Istorija Letonije

Originalno poznata kao Livonija, oblast današnje Letonije je bila pod uticajem nemačkog Livonijskog bratstva mača (Schwertbrüder) od 13. veka pa do 16. veka kada su institut Livonije ukinule lokalne aristokrate, i prodale ga Poljskoj. Tokom nekoliko ratova, različite regione Letonije su okupirale Poljska, Švedska i Rusija. Međutim, u 18. veku, tokom Velikog severnog rata i kasnije, nakon podela Poljske, Rusija je preuzela kontrolu nad Letonijom i okolnim oblastima.

Kako je Rusija razorena u revoluciji i Prvom svetskom ratu, Letonija je proglasila nezavisnost 18. novembra, 1918. Nakon proglašavanja nezavisnosti, još dve godine su trajale borbe sa nemačkim militantima, komunistima i avanturistima poput Pavela Bermonta-Avalova. Ove dve godine se nazivaju Borvom za nezavisnost. Tokom Ruskog građanskog rata (1917—1922), Letonci su se borili na obe strane, i značajna grupa njih je podržavala boljševike (poznati kao letonski crveni strelci).

Tokom 1920-ih, i ranih 1930-ih, Letonija je uživala izabranu, republikansku vladu. Njen ustav je usvojen 15. februara, 1922. Ustav je proglašavao suverenost samog naroda, omogućavajući proporcionalni izbor predstavnika svih Letonaca preko 21 godine starosti. Kao što je to slučaj se većinom demokratskih društava, i u Letoniji je vladao višepartijski sistem, sa između 22 i 28 partija koje su imale barem po jedan mandat u parlamentu (Saeima). Vladu su obično formirale koalicije partija, koje su zajedno imale dovoljno veliki procenat podrške.

Unutrašnje organizacione složenosti Saeime i letonske vlasti u celini su sve više vodile do teškoća u organizovanju i funkcionisanju vlasti. Ustavna reforma je bila velika tema tokom dvadesetih godina, i ponovo tokom tridesetih, ali bez opipljivih rezultata. U međuvremenu, vlast je nastavila da gubi snagu. 2. marta, 1934, vlada Adolfsa Blodnieksa je pala, a novu vladajuću koaliciju nije bilo moguće sastaviti. Iza kulisa, premijer Karlis Ulmanis (Kārlis Ulmanis), je organizovao beskrvni puč u noći između 15. i 16. maja 1934. Puč je široko pozdravljen sa zahvalnošću što se povratilo jedinstvo. Predsednik Alberts Kviesis (Alberts Kviesis) -- mada drugi izvori navode da se on lično nije slagao—je objavio da je zbog sveopšteg prihvatanja puča, on imao snagu plebiscita, i dao je novoj vladi svoje odobrenje. Ulmanis je preuzeo dužnost predsednika kada je istekao Kviesisov mandat. Međutim, situacija u Evropi je nastavila da se pogoršava po Letoniju, a pritisak Sovjetskog Saveza je nastavio da raste. Potpisivanje Sporazuma Ribentrop-Molotov, 23. avgusta 1939, je zapečatilo sudbinu Letonije. Manje od dva meseca kasnije, sve tri baltičke države su bile primorane da prihvate pakt o „uzajamnoj pomoći“. Crvena armija je ubrzo izvršila invaziju na Finsku, koja je dobila ovaj sporazum. Ulmanis je bio primoran da prihvati marionetski kabinet. Ulmanisova vlada je u zadnjem trenutku pokušala da apeluje na Staljina da očuva letonski suverenitet [1]. Ovaj pokušaj nije uspeo, jer je sudbina Letonije već bila odlučena. Održani su lažirani izbori (14—15. jula, 1940). Uspostavljena je marionetska vlada pod Augustsom Kirhenštajnsom (Augusts Kirhenšteins), a Ulmanis je deportovan u Sovjetski Savez. Ubrzo zatim letonski parlament je tražio prijem u Sovjetski Savez. Letonija je 5. avgusta 1940. primljena kao nova članica Sovjetskoga Saveza.

