Edukira joan

Friedrich Nietzsche

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Friedrich Nietzsche
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Nietzscheren bizitza eta pentsamendua ulertzeko bideoa.
Irudi gehiago
katedradun

1869 - 1878
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakFriedrich Wilhelm Nietzsche
JaiotzaRöcken, 1844ko urriaren 15a
Herrialdea Prusiako Erresuma  (1844ko urriaren 15a -  1869ko apirilaren 17a)
baliorik ez  (1869ko apirilaren 17a -
Lehen hizkuntzaalemana
HeriotzaWeimar, 1900eko abuztuaren 25a (55 urte)
Hobiratze lekuaLützen
Heriotza modua: neurosifilisa
Familia
AitaCarl Ludwig Nietzsche
Ezkontidea(k)ezkongabea
Haurrideak
Hezkuntza
HeziketaDomgymnasium Naumburg (en) Itzuli
(1854 -
Landesschule Pforta (en) Itzuli
(1858ko urriaren 5a -
Bonngo Unibertsitatea
(1864ko iraila - 1865)
Leipzigeko Unibertsitatea
(1865 - 1879)
Hezkuntza-mailadoktoretza
Hizkuntzakalemana
Irakaslea(k)Jacob Burckhardt
Friedrich Wilhelm Ritschl
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, poeta, idazlea, musikagilea, pedagogoa, filologo klasikoa, musika-kritikaria, Ikasketa klasikoetan aditua eta antzerkigilea
Lantokia(k)Bonn
Leipzig
Basilea
Weimar
Naumburg eta Schulpforte (en) Itzuli
Enplegatzailea(k)Basileako Unibertsitatea  (1869 -  1878)
Lan nabarmenak
InfluentziakArthur Schopenhauer, Heraklito, Ralph Waldo Emerson, Charles Darwin, Parmenides, Auguste Comte, Blaise Pascal, Richard Strauss, Nikolas Makiavelo, Richard Wagner, Adalbert Stifter, Edgar Allan Poe, Protagoras, Giacomo Leopardi, Paul Bourget, Sextus Empiricus (en) Itzuli, François de La Rochefoucauld, Hyppolyte-Adolphe Taine, Ruđer Josip Bošković, Lev Xestov, Baruch Spinoza, Zoroastro, Baltasar Gracián, Bernard Mandeville (en) Itzuli, African Spir (en) Itzuli, William Butler Yeats, Michel de Montaigne, Demokrito, Epikuro, Heinrich Heine, Stendhal, Oswald Spengler, Stefan George, Johann Joachim Winckelmann, Georg Christoph Lichtenberg, Johann Wolfgang von Goethe, Paul Tillich (en) Itzuli, Friedrich Albert Lange, Paul Rée, Jean-Jacques Rousseau, William Shakespeare, Jean-Marie Guyau, Friedrich Hölderlin, Max Scheler, Max Stirner, Mary Wigman, Stefan Zweig, Adam Mickiewicz, Enpedokles, Platon, Aristoteles, Gottfried Wilhelm Leibniz, Voltaire, Sokrates, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Immanuel Kant, Fiodor Dostoievski, antzinako greziar filosofia, Dioniso, Alexandro Handia, Homero, Julio Zesar, Eskilo, Theognis of Megara (en) Itzuli, Friedrich Wilhelm Ritschl, Lou Andreas-Salomé, Manu (en) Itzuli, Tuzidides, Cesare Borgia, Napoleon Bonaparte eta Aleksandr Herzen
KidetzaBonner Burschenschaft Frankonia (en) Itzuli
MugimenduaLebensphilosophie (en) Itzuli
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkakFrantzia-Prusia Gerra
IMDB: nm0631346 Facebook: FriedrichNietzscheAuthor Spotify: 3kb5fJZ2Hktci2A1wHXnHP iTunes: 31470939 Musicbrainz: d20d70cd-db2d-476c-80f5-87ebfda2a850 Discogs: 720221 IMSLP: Category:Nietzsche,_Friedrich Allmusic: mn0001731235 Find a Grave: 1481 Edit the value on Wikidata

Friedrich Wilhelm Nietzsche (Röcken, Prusia, 1844ko urriaren 15a - Weimar, 1900eko abuztuaren 25a) filosofo eta filologo alemana izan zen, eta XIX. mendeko pentsalari modernoetako bat. Haren filosofiak eragin handia izan zuen XX. mendeko hainbat ideologia ezberdinetan. Oso filosofo aztertua eta eztabaidatua izan da, eta haren pentsamenduari askotariko interpretazioak egin zaizkio[1]. Nietzscheren lanik nabarmenenak Honela mintzatu zen Zaratustra eta Moralaren genealogia dira.[2][3]

Nietzschek artea, filologia, musika, historia, erlijioa, zientzia eta tragedia gisako gai askori buruz idatzi zuen. Mendebaldeko kulturaren, erlijioaren eta filosofiaren kritika egin zuen haiek osatzen dituzten kontzeptuen genealogiaren bidez, bizitzarekiko jarrera moralen (positibo eta negatiboen) azterketan oinarrituta[4].

