İçeriğe atla

Azerice

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Azerbaycan Dili sayfasından yönlendirildi)
Geçmişte İran'ın kuzey batısında konuşulan dil için Azerice (İran dili) sayfasına bakınız.
Azerice
Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi
Azərbaycan dili, Azərbaycan türkcəsi, آذربایجان دیلی, Türkcə
Arap, Latin ve Kiril temelli Azeri alfabeleriyle "Azerbaycan dili" yazısı
Telaffuz[ɑːzæɾbɑjˈdʒɑn diˈli]
BölgeAzerbaycan, İran Azerbaycanı, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu Bölgesi
EtnisiteAzeriler
Konuşan sayısı45-50 milyon[1][2][3][4][5][6]  (2011-2015)[7][8][9][10][11]
Dil ailesi
Önceki formlar
Yazı sistemiKiril alfabesi (Rusya)
Latin alfabesi (Azerbaycan)
Arap alfabesi (İran)
Resmî durumu
Resmî dil Azerbaycan
 Dağıstan[14] (Rusya)
DenetleyenAzerbaycan Millî İlimler Akademisi
Dil kodları
ISO 639-1az
ISO 639-2aze
ISO 639-3aze – kapsayıcı kod
Bireysel kodlar:
azj – Azerbaycan
azb – Güney Azerbaycan
slq – Selçuk
qxq – Kaşkay
Azericenin konuşulduğu yerler
1919 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilinin Türkçe olduğunun ilan edilmesi.
Azerbaycan'da resmî dilin adının Türkçe olduğu zamanlarda okutulan Türkçe (Azerice) ders kitaplarından bazılarının kapakları

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi (Azerice: Azərbaycanca, veya Azərbaycan türkcəsi), Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil (تۆرکۆ Türkü, تۆرکجه Türkcə), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[15] Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.[16]

1928 yılında Azerbaycan'da yayımlanmış bir Rusça-Türkçe (Azerice) sözlüğün kapağı.

Azerbaycan'da 1936 yılına kadar halk kendisini Türk, dilini ise Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Bu tarihten sonra Azerbaycanlı ve Azerbaycan dili adlandırması ortaya çıkmıştır. SSCB dağıldıktan sonra 1992 yılından 1995 yılına kadar Azerbaycan Anayasası'nda resmî dil "türk dili" olarak tanımlanmıştır.[17][18] Daha sonra "Azerbaycan dili" şeklindeki adlandırma kabul edilmiştir.[19][20]

Özellikle Rus kaynaklarında Azerbaycanlılar için Tatar, dili için Tatar dili adlandırması da görülmektedir. Çünkü Tatar adı, tarih boyunca farklı topluluklar tarafından 8 farklı grubun adı olarak kullanılmıştır.[21] Azerbaycan halkı da bu halklardan biridir.

Dil, İran'da konuşulan Güney Azerice ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde konuşulan Kuzey Azerice olmak üzere iki farklı değişkeye sahiptir. Bu iki form kendi aralarında sesbilim, biçimbilim, sözdizim, kelime dağarcığı ve alıntı sözcüklerin kökenleri konusunda çeşitli farklılıklar gösterir.[22] Azerice, Türkçe, Türkmence, Kaşkayca ve Gagavuzcanın aralarında bulunduğu diğer Oğuz dillerinin yanı sıra, bu dillerden etkilenmiş bir Kıpçak dili olan Kırım Tatarcası ile de yüksek oranda karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.[23][24]

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fuzûlînin Leyla ile Mecnun eserinden sayfalar

Türkçeye (Türkiye Türkçesine) en yakın Türkî dillerden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azericenin de Türkçe gibi Oğuz grubuna dâhil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerbaycanca yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkçeyle hemen hemen paraleldir.[25]

Ana Oğuz Türkçesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Ana Oğuz Türkçesi

Türk dil ailesi, 13. yüzyılda Hazar'ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[26] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge değişkesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[27]

11.-13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya'dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti'nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasî Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat'a kadar uzanmıştır.[28] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.

