakunaka
Tutashina tukunka
Imashi kanka
IMASHI IMASHI
Tutaka chichun
Punchaka wachan
Imashi kanka
IMASHI IMASHI
Imashi kanka
Shina:
KURUKU
Wañuchishunchik
wañuchishunchik
mana, mana.
Mikushunchik
mikushunchik
mana, mana.
Cebollamanta pukllana
Ña pukllana
Pukllakkunaka tukuykuna kati, kati washaman tiyarin, washapi tiyakka makiwan
washamanta sinchitami hapin.
Tukuyllami sinchi hapirina kan. Shuk mashimi kacharichshpa rina kan, shinami
cebollata shina pitishpa pitishpa rina kan.
MAKI RURAYKUNA
TUSHUY
Tushuna Punasuyu
Tushuna Antisuyu
CHAKRATA WIÑACHISHUNCHIK
Tantachishka yachaykuna
• Chakrata wiñachina, uchilla wiwakunata wiñachinapash.
• Runa kawsaypa: chakrakamay, makiruray, mintalaypash.
• Kiwakunawan, yurakunawan hampita ruranamanta.
• Tarpuypak, aychawaypak1, aychanapak hillaykunamanta.
• Chakraypi sapan kamaykunata rikuchik unanchakunata killkakatinamant.
Hatun Paktay
Chakraypi kikin kawsayta, kikin yachayta rikuchishpa may mutsurishka kashkata
wawakunaman hamutachina.
YACHAY TARIPAY
YARIYAYKUNA
Shuk Ruray: Chay llakatapi shuk tarpunata yachak mashipaman rina kan; chay-
pika, imashina tarpunki, ima challaykunatatak rurankichik, imashinatak muyuku-
nataka akllankichik, nishpa tapuna kan. Kipaka chakraymanta shuk sumak rimay-
ta willana kan. Wawakunaka tukuy ima nishkakunata alli uyana kan, shinallatak
Ishkay Ruray: Chay tarpuk mashita rikunaman rishkata yuyachina, imashina tar-
pushpa kawsayka sumak kashkamanta rimana. Shinallatak imashina ayllukunaka,
tarpun, kiwan, allpata churan tukuy chay llankaykunamanta rimana. Shinallatak
shuk punchaka chakraman rishpa ima muyukunatapash akllana; chaypi, wallka-
ta, makiwatanata, shuktak imapash warawanakunata rurankapak akllana, hapina.
Wawakunawan chay muyukunata, imakunatapash akllashpa maki ruraykunata
rurana. Yachanawasipi shuktak wawakunaman ima rurashkakunata rikuchinka-
pak shuk puncha kayachina.
Kimsa Ruray: Shuk pampaman, mana kashpaka shuk sisapampaman rina. Wa-
wakunata tukuy chaypi tiyakta (allpata, yakuta, yura pankakunata, sisakunata,
yurakunata, kaspikunata, shuktak imakunatapash) mutkichina kan; shinallatak
shutikunatapash riksina. Imakunallata mutkishkakunamanta rimana. Shinallatak
wakin yura pankakunata, sisakunata, kaspikunata mallina kan.
CECIBpi mana chakra tiyakpika shuk allupa chakraman rishpa kay ruraykunata
paktachina. Kiti ukkupi kashpaka yachachikmi rikunka hupakunata tantachishpa
uchilla chakrakunata wiñachishpa kay ruraykunata paktachinka.
YACHAYMAN YAYKUY
Shuk Ruray
Ishka Ruray
Kimsa Ruray
Chusku ruray
Pichka Ruray
AMAWTA YACHAY
Chay kipaka ña imata shuk tarpuk runaka ruran, chay ruraykunata rurashpa
pukllana kan (tarpushpa, kiwashpa, yakuta churashpa); shinallatak shuk wiwak
runa imata ruran, chay ruraykunata katishpa pukllana kan; shinallatak challwak
runa imata ruran, chay ruraykunata katishpa, imawan challwan chayta katishpa
pukllana kan.