Oso nabarmena da Arthur Schopenhauer filosofo alemaniarrak Nietzscherengan izan zuen eragina. Bere irakasletzat hartu zuen, nahiz eta egia den ez zituela dogmatikoki haren ideiak jarraitu, eta, hainbat alderditan, bere pentsamendutik urrundu zen, izan ere, bere ideia filosofikoei buruz kritika erradikala egiteraino[5].

Ilustrazioaren sekularismoaren garaipenaren ondorioei buruz hausnartu zuen, «Hil da jainkoa» oharrean adierazia, eta, hala, hil ondoren, intelektual ospetsuenetako askoren agenda zehaztu zuen[6].

Nahiz eta batzuek dioten Nietzscheren ezaugarri bereizgarria ez dela lantzen zuen gaia, baizik eta estiloa eta sotiltasuna, XX. mendeko pentsamendua berrantolatu duen mundu-ikuskera bat sartu zuen, beste inork ez bezala, zenbait autoreengan, hala nola Martin Heidegger, Michel Foucault, Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Georges Bataille, Gianni Vattimo edo Michel Onfray.

Nietzschek aitorpen zabala jaso zuen XX. mendearen bigarren erdian filosofia garaikideko figura esanguratsu gisa. Bere eragina bereziki nabarmena izan zen filosofo existentzialista, teoriko kritiko, fenomenologiko, postestrukturalista eta postmodernoengan, baita Max Weber-en soziologian ere. Hiru «susmoaren maisuetako» bat da (Paul Ricoeur-en esamolde ezagunaren arabera), Karl Marx eta Sigmund Freudekin batera.

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztaroa (1844-1869)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Friedrich Nietzsche, 1861.

Friedrich Nietzsche 1844ko urriaren 15ean jaio zen Röcken-en, Saxonia-Anhalteko herri txiki batean, Leipzigetik gertu. Izena Prusiako Frederiko Gilen IV.a erregearengandik datorkio, haren berrogeita bederatzigarren urtebetetzean jaio baitzen. Bere gurasoak Carl Ludwig Nietzsche (1813-1849), artzain luteranoa eta Turingiako Saxonia-Altenburgoko dukerri alemaniarreko irakasle pribatua eta Franziska Oehler (1826-1897) izan ziren.

Bere arreba, Elisabeth Förster-Nietzsche, 1846an jaio zen, eta bere anaia, Ludwig Joseph, 1848an. 1849an aita eta 1850ean anaia gaztea hil ondoren, familia Naumburgera joan zen bizitzera, eta amaren aldeko amonarekin eta aitaren arreba ezkongabeekin bizi izan zen, Bemhard Dächsel herriko magistratuaren babespean. Denbora horretan, Nietzsche gaztea mutil eskola batera joan zen, eta, gero, Weber hautagaiaren institutura, akademia pribatu bat, non Gustav Krug eta Wilhelm Pinder-en lagun egin zen, familia dirudunetako bi ikasle.

« Nire kontzientzia oraindik osatzen ari zela, hunkitu ninduen lehen gertaera aitaren gaixotasuna izan zen. Burmuinaren biguntze bat zen. Nire aitak nozitzen zituen oinaze gogorrek, bat-bateko itsutasunak, haren figura iharrak, nire amaren malkoek, medikuaren aire kezkatuak eta, azkenik, bertakoen komentario arduragabeek ohartarazi zidaten mehatxatzen gintuen zorigaitzaren hurbiltasunaz. Eta zorigaitz hori etorri zen: nire aita hil egin zen. Nik, oraindik, lau urte bete gabe nituen. Hilabete batzuk geroago, anaia bakarra galdu nuen, mutiko bizi eta azkar bat, bat-bateko konbultsioen ondorioz istant batean hil zena. »

—Gaztaroko idatzi autobiografikoak


Nietzsche, 1864. 1854an Naumburgeko Domgymnasium-era joaten hasi zen, eta, 1856an, amona hil ondoren, familiak bere etxe propioa izateko aukera izan zuen. Urte hartan idatzi zuen bere lehen «tratatu» filosofikoa, Gaizkiaren jatorriaz izenekoa[7].​ Ordurako musikarako eta hizkuntzarako gaitasun berezia erakutsita, Schulpforta aintzatetsian onartua izan zen, non 1858tik 1864ra ikasten jarraitu baitzuen. Han Paul Deussen eta Carl von Gersdorff-en lagun egin zen.

Olerkiak eta musika-konposizioak idazteko denbora ere aurkitu zuen. Schulpfortan, Nietzschek heziketa literario garrantzitsua jaso zuen, batez ere klasiko greziar eta erromatarren ikasketetan, eta, lehen aldiz, kristau-giroko herri txiki batean bere familia-bizitzaren gabezia bizi izan zuen. Garai horretan, Ernst Ortlepp poetaren eragina jaso zuen.