Acem Türkçesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Acem Türkçesi

Acem Türkçesi veya Orta Azerbaycanca, 15. ve 16. yüzyıllarda bölge Türkleri tarafından anadil, İran ve Kafkasya'daki halklar tarafından lingua franca olarak konuşulan bir Türk diline verilen isimdir. Azerbaycan Türkçesi buradan türetilmiştir. Bu dil Eski Anadolu Türkçesinden (Ana Oğuz Dilinin bir başka kolu) gelmektedir. Acem Türkçesi Karakoyunluların, Akkoyunluların, Safevîlerin ve Afşarlıların resmî diliydi.[19][29]

Modern dönem

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan dili ağırlıklı olarak İran'da konuşulmaktadır (1997 tahminine göre, İran'da bu dili konuşanların toplam sayısı yaklaşık 23,5 milyon kişidir[30]) ve ülke nüfusunun %98'inden fazlasının yerli olduğu Azerbaycan'da[31] ve Kuzey Irak'ta.

İran'da Azerbaycan dili hemen hemen Kazvin'e kadar yayılmıştır.[32] İran'ın kuzeybatı vilayetlerinde (öncelikle Batı ve Doğu Azerbaycan'da, ayrıca Hazar Denizi'nin güneydoğu kıyısında: Galuga'da) konuşulur.

Irak'ta Azerice ağırlıklı olarak Kerkük, Erbil ve Revanduz'da, ayrıca Kerkük'ün güneydoğusunda El-Mikdadiya, Khanaqin ve Mandali gibi şehir ve köylerde ve Musul bölgesindeki bazı yerlerde konuşulmaktadır.[33]

Yukarıdaki ülkelere ek olarak, Azerbaycanlıların Gürcistan'da (Kvemo-Kartli), Rusya'da (Dağıstan), Türkiye'nin Kars ve Iğdır illerinde ve diasporadaki kompakt ikamet yerlerinde de Azerbaycan dili konuşulmaktadır. 1990'lara kadar Azerbaycan dili Ermenistan'da da konuşulmaktaydı.[30]

2010 nüfus sayımının sonuçlarına göre, Rusya'da Azerbaycan dilini bildiğini belirtenlerin sayısı 473.044 kişiydi, bunlardan sadece 368.173'ü Azerbaycanlı (toplam Azerbaycanlı sayısı 603.070 idi[34]

Batı ve Doğu kollarının açılması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerice ve Osmanlı Türkçesi arasında, daha çok şivede kalan ayrılıklarda Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk dillerinin, özellikle Kıpçakça unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca etkisi görülebilir. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, sözcük başındaki b - m, sözcük içindeki ķ - ġ - ħ, ilk seslemdeki e - i, sözcük başındaki t - d ile belirtme ve bazı eylem çekimleri etrafında toplanmıştır.[35]

Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli
Batı Oğuz Kolu
(b-, -ķ, e-, t-) 		Doğu Oğuz Kolu
(m-, -ħ, i-, d-) 		Anlam
ben mən “1. tekil kişi zamiri”
biŋ min “1000 sayısı”
baķ- baħ - (bax) “Bakmak”
tarla tarla “Tarla”
orduyı ordunu “Orduyu”

Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[36] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz lehçesi, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.[35]

Türkçe ile Karşılıklı Anlaşılabilirlik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerice ile Türkçe arasında karşılıklı anlaşılabilirlik seviyesi oldukça yüksektir. Öyle ki bazı metinlerde sadece sözcüklerdeki ve eklerdeki bazı ses farkları dışında bir fark görülmemektedir:

Ayrılıq[37]

Ayrılık

Bu gün, yenə hər sabah olduğu kimi,
Oyanmaq istədim öpüşünlə.
Amma, yoxsan.
Ah çəkib yandım, həsrətinlə.

