Aymara Jani Pantjasa Qillqañatak
Aymara Jani Pantjasa Qillqañatak
Aymara Jani Pantjasa Qillqañatak
Qillqaata
ki
Para aprender a escribir
correctamente la lengua
Aymara
Primera Parte
Introduccin
Si sabemos hablar Aymara y al mismo tiempo hemos
aprendido a leer y escribir el castellano, ms de la mitad del
camino est vencido. Por lo tanto no debemos temer a escribir
nuestra lengua materna. Aunque, antes, al escribir esta lengua
como el castellano hemos encontrado algunos problemas,
justamente ahora esos problemas vamos a tratar de resolver.
En el castellano existen ms o menos la mitad de los sonidos
casi iguales al Aymara y slo otra mitad de sonidos propios y
nuevos de nuestra lengua materna debemos aprenderlo, esos
sonidos son representados por letras latinas. Para reflejar los
sonidos del castellano y como del Aymara han usado dichos
smbolos o letras latinas para elaborar un sistema de escritura,
lo mismo que las otras lenguas del mundo. A ese conjunto de
letras, codificados de acuerdo a los sonidos propios de una
lengua,
llaman
comnmente
alfabeto.
Por
lo
que,
tradicionalmente, hay alfabeto castellano, alfabeto Aymara y as
como de otras lenguas. En adelante veremos casi
comparativamente esos alfabetos del Castellano y del Aymara
para aprender mejor a escribir nuestra lengua materna en forma
Aymara qillqaataki
p t
ph th
p t
s
l
m n
w
r
ch k q
chh kh qh
ch k q
j
x
ll
y
i
u
a
Madre
Naturaleza
Amada
Madre
Maana
canta
Ejercicios
Escriba en aymara: Carne, casi,fuego, carnaval.
Tata
Amta
Alaya
anata
Apaniwa.
Anataawa.
Marawa.
Anatawa.
Chachawa.
Machatawa.
Aymara qillqaataki
aA
Pacha Mama
iI
Aymara qillqaataki
Illimani
ichua
isi
ispa
ispi
Illimani
indio
ir
libertad
pisar
Intiwa.
Inawisawa.
Irpiriwa.
Imillawa.
Irpaniwa.
Irpiriniwa.
nube
ua
usted
usado
mudo
uU
Urpu
suti
sullu
uma
uta
apsuwa.
sutipawa.
susutawa.
Aymara qillqaataki
umaniwa.
sullsutawa.
urpuntatawa.
Ejercicios
Escriba en aymara: palabra, canchn, perro, animales domsticos, dar, da, casa, enfermedad.
10
Aymara qillqaataki
Vocales 1
En Castellano siempre se
escribe con cinco vocales y
cada uno es independiente.
u
e
o
a
En castellano existen
diptongos y triptongos.
u
a
11
Castellano
ia
Ie
Io
ua
ue
uo
ui
savia
tiembla
labio
agua
huelga
cuota
huir
Aymara
ai
ei
oi
oe
au
bailar
peinar
odo
poeta
maullar
Gua, atraa, oa
En castellano se llama
diresis.
ya
yi
yu
yaya wa wayra
payia wi wila
yuru wu sawu
iy
ay
uy
jiytaa iw
ayni
aw
uywa uw
Aymara qillqaataki
Vocales 1
iwxa
awki
nuwji
maywa
sarwa
sawwa
En aymara es alargamiento
voclico
12
chacha
Aymara qillqaataki
ch Ch
chacha
chusi
chillpa
chuyma
hombre
mucho
pecho
chocar
chiste
Chusipachati.
Chusipachawa.
Chusichiya.
Chachaniti.
Chachaniwa.
Chachanchiya.
Javier Ruiz Garca
Utiliz la lgica tetralctica del mundo andino y amaznico para crear un sistema
matemtico. ESO LO LLEV A DISEAR UN SOFTWARE QUE CALCULA NMEROS
PRIMOS MS RPIDAMENTE QUE CUALQUIER OTRO SISTEMA.
jJ
habas
ejemplo
joven
jefa
Josefina
jawasa
Aymara qillqaataki
13
Ejercicios
Escriba en aymara: madeja, costilla, muerto, desgracia, sal, lluvia, no.
juma
jiwasa
jasa
Juyra
jurma
Jiwasatawa.