YACHASHKATA RIKUY
Shuk Ruray
Ishka Ruray
Kimsa Ruray
Chusku ruray
Pichka Ruray
YACHAYWAN RURAY
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
YACHACHIKPA YACHACHINAKUNA
Chakrata rikurayanamanta
Pachamamapika tawkasami chakrakunami tiyan; kay chakrakunapika: sara yura,
papa yura, habas yura, palanta yura, lumu yura, chiwilla yura, shukkunapash tiyan.
Kay mikuna yurakunataka sapan llakta kawsaypa yachaykunawan tarpunchik,
pukuchinchik. Kaypika wayra, yaku, inti, killa, urku wakakuna, sacha wakakuna,
shuk nipakunapashmi yanapan.
TARPUNA HILLAYKUNA
Challwankapak hillaykuna
Challwayka mayukunapi, shuktak kuskakunapi aychawata (challwata) hapinami kan,
yakupika tawkasami wiwakunami tiyan; antisuyupika llukak, chuchuk wiwakuna-
pashmi tiyan. Ñawpa pachapika tukuy runakunami challwashpa kawsakkuna kashka.
Wiwankapak hillaykuna
Wiwayka allpapi purik wiwata
hapiy, pawashpa purik wiwa-
kunata hapiy, wañuchiymi kan.
Kay llamkaymanta, José Ortega
y Gasset amawta runakunaka
“Wiwayka shuk wiwata mana-
rak wañuchishpallata ruraykuna,
wañuchishka kipa ruraykuna-
pashmi kan. Wiway tiyachunka
wiwaka wañunatakmi kan”,
nishka. Mana kashpaka mana
wiwaychu nin.
KIPA
Rikuna:
Guía 1:
Imashinakana Norma
Kawsaypacha Ambiente de aprendizaje
Ruraypaktachi Rol
Sumaychay Respeto
Chani Valor
Yanapay Ayudar
Allishunkukay Generosidad
Tantanakuy Organización
Yanapaway Generosidad
Mashiyariy kawsay Vida familiar comunitaria y social
Guía 2:
Allikay Salud
Alli mikuy Alimentación
Kamakuy, Kamashka Cuidado
Pachamama Naturaleza
Rikuraya Control
Yanapakwasi Instituciones
Kapu Fruta
Guía 3:
Wiñariy Desarrollo
Ukkukuyurikancha Motricidad
Sumakrimayachay Literatura
Ukku /aycha Cuerpo
Rakirikuska Partes
Niktana muyu Pelota
Putu Algodón
Tiyu Arena
Umayuyachik Rompecabezas
Yuyay kuchu Espacio de aprendizaje
Uyati Careta
Imaykuna Materiales
Halinka Collar de pepas silvestres
Yaku tullpu Pintura de agua
Guía 4:
Api allpa Arcilla, plastilina
Makiruray Artesanía
Mintalay Comercialización
Allpallamkay Agricultura
Kawsaywa Vivencia
Hillaykuna Instrumentos
Chakuy Caza
Killkakati Lectura
Shuyu Imagen
Saylluy Realidad
Usura Gesto
Puru Envase
Iriri Vaso
Suytuki Cuadrado
Tsaklla Triángulo
Rumpa Círculo
Kapu Fruto
Pilchi Taza
Utku Hueco, agujero
Palashuyutupuk Tablero de figuras geométricas
Killanku Caja
Aku, kuta Harina
Wika, kankik Cintura
Rurariyay Hábito
Usachana Adquirir
Chuyayay, chuyay Aseo
Kikinyarina Identificar
Rakina Parte
Kikin Uno mismo
Shukpi En otro
Kuska Espacio
Karanakuna Compartir
Chikanyachina Distinguir
Chuyayana Asear
Wachu Fila
Taktina Marchar
Turkanakuna, yankina Intercambiar
Paktakuyuy Ritmo
Ukupi Debajo
Sapan Cada
Shinallay Igual
Tullpuna Hawina Pintar
Pawchi Punta
Pantayñanpi Laberinto
Paktana Llegar
Chawpi Medio
Pawana Volar
Chimpachina Pasar cruzar
Takillpa Talón
Rutuk, pittik Tijeras
Patak ancho
Ñañu Angosto
Watuna Armar
Walpachana Formar
Kupachik Basurero
Paktashkata rikuchik Registro de asistencia
Yachay pukara Espacio de aprendizaje
Ashnana Apestoso, mal olor
Alli ashnay Buen olor
Ansa Poco
Ansalla Poquito
Ashtawan Más
Ashka Bastante
Wampurina Flotar
Wampurik Flotan
Pampana Hundir
Shushuna Cernir
Pukpu Botella
Sukmaychana Respetar
Sumaychay Respeto
Sintiy, ritiy Fuego, energía
4. Desarrollo de las actividades según las fases del sistema del conocimiento
Se proponen preguntas para hacerlas a los niños y niñas, de tal forma que él
o la docente cuente con más información sobre lo que el niño o la niña conoce
acerca del saber y conocimiento a desarrollar.
