Minerał: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 23:02, 19 lis 2024

Minerał (fr. minéral, od gal. mina „kopalnia”) – pierwiastek lub związek chemiczny będący normalnie ciałem krystalicznym, którego struktura ukształtowała się w toku procesów geologicznych^[1].

Do minerałów nie zalicza się mineraloidów – substancji bezpostaciowych o jednorodnej strukturze chemicznej, powstałych w wyniku zniszczenia struktury krystalicznej minerału pod wpływem promieniowania oraz rtęci. Za minerał nie jest też uznawana ropa naftowa i jej niekrystaliczne pochodne. Minerałem nie jest woda w stanie ciekłym (natomiast lód jest minerałem). Do minerałów nie zalicza się substancji pochodzenia biologicznego, o ile pod wpływem procesów geologicznych nie uległy przekształceniu w substancje krystaliczne (np. fosforyty powstałe z organizmów morskich)^[1]. Za minerały nie są uznawane „minerały syntetyczne”, otrzymywane sztucznie w laboratoriach lub zakładach przemysłowych. Do najczęściej produkowanych syntetyków należą: ałunit, chalkantyt, syntetyczny korund, cyrkonia, lopezyt oraz diament syntetyczny. Minerałami nie są sole mineralne rozpuszczone w wodzie (woda mineralna) lub obecne w pożywieniu, czy w parafarmaceutykach.

Dawniejsze definicje do minerałów zaliczały wszystkie substancje i ich roztwory stałe powstałe w wyniku procesów geologicznych, bez względu na postać i fazę^[2]^[3].

Prawdopodobnie najpospolitszym minerałem na Ziemi jest bridgmanit^[4].

Geneza minerałów

Minerały skał magmowych

Pierwotnym procesem tworzącym minerały jest krystalizacja magmy w zakresie 1600–800 °C. W ten sposób powstają głównie krzemiany, glinokrzemiany oraz – w mniejszym stopniu – siarczki, węglany, fosforany, tlenki i inne. Z utworów pomagmowych (utwory hydrotermalne i gazy) powstają minerały wypełniając szczeliny w skałach (np. geody kwarcowe SiO
2 lub kalcytowe CaCO
3), oraz nowe fazy krystaliczne wykrystalizowane z gazów lub z wcześniej zmienionych minerałów w procesach metasomatycznych i pneumatolitycznych, np. minerały pegmatytów.

Minerały skał osadowych

Na powierzchni Ziemi minerały ulegają wietrzeniu pod wpływem czynników atmosferycznych i wód. Ulegają utlenieniu, rozpuszczeniu, rozkruszeniu itp. w takich procesach powstaje np. kaolinit Al
4[Si
4O
10](OH)
8, w wyniku wietrzenia granitu i rozkładu skaleni. Kalcyt CaCO
3 powstaje również w wyniku sedymentacji z wód morskich tworząc wapień. Procesy utleniające i ługujące prowadzą do powstania tzw. paramorfozy, np. goethytu α-FeOOH po pirycie FeS
2. Z ewaporacji (odparowania) wód morskich powstają minerały takie jak gips CaSO
4·2H
2O lub halit NaCl.

Minerały skał metamorficznych

Gdy skały podlegają działaniu wysokiej temperatury lub ciśnienia, ulegają przeobrażeniu (metamorfizmowi). Jako że większość minerałów nie jest trwała w stanie stałym w szerokim zakresie ciśnienia i temperatury, przeobrażeniu ulega ich struktura wewnętrzna oraz często również skład chemiczny. Powstają nowe fazy krystaliczne, jak np. staurolit (Fe,Mg)
2Al
9(Si,Al)
4O
20(O,OH)
4, bądź dochodzi do powstania odmian polimorficznych, np. andaluzyt Al₂[O|SiO₄] poprzez podniesienie ciśnienia przechodzi w kyanit, a w przypadku wzrostu ciśnienia i temperatury w silimanit. Przemianie w tym przypadku zachodzi pozycja glinu w strukturze wewnętrznej. Na kontaktach intruzji magmowych ze skałami otaczającymi, np. węglanowymi wapieniami lub dolomitami powstają skały bogate w krzem Si, jak i węglan wapnia CaCO
3 nazywane skarnami. Pospolite minerały w tym przypadku to wollastonit CaSiO
3, wezuwian Ca
10(Mg,Fe)
2Al
4[(OH) 4/(SiO
4)
5/(Si
2O
7)
2], bądź wiele odmian granatów, jak np. grossular Ca
3Al
2(SiO
4)
3.

W wyniku oddziaływania lotnych składników magmy i utworów hydrotermalnych oraz wód powierzchniowych może spowodować przeobrażenie istniejących minerałów oraz powstanie nowych faz krystalicznych. Proces, w którym zachodzi powstanie nowych minerałów i zmiana składu chemicznego istniejących, nazywamy metasomatozą, bądź w przypadku udziału lotnych składników magmy – pneumatolizą. Przykładem jest powstawanie kasyterytu SnO
2 w wyniku działania na kwarc SiO
2 lotnego SnF
4.

Minerały złożowe

Wśród minerałów, niemających znaczenia skałotwórczego, ważną rolę odgrywają minerały złożowe – np. galena, sfaleryt, chalkopiryt, malachit, halit, piryt. Są one źródłem wielu surowców wykorzystywanych w gospodarce.

Mieszanina mineralna

Mieszaniną mineralną nazywamy mieszaninę faz krystalicznych (minerałów) powstałą w wyniku procesu geologicznego, niekiedy z udziałem bezpostaciowych substancji mineralnych^[5]. Mieszaniny związków organicznych niemal nie występują w przyrodzie w stanie czystym. Są nimi na przykład żywice kopalne (bursztyn, rezynit), substancje bitumiczne, asfalty, węgle kopalne i pokrewne substancje organogeniczne. Wiele mieszanin mineralnych określono jako nowe minerały i nadano im odrębne nazwy, np. berezowit okazał się w istocie mieszaniną cerusytu i krokoitu, konit – magnezytu i dolomitu, a krablit – kwarcu i ortoklazu. Mieszaninami są również limonity, w których przeważa getyt.

Szczególną grupę stanowią mieszaniny odmian polimorficznych. Na przykład mieszanina regularnego pirytu (FeS
2) i rombowego markasytu (FeS
2) lub pospolite skorupowe odmiany blendy cynkowej, które zawierają regularny sfaleryt (ZnS) i heksagonalny wurcyt (Zns). Podobieństwo właściwości fizycznych często utrudnia rozpoznanie i skatalogowanie składu takich mieszanin. Kiedy analiza chemiczna również nie pomaga, konieczne jest posługiwanie się metodami analizy fazowej (metody rentgenograficznej), lub termicznej analizy różnicowej.

Odrębną grupę substancji mineralnych tworzą odmieszane izomorficzne roztwory stałe nietrwałe w warunkach naszego otoczenia. Stanową świadectwo procesów geologicznych, które prowadziły do ich powstania. Ten typ zrostów zwraca uwagę w badaniach petrograficznych. Są one określane odrębnymi nazwami. Na przykład pertyty są odmieszanymi izomorficznymi roztworami stałymi skaleni potasowych K[AlSi
3O
8] i sodowo-wapniowych nNa[AlSi
3O
8]·mCa[Al
2Si
2O
8].