Jikiraawa.
Jaytjaawa.
Jayrawa.
Juchaniwa.
Jachapxaniwa.
14
Aymara qillqaataki
xX
cuerno
Mximo
Mxico
examen
Excelente
oxidar
waxra
suxta
axsaraa
laxra
Wixru
saxra
Ejercicios
Escriba en aymara: feo, seis, seso,
chueco, almcigo.
En cambio en el castellano la
x se pronuncia como la unin
de las consonantes k y s, ks.
15
kK
kullaguada
cocinar
casarse
kilmetro
queso
quin
Tatamaxa kawkinkirisa?
Kullakajaxa kullaw kirkiski.
Kullawa
katua
kanka
kikipa
kunka
kimsa
Ejercicios
Escriba en aymara: que, incarse, llevar lo mismo,
pie, hermana, coca, dnde, despedida, araa.
16
lL
Aymara qillqaataki
picaflor
lengua
litro
lago
leche
loro
luli
laka
limia
laxra
lasi
lapaka
Ejercicios
Escriba en aymara: reir, comprar,
hacer, azul, obscuro, repartir, el mar,
rayos del sol.
taxa
taxjaa
utjaa utxana
aljaa alxaa
chiji
iwija
chijjama
iwijjama
taxjxaa
utjxaa
aljxaa
chijxaru
iwijxaru
Como yo.
Como mi casa.
Como mi mujer.
Sobre mi.
Sobre mi casa.
Sobre mi mujer.
Aymara qillqaataki
Tixjama
Araxjama
Jaxjama
Akatjamata
18
lluvia
ll Ll
Aymara qillqaataki
llaga
lleno
llave
cuello
chiquilla
Jalluxa jalluntaskiwa.
Millu sullu, mullu llakitak alaski.
jallu
sullu
llaki
llaxi
llullu
Lliju lliju
Ejercicios
Escriba en aymara: tejido ralo, gallina,
gelatinoso, ua, tierno.
19
Aymara qillqaataki
murinu
mM
mamala
mallku
milli
mismita
maymuru
moreno
madre
maestra
amiga
mensaje
minero
Mamamampachawa jutaski.
Imillaxa imill masipaki munaraki.
!Atencin!
La palabra murinu proviene del castellano. Algunas veces
encontraremos palabras del castellano que no ser fcil hallar en
Aymara, y no debe haber temor de usar esas palabras, que
realmente lo necesitamos. Los extremos como: demasiados
prstamos y un purismo a ultranza, mata a la lengua.
Ejercicios
Escriba en aymara: rin,
amado, girar, bilis, alcn,
asustar.
20
nN
Aymara qillqaataki
pelearse
contrarios
nmina
manada
nunca
nuwasia
chanichaa
nina nina
muniri
anu
nasa
Ejercicios
Escriba en aymara: deuda, yo,
nosotros.
seno
extrao
pequea
aaana
maraa
tair
Mamamampachaw jutaski.
Imillaxa imill masipaki munaraki.
Aymara qillqaataki
21
uu
uu
uqu
akuta
iawa
jui
Ejercicios
Escriba en aymara: apenas, remojar,
mamar, podrido.
pP
Aymara qillqaataki
22
pilpintu
pachpa
pichaa
pusi
puchu
palla palla
mariposa
padre
opinin
poder
popular
pueblo
Saraa
sarxaa
aljaa
mayia
aljxaa
mayxaa
Apjaa
munjaa
apxaa
munxaa
Tukjaa
Jaljaa
Iwijjama
Taxxaa
tukjxaa
jaljxaa
iwijajjama
taxjxaa
Aymara qillqaataki
Ellos van.
Ellos no van.
Han debido ir.
No han debido ir.
rR
ramada
escalera
mariposa
parece
repollo
ramara
Ramara
Luraa
saraa
Uru uru
puria
Aymara qillqaataki
24
25
Aymara qillqaataki
sS
diablos
piso
paso
soldado
sucio
socio
pesa
supaya
saxra
samka
sapaki
alasia
sirka
Ejercicios
Escriba en aymara: solo,
menor, siembra, feto,
surco, peine, zampoa.
26
tT
Aymara qillqaataki
sacerdote
tierra
turbio
torero
conquistador
terrible
Tata kura
tatitu
tuta
tutiri
takia
titi
Ejercicios
Escriba en aymara: solterona,
una especie de chuo blanco,
casa, vencer.