Introducción
La evaluación en el nivel de Educación Inicial y Preparatoria es cualitativa, se
evalúa para verificar y favorecer el desarrollo integral de los niños y niñas, que
se logra con el perfeccionamiento de las destrezas que permite al estudiante
desempeñarse de mejor manera en la vida cotidiana, y posibilita que al final de la
preparatoria haya alcanzado su identidad, independencia y autonomía.
Las técnicas e instrumentos que se sugieren utilizar para este momento de evalua-
ción pueden ser:
Técnica Instrumento
Lista de cotejo
Portafolio
98
NIVEL*DE*EDUCACIÓN*INICIAL
SUBNIVEL*2:*GRUPO*DE*EDAD*DE*3*A*4*AÑOS
AÑO*LECTIVO*20___*G*20___
DATOS*INFORMATIVOS:
CENTRO*DE*DESARROLLO*INTEGRAL*PARA*LA*PRIMERA*INFANCIA:*
Nombre*del*Estudiante:*********************************************************************************************************************************Paralelo:
Tutor*/*Docente:""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""*Fecha:""
REPORTE*DE*DESARROLLO*Y*APRENDIZAJE
PRIMER*QUIMESTRE SEGUNDO*QUIMESTRE
No. ÁMBITOS*DE*DESARROLLO*Y*APRENDIZAJE
I EP A N/E I EP A N/E
1 IDENTIDAD*Y*AUTONOMÍA
Comunica algunos datos de su identidad como: nombre, apellido, edad y nombres de los padres.
Identifica las características generales que diferencian a niños y niñas y se reconoce como parte de uno de sus grupos
Reconoce algunas de sus características físicas como: color de pelo, ojos, piel, tamaño, entre otros como parte del proceso de su
reconocimiento como ser único e irrepetible.
Manifiesta sus emociones y sentimientos con mayor intencionalidad mediante expresiones orales y gestuales
Elige actividades, vestuarios entre otros demostrando sus gustos y preferencias.
Se reconoce como parte integrante de su familia a la que pertenece.
Demuestra sus gustos y preferencias en vestimenta, música, etc., de acuerdo a su nacionalidad.
Realiza acciones de lavado de manos, cara, dientes con la guía del adulto, como parte del proceso de la adquisición de hábitos de
higiene.
Acude al baño autónomamente, requiriendo la ayuda del adulto para su aseo.
Se saca y pone algunas prendas de vestir como: interior, pantalón o falda y medias sin ayuda del adulto.
Selecciona prendas de vestir de acuerdo a su preferencia.
Practica solo vestirse y desvestirse, especialmente con los trajes y atuendos de su cultura.
Se viste alegremente con ropa de su cultura.
Utiliza la cuchara y el vaso cuando se alimenta demostrando cada vez mayores niveles de independencia.
Colabora en el mantenimiento del orden del aula ubicando los objetos en su lugar.
Identifica las situaciones de peligro a las que se puede exponer en su entorno inmediato comprendiendo las normas de prevención
planteadas por el adulto.
Imita las acciones a seguir en situaciones de riesgo como: temblores, incendios, entre otros, determinadas en el plan de
contingencia institucional.
Ejecuta acciones de seguridad para evitar accidentes que se pueden producir en su entorno inmediato.
2 CONVIVENCIA
Se Integra progresivamente en juegos grupales de reglas sencillas.
Practica acuerdos de convivencia entre niños y niñas (respeto, solidaridad).
Establece relaciones con personas cercanas de su entorno familiar y escolar ampliando su campo de interacción.
Se relaciona con sus compañeros sin discriminación de aspectos como: género y diversidad cultural, necesidades especiales, entre
otros.