1864an graduatu ondoren, Nietzschek Bonneko Unibertsitatean hasi zituen teologia eta filologia klasikoko ikasketak. Aldi labur batez, Deussenekin batera, Burschenschaft frankoniako kide izan zen. Amaren atsekaberako, teologia ikasketak seihileko baten ostean utzi zituen, eta filologiakoak hasi zituen Friedrich Wilhelm Ritschl irakaslearekin. Hurrengo urtean, Leipzigeko Unibertsitatera joan zen maisuaren atzetik. Han, Erwin Rohde ikaslearekin adiskidetasun estua izango zuen. Nietzscheren filologiari buruzko lehen idatziak geroxeago argitaratu ziren.

1865ean, Arthur Schopenhauerren obra ezagutu zuen. Hurrengo urtean, Friedrich Albert Langeren Geschichte des Materialismus (Materialismoaren historia) irakurri zuen. Bi esperientzia horiek oso bizigarriak gertatu zitzaizkion ikuspegi filosofikotik, eta, ondorioz, diziplina horretan sartzen hasi zen filologiarekiko zuen interesa gaindituz. 1865ean, artean ikasle zela, Nietzschek Kolonia bisitatu zuen, eta lagun batzuek prostituzio-etxe batera eraman zuten. Bisita horren xehetasunak, eta aukera bera ere, luze eztabaidatu izan dira. baina gaur egun onartzen da garai hartan sifilisa harrapatu zuela. 1867an, urtebeteko soldadutza boluntarioa egin zuen Naumburgeko artilleria prusiarraren dibisioarekin. 1868ko martxoan, soldadutzatik kanpo utzi zuen zaldi istripu bat izan zuen, eta horrek berriro ikasketara itzultzea ahalbidetu zion. Urte horretan bertan, Richard Wagner ezagutu zuen, bere garapenean funtsezko pertsonaia izan zena.

Basilean irakasle (1869-1879)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Friedrich Nietzsche, 1869.

Ritschl-i esker, Nietzschek aparteko eskaintza jaso zuen Basileako Unibertsitatetik, lizentziatu aurretik filologia klasikoko irakasle gisa aritzeko, eta unibertsitateko irakaslerik gazteena izan zen. Garai hartan egindako lan filologikoan, nabarmendu behar da antzinakoen metrika poetikoaren erritmoa silaben iraupenaren araberakoa zela soilik aurkitu zuela, azentuan oinarritutako metrika modernoaren aldean.

1869an, Leipzigeko Unibertsitateak doktoregoa eman zion azterketarik eta meriturik gabe, bere ikerketen kalitate merituan oinarrituta. Berehala, Basileako Unibertsitateak filologia klasikoko irakasle izendatu zuen, eta, hurrengo urtean, ohorezko irakasle.

Basileara joan ondoren, Nietzschek uko egin zion bere alemaniar hiritartasunari, eta, bere bizitza osoan, ofizialki, aberrigabea izango da[8]. Hala ere, 1870eko abuztuan, Frantzia-Prusia gerran prusiarren armadan zerbitzatzeko baimena lortu zuen, baina osasun-langile gisa soilik, Suitza neutralak gudari gisa aritzea eragotzi baitzion. Milizian, hilabete besterik ez zuen eman, baina esperientzia ugari bizi izan zituen. Han, guduaren eragin traumatikoen lekuko izan zen. Difteria eta disenteria harrapatu zituen, osasuna betiko hondatu zioten gaixotasunak.

Basileara itzulita, Nietzsche Alemaniar Inperioaren ezarpenaren eta Otto von Bismarcken gorakadaren lekuko izan zen, zeina eszeptizismoz ikusten baitzuen. Unibertsitatean, Homeroren nortasunari buruz eman zuen bere inaugurazio hitzaldia. Garai hartan Franz Overbeck teologia irakaslea ezagutu zuen, eta haren adiskidetasuna bizi osoan gorde zuen. Jacob Burckhardt historialaria, zeinaren eskola magistraletara maiz joaten baitzen Nietzsche, eragin handiko beste lankide bat izan zen. Aldi horretan, Max Stirner filosofoaren obra ere irakurriko du, eragin nabarmena izango duena berarengan[9].

Nietzschek Leipzigen ezagutu zuen Richard Wagner, 1868an, eta (geroxeago) Wagnerren emazte Cosima. Biziki miresten zituen biak, eta, Basilean egon zen denboran, wagnertarren Tribschengo etxera gonbidatu ohi zuten. Haiek bere zirkulurik intimoenean sartu zuten, eta, hasieran Bayreutheko jaialdiari eman zion arreta eskertu zioten. 1870ean, Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musikaren (Musikaren izpirituaren tragediaren jaiotza) lehen bertsioaren eskuizkribua oparitu zion Cósima Wagnerri bere urtebetetzean.

Friedrich Nietzsche Suitzako Basileako Unibertsitatean filologia klasikoko irakasle gisa, 1872ko abendua.

1872an, Nietzschek bere lehen liburua argitaratu zuen, Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musikaren (Musikaren izpirituaren tragediaren jaiotza). Hala ere, bere espekulazio filosofiko guztiz berria egituratzeko metodo filologiko zehatz bati jarraitu zion lana, ez zen ongi hartua izan bere lankide filologoen artean, bere irakasle Ritschl barne.