Vicua
wW
Wilfredo
Walter
Wenceslao
huero
hurfano
wari
wakulla
waxra
wila
warmi
willka
Aymara qillqaataki
27
Wawaruxa taykapana
arupatpini kunasa
yatichaa, jani taykapana
arupata yatichataxa,
wawaxa mayja ipiruwa
tukuwayxiri. ujaskta, jupa
pachpawa tinkuski..
b, v
Aka paya kastilla aru arsuaxa
janiwa Aymara arunxa kikpakkiti.
Ejercicios
Escriba en aymara: ayer, joven, cucharon,
hurfano, abono, seco.
28
yY
Aymara qillqaataki
yunta
yunta
bueyes
ayudante
hielo
huero
leyes
yapu
ayni
yatiyaa
yuria
yawri
Aymara qillqaataki
29
P
B
t
d
k q c
ch
y
f z c s
l
M
n
r
g
ll
rr
p t
ch k
ph th chh kh
P t ch k
s
j
l
ll
m n
w
y
r
q
qh
q
x
30
Aymara qillqaataki
p t ch k q
p t
ph th
p t
s
l
m n
w
r
ch k q
chh kh qh
ch k q
j
x
ll
Qu ser eso?
Techar la casa
Apodar a una persona
Bautizar a un beb
Suavizar
Aymara qillqaataki
Vocablo: Espacio-tiempo
pacha
pacha / pachpa
pacha
pacha
p t
ph th
p t
s
l
m n
w
r
ch k q
chh kh qh
ch k q
j
x
ll
Aymara qillqaataki
34
qQ
Aymara qillqaataki
Qina qina
La q en
Aymara no se
pronuncia
como en
castellano:
Quita un kilo
quin
quiere?
Kilmetro
Statu quo
Qina qina
Qulu qulu
Qala qala
Quri qullu
Qala qutu
Cerradas
abiertas
p t ch k
!Atencin!
Las letras i y u se
pronuncian como i
y u con las letras p
t ch k.
La q en
castellano
suena como k,
veamos:
Las vocales i y u se
pronuncian cerradas
en castellano.
Wawaxa taykana
purakapatpacha yatiqaa qallti.
Aymara qillqaataki
Qullqinixa inamaya
qullqinikiwa, janiwa aymara
qillqasa yatkiti.
Aplicaciones
Aymara qillqaataki
quqa
qutu
tuxu
chixi
chh Chh
chhixiriri
Chhuchhulli
chhixwa
jichha aruma
chhaja aruni
Chhiri
Aymara qillqaataki
37
Atencin!
En castellano hay esta letra:
Ch simple
En Aymara hay tres:
Ch
simple
Chh
aspirada
Ch
glotalizada
Ahora veremos la aspirada.
Contraste
Ch
Chala
Chichi
Chuwa
Chusu
Chuxu
Chiwchi
chh
chhala
chhichhi
chhuwa
chhusu
chhuxu
chhiwchhi
ch Ch
Aymara qillqaataki
38
chuqi
Chiyara
chimi
chulla
chama
Chunchu
Tome nota!
En castellano hay
uno solo:
Ch simple
Chamawa challana
jaltaaxa.
Aymara qillqaataki
39
kh Kh
khaya
kharu
khula
khiti
khumu
Khunu
Unjapxam!
Kastilla arunxa
kimsawa, jichhaxa
maya sapaki ujani:
K
simple
Aymaranxa kimsawa
utji :
Ch
simple
Chh
aspirada
Ch
glotalizada
Contraste
k
kirki
chuku
chanka
kh
khirkhi
chhukhu
chhankha
Aymara qillqaataki
40
k K
Kana
Kariki karixa
janikipuniwa kawkhansa
wali utjkaspati.
Kachata kachata kuna
chamkirisa
jasakxiriwa.
Kana
Kari
Kuchu
Kispia
Kirua
Atencin!