Naredni meseci će u Letoniji postati poznati kao godina užasa (Baigais Gads). Masovna hapšenja, nestanci i deportacije su se odigrale u noći 14. juna 1941. (ukupno 15.424 osoba ili približno 0,8 procenata ukupnog stanovništva, po najnovijim podacima). Ovaj dan se u Letoniji obeležava kao "Tautas sēru diena" (nacionalni dan žalosti). Sovjeti su regrutovali trupe iz letonije 1941, a nakon što je Crvenu armiju izbacio nacistički Vermaht, Nemci su među preživelima našli voljne regrute. Prvo je uspstavljena „patrola reda“ sastavljena od Letonaca, a zatim su nastale jedinice „granične garde“. Kako ne bi kršili „zakone o čistoti“ vojnika nemačkog Vermahta, brigade letonskih boraca su organizovane u 15. i 19. Vafen grenadir legije „specijalnih jedinica“ Vafen-SS. Usledilo je istrebljenje Jevreja, ubijeno ih je oko 85.000, a ubijale su ih ne samo nemačke jedinice, nego dobrim delom i letonski domaći fašisti.

Dok je bila pod nemačkom okupacijom, Letonija je bila u sastavu Rajhskomesarijata Ostland. Nakon poraza nacista, Letonija se vratila pod sovjetsku administraciju kao Letonska SSR. Letonija je proglasila nezavisnost 21. avgusta, 1991. 2004, Letonija je stupila u NATO i u Evropsku uniju.

Praistorija

Na području današnje Latvije obitavala su od 4000. - 2000. p. n. e. ugro-finska plemena.

Baltički Latvijci javljaju se na jugu u 2. milenijumu p. n. e.^[1]

Slavna „cesta od Vikinga do Grka”, koja se spominje u antičkim tekstovima kao izvor jantara, prostirala se od Skandinavije preko Latvije do reke Dvine i drevne ruske teritorije sve do Vizantijskog carstva.

Oko 10. veka Baltička plemena su se organizovala u četiri individualne grupe: Kurši (Kuren), Latgali (Latgallian), Seli (Selonian), Zemgalci (Semigallian) (letonski: kurši, latgaļi, sēļi, zemgaļi). Latgali su bili najbrojnije i najnaprednije pleme. Dok su Kurši zbog svoje napadačke politike prozvani „baltičkim vikinzima”, Zemgalci i Seli su bili izrazito miroljubivi.

Livonija

U 12. veku formirane su balto-letonske države Talava i Jersika, a potkraj istog veka započinje i prodor danskih i nemačkih feudalaca.

U srednjem veku Letonija se nazivala Livonija (po plemenu Liva koje je živelo u priobalju i prvo došlo u kontakt sa nemačkim trgovcima). Upravo su ti trgovci širili hrišćanstvo u Letoniji, mada je došlo do strašnog otpora lokalnog stanovništva (posebno obredu krštenja). Po dozvoli pape, u prvoj polovini 13. veka zemljom je vladao krstaški nemački viteški red (Livonijsko bratstvo mača), koji se zajedno s Riškom nadbiskupijom i gradom Rigom (osnovali su ga Nemci 1201. godine) sjedinio u Livonsku konfederaciju. Od 1282. godine Riga se (a kasnije i gradovi Cesis, Limbaži, Koknese i Valmijera) pridružila trgovačkom udruženju nemačkih gradova, Hanzeatska liga (Hanza). Riga je tako postala važno trgovačko središte na zapadnoj obali Baltičkog mora koje je održavalo bliske kontakte sa Zapadnom Evropom.

Livonska konfederacija (koja se sastojala od Letonije i Estonije) se održala do Livonskog rata (1559–1583), nakon čega je manji deo Letonije pripao Dancima i Šveđanima, a veći deo (1561) poljsko-litvanskoj državi.

Livonijsko vojvodstvo (1561—1621)

Za vreme Livonskog rata 1561. godine, Livonija je postala vazalno vojvodstvo litavskom nadvodvojstvu^[2] Osam godina kasnije, 1569. godine, kada su nadvodvojstvo Litvanija i kraljevina Poljska sklopile Poljsko-Litvanski savez, Livonija je postala članica.^[3] Erik XIV Švedski je već ratovao zbog ekspanzionizma Poljske u Sedmogodišnjem ratu (1563) protiv slobodnog grada Libeka, Danske i Poljske. Nakon što su sve strane bile finansijski iscrpljene potpisan je mir u Stetinu 15. decembra 1570. godine.