Klasyfikacja

Klasyfikacja minerałów polega na uporządkowaniu ich w gromady, klasy, grupy i szeregi.

gromada I: pierwiastki rodzime, stopy i związki międzymetaliczne – (złoto rodzime, srebro rodzime, diament, grafit, rtęć rodzima (zaliczana zwykle do mineraloidów); eugenit i in.)
gromada II: węgliki, azotki, fosforki i krzemki – (cohenit, niobocarbid; carlsbergit, sinoit; schreibersyt, barringeryt; fersilicyt, hapkeit i in.)
gromada III: siarczki i pokrewne selenki i tellurki oraz siarkosole (niekiedy część z tych minerałów jest określana jako kruszce) – (piryt, markasyt, pirotyn, sfaleryt, galena, cynober, aurypigment, molibdenit, bornit, chalkozyn, kowelin; clausthalit, berzelianit; calaveryt, hessyt; proustyt, bournonit, boulangeryt, Tiospinele (sulfospinele) i in.)
gromada IV: halogenki (fluorki, chlorki, bromki i jodki) – (fluoryt, sellait, villiaumit; halit, sylwin, karnalit, atakamit; bromargyryt; jodargyryt i in.)
gromada V. tlenki oraz wodorotlenki i tlenowodorotlenki – (spinele (spinel, magnetyt, chromit), hematyt, piroluzyt, uraninit, rutyl, anataz, brookit, kasyteryt, kupryt, lód, korund; brucyt, gibbsyt, diaspor, goethyt, lepidokrokit, manganit i in.)
gromada VI: sole kwasów tlenowych
gromada VI-1: azotany – (nitrokalcyt, nitromagnezyt, likasyt, humberstonit i in.)
gromada VI-2: jodany i chlorany (te ostatnie jak dotąd nieznane jako oddzielne minerały) – (lautaryt i in.)
gromada VI-3: węglany – (kalcyt, aragonit, vateryt, dolomit, ankeryt, magnezyt, syderyt, rodochrozyt, smithsonit, cerusyt, kutnahoryt, hydrocynkit, malachit i in.)
gromada VI-4: seleniny i seleniany – (chalkomenit, molibdomenit, schmiederyt i in.)
gromada VI-5: telluryny i tellurany – (teineit, plumbotelluryt i in.)
gromada VI-6: borany – (boracyt, boraks rodzimy, uleksyt, colemanit, kernit i in.)
gromada VI-7: siarczany – (gips, anhydryt, celestyn, baryt, anglezyt, chalkantyt, melanteryt, epsomit, kizeryt i in.)
gromada VI-8: chromiany i dwuchromiany – (krokoit, lopezyt i in.)
gromada VI-9. molibdeniany – (wulfenit, powellit, ferrimolibdyt, mełkowit i in.)
gromada VI-10: wolframiany – (ferberyt, wolframit, hübneryt, scheelit i in.)
gromada VI-11: fosforany – (apatyt, ksenotym, monacyt, piromorfit, strengit, wiwianit, turkus, lazulit i in.)
gromada VI-12: arseniany – (skorodyt, mimetezyt, erytryn, annabergit, konichalcyt i in.)
gromada VI-13: wanadany – (wanadynit, mottramit i in.)
gromada VI-14: minerały uranylu – (autunit, metaautunit, torbernit, karnotyt, tjujamunit, uranofan, skłodowskit, schoepit, becquerelit, curyt i in.)
gromada VI-15: krzemiany i glinokrzemiany
- a. krzemiany wyspowe – (oliwiny (forsteryt, fajalit), granaty (almandyn, grossular, spessartyn, uwarowit), cyrkon, kyanit, topaz i in.)
- b. krzemiany grupowe – (hemimorfit, wezuwian, zoisyt, epidoty, melility i in.)
- c. krzemiany pierścieniowe – (turmaliny (szerlit, elbait, drawit i jego odmiana chromdrawit), kordieryt, beryl, eudialit i in.)
- d. krzemiany i glinokrzemiany łańcuchowe – (pirokseny (diopsyd, augit, diallag, spodumen, jadeit, egiryn), czaroit i in.)
- e. krzemiany i glinokrzemiany wstęgowe – (amfibole (np. ferroaktynolit, tremolit, hornblenda, cummingtonit, glaukofan), prehnit i in.)
- f. krzemiany i glinokrzemiany warstwowe – (miki (np. biotyt, muskowit, flogopit, lepidolit), minerały ilaste (np. kaolinit, illit, montmorillonit) i in.)
- g. krzemiany i glinokrzemiany przestrzenne (szkieletowe) – (kwarc, trydymit, coesyt, krystobalit, skalenie potasowe (mikroklin, sanidyn, ortoklaz), skalenie Ca-Na, czyli plagioklazy (anortyt, albit, labrador), nefelin, sodalit, zeolity (stilbit, natrolit, chabazyt) i in.)

Właściwości fizyczne i krystalochemiczne

Cechy charakteryzujące minerały:

Minerały skałotwórcze

Osobny artykuł: Minerały skałotwórcze.

Minerały stanowiące główne składniki skał nazywa się minerałami skałotwórczymi. Są to: kwarc, skalenie, amfibole, pirokseny, miki, kalcyt, dolomit, minerały ilaste, oliwiny. Większość z nich to krzemiany lub glinokrzemiany. Minerały, które zwykle są obecne w pewnych typach skał, ale w niewielkich ilościach (do kilku %), to minerały poboczne, a w jeszcze mniejszych (zwykle < 1%), to minerały akcesoryczne.

Polimorfizm i izomorfizm

Osobne artykuły: polimorfizm (krystalografia) i Izomorfizm (krystalografia).

Wiele pierwiastków i związków chemicznych o identycznym składzie krystalizuje w różnych formach morfologicznych, tworząc tym samym różne minerały. Zjawisko to nazywamy polimorfizmem np. krzemionka SiO
2 w zależności od ciśnienia i temperatury tworzy odmiany polimorficzne: kwarc-α i kwarc-β, trydymit, krystobalit, coesyt, stiszowit. Siarczek cynku tworzy m.in. wurcyt i sfaleryt. Węgiel C krystalizuje w postaci diamentu lub grafitu. Postacie polimorficzne służą jako geotermometry i geobarometry.

Zjawisko krystalizowania różnych substancji w taką sama postać krystalograficzną o identycznej strukturze wewnętrznej nazywamy izomorfizmem np. z halitem NaCl izomorficzna jest galena i PbS i peryklaz MgO.

Struktura rutylu TiO
2
Struktura anatazu TiO
2

Politypia

Osobny artykuł: politypia.

Jest to szczególny rodzaj polimorfizmu polegający na tym, iż identyczne warstwy w sieci krystalicznej układają się na sobie w różnej konfiguracji, zmieniając period identyczności sieci w kierunku prostopadłym do nakładających się warstw. Modyfikacje politypowe są najczęstsze wśród minerałów warstwowych np. grafit C, lub inne krzemiany warstwowe. W graficie warstwy atomowe utworzone w sześcioboczne pierścienie są różnie zorientowane względem siebie; odmiany politypowe grafitu – 1Hd, 2H, 3R (cyfra oznacza, co ile warstw się powtarza, litera zaś układ krystalograficzny – 3R co trzecia warstwa, układ romboedryczny (trygonalny)). Najczęstszymi minerałami politypowymi są również wurcyt ZnS (2H, 4H, 6H, 10H, 3R, 15R), oraz minerał syntetyczny karborund SiC.

Mineralogia

Osobny artykuł: mineralogia.

Nauką zajmującą się minerałami jest mineralogia. Naukami wywodzącymi się z mineralogii są: petrografia, petrologia, gemmologia (nauka o kamieniach szlachetnych), krystalografia i jej pochodne. Mineralogia dzieli się także na topomineralogię (nauka o występowaniu minerałów), mineralogię genetyczną, mineralogię opisową. Jest nauką interdyscyplinarną, pełni istotną rolę w badaniach w zakresie chemii, fizyki, ochrony środowiska, astronomii, medycyny, oraz w naukach technicznych.

Galeria

Halit NaCl
Fluoryt CaF
2
Spinel MgAl
2O
4
Chalkantyt CuSO
4·5H
2O
Labrador Na
0,5−0,3Ca
0,5−0,7Al
2Si
3O
8
Topaz Al
2SiO
4(OH,F)
2
Aktynolit
Elbait
Diament
Kwarc SiO
2
Almandyn Fe
3Al
2(SiO
4)
3
Piryt FeS
2
Uraninit UO
2
Kyanit (Dysten) Al^VIAl^IV[SiO₅]
Czaroit
Epidot
Malachit Cu
2CO
3(OH)
2
Kalcyt CaCO
3
Stilbit Ca[Al
2Si
7O
18]·7H
2O
Apatyt Ca
5(PO
4)
3(F,OH,Cl)
Waryscyt AlPO
4·2H
2O
Gadolinit Y
2FeBe(SiO
4)
2O
2
Hemimorfit

Przydatne przedmioty w zbieraniu i kolekcjonowaniu minerałów

młotek (kilka rodzajów wagowych; ok. 500 g, 1000 g, 2000 g)
szkło powiększające
ostrza stalowe
3–5% HCl
okulary ochronne
pudełeczka na okazy
albumy mineralogiczne
nożyk
pędzelek
kawałek nieszlifowanej porcelany

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b E. H. Nickel. International Mineralogical Association, Commission on New Minerals and Mineral Names: Definition of a mineral. „Mineralogy and Petrology”. 55 (4), s. 323–326, 1995. Springer Wien. DOI: 10.1007/BF01165125. (ang.).
↑ Encyklopedia Techniki – chemia, Warszawa: WNT, 1965 .
↑ JerzyJ. Chodkowski JerzyJ. (red.), Mały słownik chemiczny, wyd. V, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976 .
↑ Bridgmanite, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2024-01-15] (ang.).
↑ Wielofazowe układy niejednorodne, dawniej często uważane za minerały i obdarzone osobnymi nazwami, są obecnie niekiedy określane mianem wspomnianych mineraloidów.