Etorkizuneko filologia baterako panfleto polemikoan, Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff-ek gogor kritikatu zuen liburua, horrek, hala ere, Alemaniako zirkulu filologiko eta unibertsitarioetan zuen nabaritasun polemikoa areagotzen lagundu zuen. Erantzun gisa, Rohde, garaian Kielen irakasle zegoena, eta Wagner bera Nietzscheren alde agertu ziren. Gertakari horiek komunitate filologikoaren barnean sentitzen zuen isolamendu gero eta handiagoa areagotu zuten, eta, horregatik, filosofoa Basilean Filosofiako katedra irabazten ahalegindu zen (alferrik).

1873 eta 1876 artean, lau saiakera handi argitaratu zituen, bakoitza bere aldetik: David Strauss, der Bekenner und der Schriftsteller (David Strauss, aitorlea eta Idazlea); Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben (Historiak bizitzarako dituen onurak eta desabantailak)[10];​ Schopenhauer als Erzieher (Schopenhauer hezitzaile), eta Richard Wagner in Bayreuth (Richard Wagner Bayreuthen) (lau horiek, geroago, Unzeitgemäße Betrachtungen (Garaiz kanpoko hausnarketak) izenburuz jaso ziren. Lau saiakerek bat egiten zuten Alemaniako gaurkotasun kulturalari egindako kritika orokor baten norabidearekin eta bere norabidea aldatzeko ahaleginean, Nietzschek, funtsean, faltsua eta okertzat aurrikusten zuena. 1873an hasita, gainera, geroago Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen (Filosofia greziarren aro tragikoan) izenez argitaratu ziren oharrak ere pilatu zituen.

Garai horretan, wagnertarren lagunen artean, Nietzschek Malwida von Meysenbug eta Hans von Bülow ezagutu zituen; Paul Réerekin ere adiskidetasuna hasi zuen, zeinak, 1876tik aurrera, bere lehen idazkien ezkortasuna arintzen lagundu zion. Hala ere, «Wagner fenomenoarekiko» desengainua dela eta, zehazki 1876ko Bayreuth-eko Jaialdiari, non ekitaldien hutsalkeriak eta ikusleen doilorkeriak atzera eragin baitzioten, gero eta handiagoa izan zen filosofoaren eta munduaren horren arteko distantzia.

1879an, osasun-gainbehera baten ondoren, irakasle postua uztera behartua izan zen. Gaztarotik, Nietzschek ahultasun orokorreko une ugari izan zituen, itsutasunera hurbiltzen zuten ikusmen-gabeziako garaiak, migraina gogorrak eta urdail-eraso bortitzak. Baldintza iraunkor horiek larriagotu egin ziren, agian, 1868an zaldizko istripua izan zuenean, eta, 1870eko gaixotasunekin, Basilean bizi izan zen urteetan ere erasaten jarraitu zutenak, gero eta opor luzeagoak hartzera behartuz; harik eta lanari berrekitea ia ezinezko gertatu zitzaion arte.

Wagnerrekin haustura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Menschliches, Allzumenschliches. Ein Buch für freie Geisteren (Gizakia, gizakiegia. Espiritu askeentzako liburua) argitaratzearekin, 1878an, gai askori buruzko aforismo-liburu bat, metafisikatik moraltasuneraino eta erlijiotik sexuraino, Wagner eta Schopenhauerren filosofiarekiko Nietzschek zuen distantzia nabarmena izan zen. Deussen eta Rohderekiko adiskidetasuna ere hoztu egin zen.

Basilean eman zituen lehen urteetan, Nietzscheren eta Wagnerren arteko adiskidetasun anbibalentea osatu zen, eta Richard eta bere emazte Cosima bisitatzeko aukera guztiaz baliatu zen. Nietzschek apostolu katedratiko distiratsutzat zeukan Wagner, baina arrazoi artistiko kristauen esplotazio gero eta nabarmenagoak, bere chauvinismo eta antisemitismoarekin batera, Nietzschek jasan zezakeena gaindituko zuen.

Parsifalen konposizioa, Wagnerrek gehiago sortu zuena Ostiral Santurako auto liturgiko gisa opera gisa baino, Nietzscheren sentiberatasuna biziki mindu zuen. Lan erraldoia 1882ra arte estreinatu ez bazen ere, bien arteko etena saihestezina eta behin betikoa izango zen jada 1878an.

Filosofo askea (1879-1888)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nietzsche, Gustav Adolf Schultzeren argazkia, 1882.

Bere eritasunak klima epelagoak aurkitzera eramana, Nietzschek maiz bidaiatu zuen, eta, 1889ra arte, egile independente gisa bizi izan zen hainbat hiritan. Uda asko eman zituen Sils Marian (Saint Moritz-etik gertu), Engadinean (Suitzako ekialdeko muturra), eta udazken ugari Italiako Genova, Rapallo eta Turin hirietan, eta Frantziako Niza hirian. Noizean behin, Naumburgera itzultzen zen familiari bisita egitera, eta batez ere garai hartan, berak eta bere arrebak gatazka- eta adiskidetze-aldi ugari izan zituzten. Basileako Unibertsitatetik erretiratutako irakasle-pentsiotik bizi zen, baina lagun batzuen laguntza ere jasotzen zuen.