Livonijsko kraljevstvo (1570—1578)

Vojska Ivana Groznog je bila uspešna u osvajanju zapada; zauzela je Polock (1563) i Parnu (1575) i poharala Litvanijsko nadvojvodstvo sve do Vilniusa. Na kraju je Ivan Grozni osvojio celu Livonijsku teritoriju osim Rige i Revela. Nakon brojnih poraza od Rusa, 1578. godine, livonijski kralj Magnus je priznao vlast Poljske i povukao se u Kurlandijsku biskupiju odričući se cele Livonije.

Livonija u Poljsko-Litvanskom savezu (1578—1700)

Poljski kralj Stefan Batory je, uz potporu Osmanskog carstva (1576), odgovorio na ruske napade sa tri kontranapada na Moskvu, u pokušaju da trajno odvoji Livonsko kraljevstvo od moskovskih teritorija. U prvom napadaju 1579. godine s 22.000 vojnika osvojio je Polotsk, u drugom 1580. godine sa 29.000 vojnika osvojio je Veliku Luku, a 1581. godine s 100.000 vojnika započeo je opsadu Pskova. S druge strane, Frederik II Danski je bezuspešno ratovao protiv Švedske i Poljske (1577–1582), te je potpisao sporazum sa švedskim kraljem Juanom III 1580. godine darujući mu naslove u Livoniji. Moskva je priznala Poljsko-Litvansku vlast nad Livonijskim vojvodstvom (Ducatus Ultradunensis) 1582. godine. Nakon smrti Magnusa od Holštajna (1583), Poljska je izvršila invaziju na njegovo vojvodstvo Kurlandiju, a Fridrik II je odlučio da se odrekne prava na nasledstvo tog vojvodstva i da ga proda Poljacima. Osim ostrva Sareme, Danska je napustila istočnu obalu Baltika do 1585. godine.

Od 1598. Livonija je bila podeljena na:

Vojvodstvo Venden (województwo wendeńskie, Cesis)
Vojvodstvo Dorpat (województwo dorpackie, Dorpat)
Vojvodstvo Parnu (województwo parnawskie, Parnu)

U 17. veku, Kurlandsko vojvodstvo, koje je nekad bilo deo Livonije, ostvarilo je ogroman ekonomski napredak. Čak je ustanovilo dve kolonije, jednu na rečnom ostrvu na reci Gambiji, a drugu na ostrvu Tobago u Karipskom moru). I danas na tim ostrvima postoje imena mesta iz tog vremena.

Nakon Poljsko-Švedskog rata (1600–1629) Riga je dospela pod švedsku vlast 1621. godine i uskoro je postala najveći i najrazvijeniji švedski grad. U to doba Vidzeme se smatrala „Švedskom žitnicom”, jer je opskrbljavala celu Švedsku žitom. Ostatak Letonije je ostao u poljskim rukama do druge podele Poljske 1793. godine kada je pripala Rusiji.

Kulturalno ujedinjenje i pomirenje Letonaca se takođe odvilo u 17. veku s pojavom letonskih naroda koji su govorili zajedničkim letonskim jezikom (letonski: latviešu valoda)

Između Švedske i Rusije

Mirom u Olivi (1660) Poljska je veći deo države prepustila Švedskoj (osim južne Letonije). Veliki severni rat (1700–1721) između Švedske i Rusije vođen je upravo zbog teritorija današnje Letonije i kontrole slavnog i bogatog grada Rige. Godine 1710, ruski car Petar Veliki je uspeo da osvojiti pokrajinu Vidzeme preko koje je do Rige održavao čist put prema Baltiku, a time i Evropi. Mirom u Ništadu Švedska je svoje područje Letonije prepustila Rusiji koja tada pod svoju vlast stavlja celu Letoniju.^[4]

Godine 1817,-1819. ukinuto je kmetstvo u Letoniji, a 1849. godine je uveden zakon kojim je omogućeno stvaranje seljačkih imanja. Reforme su kasnile u Latgaliji gde je kmetstvo ukinuto tek 1861. godine. Industrija se takođe brzo razvijala i broj stanovnika je rastao. Letonija je postala najrazvijenija ruska pokrajina.