Bibliografia

AndrzejA. Bolewski AndrzejA., Mineralogia szczegółowa, W-wa: Wyd. Geologiczne, 1965 .
AndrzejA. Bolewski AndrzejA., AndrzejA. Manecki AndrzejA., Mineralogia szczegółowa, Warszawa: Polska Agencja Ekologiczna, 1993, ISBN 83-85636-03-X .
W.W. Schumann W.W., Minerały świata, Alma-Press, 2003 .
J.J. Bauer J.J., Przewodnik Skały i minerały, Multico, 1997 .
K.K. Maślankiewicz K.K., Kamienie szlachetne, Wyd. Geologiczne, 1982 .
N.N. Sobczak N.N., Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych, Alfa, 1986 .
C.C. Hall C.C., Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne, Wiedza i Życie, 1996 .
W.W. Schuman W.W., Kamienie szlachetne i ozdobne, Alma-Press, 2004 .

Linki zewnętrzne

Lista dyskusyjna o minerałach (zawiera archiwum dyskusji od 1996 roku) (pol.)
Strona o geologii i kolekcjonowaniu minerałów oraz skamieniałości (pol.)
O minerałach i muszlach. pecten.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-19)]. (pol.)
Mineralogy Database (ang.)
Strona Międzynarodowego Związku Mienaralogicznego IMA (ang.)

[Nickel-1] E. H. Nickel. International Mineralogical Association, Commission on New Minerals and Mineral Names: Definition of a mineral. „Mineralogy and Petrology”. 55 (4), s. 323–326, 1995. Springer Wien. DOI: 10.1007/BF01165125. (ang.).

[2] Encyklopedia Techniki – chemia, Warszawa: WNT, 1965 .

[3] JerzyJ. Chodkowski JerzyJ. (red.), Mały słownik chemiczny, wyd. V, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976 .

[mindat-4] Bridgmanite, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2024-01-15] (ang.).