Ikasle ohi bat, Peter Gast (Johann Heinrich Köselitz-en izengoitia), bere idazkari pribatua izatera iritsi zen. Bizitzaren bukaera arte, Gast eta Overbeck adiskide fidagarriak izan ziren. Malwida von Meysenbugek amatasun-portaera izan zuen, baita Wagnerren ingurutik kanpo ere. Laster, Carl Fuchs musika kritikariarekin harremanetan jarri zen Nietzsche.

Nietzsche bere produkzio-aldirik handienaren hasieran zegoen. Menschliches, Allzumenschliches. Ein Buch für freie Geisteren (Gizakia, gizakiegia. Espiritu askeentzako liburua) 1878an liburutik abiatuta, Nietzschek liburu bat (edo zatirik handiena) argitaratu zuen urteko 1888ra arte, bere azken idazketa-urtera arte, eta, urte horretan, bost osatu zituen. 1880ko hamarkadaren hasieran, Menschliches, Allzumenschlichesen estilo aforistikoko lan gehiago agertu ziren, hala nola Morgenröte (Egunsentia) eta Die fröhliche Wissenschaft (Zientzia alaia) barne.

Eroaldia eta heriotza (1889-1900)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nietzscheren erretratua, Hans Olde, 1899 inguruan.

1889ko urtarrilaren 3an, Nietzschek buruko kolapsoa jasan zuen. Egun horretan, atxilotu egin zuten, antza denez, Turingo kaleetan neurrigabekeriaren bat eragin ostean. Zehazki gertatu zena ezezaguna da. Gertatutakoari buruzko bertsiorik zabalduenak dio, Nietzsche Piazza Carlo Albertotik zihoala, zalgurdizain batek bere zaldia zigortzean sortu zuen bat-bateko zalapartak haren arreta deitu zuela. Nietzschek korrika egin zuen harengana, eta bere besoekin zaldiaren lepoa inguratu zituen babesteko, eta, berehala, zoruaren kontra zorabiatu zen. Hurrengo egunetan, gutun laburrak idatzi zituen lagun batzuentzat, Cosima Wagner eta Jacob Burckhardt barne, eta, horietan, dementzia eta megalomania zantzuak erakusten zituen.

Burckhardt bere lagunari idatzi zion: «Caiphak jarriak izan ditut. Gainera, iaz Alemaniako doktoreek gurutziltzatu ninduten oso modu drastikoan. Wilhelm, Bismarck, eta antisemita guztiak indargabetuta»[11].​ 1889ko urtarrilaren 6an, Burckhardtek gutuna erakutsi zion Overbecki. Hurrengo egunean, Overbeckek antzeko gutun adierazgarria jaso zuen, eta Nietzschek Basileara itzuli behar zuela erabaki zuen. Overbeck Turinera joan zen, eta Nietzsche Basileako klinika psikiatriko batera ekarri zuen.

Garai hartan, Nietzsche eromenean murgilduta zegoen erabat, eta bere ama Franziskak erabaki zuen Jenako klinika batera eramatea Otto Binswangerren zuzendaritzapean. 1889ko azarotik 1890eko otsailera, Julius Langbehn Nietzsche sendatzen saiatu zen, medikuaren metodoak bere gaixotasuna sendatzeko eraginkorrak ez zirela ebatziz. Langbehnek gero eta kontrol handiagoa hartu zuen Nietzscherengan. 1890eko martxoan, Franziskak klinikatik atera zuen Nietzsche, eta 1890eko maiatzean Naumburgeko etxera eraman zuen.

Prozesu horretan, Overbeck eta Gastek Nietzscheren argitaratu gabeko lanarekin zer egin pentsatzen ari ziren. 1889ko urtarrilean, Götzen-Dämmerung oder: Wie man mit dem Hammer philosophiert (Idoloen ilunabarra edo: Nola filosofatu mailuarekin) liburuaren irteera antolatzen hasi ziren, dagoeneko inprimatua eta lotua zegoena. Otsailean, Nietzsche contra Wagneren (Nietzsche Wagnerren aurka) 50 aleko edizio pribatu bat agindu zuten, baina C.G. Nauman editoreak, isilpean, 100 inprimatu zituen. Overbeck eta Gastek Der Antichrist, Fluch auf das Christentum (Antikristoa, kristautasunaren madarikazioa) eta Ecce homo. Wie man wird, was man ist (Ecce homo, zarena izatera nola iritsi) obrek erreserbaz argitaratzea erabaki zuten, eduki erradikalagoa baitzuten.

Nietzscheren hil-maskara, Suediako Thielska Galleriet-en.
Nietzscheren hilobiaren erreplika Röckenen Das Röckener Bacchanal eskulturarekin, Klaus Friedrich Messerschmidt (2000).