U 19. veku letonski intelektualci su pokrenuli Letonski narodni preporod, pokret koji je nalikovao na mnoge druge nacionalističke pokrete u Evropi. Od 1850-ih do 1880-ih ovaj pokret su vodili „Mladoletonci” (letonski: jaunlatvieši). Iako izvorno samo književni i kulturni pokret, uskoro je dobio značajnu političku važnost, posebno kad su se Mladoletonci sukobili sa Baltičkim Nemcima.

Sa rastom gradova i njihovom industrijalizacijom, krajem 1880-ih nastao je i levičarski pokret „Nova Struja” koji su vodili Rajnis i Peteris Stručka, urednici novina Dienas Lapa. Na ovaj pokret je snažno uticao marksizam, što je dovelo do osnivanja Letonske socijaldemokratske radničke stranke.

Nezadovoljni Letonci su aktivno učestvovali u neuspeloj Ruskoj revoluciji 1905. godine.

Reference

^ „Etnoistorijski projekt”. Arhivirano iz originala 22. 06. 2006. g. Pristupljeno 14. 04. 2019.
^ Alfredas Bumblauskas, Povijest Litve od 1009. - 1795., Vilnius, 2005.
^ Norman Davies, Europa: Povijest, Oxford University Press, 1996. [url =http://books.google.com/books?visbn=978-0-19-820171-7&id=jrVW9W9eiYMC&pg=PA555&lpg=PA555&vq=Livonia&dq=Livonia+1561&sig=1Sl_hyH0vNKbfvIJPNfhpY1K8xw]
^ Do kraja 18. veka, zahvaljujući podeli Poljske, Rusija će zauzeti celu Letoniju.

Literatura

Bilmanis, Alfreds (1970). A History of Latvia. .
Eglitis, Daina Stukuls. Imagining the Nation: History, Modernity, and Revolution in Latvia (Post-Communist Cultural Studies) (2005).
Lumans; Valdis O (2006). Latvia in World War II. Fordham University Press. .
O'Connor, Kevin. "The History of the Baltic States," 2nd ed. (Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2015).
Palmer, Alan. The Baltic: A new history of the region and its people New York: Overlook Press, 2006; published In London with the title Northern shores: a history of the Baltic Sea and its peoples (John Murray, 2006).
Plakans, Andrejs (2008). Historical Dictionary of Latvia. .
Plakans, Andrejs (1995). The Latvians: A Short History. .
Opća i nacionalna enciklopedija br. 12. 2007. ISBN 978-953-7224-12-0 Proverite vrednost parametra |isbn=: checksum (pomoć). , Večernji list d. d., Zagreb.
Povijest svijeta. Zagreb. 2002. ISBN 978-953-6510-62-7. , The Times, Hena com.

Spoljašnje veze

National History Museum of Latvia Архивирано на сајту Wayback Machine (25. октобар 2020)
History of Latvia Архивирано на сајту Wayback Machine (15. јул 2007) The Route from the Vikings to the Greeks
History of Latvia; A Brief Survey (en) Архивирано на сајту Wayback Machine (15. јул 2007)
History of Latvia: Primary Documents
Issues of the History of Latvia: 1939-1991
Castle ruins in Latvia
Myths of Latvian History (en)
Occupation of Latvia (PDF file 2.85MB) Архивирано на сајту Wayback Machine (11. септембар 2008)
Latvia: Year of horror (1940)
The Story of Latvia, by Arveds Svabe Архивирано на сајту Wayback Machine (14. мај 2008)
Historical maps of Latvia in the 16th, 17th and 18th century
Medieval Castles of Latvia

[1] „Etnoistorijski projekt”. Arhivirano iz originala 22. 06. 2006. g. Pristupljeno 14. 04. 2019.

[2] Alfredas Bumblauskas, Povijest Litve od 1009. - 1795., Vilnius, 2005.

[3] Norman Davies, Europa: Povijest, Oxford University Press, 1996. [url =http://books.google.com/books?visbn=978-0-19-820171-7&id=jrVW9W9eiYMC&pg=PA555&lpg=PA555&vq=Livonia&dq=Livonia+1561&sig=1Sl_hyH0vNKbfvIJPNfhpY1K8xw]

[4] Do kraja 18. veka, zahvaljujući podeli Poljske, Rusija će zauzeti celu Letoniju.

[1]

[2]

[3]

[4]

*