[5] Wielofazowe układy niejednorodne, dawniej często uważane za minerały i obdarzone osobnymi nazwami, są obecnie niekiedy określane mianem wspomnianych mineraloidów.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
-[[Plik:Different minerals.jpg|thumb|300px|Zbiór różnych minerałów]]
+[[Plik:Different minerals.jpg|thumb|Zbiór minerałów]]
-[[Plik:Fluorescent minerals hg.jpg|thumb|300px| [[Fluorescencja]] minerałów]]
+[[Plik:Fluorescent minerals hg.jpg|thumb|[[Fluorescencja]] minerałów]]
+{{nie mylić z|[[Biologiczne znaczenie pierwiastków|pierwiastkami niezbędnymi w diecie]], które często bywają potocznie określane jako minerały}}
-'''Minerał''' ([[Język francuski|fr.]] ''minéral'', od [[język galijski|gal.]] ''mina'' – kopalnia) – [[pierwiastek chemiczny|pierwiastek]] lub [[związek chemiczny]] będący normalnie [[Ciało krystaliczne|ciałem krystalicznym]], którego struktura ukształtowała się w toku procesów [[geologia|geologicznych]]<ref name="Nickel">{{Cytuj pismo|autor=E. H. Nickel|tytuł=International Mineralogical Association, Commission on New Minerals and Mineral Names: Definition of a mineral|czasopismo=Mineralogy and Petrology|wydawca=Springer Wien|wydanie=4|wolumin=55|strony=323-326|język=en|data=1995|doi=10.1007/BF01165125}}</ref>.
+'''Minerał''' ({{fr.|minéral}}, od [[język galijski|gal.]] ''mina'' „kopalnia”) – [[pierwiastek chemiczny|pierwiastek]] lub [[związek chemiczny]] będący normalnie [[Ciało krystaliczne|ciałem krystalicznym]], którego struktura ukształtowała się w toku procesów [[geologia|geologicznych]]<ref name="Nickel">{{Cytuj pismo |autor = E. H. Nickel |tytuł = International Mineralogical Association, Commission on New Minerals and Mineral Names: Definition of a mineral |czasopismo = Mineralogy and Petrology |wydawca = Springer Wien |wydanie = 4 |wolumin = 55 |strony = 323–326 |język = en |data = 1995 |doi = 10.1007/BF01165125}}</ref>.
-Do minerałów nie zalicza się [[mineraloid]]ów:
-* [[substancja (fizyka)|substancji]] [[Ciało amorficzne|bezpostaciowych]] o jednorodnej [[struktura chemiczna|strukturze chemicznej]];
-* substancji powstałych w wyniku zniszczenia [[Sieć krystaliczna|struktury krystalicznej]] minerału pod wpływem [[promieniowanie jonizujące|promieniowania jonizującego]];
-* [[rtęć|rtęci]].
-Za minerał nie jest uznawana [[ropa naftowa]] i jej niekrystaliczne pochodne. Minerałem nie jest woda w stanie ciekłym (natomiast [[lód]] jest minerałem). Do minerałów nie zalicza się substancji pochodzenia biologicznego, o ile pod wpływem procesów geologicznych nie uległy przekształceniu w substancje krystaliczne (np. [[fosforyty]] powstałe z organizmów morskich)<ref name="Nickel"/>.
-Minerałami nie są substancje zwane nieprecyzyjnie „minerałami syntetycznymi”, czyli substancje otrzymywane sztucznie w laboratoriach lub zakładach przemysłowych. Do najczęściej produkowanych syntetyków należą: ałunit, chalkantyt, syntetyczny korund, cyrkonia, lopezyt oraz diament syntetyczny.
+Do minerałów nie zalicza się [[mineraloid]]ów – substancji [[Ciało amorficzne|bezpostaciowych]] o jednorodnej [[struktura chemiczna|strukturze chemicznej]], powstałych w wyniku zniszczenia [[Sieć krystaliczna|struktury krystalicznej]] minerału pod wpływem [[promieniowanie jonizujące|promieniowania]] oraz [[rtęć|rtęci]].
+Za minerał nie jest też uznawana [[ropa naftowa]] i jej niekrystaliczne pochodne. Minerałem nie jest woda w stanie ciekłym (natomiast [[lód]] jest minerałem). Do minerałów nie zalicza się substancji pochodzenia biologicznego, o ile pod wpływem procesów geologicznych nie uległy przekształceniu w substancje krystaliczne (np. [[fosforyty]] powstałe z organizmów morskich){{r|Nickel}}.
+Za minerały nie są uznawane „minerały syntetyczne”, otrzymywane sztucznie w laboratoriach lub zakładach przemysłowych. Do najczęściej produkowanych syntetyków należą: ałunit, chalkantyt, syntetyczny korund, cyrkonia, lopezyt oraz diament syntetyczny.
 Minerałami nie są [[sole mineralne]] rozpuszczone w wodzie ([[woda mineralna]]) lub obecne w pożywieniu, czy w [[parafarmaceutyk]]ach.
-Dawniejsze definicje do minerałów zaliczały wszystkie substancje i ich [[roztwór stały|roztwory stałe]] powstałe w wyniku procesów geologicznych, bez względu na postać i [[faza termodynamiczna|fazę]]<ref>''ENCYKLOPEDIA TECHNIKI – chemia'', WNT, Warszawa 1965</ref><ref>''Mały słownik chemiczny'', wyd. V, red. Jerzy Chodkowski , Wiedza Powszechna , Warszawa 1976</ref>.
+Dawniejsze definicje do minerałów zaliczały wszystkie substancje i ich [[roztwór stały|roztwory stałe]] powstałe w wyniku procesów geologicznych, bez względu na postać i [[faza termodynamiczna|fazę]]<ref>{{cytuj |tytuł = Encyklopedia Techniki – chemia |wydawca = WNT |miejsce = Warszawa |data = 1965}}</ref><ref>{{cytuj |tytuł = Mały słownik chemiczny |wydanie = V |redaktor = Jerzy Chodkowski |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |data = 1976}}</ref>.
+Prawdopodobnie najpospolitszym minerałem na Ziemi jest [[bridgmanit]]<ref name="mindat">{{Mindat|id=45900|nazwa=Bridgmanite|data dostępu=2024-01-15}}</ref>.
-Najpospolitszy minerał na Ziemi to [[bridgmanit]].
 == Geneza minerałów ==
 === Minerały skał magmowych ===
-Pierwotnym procesem tworzącym minerały jest krystalizacja magmy w zakresie 1600–800°C. W ten sposób powstają głównie [[krzemiany]], [[Krzemiany|glinokrzemiany]] oraz – w mniejszym stopniu – [[siarczki]], [[węglany]], [[fosforany]], [[tlenki]] i inne. Z utworów pomagmowych (utwory hydrotermalne i gazy) powstają minerały wypełniając szczeliny w skałach (np. geody kwarcowe SiO<sub>2</sub> lub kalcytowe CaCO<sub>3</sub>), oraz nowe fazy krystaliczne wykrystalizowane z gazów lub z wcześniej zmienionych minerałów w procesach metasomatycznych i pneumatolitycznych, np. minerały [[pegmatyt]]ów.
+Pierwotnym procesem tworzącym minerały jest krystalizacja magmy w zakresie {{C|1600–800}}. W ten sposób powstają głównie [[krzemiany]], [[Krzemiany|glinokrzemiany]] oraz – w mniejszym stopniu – [[siarczki]], [[węglany]], [[fosforany]], [[tlenki]] i inne. Z utworów pomagmowych (utwory hydrotermalne i gazy) powstają minerały wypełniając szczeliny w skałach (np. geody kwarcowe {{chem2|SiO2}} lub kalcytowe {{chem2|CaCO3}}), oraz nowe fazy krystaliczne wykrystalizowane z gazów lub z wcześniej zmienionych minerałów w procesach metasomatycznych i pneumatolitycznych, np. minerały [[pegmatyt]]ów.
 === Minerały skał osadowych ===
-Na powierzchni Ziemi minerały ulegają wietrzeniu pod wpływem czynników atmosferycznych i wód. Ulegają utlenieniu, rozpuszczeniu, rozkruszeniu itp. w takich procesach powstaje np. [[kaolinit]] Al<sub>4</sub>[Si<sub>4</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>8</sub>, w wyniku wietrzenia [[granit]]u i rozkładu [[Skaleń|skaleni]]. [[Kalcyt]] CaCO<sub>3</sub> powstaje również w wyniku sedymentacji z wód morskich tworząc [[wapień]]. Procesy utleniające i ługujące prowadzą do powstania tzw. [[paramorfoza|paramorfozy]], np. [[goethyt]]u α-FeOOH po [[piryt|pirycie]] FeS<sub>2</sub>. Z ewaporacji (odparowania) wód morskich powstają minerały takie jak [[gips]] CaSO<sub>4</sub> • 2H<sub>2</sub>O lub [[halit]] NaCl.