1893an, Elisabeth Nietzsche, Nietzscheren arreba, Paraguaitik itzuli zen senarrak bere buruaz beste egin ondoren[12].​Nietzscheren lanak irakurri eta aztertu zituen, eta piezaz pieza horien kontrola hartu, eta argitaratu egin zituen. Overbeck apurka-apurka baztertua izan zen, eta Gastek azkenean lagundu egin zuen. 1897an, Franziska hil ondoren, Nietzsche Weimar-en bizi izan zen Elisabeth-ek zainduta. Hark bere anaia ez oso komunikatiboa bisitatzen utzi zion jendeari. 1900eko abuztuaren 25ean, Nietzsche pneumoniak jota hil zen. Elisabethek hala eskatuta, aitarekin batera hobiratu zuten Röckengo elizan.

Nietzscheren nerbio kolapsoaren zergatia espekulazio kontua izan da zalantzazko jatorria duelako. Diagnostiko sarri eta goiztiar batek sifilis-infekzio bati egotzi zion. Hala ere, Nietzscheren sintometako batzuk ez ziren koherenteak baldintza horrekinTxantiloi:Erref. behar. Beste diagnostiko posible bat eskuin-meningioma erretroorbital bat da, garuneko tumore mota bat[13].​ Der Kampf mit dem Dämon (Deabruaren aurkako borroka) liburuan, Stefan Zweig-ek Nietzscheri buruzko psikobiografia bat aurkezten du, non bere eromenaren etiologia ikuspuntu psikogeniko hutsetik kokatzen duenTxantiloi:Erref. behar.

Testuinguru historikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX. mendea Europako iraultzen aldia izan zen: demografian, siderurgian, garraioan, nekazaritzan, industrian eta abarretan. Botere eta aberastasun grinak hedatu ziren. Zientzien garapena nabarmendu zen, eta teoria filosofiko berriak azaldu ziren. Industrializazioa: Lurrun-makina eta gero, airezko, gasezko... motorrak landu; makina berriak sortu, eta eskulana ordezkatu zuten. Aurkikuntza guztiak industrian aplikatu ziren, eta, horrela, produkzioa eta kalitatea hobetu ziren, eta altzairuzko makinak, trenbideak... garatu ziren.[14]

Bedigirada
Homo birtualis

Gizakia, izan ere, natural, sozial, politiko, arrazional… gisa izan da definitua. Gizaki mota berri baten aurrean ote gaude? Gizaki birtuala edo homo birtualis, alegia?


Medikuntza aurrerapenak elikadura hobetu zuten. Nekazaritza eremuetatik hirietara heldutako langile talde handiak hirietako auzo txiro eta baztertuetan pilatu ziren. Langileen egoera oso txarra zen, eta, maiz, ez zuten bizitzeko adina irabazten. Klase burges aberatsak zuen boterea.

Inperialismoa: Garaiko potentziak koloniak hartzeari ekin zioten. Populazioa asko handitu zen, eta europar askok emigratu zuten. Gainprodukzioaren arazoa bideratzeko, merkatu berriak sortu ziren. Etnozentrismoa agertu zen, eta, beraz, kolonietako kulturaren aurretik haiena inposatu zuten.

Mugimendu sozialak: mende honetan sortu ziren gizakiaren autonomiaren aldeko mugimenduak:

  • Liberalismoa: Burgesiaren ideologiari dagokionez, bi osagarri: aurrerakoia eta kontserbadorea. Liberalismo ekonomikoa defendatzen zen, estatuak parte-hartu barik.
  • Mugimendu demokratikoa: Liberalismoaren gainetik, askatasun eta berdintasun printzipioak eta sufragio unibertsala defendatzen zuten.
  • Sufragismoa: Mugimendu honek emakumeen botoa eskatzen zuen; mugimendu feminista oso hedatua egon zen.
  • Sozialismoa eta anarkismoa: langile klasearen ordezkariak ziren; klase borroka defendatzen zuten burgesiari boterea kentzeko.
  • Nazionalismoa: Horiek, herriaren izaera, hizkuntza, ohitura, kultura, nortasuna... propioak defendatzeari ekin zioten.
  • Tradizionalismoa: Iraultzaren aurreko egoerara itzuli nahi zutenak osatzen zuten talde hau.

Pentsaera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Garaiko kultura, erlijio eta mendebaldeko filosofiaren kritika zorrotza burutu zuen, bizitzarekiko jarrera moralen (positibo zein negatibo) analisi bidez hauen benetako izaera agerian utzi nahiz. Lan horrek, ondorengo belaunaldietan agertu ziren teologo, filosofo, psikologo eta literaturazaleengan, eragin handia izan zuen. Haien ustez, Europan gaur egun nagusi den moral judu-kristaua gainditu beharreko gauza zen, eta Sokrates jotzen zuen moral horren errunduntzat.

Bedigirada
Konponbidetasun teknologikoa

Egungo erronka eta arazo sozial, ekonomiko eta teologikoei aurre egiteko teknologia ote da konponbidea? Teknologia izan behar ote da erantzuna beti?


Nietzscheren ezaugarri nagusi dira landuriko gaiak eta horiek lantzeko estiloa eta zorroztasuna. Bere garaian, autore eztabaidatua izan zen oso, baina 44 urte zituela jasan zuen buruko kolapso batek bere lana geldiarazi zuen, 1900an hil zen arte bere ama eta arrebaren zaintzaren menpe egon zelarik.