Participa en rituales significativos de los saberes y conocimientos culturales.
Demuestra preferencia por jugar con un niño específico estableciendo amistad en función de algún grado de empatía.
Demuestra interés ante diferentes problemas que presentan sus compañeros y adultos de su entorno.
Demuestra interés ante emociones y sentimientos de las personas de su entorno familiar y escolar.
Conoce y practica los valores ancestrales.
Reconoce a los miembros de su familia y los roles que cumple cada uno.
Observa las diferentes ocupaciones y oficios que cumplen los miembros de la familia y la comunidad.
Reconoce las actividades que la familia realiza en la convivencia (purina), construcción de la choza, chacra, pesca y caza.
3 RELACIONES*CON*EL*MEDIO*NATURAL*Y*CULTURAL
Identifica a los seres vivos de su entorno a través de la exploración del mundo natural.
Nombra las plantas, animales y personas en la lengua materna.
Reconoce y diferencia entre elementos naturales y artificiales por medio de los sentidos.
Reconoce diferentes elementos de su entorno natural mediante la discriminación sensorial.
Identifica las características de los animales que pueden cumplir el rol de mascota y los cuidados que requieren.
Reconoce las características de las plantas alimenticias comprendiendo su importancia en la alimentación.
Identifica los alimentos nutritivos reconociendo la importancia de éstos en su crecimiento.
Reconoce y cuida los ambientes geobiológicos del entorno (ríos, lagos, chacras, huertos y otros).
Realiza actividades que apoyan el cuidado del medio ambiente como: botar la basura en su lugar, no desperdiciar el agua, entre
99
Apoya en el cuidado de plantas y animales de su entorno.
Anexo 4: Informe Quimestral
Imita sonidos onomatopéyicos de los animales de nuestra pachamama.
Reconoce y aprecia algunas expresiones culturales de su localidad.
100
Participa en algunas prácticas tradicionales de su entorno disfrutando de las diferentes manifestaciones culturales.
4 RELACIONES**LOGICO*MATEMÁTICAS
Ordena en secuencia lógica sucesos de hasta de tres eventos, en actividades de la rutina diaria y en escenas de cuentos.
Sube y baja por los diferentes elementos del entorno (arboles, piedras, lomas, bejucos, canoas etc.).
Realiza ejerccicios de equilibrio dinámico y estático controlando los movimeintos de las partes gruesas del cuerpo y estructurando
motricidad facial y gestual según la consiga por lapsos cortos de tiempo.
Mantiene el equilibro al caminar sobre líneas rectas, y curvas con altura (aprox. 5 cm) intentando mantener el control postural.
Mantiene el control en las diferentes posiciones del cuerpo (sentado, de pie, en cuclillas, de cúbito dorsal y cúbito ventral).
Realiza ejercicios que involucran movimientos segmentados de las partes gruesas del cuerpo (cabeza, tronco y extremidades).
101
Anexo 4: Informe Quimestral
102
Representa la figura humana utilizando el monigote o renacuajo.
Utiliza frecuentemente una de las dos manos o pies al realizar las actividades.
Realiza ejercicios físicos de simetría corporal como: observar en el espejo y en otros materiales las partes semejantes que
conforman el lado derecho e izquierdo de la cara.
Ubica algunas partes de su cuerpo en función de las nociones de arriba-abajo, adelante-atrás.
Se orienta en el espacio realizando desplazamientos en función de consignas dadas con las nociones: arriba-abajo, a un lado, al otro
lado, dentro/fuera
Realiza desplazamientos y movimientos utilizando el espacio total a diferentes distancias (largas-cortas).
Utiliza el espacio parcial para realizar representaciones gráficas.
ESCALA*CUALITATIVA
A " " A
N "E N/E
"
"
OBSERVACIONES:*______________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________
*RECTOR*/*DIRECTOR*/*LIDER*
TARIPASHKA KAMUKUNA
Bibliografía
Aragón, S. (12 de 03 de 2015). La fiesta de las cuatro lanzas. (M. Quisintuña, entrevistador).
MINEDUC, SUBSEIB, DINEIB, OEA. (2008). Arawi - imashi imashi. Quito: Indugraf del Ecuador.