+Na powierzchni Ziemi minerały ulegają wietrzeniu pod wpływem czynników atmosferycznych i wód. Ulegają utlenieniu, rozpuszczeniu, rozkruszeniu itp. w takich procesach powstaje np. [[kaolinit]] {{chem2|Al4[Si4O10](OH)8}}, w wyniku wietrzenia [[granit]]u i rozkładu [[Skalenie|skaleni]]. [[Kalcyt]] {{chem2|CaCO3}} powstaje również w wyniku sedymentacji z wód morskich tworząc [[wapień]]. Procesy utleniające i ługujące prowadzą do powstania tzw. [[paramorfoza|paramorfozy]], np. [[goethyt]]u α-FeOOH po [[piryt|pirycie]] {{chem2|FeS2}}. Z ewaporacji (odparowania) wód morskich powstają minerały takie jak [[gips]] {{chem2|CaSO4*2H2O}} lub [[halit]] {{chem2|NaCl}}.
 === Minerały skał metamorficznych ===
-Wówczas gdy skały podlegają działaniu wysokiej temperatury i/lub ciśnienia, ulegają przeobrażeniu ([[metamorfizm]]owi). Jako że większość minerałów nie jest trwała w stanie stałym w szerokim zakresie ciśnienia i temperatury, przeobrażeniu ulega ich struktura wewnętrzna oraz często również skład chemiczny. Powstają zupełnie nowe fazy krystaliczne, jak np. [[staurolit]] (Fe,Mg)<sub>2</sub>Al<sub>9</sub>(Si,Al)<sub>4</sub>O<sub>20</sub>(O,OH)<sub>4</sub>, bądź dochodzi do powstania odmian polimorficznych, np. [[andaluzyt]] Al<sub>2</sub>[O|SiO<sub>4</sub>] poprzez podniesienie ciśnienia przechodzi w [[kyanit]], a w przypadku wzrostu ciśnienia i temperatury w [[Sillimanit|silimanit]]. Przemianie w tym przypadku zachodzi pozycja [[glin]]u w strukturze wewnętrznej. Na kontaktach [[intruzja|intruzji magmowych]] ze skałami otaczającymi, np. węglanowymi [[Wapień|wapieniami]] lub [[dolomit (skała)|dolomitami]] powstają skały bogate w [[krzem]] Si jak i [[węglan wapnia]] CaCO<sub>3</sub> nazywane [[skarn]]ami. Pospolite minerały w tym przypadku to [[wollastonit]] CaSiO<sub>3</sub>, [[wezuwian]] Ca<sub>10</sub>(Mg,Fe) <sub>2</sub>Al<sub>4</sub>[(OH) <sub>4</sub>/(SiO<sub>4</sub>)<sub>5</sub>/(Si<sub>2</sub>O<sub>7</sub>)<sub>2</sub>], bądź wiele odmian [[Granat (minerał)|granatów]], jak np. [[grossular]] Ca<sub>3</sub>Al<sub>2</sub>(SiO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>.
+Gdy skały podlegają działaniu wysokiej temperatury lub ciśnienia, ulegają przeobrażeniu ([[metamorfizm]]owi). Jako że większość minerałów nie jest trwała w stanie stałym w szerokim zakresie ciśnienia i temperatury, przeobrażeniu ulega ich struktura wewnętrzna oraz często również skład chemiczny. Powstają nowe fazy krystaliczne, jak np. [[staurolit]] {{chem2|(Fe,Mg)2Al9(Si,Al)4O20(O,OH)4}}, bądź dochodzi do powstania odmian polimorficznych, np. [[andaluzyt]] Al<sub>2</sub>[O|SiO<sub>4</sub>] poprzez podniesienie ciśnienia przechodzi w [[kyanit]], a w przypadku wzrostu ciśnienia i temperatury w [[Sillimanit|silimanit]]. Przemianie w tym przypadku zachodzi pozycja [[glin]]u w strukturze wewnętrznej. Na kontaktach [[intruzja|intruzji magmowych]] ze skałami otaczającymi, np. węglanowymi [[Wapień|wapieniami]] lub [[dolomit (skała)|dolomitami]] powstają skały bogate w [[krzem]] Si, jak i [[węglan wapnia]] {{chem2|CaCO3}} nazywane [[skarn]]ami. Pospolite minerały w tym przypadku to [[wollastonit]] {{chem2|CaSiO3}}, [[wezuwian]] {{chem2|Ca10(Mg,Fe)2Al4[(OH) 4/(SiO4)5/(Si2O7)2]}}, bądź wiele odmian [[Granat (minerał)|granatów]], jak np. [[grossular]] {{chem2|Ca3Al2(SiO4)3}}.
-W wyniku oddziaływania lotnych składników magmy i utworów hydrotermalnych oraz wód powierzchniowych może spowodować przeobrażenie istniejących minerałów oraz powstanie nowych faz krystalicznych. Proces w którym zachodzi powstanie nowych minerałów i zmiana składu chemicznego istniejących nazywamy [[Metasomatoza|metasomatozą]], bądź w przypadku udziału lotnych składników magmy [[Pneumatoliza|pneumatolizą]]. Przykładem jest powstanie [[kasyteryt]]u SnO<sub>2</sub> w wyniku działania lotnego SnF<sub>4</sub> na kwarc SiO<sub>2</sub>.
+W wyniku oddziaływania lotnych składników magmy i utworów hydrotermalnych oraz wód powierzchniowych może spowodować przeobrażenie istniejących minerałów oraz powstanie nowych faz krystalicznych. Proces, w którym zachodzi powstanie nowych minerałów i zmiana składu chemicznego istniejących, nazywamy [[Metasomatoza|metasomatozą]], bądź w przypadku udziału lotnych składników magmy – [[Pneumatoliza|pneumatolizą]]. Przykładem jest powstawanie [[kasyteryt]]u {{chem2|SnO2}} w wyniku działania na kwarc {{chem2|SiO2}} lotnego {{chem2|SnF4}}.
 === Minerały złożowe ===
@@ Linia 34: / Linia 29: @@
 === Mieszanina mineralna ===
-'''Mieszaniną mineralną''' nazywamy mieszaninę faz krystalicznych (minerałów) powstałą w wyniku procesu geologicznego niekiedy z udziałem bezpostaciowych substancji mineralnych (nawiasem mówiąc – wielofazowe układy niejednorodne, dawniej często uważane za minerały i obdarzone osobnymi nazwami, są obecnie niekiedy określane mianem wyżej wspomnianych mineraloidów).
+Mieszaniną mineralną nazywamy mieszaninę faz krystalicznych (minerałów) powstałą w wyniku procesu geologicznego, niekiedy z udziałem bezpostaciowych substancji mineralnych<ref>Wielofazowe układy niejednorodne, dawniej często uważane za minerały i obdarzone osobnymi nazwami, są obecnie niekiedy określane mianem wspomnianych mineraloidów.</ref>.
 Mieszaniny związków organicznych niemal nie występują w przyrodzie w stanie czystym. Są nimi na przykład żywice kopalne ([[bursztyn]], [[rezynit]]), [[substancje bitumiczne]], [[asfalt]]y, [[węgle kopalne]] i pokrewne substancje organogeniczne.
-Wiele mieszanin mineralnych określono jako nowe minerały i nadano im odrębne nazwy.
+Wiele mieszanin mineralnych określono jako nowe minerały i nadano im odrębne nazwy, np. [[berezowit]] okazał się w istocie mieszaniną [[cerusyt]]u i [[krokoit]]u, [[konit]] – [[Magnezyt (minerał)|magnezytu]] i dolomitu, a krablit – [[kwarc]]u i [[ortoklaz]]u. Mieszaninami są również [[limonit]]y, w których przeważa [[goethyt|getyt]].
-Przykłady:
-[[berezowit]] okazał się w istocie mieszaniną [[cerusyt]]u, i [[krokoit]]u, [[konit]]  – [[Magnezyt (minerał)|magnezytu]] i dolomitu, a krablit – [[kwarc]]u i [[ortoklaz]]u.
-"Mieszaninami..." są również [[limonit]]y, w których przeważa głównie [[goethyt|getyt]].
-Szczególną grupę mieszanin tworzą mieszaniny odmian [[Polimorfizm (krystalografia)|polimorficznych]].
+Szczególną grupę stanowią mieszaniny odmian [[Polimorfizm (krystalografia)|polimorficznych]].
-Na przykład mieszanina regularnego pirytu (FeS<sub>2</sub>) i rombowego [[markasyt]]u (FeS<sub>2</sub>)
+Na przykład mieszanina regularnego pirytu ({{chem2|FeS2}}) i rombowego [[markasyt]]u ({{chem2|FeS2}}) lub pospolite skorupowe odmiany blendy cynkowej, które zawierają regularny [[sfaleryt]] (ZnS) i heksagonalny [[wurcyt]] (Zns).
+Podobieństwo właściwości fizycznych często utrudnia rozpoznanie i skatalogowanie składu takich mieszanin. Kiedy analiza chemiczna również nie pomaga, konieczne jest posługiwanie się metodami analizy fazowej (metody rentgenograficznej), lub termicznej analizy różnicowej.
-lub pospolite skorupowe odmiany blendy cynkowej, które zawierają regularny [[sfaleryt]] (ZnS) i heksagonalny [[wurcyt]] (Zns).
-Podobieństwo właściwości fizycznych często utrudnia rozpoznanie i skatalogowanie składu takiego rodzaju mieszanin. Kiedy analiza chemiczna również nie pomaga – konieczne jest posługiwanie się metodami analizy fazowej (metody rentgenograficznej), lub termicznej analizy różnicowej.
