Цай

Хадмал
Хадмал
Монгол үсгээр
буриад кирилл.	сай
монгол кирилл.	цай
халимаг кирилл.	цә

Цай нь цайны ургамлын Camellia sinensis навч, нахиа, ишийг олон янзын аргаар бэлтгэн боловсруулсан хүнсний бүтээгдэхүүн юм. Мөн цай нь энэхүү ургамлын боловсруулсан навчыг халуун болон буцалсан усанд хийж хандлан бэлтгэдэг анхилуун үнэр, аагтай ундааг хэлнэ. Дэлхийд хамгийн өргөн тархсан ундаа нь усны дараагаар цай юм. Цагаан, шар, ногоон, хар гээд хэд хэдэн төрлийн өнгө, үнэр, амт аагтай байна.

Цайны ургамал нь зүүн өмнөд Ази, тэр дундаа зүүн хойд Энэтхэг, хойд Бирм, баруун өмнөд Хятад, Төвөд орчмоос гаралтай ба өдгөө 52 гаруй улс оронд тархжээ. Хятадад МЭӨ 2 зууны үеийн цайны хэрэглээтэй холбоотой сурвалж баримт бичиг байгаа нь хамгийн эртнийх болно. Хятадаас Японд 589-618 оны үед буддын шашинтай лам нараар дамжин түгсэн аж.

Цайны түүх

Цайны эх орон бол Хятад. Хятадууд цайны ид шидийг эртнээс мэдэж, цай үйлдвэрлэлийг төрийн хяналтад хатуу чанга барьж иржээ. Хятадтай хийсэн худалдаанаас бусад улс орнууд их хэмжээний алдагдал хүлээж ирсэн нь энэхүү цайтай холбоотой. Худалдааны төлбөрт их хэмжээний алт, мөнгийг Хятадад цутгаж оронд нь дэлхийн хаана ч тарьж ургуулж чадаагүй цайны бутнаас л авдаг навчийг худалдан авахад хүрдэг болохоор тэр. Цай өөрөө хар, цагаан, шар, ногоон, бор, улаан гээд олон өнгөтэй, төрөл бүрийн амттай боловч энэ нь нэг л зүйлийн бутнаас гаргаж авдаг агаад хуурах, жигнэх, исгэх зэрэг олон аргаас хамаарч олон янз байдалтай болдог ажээ.

Хятадаас цайны бутыг эвтэйхэн салгаж хэрэглэж эхэлсэн хүмүүс бол япончууд. Тэд 8-р зуунд буддизмын лам нараар дамжуулан цайны бутыг олж аван тарималжуулсан юм. Эхэндээ япончууд монголчуудын нэгэн адил эдүгээ хүртэл өргөн дэлгэр хэрэглэдэг шиг хэвд оруулан шахсан туо-ча-г хэрэглэдэг байв. Харин 12-р зуунд Японд зэн буддизм дэлгэрснээр ногоон цайг өргөнөөр уух болжээ. Өрнө дахин цайны амтанд орж, дэлхийн хүчирхэг гүрэн болсон англичууд цайг өргөн дэлгэр хэрэглэх болсон үед хилээ хаачихсан, гадаад худалдаа эрхэлдэггүй байсан тул Японоос цайны бут төдийлөн гадагшаа гараагүй байна.

Хятадууд цай ургадаг нутагт гадаад иргэнийг оруулдаггүй, цай үйлдвэрлэх аргаа байнга нуусаар ирсэн учир англичууд хар, ногоон цай үнэндээ нэг л зүйлийн Camellia sinensis хэмээх бутны навч гэдгийг 1840-өөд он гарч байж мэдсэн гэдэг. Роберт Форчүүн хэмээх ботаникч, цэцэргэлч бөгөөд зохиолч 1844 онд Хятадын цай тариалдаг хориотой нутагт нууцаар нэвтрэн орсон тухай сонирхолтой түүхийг Laura C.Martin "Tea-The Drink That Changed the World", Tuttle Publishing, 2007 хэмээх номонд бичжээ. Роберт хятад хэлийг богино хугацаанд төгс сурч, манж маягаар гэзэг тавин хятад хүн болон зүс хувилгаад цайны нутагт нэвтрэн орж, ботаникийн нарийн судалгаа хийсэн төдийгүй 1848, 1853 онуудад дахин очиж, цайны үрийг хулгайгаар авч, 20 мянган бутыг тухайн үед Английн колони байсан Энэтхэгт илгээснээр алдарт Даржээлин цай үүсчээ. 1880-аад он гэхэд Энэтхэгийн Ассам нутаг дахь цайны үйлдвэрлэл Хятадын тариалалтаас хэдийн давж, өөрийн зах зээлээ олсон байв.

Хятадын Пү-ар буюу бор цай богшоод ирэхээрээ хар өнгөтэй болдогийг бас туйвантай цай гэж ч нэрлэх нь бий. Хийдэг арга нь их өвөрмөц. Олон жилийн настай цайны бутнаас навчийг түүн тусгай бактериар исгэсний дараа гал дээр хуурч болгодог. Алс замд зөөх зорилгоор хэв оруулан нягтруулан шахсаныг нь монголчууд Төвдөөс тэмээн жингээр оруулж ирдэг байжээ. Бор цайнаас гадна бидний өвөг дээдэс Туо-ча буюу хар, ногоон цайг нийлүүлэн хуурч, цайны шинэ навч хийн исгэж, хэвэнд шахсан цайг өргөн дэлгэр хэрэглэдэг байжээ. Уг цайг монголчууд Хятадаас Монголоор дамжин Орос руу экспортолдог болсноор цайны зам хэмээн нэрлэгдсэн Азийн эх газрын худалдааны нэг томоохон зам үүссэн түүхтэй юм. Оросын хаанд цайг анх хүргүүлж, амтыг нь мэдүүлсэн хүн бол Хотгойдын Алтан хаан Омбо-Эрдэнэ болохыг түүх өгүүлдэг.

19-р зууны сүүл үед Шотландын худалдаачин Жэймс Марр гэдэг хүн Гүржид анх цайны бут тариалсаныг монголчууд социализмын үеэс гүрж ногоон цайг мэдэх болсон билээ. Гүрж цай хэдийгээр ногоон цай гэх тодотголтой ч өнөөгийн япон, солонгос, хятадын уудаг ногоон цайнаас тэс ондоо агаад дээр дурдсан туо-ча-тай адил цайны зүйл юм.

Үүнийг бас үзнэ үү

Цахим холбоос

Commons: Цай – Викимедиа дуу дүрсний сан