En castellano hay
una sola:
k simple
En Aymara hay tres:
k
simple
kh
aspirada
k
glotalizada
Contraste
kh
k
khumu kumu
khasaa kasaa
khiru
kiru
Aymara qillqaataki
Aymara yatiqata amuyasiataki
ch
chh
ch
chinu
chikata
chiqa
chukua
chhichhi
chhixi
chhiqha
chhukhua
chichi
chiji
chiqa
chukua
kh
kaya
kanka
kasaa
khaya
khankha
khasaa
kaya
kanka
kasaa
laka
marka
kipu
laqa
marqa
qipu
kuka
suka
yuka
quqa
suqa
yuqa
aku
kutu
kuku
aqu
qutu
ququ
ph
pisi
puru
puyu
phisi
phuru
phuyu
pisi
puru
puyu
qh
qulu
qullu
qutu
qhulu
qhullu
qhuthu
qulu
qullu
qutu
Aymara qillqaataki
Aka jamuqa
uxatasa
m qawqha
arunaka
qillqtma
Jukamppacha
amuytasa
qillqtaskakma.
Aymara qillqaataki
44
Aymara qillqaataki
ph Ph
wiphala
phisi
phiri
phara
phusaa
Phuchu
Ujapxam!
Kastilla arunxa:
p sapjtakiwa utji
Aymaranxa kimsawa:
p
sapjta
ph
phusata
p
phallayata
Purapa amuyasa
p
pisi
tapa
puchu
ph
phisi
thapha
phuchu
45
p P
Aymara qillqaataki
Paquchi
jumpi
pisqi
jampi
puru
pusqu
Ujapxam!
Kastilla arunxa:
p sapjtakiwa utji
Aymaranxa
kimsawa:
p
sapjta
ph
phusata
p
phallayata
Purapa amuyasa
ph
phuyu
phuru
phisi
p
puyu
puru
pisi
46
Aymara qillqaataki
th Th
thakhi
thiya
thuru
thisthapi
thantha
thunkhua
Ujapxam!
Kastilla arunxa:
t sapjtakiwa utji
Aymaranxa kimsawa:
t
sapjta
th
phusata
t
phallayata
Purapa amuyasa
t
tapa
tiya
turiya
th
thapha
thiya
thuriya
Aymara qillqaataki
47
tisnu
tili
tamata
tukua
tullkhu
t T
Tiju tiju
Ujapxam!
Kastilla arunxa:
t sapjtakiwa utji
Aymaranxa kimsawa:
t
sapjta
th
phusata
t
phallayata
Piqut tixtasisaw
wal anattapxirtxa.
Qillqtaa
yatiqaatakixa, aru
arusiawa wali
yatia.
Purapa amuyasa
th
t
thantha tanta
thaxsi
taxsi
thuru
turu
48
Aymara qillqaataki
q Q
Qipiskiwa
qillu
qawa
qullu
qapha
qipiri
Ujapxam!
Kastilla arunxa:
q sapjtakiwa utji
Aymaranxa kimsawa:
q
sapjta
qh
phusata
q
phallayata
Purapa amuyasa
qh
qhara
qhasa
qhuthu
manqha
q
qara
qasa
qutu
manqa
ph
pisi
para
puyu
puru
phisi
phara
phuyu
phuru
pisi
----puyu
puru
th
tanta
taqi
tuxu
thantha
thaqhi
tanta
taqhi
Tuxu
Aymara qillqaataki
Jukamppacha amuytasini
ch
chh
ch
kh
chichi
chixi
chiqa
chukua
chhichhi
chhixi
chhiqha
chhukhua
chichi
chixi
chiqa
chukua
kaya
kanka
kasaa
khaya
khankha
khasaa
kaya
kanka
kasaa
qh
qra
qulu
qullu
qawa
qutu
qhara
qhulu
qhullu
qhawa
qhuthu
qara
qulu
qullu
qawa
qutu
Aymara qillqaataki
Aymara qillqaataki
Gramtica
Personas gramaticales
PASADO o REMOTO
Futuro
Presente Cercano
Lejano
yo
T
l/ella
ta
ni
ni
th
ta
i, u, 0/
tan
tth
tta
tayna
ttan
(en
castellano
no existe
la cuarta
persona)
Naya
Juma
Jupa
Jiwasa
ja
ma
pa
sa
yth
yta
na
ytan
P. cercano
R. cercano
P. testimonial
P. que nos
consta
PCCD
P. lejano
R. lejano
P. no testimonial
P. que no nos
consta
PLCI
Yuspajara
Aymara
qillqaataki
Jikisikama
Qharrkama
Arumanthkama