-Odrębną grupę substancji mineralnych tworzą odmieszane [[izomorfizm|izomorficzne]] roztwory stałe nietrwałe w warunkach naszego otoczenia. Stanową one ważne świadectwo procesów geologicznych, które prowadziły kiedyś do ich powstania. Ten typ zrostów zwraca szczególną uwagę choćby w badaniach petrograficznych. Są one określane odrębnymi nazwami. Na przykład ''pertyty'' są odmieszanymi izomorficznymi roztworami stałymi skaleni potasowych (K[AlSi<sub>3</sub>O<sub>8</sub>] i skaleni sodowo-wapniowych ''n''Na[AlSi<sub>3</sub>O<sub>8</sub>]*''m''Ca[Al<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>]
+Odrębną grupę substancji mineralnych tworzą odmieszane [[izomorfizm|izomorficzne]] roztwory stałe nietrwałe w warunkach naszego otoczenia. Stanową świadectwo procesów geologicznych, które prowadziły do ich powstania. Ten typ zrostów zwraca uwagę w badaniach petrograficznych. Są one określane odrębnymi nazwami. Na przykład pertyty są odmieszanymi izomorficznymi roztworami stałymi skaleni potasowych {{chem2|K[AlSi3O8]}} i sodowo-wapniowych {{chem2|''n''Na[AlSi3O8]*''m''Ca[Al2Si2O8]}}.
 == Klasyfikacja ==
@@ Linia 53: / Linia 44: @@
 * gromada I: [[pierwiastki rodzime]], [[stop metali|stopy]] i [[związki międzymetaliczne]] – ([[złoto rodzime]], [[srebro rodzime]], [[diament]], [[grafit]], [[rtęć rodzima]] (zaliczana zwykle do [[mineraloidów]]); [[eugenit]] i in.)
 * gromada II: [[węgliki]], [[azotki]], [[fosforki]] i [[krzemki]] – ([[cohenit]], [[niobocarbid]]; [[carlsbergit]], [[sinoit]]; [[schreibersyt]], [[barringeryt]]; [[fersilicyt]], [[hapkeit]] i in.)
-* gromada III: [[siarczki]] i pokrewne [[selenki]] i [[tellurki]] oraz [[siarkosole]] (niekiedy część z tych minerałów jest określana jako [[kruszce]]) – ([[piryt]], [[markasyt]], [[pirotyn]], [[sfaleryt]], [[galena]], [[Cynober (minerał)|cynober]], [[aurypigment]], [[molibdenit]], [[bornit]], [[chalkozyn]], [[kowelin]]; [[clausthalit]], [[berzelianit]]; [[calaveryt]], [[hessyt]]; [[proustyt]], [[bournonit]], [[boulangeryt]], [[Tiospinele (sulfospinele)]]  i in.)
+* gromada III: [[siarczki]] i pokrewne [[selenki]] i [[tellurki]] oraz [[siarkosole]] (niekiedy część z tych minerałów jest określana jako [[kruszce]]) – ([[piryt]], [[markasyt]], [[pirotyn]], [[sfaleryt]], [[galena]], [[Cynober (minerał)|cynober]], [[aurypigment]], [[molibdenit]], [[bornit]], [[chalkozyn]], [[kowelin]]; [[clausthalit]], [[berzelianit]]; [[calaveryt]], [[hessyt]]; [[proustyt]], [[bournonit]], [[boulangeryt]], [[Tiospinele (sulfospinele)]] i in.)
 * gromada IV: [[halogenki]] ([[fluorki]], [[chlorki]], [[bromki]] i [[jodki]]) – ([[fluoryt]], [[sellait]], [[villiaumit]]; [[halit]], [[Sylwin (minerał)|sylwin]], [[karnalit]], [[atakamit]]; [[bromargyryt]]; [[jodargyryt]] i in.)
 * gromada V. [[tlenki]] oraz [[wodorotlenki]] i [[tlenowodorotlenki]] – ([[spinele]] ([[spinel]], [[magnetyt]], [[chromit]]), [[hematyt]], [[piroluzyt]], [[uraninit]], [[rutyl]], [[anataz]], [[brookit]], [[kasyteryt]], [[kupryt]], [[lód]], [[korund]]; [[brucyt]], [[gibbsyt]], [[diaspor]], [[goethyt]], [[lepidokrokit]], [[manganit]] i in.)
 * gromada VI: [[sole kwasów tlenowych]]
-* gromada VI-1: [[azotany]] – [[nitrokalcyt]], [[nitromagnezyt]], [[likasyt]], [[humberstonit]] i in.)
+* gromada VI-1: [[azotany]] – ([[nitrokalcyt]], [[nitromagnezyt]], [[likasyt]], [[humberstonit]] i in.)
 * gromada VI-2: [[Pochodne tlenowych kwasów jodu|jodany]] i [[Sole tlenowych kwasów chloru|chlorany]] (te ostatnie jak dotąd nieznane jako oddzielne minerały) – ([[lautaryt]] i in.)
-* gromada VI-3: [[węglany]] – ([[kalcyt]], [[aragonit]], [[vateryt]], [[dolomit (minerał)|dolomit]], [[ankeryt]], [[Magnezyt (minerał)|magnezyt]], [[syderyt]], [[rodochrozyt]], [[smithsonit]], [[cerusyt]], [[kutnahoryt]], [[hydrocynkit]] i in.)
+* gromada VI-3: [[węglany]] – ([[kalcyt]], [[aragonit]], [[vateryt]], [[dolomit (minerał)|dolomit]], [[ankeryt]], [[Magnezyt (minerał)|magnezyt]], [[syderyt]], [[rodochrozyt]], [[smithsonit]], [[cerusyt]], [[kutnahoryt]], [[hydrocynkit]], [[malachit]] i in.)
 * gromada VI-4: [[seleniny]] i [[seleniany]] – ([[chalkomenit]], [[molibdomenit]], [[schmiederyt]] i in.)
 * gromada VI-5: [[telluryny]] i [[tellurany]] – ([[teineit]], [[plumbotelluryt]] i in.)
@@ Linia 67: / Linia 58: @@
 * gromada VI-9. [[molibdeniany]] – ([[wulfenit]], [[powellit]], [[ferrimolibdyt]], [[mełkowit]] i in.)
 * gromada VI-10: [[wolframiany]] – ([[ferberyt]], [[wolframit]], [[hübneryt]], [[Szelit|scheelit]] i in.)
-* gromada VI-11: [[fosforany]] – ([[apatyt]], [[ksenotym]], [[monacyt]] , [[piromorfit]], [[strengit]], [[wiwianit]], [[turkus]], [[lazulit]] i in.)
+* gromada VI-11: [[fosforany]] – ([[apatyt]], [[ksenotym]], [[monacyt]], [[piromorfit]], [[strengit]], [[wiwianit]], [[turkus]], [[lazulit]] i in.)
 * gromada VI-12: [[arseniany]] – ([[skorodyt]], [[mimetezyt]], [[erytryn]], [[annabergit]], [[konichalcyt]] i in.)
 * gromada VI-13: [[wanadany (minerały)|wanadany]] – ([[wanadynit]], [[mottramit]] i in.)
 * gromada VI-14: [[minerały uranylu]] – ([[autunit]], [[metaautunit]], [[torbernit]], [[karnotyt]], [[tjujamunit]], [[uranofan]], [[skłodowskit]], [[schoepit]], [[becquerelit]], [[curyt]] i in.)
 * gromada VI-15: [[krzemiany]] i [[Krzemiany|glinokrzemiany]]
-** a. krzemiany wyspowe – ([[oliwiny]] ([[forsteryt]], [[fajalit]]), [[granaty]] ([[almandyn]], [[grossular]], [[spessartyn]], [[uwarowit]]), [[Cyrkon (minerał)|cyrkon]],  [[kyanit]], [[topaz]] i in.)
+** a. krzemiany wyspowe – ([[oliwiny]] ([[forsteryt]], [[fajalit]]), [[Granat (minerał)|granaty]] ([[almandyn]], [[grossular]], [[spessartyn]], [[uwarowit]]), [[Cyrkon (minerał)|cyrkon]], [[kyanit]], [[topaz]] i in.)
 ** b. krzemiany grupowe – ([[hemimorfit]], [[wezuwian]], [[zoisyt]], [[epidot]]y, [[melilit]]y i in.)
 ** c. krzemiany pierścieniowe – ([[turmaliny]] ([[szerlit]], [[elbait]], [[drawit]] i jego odmiana [[chromdrawit]]), [[kordieryt]], [[Beryl (minerał)|beryl]], [[eudialit]] i in.)
 ** d. krzemiany i glinokrzemiany łańcuchowe – ([[pirokseny]] ([[diopsyd]], [[augit]], [[diallag]], [[spodumen]], [[jadeit]], [[egiryn]]), [[czaroit]] i in.)
-** e. krzemiany i glinokrzemiany wstęgowe – ([[amfibole]] (np. [[ferroaktynolit]], [[tremolit]], [[hornblenda]], [[cummingtonit]], [[glaukofan]]), [[prehnit]] i in.
+** e. krzemiany i glinokrzemiany wstęgowe – ([[amfibole]] (np. [[ferroaktynolit]], [[tremolit]], [[hornblenda]], [[cummingtonit]], [[glaukofan]]), [[prehnit]] i in.)
-** f. krzemiany i glinokrzemiany warstwowe – ([[miki]] (np. [[biotyt]], [[muskowit]], [[flogopit]], [[lepidolit]]), [[minerały ilaste]] (np. [[kaolinit]], [[illit]], [[Montmorylonit|montmorillonit]])  i in.)
+** f. krzemiany i glinokrzemiany warstwowe – ([[miki]] (np. [[biotyt]], [[muskowit]], [[flogopit]], [[lepidolit]]), [[minerały ilaste]] (np. [[kaolinit]], [[illit]], [[Montmorylonit|montmorillonit]]) i in.)