Bu gün, dərdə çarə olan dərman kimi,
Aldım rəsmini əlimə.
Baxdım, baxdım.
Ah çəkib yandım, sənsizliyimə.

Hanı o bir cüt bəla dediyim qara gözlərin,
Könlümü oxşayan şirin-şirin gülüşlərin.
Hanı, o əllərimi tutan əllərin,
Mənə ümid verən o xoş sözlərin.

Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
Ayrılıq, səni məndən alıb, gözümü yaşlı qoydu.
Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
Ayrılıq, səni məndən alıb ümidsiz qoydu.

Anladım, artıq geri dönməyəcəksən.
Amma, bir tək təsəlli var.
Səndən mənə,
Yadigar qalan xatirələr var.


Hanı o bir cüt bəla dediyim qara gözlərin,
Könlümü oxşayan şirin-şirin gülüşlərin.
Hanı, o əllərimi tutan əllərin,
Mənə ümid verən o xoş sözlərin.

Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
Ayrılıq, səni məndən alıb, gözümü yaşlı qoydu.
Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
Ayrılıq, səni məndən alıb ümidsiz qoydu.

Bugün, yine her sabah olduğu gibi,
Uyanmak istedim öpüşünle.
Ama, yoksun.
Ah çekip yandım, hasretinle.

Bugün, derde çare olan derman gibi,
Aldım resmini elime.
Baktım, baktım.
Ah çekip yandım, sensizliğime.

Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin,
Gönlümü okşayan şirin şirin gülüşlerin.
Hani, o ellerimi tutan ellerin,
Bana ümit veren o hoş sözlerin.

Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
Ayrılık, seni benden alıp, gözümü yaşlı koydu.
Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
Ayrılık, seni benden alıp ümitsiz koydu.

Anladım, artık geri dönmeyeceksin.
Ama, bir tek teselli var.
Senden bana,
Yadigar kalan hatıralar var.

Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin,
Gönlümü okşayan şirin şirin gülüşlerin.
Hani, o ellerimi tutan ellerin,
Bana ümit veren o hoş sözlerin.

Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
Ayrılık, seni benden alıp, gözümü yaşlı koydu.
Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
Ayrılık, seni benden alıp ümitsiz koydu.

Azericede bazı ifade şekillerinin Türkçeden farklı olması sebebiyle bazen Türkçe konuşanlar tarafından yanlış anlaşılabilmektedir. Saatlerin söylenişindeki ikiyə on dəqiqə işləmiş gibi bir ifade yanlış olarak ikiyi on geçe gibi anlaşılabilir. Bunun anlamı ise aslında biri on geçe olup "saat ikiye doğru on dakika ilerlemiş" demektir.

Bununla birlikte Azerice ile Türkçenin söz varlığının %99 oranında örtüştüğü belirtilmektedir.[38]

Yazı dili

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu.

19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828'de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[39] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerice "Azerbaycan Türkçesi" adıyla resmiyet kazandı.

Coğrafi dağılım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerice, Azerbaycan'da 11.250.000,[40] İran'da ise 25 ila 35 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir.[kaynak belirtilmeli] Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericenin bir ağzıdır. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır ve Ağrı[41] illerinde konuşulur. Erzurum, Artvin ve Bayburt illerinde konuşulan Türkçe ile de büyük benzerlikler taşır.

Ağızları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:[kaynak belirtilmeli]

  1. Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
  2. Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
  3. Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
  4. Güney ağzı — Nahçıvan, Culfa, Ordubad, Erivan ağızları

Sesbilim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüzler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Standart Azericede ünsüzler
Çiftdudaksıl Dişdudaksıl Dişsil Dişyuvasıl Artdişyuvasıl Damaksıl Artdamaksıl Gırtlaksıl
Patlayıcı ve
yarı kapantılı 		[p] [b] [t] [d] [ʧ] [ʤ] [c] [ɟ] [k] [ɡ]
Geniz [m] [n]
Sürtünmeli [f] [v] [s] [z] [ʃ] [ʒ] [x] [ɣ] [h]
Approximants [l] [j]
Taps [ɾ]

İnce g [ɟ] sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /g/ denildiğinde telaffuz edilir. İnce k sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /k/ denildiğinde telaffuz edilir. Sözcük sonlarında ise konuşma dilinde çoğunlukla /y/ sesine döner: inəy "inek", görəy "görelim". Sözcükler ek aldığında da bu durum görülebilir: ürəydi "yürektir".