XX. mendearen bigarren zatian, bere lanak onarpen zabala erdietsi zuen, filosofia modernoaren irudi garrantzitsu bihurtu zelarik. Bere eragina bereziki nabarmena da filosofo existentzialista, fenomenologiko, postestrukturalista eta postmodernoengan. «Susmoaren maisuetako» bat dela jo izan da, Karl Marx eta Sigmund Freudekin batera.

Lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nietzschek oparo eta ia amorruz idatzi zuen bere bizitza aktiboan zehar, ulertzen ez zuen gizarte baten aurrean. Buru osasuna guztiz galdu aurretik ere, gaixotasunak gorputza unatua zuela, arrebari diktatzen zizkion filosofia izkribuak. Moralaren genealogia, Ongia eta gaizkiaz haratago, Antikristoa, Ecce Homo, Honela mintzatu zen Zaratustra... idatzi zituen, besteak beste.[15]

Eragina euskal letretan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jean Etxepare medikua izan zen aitzindaria Nietzscheren eragina euskal letretan jasotzen bere 1910eko Buruxkak narrazio bilduman. Geroago, 1950-1960ko hamarkadetan, Gabriel Aresti[16], eta, bereziki, Jon Mirande[17] nabarmendu ziren aleman filosofoaren ildoan. Gaztelaniazko Euskal Herriko idazleen artean, Migel Unamuno[18], Pio Baroja eta Ramiro de Maezturengan ikus liteke Nietzscheren eragina (bereziki azken bi horien lanetan).