-** g. krzemiany i glinokrzemiany przestrzenne (szkieletowe) – ([[kwarc]], [[trydymit]], [[Coezyt|coesyt]], [[krystobalit]], skalenie potasowe ([[mikroklin]], [[sanidyn]], [[ortoklaz]]),  [[Skaleń|skalenie]] Ca-Na czyli [[plagioklazy]] ([[anortyt]], [[albit]], [[Labrador (minerał)|labrador]]), [[nefelin]], [[sodalit]], [[zeolity]] ([[stilbit]], [[natrolit]], [[chabazyt]]) i in.)
+** g. krzemiany i glinokrzemiany przestrzenne (szkieletowe) – ([[kwarc]], [[trydymit]], [[Coezyt|coesyt]], [[krystobalit]], skalenie potasowe ([[mikroklin]], [[sanidyn]], [[ortoklaz]]), [[skalenie]] Ca-Na, czyli [[plagioklazy]] ([[anortyt]], [[albit]], [[Labrador (minerał)|labrador]]), [[nefelin]], [[sodalit]], [[zeolity]] ([[stilbit]], [[natrolit]], [[chabazyt]]) i in.)
 == Właściwości fizyczne i krystalochemiczne ==
-'''[[Właściwości fizyczne i chemiczne minerałów|Cechy charakteryzujące dany minerał]]:'''
+[[Właściwości fizyczne i chemiczne minerałów|Cechy charakteryzujące]] minerały:
 * [[układ krystalograficzny]]
 * [[Skala twardości Mohsa|twardość]]
@@ Linia 89: / Linia 80: @@
 * [[Barwa minerału|barwa]]
 * [[Zabarwienie minerału|zabarwienie]]
-* [[Gęstość minerału|gęstość]]
+* [[Gęstość#Gęstość minerałów|gęstość]]
 * [[połysk]]
 == Minerały skałotwórcze ==
 {{Osobny artykuł|Minerały skałotwórcze}}
-Minerały stanowiące główne składniki budujące [[Skała|skały]] nazywa się [[Minerały skałotwórcze|minerałami skałotwórczymi]], a są to: [[kwarc]], [[Skaleń|skalenie]], [[amfibole]], [[pirokseny]], [[miki]], [[kalcyt]], [[dolomit (minerał)|dolomit]], [[minerały ilaste]], [[oliwiny]]. Większość z nich to [[krzemiany]] lub [[Krzemiany|glinokrzemiany]]. Minerały, które zwykle są obecne w pewnych typach skał, ale w niewielkich ilościach (do kilku %), to [[minerały poboczne]], a w jeszcze mniejszych (zwykle <1%), to [[minerały akcesoryczne]].
+Minerały stanowiące główne składniki [[Skała|skał]] nazywa się [[Minerały skałotwórcze|minerałami skałotwórczymi]]. Są to: [[kwarc]], [[skalenie]], [[amfibole]], [[pirokseny]], [[miki]], [[kalcyt]], [[dolomit (minerał)|dolomit]], [[minerały ilaste]], [[oliwiny]]. Większość z nich to [[krzemiany]] lub [[Krzemiany|glinokrzemiany]]. Minerały, które zwykle są obecne w pewnych typach skał, ale w niewielkich ilościach (do kilku %), to [[minerały poboczne]], a w jeszcze mniejszych (zwykle < 1%), to [[minerały akcesoryczne]].
 == Polimorfizm i izomorfizm ==
-{{Osobny artykuł|polimorfizm (krystalografia)}}
+{{Osobny artykuł|polimorfizm (krystalografia)|Izomorfizm (krystalografia)}}
+Wiele pierwiastków i związków chemicznych o identycznym składzie krystalizuje w różnych formach morfologicznych, tworząc tym samym różne minerały. Zjawisko to nazywamy polimorfizmem np. krzemionka {{chem2|SiO2}} w zależności od ciśnienia i temperatury tworzy odmiany polimorficzne: [[kwarc]]-α i kwarc-β, [[trydymit]], [[krystobalit]], [[Coezyt|coesyt]], [[stiszowit]]. Siarczek cynku tworzy m.in. [[wurcyt]] i [[sfaleryt]]. [[Węgiel (pierwiastek)|Węgiel]] C krystalizuje w postaci [[diament]]u lub [[grafit]]u. Postacie polimorficzne służą jako [[Geotermometria i geobarometria|geotermometry i geobarometry]].
-{{Osobny artykuł|izomorfizm}}
-Wiele pierwiastków i związków chemicznych o identycznym składzie krystalizuje w różnych formach morfologicznych tworząc tym samym różne minerały. Zjawisko to nazywamy polimorfizmem np. krzemionka SiO<sub>2</sub> w zależności od ciśnienia i temperatury tworzy odmiany polimorficzne: [[kwarc]]-α i [[kwarc]]-β, [[trydymit]], [[krystobalit]], [[Coezyt|coesyt]], [[stiszowit]]. Siarczek cynku tworzy min. wurzyt czyt. [[wurcyt]] i [[sfaleryt]]. [[Węgiel (pierwiastek)|Węgiel]] C krystalizuje w postaci [[diament]]u lub [[grafit]]u. Postacie polimorficzne służą jako [[Geotermometry i geobarometry|geotermometry]] lub [[Geotermometry i geobarometry|geobarometry]].
 Zjawisko krystalizowania różnych substancji w taką sama postać krystalograficzną o identycznej strukturze wewnętrznej nazywamy izomorfizmem np. z [[halit]]em NaCl izomorficzna jest [[galena]] i PbS i [[peryklaz]] MgO.
 <gallery>
-Plik:Rutile-unit-cell-3D-balls.png|Struktura [[rutyl]]u TiO<sub>2</sub>
+Plik:Rutile-unit-cell-3D-balls.png|Struktura [[rutyl]]u {{chem2|TiO2}}
-Plik:Anatase-unit-cell-3D-balls.png|Struktura [[anataz]]u TiO<sub>2</sub>
+Plik:Anatase-unit-cell-3D-balls.png|Struktura [[anataz]]u {{chem2|TiO2}}
 </gallery>
 == Politypia ==
 {{Osobny artykuł|politypia}}
-Jest to szczególny rodzaj polimorfizmu polegający na tym, iż identyczne warstwy w sieci krystalicznej układają się na sobie w różnej konfiguracji, zmieniając period identyczności sieci w kierunku prostopadłym do nakładających się warstw. Modyfikacje politypowe są najczęstsze wśród minerałów warstwowych np. [[grafit]] C, lub inne [[krzemiany warstwowe]]. W graficie warstwy atomowe utworzone w sześcioboczne pierścienie są różnie zorientowane względem siebie; odmiany politypowe grafitu – 1Hd, 2H, 3R (cyfra oznacza co ile warstw się powtarza, litera zaś [[układ krystalograficzny]] – 3R co trzecia warstwa , układ romboedryczny (trygonalny)). Najczęstszymi minerałami politypowymi są również [[wurcyt]] ZnS (2H, 4H, 6H, 10H, 3R, 15R), oraz minerał syntetyczny [[Węglik krzemu|karborund]] SiC.
+Jest to szczególny rodzaj polimorfizmu polegający na tym, iż identyczne warstwy w sieci krystalicznej układają się na sobie w różnej konfiguracji, zmieniając period identyczności sieci w kierunku prostopadłym do nakładających się warstw. Modyfikacje politypowe są najczęstsze wśród minerałów warstwowych np. [[grafit]] C, lub inne [[krzemiany warstwowe]]. W graficie warstwy atomowe utworzone w sześcioboczne pierścienie są różnie zorientowane względem siebie; odmiany politypowe grafitu – 1Hd, 2H, 3R (cyfra oznacza, co ile warstw się powtarza, litera zaś [[układ krystalograficzny]] – 3R co trzecia warstwa, układ romboedryczny (trygonalny)). Najczęstszymi minerałami politypowymi są również [[wurcyt]] ZnS (2H, 4H, 6H, 10H, 3R, 15R), oraz minerał syntetyczny [[Węglik krzemu|karborund]] SiC.
 == Mineralogia ==
 {{Osobny artykuł|mineralogia}}
-Nauką zajmującą się minerałami jest [[mineralogia]]. Naukami wywodzącymi się z mineralogii są: [[petrografia]], [[petrologia]], [[gemmologia]] (nauka o kamieniach szlachetnych), [[krystalografia]] i jej pochodne. [[Mineralogia]] dzieli się także na [[Topomineralogia|topomineralogię]] (nauka o występowaniu minerałów), mineralogie genetyczną, mineralogie opisową. Jest przede wszystkim nauką interdyscyplinarną, pełni istotną rolę w badaniach w zakresie chemii, fizyki, ochrony środowiska, astronomii, medycyny, oraz w naukach technicznych.
+Nauką zajmującą się minerałami jest [[mineralogia]]. Naukami wywodzącymi się z mineralogii są: [[petrografia]], [[petrologia]], [[gemmologia]] (nauka o kamieniach szlachetnych), [[krystalografia]] i jej pochodne. Mineralogia dzieli się także na [[Topomineralogia|topomineralogię]] (nauka o występowaniu minerałów), mineralogię genetyczną, mineralogię opisową. Jest nauką interdyscyplinarną, pełni istotną rolę w badaniach w zakresie chemii, fizyki, ochrony środowiska, astronomii, medycyny, oraz w naukach technicznych.
 == Galeria ==
+<gallery mode="packed" heights="128">
-{{Galeria|Nazwa=Przykłady minerałów|wielkość=450|pozycja=center
-|Plik:Selpologne.jpg|[[Halit]] NaCl
+Selpologne.jpg|[[Halit]] NaCl