Ünlüler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Standart Azerice ünlüler[42]

Standart Azerice ünlüler: /i, y, ɯ, u, e, œ, o, æ, ɑ/. Azerice /æ/ sesi yazıda uluslararası literatürde schwa adı verilen ə harfi ile (Türkiye Türkolojisinde ä harfiyle) temsil edilmektedir. Bu ses ağız /a/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir. Diğer /e/ sesi ise yazıda e harfiyle temsil edilmektedir. Bu ses ağız /i/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir.

Alfabe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Sovyetler Birliği'nde latinizasyon

Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk alfabesi ile başlasa da[43] Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar; 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.

Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da 20. yüzyıl öncesine kadar bu alfabeden Azerbaycan bölgesinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azeri edebiyatında eserler kaleme alınmıştır.

Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren -52 sene aradan sonra- Latin kaynaklı alfabeye tekrar geçilmiştir.

İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.

İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı

Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Arap Asıllı Alfabe
(-1929[44])
İran 		Latin Asıllı Alfabe
(1929–1939)
Azerbaycan SSC 		Kiril Asıllı Alfabe
(1939–1991)
Azerbaycan SSC 		Latin Asıllı Alfabe
(1992-)
Azerbaycan Cumhuriyeti
ا,آ A a А а A a
ﺏ B b Б б B b
ﺝ C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
ﺩ D d Д д D d
  E e Е е E e
ﻉ, (کسره) Ə ə Ә ә Ə ə
ﻑ F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ﺡ,ﻩ H h Һ һ H h
ﺥ X x Х х X x
  Ь ь Ы ы I ı
ی I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ﻙ K k К к K k
ﻕ Q q Г г Q q
ﻝ L l Л л L l
ﻡ M m М м M m
ﻥ N n Н н N n
ﻭ O o О о O o
  Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ﺭ R r Р р R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s С с S s
ﺵ Ş ş Ш ш Ş ş
ﺕ,ﻁ T t Т т T t
ﻭ U u У у U u
ﻭ Y y Ү ү Ü ü
ﻭ V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ Z z З з Z z

Dilbilgisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Azerice dilbilgisi

Adlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Durum ekleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede durum ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme durumunda ünlüleri yalnızca "n" yardımcı ünsüzü izler.

Durum Ekleri
Yalın durum

(Adlıq halı)

Belirtme durumu

(Təsirlik halı)

Yönelme durumu

(Yönlük halı)

Bulunma durumu

(Yerlik halı)

Çıkma durumu

(Çıxışlıq halı)

İlgi durumu

(Yiyəlik halı)

- -(n)ı, -(n)i,

-(n)u, -(n)ü

-(y)a, -(y)ә -da, -dә -dan, -dәn -(n)ın, -(n)in,

-(n)un, -(n)ün

qız kız qızı kızı qıza kıza qızda kızda qızdan kızdan qızın kızın
iş iş işi işi işә işe işdә işte işdәn işten işin işin
ana anne ananı anneyi anaya anneye anada annede anadan anadan ananın annenin
ayaq ayak ayağı ayağı ayağa ayağa ayaqda ayakta ayaqdan ayaktan ayağın ayağın
pişik kedi pişiyi kediyi pişiyә kediye pişikdә kedide pişikdәn kediden pişiyin kedinin

Ad çekimi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ad Çekimi
1. Tekil Kişi

(1. Şəxsin təki)

2. Tekil Kişi

(2. Şəxsin təki)