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Ikerketa berriek Nietzscheren hasierako lan filologikoetatik ondorengo lan filosofikoetara pentsamenduaren jarraitutasuna nabarmentzen dute. Ik. Pardina, Aritz: "Nietzsche, filologia eta kultura" (2023, Jakin)
  2. ↑ Sudupe, Jon. «Nietzsche eta Europa» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-07-15).
  3. ↑ Benedicto, Begoña. (2012-07-04). «GAU-HONTZA MUSIKA eta FILOSOFIA: NIETZSCHE: JAINKOA HIL DA» GAU-HONTZA MUSIKA eta FILOSOFIA (Noiz kontsultatua: 2022-07-15).
  4. ↑ Deleuze, Gilles (1967). Nietzsche y la filosofía. Anagrama: Barcelona, 2002, ISBN 84-339-0017-X.
  5. ↑ Ramírez Jaramillo, John Fredy (2009). Nietzsche y su crítica teórica en el período de juventud a la filosofía schopenhaueriana. Estudios Filosóficos: Universidad de Antioquia, 2009, ISSN 0121-3628.
  6. ↑ (Gaztelaniaz) Digital, Milenio. (2019-10-15). Friedrich Nietzsche: ¿Qué quiere decir la frase Dios ha muerto?. .
  7. ↑ Safranski, Rüdiger. (2000). Nietzsche. Biografía de su pensamiento. Barcelona: Tusquets, 380 or..
  8. ↑ Hecker, Hellmuth: „Nietzsches Staatsangehörigkeit als Rechtsfrage“, en Neue Juristische Wochenschrift, Jg. 40, 1987, nr. 23, pp. 1388-1391; y His, Eduard: „Friedrich Nietzsches Heimatlosigkeit“, en Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde, vol. 40, 1941, pp. 159-186. Nótese que algunos autores (entre ellos Paul Deussen y Mazzino Montinari) afirman falsamente que Nietzsche adquirió la ciudadanía suiza.
  9. ↑ Laska, Bernd A. „Nietzsches initiale Krise“, en Germanic Notes and Reviews, vol. 33, n.º 2, otoño de 2002, pp. 109-133 (deutsch) (english) (français) (italiano) (dansk) (nederlands).
  10. ↑ Pantaleo, Patricio. (2014). La Segunda intempestiva de Friedrich Nietzsche. Saarbrücken, Alemania: EAE ISBN 978-3-8484-5640-6..
  11. ↑ The Portable Nietzsche, trad. de Walter Kaufmann.
  12. ↑ HORA, ULTIMA. «Nietzsche en Paraguay | UltimaHora.com» www.ultimahora.com (Noiz kontsultatua: 2025-02-10).
  13. ↑ Dr. Sax, Leonard (2003). «What was the cause of Nietzsche’s dementia?» . (en inglés).
  14. ↑ NIETZSCHE: TESTUINGURU HISTORIKOA – ereina έρευνα. (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).
  15. ↑ «Estudios Nietzsche» revistas.uma.es (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).
  16. ↑ Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH). (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).
  17. ↑ «Susa literatura - Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Jon Miranderen pentsamenduan» susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).
  18. ↑ «Federico Nietzsche en Miguel de Unamuno» www.euskonews.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lan osoak
  • Nietzsche, Friedrich Wilhelm. Obras completas. Edición Diego Sánchez Meca. Madrid: Editorial Tecnos.
  1. Volumen I. Escritos de juventud. ISBN 978-84-309-5209-0..
  2. Volumen II. Escritos filológicos. ISBN 978-84-309-5603-6..
  3. Volumen III. Obras de madurez I. ISBN 978-84-309-6209-9..
  4. Volumen IV. Escritos de madurez II y complementos a la edición. ISBN 978-84-309-6942-5..
Obra selecta
  1. Volumen I: De mi vida. El nacimiento de la tragedia. Sobre verdad y mentira en sentido extramoral. Los filósofos preplatónicos. Sobre la utilidad y el perjuicio de la historia. Para la vida. El caminante y su sombra. La ciencia jovial. ISBN 978-84-249-3620-4..
  2. Volumen II: Así habló Zaratustra. Más allá del bien y del mal. La genealogía de la moral. El crepúsculo de los ídolos. El anticristo. ISBN 978-84-249-3621-1..
Gutuneria
  • Correspondencia de Friedrich Nietzsche. Seis volúmenes. Director Luis Enrique de Santiago Guervós. Madrid: Editorial Trotta/Fundación Goethe.
  1. Volumen I. De junio de 1850 a abril de 1869. Traducción, introducción y notas de Luis Enrique de Santiago Guervós, 2005 ISBN 978-84-8164-810-2..
  2. Volumen II. De abril de 1869 a diciembre de 1874. Traducción de José Manuel Romero Cuevas, Marco Parmeggiani. Introducción y apéndices de Marco Parmeggiani, 2007 ISBN 978-84-8164-849-2..
  3. Volumen III. De enero de 1875 a diciembre de 1879. Traducción, introducción y notas de Andrés Rubio, 2009 ISBN 978-84-9879-038-2..
  4. Volumen IV. De enero de 1880 a diciembre de 1884. Traducción, introducción y notas de Marco Parmeggiani, 2010 ISBN 978-84-9879-125-9..
  5. Volumen V. De enero de 1885 a 23 de octubre de 1887. Traducción, introducción y notas de Juan Luis Vermal, 2011 ISBN 978-84-9879-203-4..
  6. Volumen VI. 23 de octubre de 1887 a enero de 1889. Traducción, introducción y notas de Joan B. Llinares. Índices y apéndices de Antonio Morillas, 2012 ISBN 978-84-9879-270-6..
Fragmentos póstumos
  • Fragmentos póstumos. Obra completa. Cuatro volúmenes. Madrid: Editorial Tecnos.
  1. Volumen I (1869-1874). 2007 ISBN 978-84-309-4513-9..
  2. Volumen II (1875-1882). 2008 ISBN 978-84-309-4812-3..
  3. Volumen III (1882-1885). 2010 ISBN 978-84-309-5016-4..
  4. Volumen IV (1885-1889). 2006 ISBN 978-84-309-4484-2..
Askotariko edizioa
Nietzscheri buruz
  1. Volumes One and Two. ISBN 0-06-063841-9..
  2. Volumes Three and Four. ISBN 0-06-063794-3..
  • –. (2005). Nietzsche. Varias ediciones: Barcelona: Ediciones Destino, 2005; Madrid: Editorial Ariel, 2013. (Título original: Nietzsche, editorial Günther Neske, Pfullingen, 1961. 2 volúmenes. / Reedición: Gesamtausgabe. Nietzsche I: Tomo 6.1 (1936-1939), 1996. Nietzsche II:Tomo 6.2 (1936-1946), 1997, Vittorio Klostermann, Frankfurt a. M) ISBN 978-84-233-3702-6..
  • –. (1954). ¿Qué significa pensar?. (2.ª edición 1964). Traducción de Haraldo Kahnemann. Buenos Aires: Editorial Nova (Madrid: Editorial Trotta, 2005. Traducción de Raúl Gabás Pallás).
  • –. (2001). ¿Quién es el Zaratustra de Nietzsche?. En Conferencias y artículos (2.ª edición revisada). Trad. de Eustaquio Barjau. Barcelona: Editorial del Serbal. Título original: Vorträge und Aufsätze, Verlag Günther Neske, Pfullingen, 1954.
  • Hinton Thomas, Richard. (1983). Nietzsche in German politics and society, 1890-1918. Manchester University Press.
  • Hollingdale, Reginald John. (2016). Nietzsche: El hombre y su filosofía. Madrid: Tecnos ISBN 978-84-3096-879-4..
  • Janz, Curt Paul. (1993). Friedrich Nietzsche. Biographie. Deutscher Taschenbuch Verlag ISBN 3-423-04383-0..
  • Jaspers, Karl. (1996). Reason and Existenz. Marquette University Press ISBN 0-87462-611-0..
  • Jung, Carl Gustav. (2019/2021). El Zaratustra de Nietzsche. Madrid: Editorial Trotta.
  1. Volumen 1. ISBN 978-84-9879-757-2..
  2. Volumen 2. ISBN 978-84-1364-003-7..
Aldizkariak
  • VV. AA.. (2001/2018). Estudios Nietzsche. Revista de la Sociedad Española de Estudios sobre Friedrich Nietzsche. Madrid: Editorial Trotta (Digitalizada a partir de 2019).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Friedrich Nietzsche Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Nietzsche&oldid=10110375"(e)tik eskuratuta