-|Plik:FluoriteValzergueFillonjaune.jpg|[[Fluoryt]] CaF<sub>2</sub>
+FluoriteValzergueFillonjaune.jpg|[[Fluoryt]] {{chem2|CaF2}}
-|Plik:Spinel.jpg|[[Spinel]] MgAl<sub>2</sub>O<sub>4</sub>
+Spinel.jpg|[[Spinel]] {{chem2|MgAl2O4}}
-|Plik:ChalcanthitefranceII.jpg|[[Chalkantyt]] CuSO<sub>4</sub> • 5H<sub>2</sub>O
+ChalcanthitefranceII.jpg|[[Chalkantyt]] {{chem2|CuSO4*5H2O}}
-|Plik:Labradorite detail.jpg|[[labrador (minerał)|Labrador]] Na<sub>0,5-0,3</sub>Ca<sub>0,5-0,7</sub>Al<sub>2</sub>Si<sub>3</sub>O<sub>8</sub>
+Spectrolite.jpg|[[labrador (minerał)|Labrador]] {{chem2|Na_{0,5–0,3}Ca_{0,5–0,7}Al2Si3O8}}
-|Plik:Topaze1.jpg|[[Topaz]] Al<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>(OH,F)<sub>2</sub>
+Topaze1.jpg|[[Topaz]] {{chem2|Al2SiO4(OH,F)2}}
-|Plik:Actinolite Portugal.jpg|[[Szereg aktynolitu|Aktynolit]] Ca<sub>2</sub>(Mg,Fe)<sub>5</sub>[Si<sub>8</sub>O<sub>22</sub>](OH)<sub>2</sub>
+Actinolite Portugal.jpg|[[Szereg aktynolitu|Aktynolit]]<!-- {{chem2|Ca2(Mg,Fe)5[Si8O22](OH)2}}-->
+Tourmaline (13156352944).jpg|[[Elbait]]<!-- {{chem2|Na(Li_{1,5}Al_{1,5})Al6(BO3)3(Si6O18)(OH,F)}}-->
-|Plik:Turmalin arbuzowy, Madagaskar.JPG|[[Elbait]] Na(Li<sub>1,5</sub>Al<sub>1,5</sub>)Al<sub>6</sub>(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub> (Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>)(OH,F)
-|Plik:DiamanteEZ.jpg|[[Diament]] C
+DiamanteEZ.jpg|[[Diament]]
-|Plik:Quartz Brésil.jpg|[[Kwarc]] SiO<sub>2</sub>
+Quartz Brésil.jpg|[[Kwarc]] {{chem2|SiO2}}
-|Plik:Almandin.jpg|[[Almandyn]] Fe<sub>3</sub>Al<sub>2</sub>(SiO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>
+Almandin.jpg|[[Almandyn]] {{chem2|Fe3Al2(SiO4)3}}
-|Plik:Pyriteespagne.jpg|[[Piryt]] FeS<sub>2</sub>
+Pyriteespagne.jpg|[[Piryt]] {{chem2|FeS2}}
-|Plik:Pichblende.jpg|[[Uraninit]] UO<sub>2</sub>
+Pichblende.jpg|[[Uraninit]] {{chem2|UO2}}
-|Plik:Kyanit bok.JPG|[[Kyanit]] ([[Kyanit|Dysten]]) Al<sup>VI</sup>Al<sup>IV</sup>[SiO<sub>5</sub>]
+Kyanit bok.JPG|[[Kyanit]] ([[Kyanit|Dysten]]) Al<sup>VI</sup>Al<sup>IV</sup>[SiO<sub>5</sub>]
-|Plik:Czaroit1.jpg|[[Czaroit]] (Ca,Na)<sub>2</sub>K[(OH)<sub>2</sub>Si<sub>4</sub>O<sub>10</sub>] • nH<sub>2</sub>O
+Czaroit1.jpg|[[Czaroit]]<!-- {{chem2|(Ca,Na)2K[(OH)2Si4O10]*''n''H2O}}-->
-|Plik:Epidoto.jpeg|[[Epidot]] Ca<sub>2</sub>(Fe<sup>3+</sup>,Al)Al<sub>2</sub>[O/OH/SiO<sub>4</sub>/Si<sub>2</sub>O<sub>7</sub>]
+Epidoto.jpeg|[[Epidot]]<!-- {{chem2|Ca2(Fe(3+),Al)Al2[O/OH/SiO4/Si2O7]}}-->
-|Plik:Malachite Kolwezi Katanga Congo.jpg|[[Malachit]] Cu<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>(OH)<sub>2</sub>
+Malachite Kolwezi Katanga Congo.jpg|[[Malachit]] {{chem2|Cu2CO3(OH)2}}
-|Plik:Calcitemoux2.jpg|[[Kalcyt]] CaCO<sub>3</sub>
+Calcitemoux2.jpg|[[Kalcyt]] {{chem2|CaCO3}}
-|Plik:StilbiteInde2.jpg|[[Stilbit]]  Ca[Al<sub>2</sub>Si<sub>7</sub>O<sub>18</sub>] • 7H<sub>2</sub>O
+StilbiteInde2.jpg|[[Stilbit]] {{chem2|Ca[Al2Si7O18]*7H2O}}
-|Plik:Apatite Canada.jpg|[[Apatyt]] Ca<sub>5</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>(F,OH,Cl)
+Apatite Canada.jpg|[[Apatyt]] {{chem2|Ca5(PO4)3(F,OH,Cl)}}
-|Plik:Waryscyt wavellit 4.jpg|[[Waryscyt]] AlPO<sub>4</sub> • 2H<sub>2</sub>O
+Waryscyt wavellit 4.jpg|[[Waryscyt]] {{chem2|AlPO4*2H2O}}
-|Plik:Gadolinitas.jpg|[[Gadolinit]] Y<sub>2</sub>FeBe(SiO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>O<sub>2</sub>
+Gadolinitas.jpg|[[Gadolinit]] {{chem2|Y2FeBe(SiO4)2O2}}
-|Plik:HemimorphiteMexiqueFrome11.jpg|[[Hemimorfit]] Zn<sub>4</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>7</sub>(OH)<sub>2</sub> • H<sub>2</sub>O
+HemimorphiteMexiqueFrome11.jpg|[[Hemimorfit]]<!-- {{chem2|Zn4Si2O7(OH)2*H2O}}-->
+</gallery>
-}}
 == Przydatne przedmioty w zbieraniu i kolekcjonowaniu minerałów ==
-* młotek (kilka rodzajów wagowych; ok. 500 g, 1000 g, 2000 g)
+* [[młotek]] (kilka rodzajów wagowych; ok. 500 g, 1000 g, 2000 g)
 * szkło powiększające
 * ostrza stalowe
@@ Linia 160: / Linia 150: @@
 * [[Minerały metamiktyczne]]
 * [[Kruszce|Kruszec]]
-* [[Geotermometry i geobarometry|Geotermometria i geobarometria]]
+* [[Geotermometria i geobarometria]]
 * [[Ruda]]
@@ Linia 167: / Linia 157: @@
 == Bibliografia ==
-* [[Andrzej Bolewski]], ''Mineralogia szczegółowa'', W-wa 1965 r., Wyd. Geologiczne
+* {{cytuj |autor = [[Andrzej Bolewski]] |tytuł = Mineralogia szczegółowa |miejsce = W-wa |data = 1965 |wydawca = Wyd. Geologiczne}}
-* [[Andrzej Bolewski|Bolewski A.]], [[Andrzej Manecki (mineralog)|Manecki A.]], ''Mineralogia szczegółowa'', Wyd. [[Polska Agencja Ekologiczna|Polskiej Agencji Ekologicznej]], [[Warszawa]], [[1993]], {{ISBN|83-85636-03-X}}
+* {{cytuj |autor = Andrzej Bolewski, [[Andrzej Manecki (mineralog)|Andrzej Manecki]] |tytuł = Mineralogia szczegółowa |wydawca = Polska Agencja Ekologiczna |miejsce = Warszawa |data = 1993 |isbn = 83-85636-03-X}}
-* W. Schumann – Minerały świata – O. Wyd. ”Alma-Press” 2003 r.
+* {{cytuj |autor = W. Schumann |tytuł = Minerały świata |wydawca = Alma-Press |data = 2003}}
-* J. Bauer – Przewodnik Skały i minerały – Wyd. Multico 1997 r.
+* {{cytuj |autor = J. Bauer |tytuł = Przewodnik Skały i minerały |wydawca = Multico |data = 1997}}
-* K. Maślankiewicz – Kamienie szlachetne – Wyd. Geologiczne 1982 r.
+* {{cytuj |autor = K. Maślankiewicz |tytuł = Kamienie szlachetne |wydawca = Wyd. Geologiczne |data = 1982}}
-* N. Sobczak – Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych – Wyd. Alfa 1986 r.
+* {{cytuj |autor = N. Sobczak |tytuł = Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych |wydawca = Alfa |data = 1986}}
-* C. Hall – Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. Wiedza i Życie 1996 r.
+* {{cytuj |autor = C. Hall |tytuł = Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne |wydawca = Wiedza i Życie |data = 1996}}
-* W. Schuman – Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. „Alma –Press” 2004 r.
+* {{cytuj |autor = W. Schuman |tytuł = Kamienie szlachetne i ozdobne |wydawca = Alma-Press |data = 2004}}
 == Linki zewnętrzne ==
-* [http://mineraly.pg.gda.pl/ Lista dyskusyjna o minerałach (zawiera archiwum dyskusji od 1996 roku)] {{lang|pl}}
-* [http://www.geologia.prv.pl/ Strona o geologii i kolekcjonowaniu minerałów oraz skamieniałości] {{lang|pl}}
-* [http://pecten.w.interia.pl/ O minerałach i muszlach] {{lang|pl}}
-* [http://www.mindat.org/ Mineralogy Database] {{lang|en}}
-* [http://www.ima-mineralogy.org/ Strona Międzynarodowego Związku Mienaralogicznego IMA] {{lang|en}}
 {{Commonscat|Minerals}}
+* [http://mineraly.pg.gda.pl Lista dyskusyjna o minerałach (zawiera archiwum dyskusji od 1996 roku)] {{lang|pl}}
+* [http://www.geologia.prv.pl Strona o geologii i kolekcjonowaniu minerałów oraz skamieniałości] {{lang|pl}}
+* {{Cytuj stronę | url = http://pecten.w.interia.pl/ | tytuł = O minerałach i muszlach | opublikowany = pecten.w.interia.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20080919135924/http://pecten.w.interia.pl/ | zarchiwizowano = 2008-09-19}} {{lang|pl}}
+* [http://www.mindat.org Mineralogy Database] {{lang|en}}
+* [http://www.ima-mineralogy.org Strona Międzynarodowego Związku Mienaralogicznego IMA] {{lang|en}}
-{{Kontrola autorytatywna|WORLDCATID=}}
+{{Kontrola autorytatywna}}
 [[Kategoria:Minerały| ]]