3. Tekil Kişi

(3. Şəxsin təki)

1. Çoğul Kişi

(1. Şəxsin cəmi)

2. Çoğul Kişi

(2. Şəxsin cəmi)

3. Çoğul Kişi

(3. Şəxsin Cəmi)

-(y)am, -(y)әm -san, -sәn -dır, -dir, -dur, -dür -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz -dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr
yolçuyam yolcuyum yolçusan yolcusun yolçudur yolcudur yolçuyuq yolcuyuz yolçusunuz yolcusunuz yolçudurlar yolcudurlar
türkəm Türk'üm türksən Türk'sün türkdür Türk'tür türkük Türk'üz türksünüz Türk'sünüz türkdürlər Türk'türler

Not: 1. çokluk şahısta +(y)Iz eki de kullanılmaktadır: Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! / Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! (Azerbaycan Devlet Marşı) 2. çokluk şahısta -sız, -siz, -suz, -süz de kullanılabilir: yolçusuz, türksüz.

Zamirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şahıs Zamirleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçeden farklı olan yalnızca 1. teklik şahıs zamiridir. Zamirler şu şekildedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar

Bu zamirlerin birinci ve ikinci teklik şahıs yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә

İşaret Zamirleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede, Türkçedeki "şu" işaret zamirinin karşılığı yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, hәmәn "o" ve hәmin "bu" işaret sıfatları vardır ve bazen anlamı kuvvetlendirmek üzere həmən o ve həmin bu şeklinde birlikte kullanılır.

Belgisiz Zamirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede çoğu belgisiz zamir Türkçe ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:

Azerice Türkçe Azerice Türkçe
kimsә biri nәsә bir şey
kimisә birini nәyisә bir şeyi
kimәsә birine nәyәsә bir şeye
kimdәsә birinde nәdәsә bir şeyde
kimdәnsә birinden nәdәnsә bir şeyden
kiminsә birinin nәyinsә bir şeyin

Ancak "kimsә", "hiç kimse" anlamında ise Türkçedeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.

Eylemler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki Zaman

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede şimdiki zaman (indiki zaman) eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Şimdiki Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlirәm geliyorum oxuyuram okuyorum gәlmirәm gelmiyorum oxumuram okumuyorum
gәlirsәn geliyorsun oxuyursan okuyorsun gәlmirsәn gelmiyorsun oxumursan okumuyorsun
gәlir geliyor oxuyur okuyor gәlmir gelmiyor oxumur okumuyor
gәlirik geliyoruz oxuyuruq okuyoruz gәlmirik gelmiyoruz oxumuruq okumuyoruz
gәlirsiniz geliyorsunuz oxuyursunuz okuyorsunuz gәlmirsiniz gelmiyorsunuz oxumursunuz okumuyorsunuz
gәlirlәr geliyorlar oxuyurlar okuyorlar gәlmirlәr gelmiyorlar oxumurlar okumuyorlar

Geniş Zaman

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede geniş zaman (qeyri-qәti gәlәcәk zaman "kesin olmayan gelecek zaman") eki "-(y)ar-, -(y)әr-"dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Geniş Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlәrәm gelirim oxuyaram okurum gәlmәrәm gelmem oxumaram okumam
gәlәrsәn gelirsin oxuyarsan okursun gәlmәzsәn gelmezsin oxumazsan okumazsın
gәlәr gelir oxuyar okur gәlmәz gelmez oxumaz okumaz
gәlәrik geliriz oxuyarıq okuruz gәlmәrik gelmeyiz oxumarıq okumayız
gәlәrsiniz gelirsiniz oxuyarsınız okursunuz gәlmәzsiniz gelmezsiniz oxumazsınız okumazsınız
gәlәrlәr gelirler oxuyarlar okurlar gәlmәzlәr gelmezler oxumazlar okumazlar

Gelecek zaman

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azericede geniş zaman (qәti gәlәcәk zaman "kesin gelecek zaman") eki "-(y)acaq-, -(y)әcәk-"tir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir. -(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri

Gelecek Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlәcәyәm geleceğim oxuyacağam okuyacağım gәlmәyәcәyәm gelmeyeceğim oxumayacağam okumayacağım
gәlәcәksәn geleceksin oxuyacaqsan okuyacaksın gәlmәyәcәksәn gelmeyeceksin oxumayacaqsan okumayacaksın
gәlәcәk gelecek oxuyacaq okuyacak gәlmәyәcәk gelmeyecek oxumayacaq okumayacak
gәlәcәyik geleceğiz oxuyacağıq okuyacağız gәlmәyәcәyik gelmeyeceğiz oxumayacağıq okumayacağız
gәlәcәksiniz geleceksiniz oxuyacaqsınız okuyacaksınız gәlmәyәcәksiniz gelmeyeceksiniz oxumayacaqsınız okumayacaksınız
gәlәcәklәr gelecekler oxuyacaqlar okurlar gәlmәyәcәklәr gelmezler oxumayacaqlar okumayacaklar

Azericeyle ilgili tezler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Söz varlığı ile ilgili tezler:

  • Orhan Baldane (2022), 17. yüzyılda iran sahasında yazılmış üç dilli (İtalyanca-Farsça-Eski Azerbaycan Türkçesi) bir sözlük -inceleme ve metin- (Doktora Tezi).
  • Sevinc Karaca (2022), Moğolca-Azerbaycan Türkçesi söz denklikleri, (Yüksek Lisans Tezi).
  • Ramila Takhirova (2022), Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde bitki adlarının karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi).
  • Mina Dolati Darabadi (2021), İran Türk ağızlarında karşılaştırmalı söz varlığı(Azerbaycan Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Halaç Türkçesi) (Doktora Tezi).
  • Kübra Yazıcı (2019), Türkmen ve Azerbaycan Türkçesindeki Arapça, Farsça kelimelerdeki ses değişmeleri (Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması) (Yüksek Lisans Tezi).
  • Orhan Baldane (2017), Telli müzik aletleri terimleri: Türkiye ve Azerbaycan (İnceleme – tematik, karşılaştırmalı ve görsel sözlük - dizin) (Yüksek Lisans Tezi).
  • Günsel Barış (2016), Azerbaycan Türkçesinin söz varlığının Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi)
  • Kamil Vüsal Paşayev (2016), Türkiye Türkçesindeki eşya adlarının Azerbaycan Türkçesindeki eşya adları ile karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi).

Dil bilgisi ve dil bilimi ile ilgili tezler:

  • Merve İpeksoy (2023), Azerbaycan Türkçesinde kelime gruplarının söz dizimindeki yeri (Yüksek Lisans Tezi).
  • Gözde Aydın (2022), Azerbaycan Türkçesinde Enklitikler (Yüksek Lisans Tezi).
  • Vafa Rzazade (2022), Azerbaycan Türkçesinde kiplik (Yüksek Lisans Tezi).
  • Elif Uzun (2022), Azerbaycan Türkçesinde isim cümleleri (Yüksek Lisans Tezi).
  • Günay Paşayeva (2021), Azerbaycan Türkçesinde yardımcı kelimeler (Yüksek Lisans Tezi).
  • Çiğdem Güneş (2019), Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri ve işlevleri (Yüksek Lisans Tezi).
  • İpek Erol (2017), Azerbaycan Türkçesinde fiil çatısı (Yüksek Lisans Tezi).
  • Hanife Çiçekli (2013), Azerbaycan Türkçesinde fiillerin istemi (Yüksek Lisans Tezi).

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Peoples of Iran" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Looklex Encyclopedia of the Orient. Erişim tarihi 22 Ocak 2009.
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Aralık 2011. 
  3. ^ "Iran: People" 3 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Erişim tarihi 22 Ocak 2009.
  4. ^ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijan Nationalism in Post-Revolutionary Iran" 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Central Asian Survey, 27(1): 45-58, Mart 2008: 12-20%of Iran's total population (p. 46). Erişim tarihi 22 Ocak 2009.
  5. ^ "Iran" 11 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Amnesty International report on Iran and Azerbaijan people. Erişim tarihi 30 Temmuz 2006.
  6. ^ Ethnologue total for South Azerbaijani 13 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. plus Ethnologue total for North Azerbaijani 9 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ "Azerbaijani, North". Ethnologue. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  8. ^ "Azerbaijani, South". Ethnologue. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  9. ^ "Azerbaijani, North". Joshua Project. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  10. ^ "Azerbaijani, South". Joshua Project. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  11. ^ "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  12. ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
  13. ^ Ajam-Turkic. Heidi Stein (İngilizce). Encyclopaedia of Islam, THREE. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022. 
  14. ^ (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11 9 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  15. ^ "Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili". 4 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2020. 
  16. ^ Brown, Keith, (Ed.) (24 Kasım 2005). Encyclopedia of Language and Linguistics. Elsevier. ss. 634-638. ISBN 9780080547848. Native speakers of Azerbaijani reside, in addition to the Republic of Azerbaijan (where North Azerbaijani is spoken), in Iran (South Azerbaijani), Dagestan, Georgia, Turkey, Syria, and Iraq. North Azerbaijani is marked by Russian loanwords, and South Azerbaijani is distinguished by Persian loanwords. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2024. 
  18. ^ https://www.legalacts.az/en/document/36/46889 [yalın URL]
  19. ^ a b X. Dünya Dili Türkçe Sempozyum Bildiri Kitabı, Mustafa Karataş, s. 968-970
  20. ^ Altay Göyüşov, Türk dili, yoxsa azərbaycan dili?, BBC Azərbaycanca, 09.08.2016
  21. ^ Zekiyev, 2017, Türklerin ve Tatarların Kökeni (Çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, s. 220-221
  22. ^ "Azerbaijani, North". Ethnologue (İngilizce). 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2019. 
  23. ^ "Language Materials Project: Turkish". UCLAInternational Institute, Center for World Languages. Şubat 2007. Erişim tarihi 2007-04-26.
  24. ^ Sinor, Denis (1969). Inner Asia. History-Civilization-Languages. A syllabus. Bloomington. ss. 71-96. ISBN 0-87750-081-9. 21 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2019. 
  25. ^ Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi.
  26. ^ Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz.: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73 20 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  27. ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
  28. ^ "Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472" (PDF). 15 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Mart 2010. 
  29. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2022. 
  30. ^ a b Большая российская энциклопедия. — М., 2005. — Т. 1. — С. 270.
  31. ^ G. Doerfer. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.
  32. ^ Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. — М.: Изд-во Восточной литературы, 1960. — С. 292, прим. 5.
  33. ^ B. Mahmoodi-Bakhtiari. Iraq: Language Situation // Encyclopedia of language & linguistics. — Second Edition. — Elsevier, 2006. — С. 23.
  34. ^ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Т. 4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — С. 9
  35. ^ a b Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, ss. 15-17
  36. ^ Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
  37. ^ Elxan Eyvazoğlu, Ayrılıq
  38. ^ Oktay Selim KARACA, “Çağdaş Türk Lehçelerinin Söz Varlığındaki Ortaklığa Karşılaştırmalı Bir Bakış”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 1379-1390
  39. ^ Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
  40. ^ Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples 20 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Joshua Project
  41. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009. 
  42. ^ Mokari, P. G.; Werner, S. (2016). "An acoustic description of spectral and temporal characteristics of Azerbaijani vowels". Poznań Studies in Contemporary Linguistics 52 (3).
  43. ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII
  44. ^ Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Güney Azerice Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Azerice Vikihaber deneme projesi bulunmaktadır.
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Azerice
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Vikikitap'ta ara Vikikitap'ta kitaplar
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerice&oldid=34204985" sayfasından alınmıştır