Boudewijn's Reviews > De bolle Gogh

Cohen schrijft een boeiende biografie van Theo van Gogh die zijn complexe, controversiële karakter belicht, maar uiteindelijk niet volledig doordringt tot de man achter de provocaties

Ik kan het me nog herinneren, de moord van Theo van Gogh (1957-2004) op 2 november 2004 door een gefrustreerde moslim. Ervaren als een ernstige bedreiging van de vrijheid van meningsuiting en verstoring van het (openbaar) debat. Maar tegelijkertijd een moord op een controversieel persoon, die wild met de pen om zich heen sloeg en mensen vaak zonder enige aanleiding beledigde.

Ik pakte dit boek dan ook met belangstelling van de plank. Ik was nieuwsgierig wat Theo dreef, zijn passie voor vrijheid van meningsuiting en waarom hij deze 'misbruikte' om mensen zo te schofferen. Hoe kan iemand die zo scherp en grappig kan zijn, dit gebruiken om mensen expres te kwetsen?

In de inleiding schrijft Jaap Cohen (inderdaad, de zoon van ...) dat hij zich ook verwonderde over de 'gespleten' persoonlijkheid van Van Gogh en deze biografie een poging was om "in het hoofd van Van Gogh te kruipen". Mooi dacht ik, dat is precies de reden waarom ik dit boek wil lezen.

Filmmaker, columnist, presentator en interviewer. Cohen beschrijft hoe Van Gogh dit pad bewandelde. Zijn jeugd in Wassenaar, zijn films en zijn carriere als columnist wordt aan de hand van briefwisselingen en interviews met vrienden en bekende uitvoerig beschreven. Er komt een beeld naar voren van iemand die vanuit zijn DNA controversieel wilde zijn en overal waar hij kwam voor ophef zorgde - maar tegelijkertijd een benadigde filmmaker en schrijver.

Van Gogh was een fascinerende persoonlijkheid met een boeiende achtergrond. De vele vetes worden uitvoerig beschreven; die met Sonja Barend en Leon de Winter, die als een rode draad door zijn leven liep, zijn vriend Thom Hoffman en vele anderen. Vaak was een onschuldige (kritische) opmerking al genoeg aanleiding voor Van Gogh om een levenslange vriendschap te verbreken.

Cohen kan natuurlijk niet (meer) aan Van Gogh zèlf vragen hoe hij over zaken dacht of wat hem dreef. Het boek is een aaneenrijging van anekdotes - niet alleen van zijn vrienden maar ook zijn slachtoffers. Hierdoor krijg je een goed beeld van de 'gespleten' persoonlijkheid van Theo. Hij had alles over voor zijn vrienden, steunde hen onlosmakelijk en gaf ze daar waar nodig financiële steun, maar kon tegelijkertijd zijn gekozen slachtoffers genadeloos fileren. Vaak kozen zij ervoor om zijn aanvallen te negeren, omdat erop reageren alleen maar olie op het vuur betekende. Opvallend vond ik echter het verhaal van slachtoffer Fatima Elatik, die hem eens een keer in de kroeg tegenkwam en na enkele ongemakkelijke momenten en onder het genot van een biertje toch nog een heel gemoedelijk gesprek kon hebben. Was dit de werkelijke Van Gogh, zonder verscholen te zijn achter zijn rol als beroepspuber?

Maar is Cohen er ook werkelijk in geslaagd om in het hoofd van Van Gogh te kruipen? Wat mij betreft niet - maar dat is geen manco van de schrijver. Van Gogh was een gecompliceerd persoon en liet ondanks zijn vele brieven en columns weinig persoonlijks los. Zelfs als Van Gogh had geleefd en als hij had mee willen werken aan deze biografie, vraag ik me af of Cohen werkelijk tot Van Gogh had kunnen doordringen - waarschijnlijk had Van Gogh zich ook hier weer kunnen verschuilen achter zijn masker van eloquente woordspelingen en intellectuele capaciteiten.

Is mijn beeld van Van Gogh als controversieel persoon bijgesteld? Heb ik meer begrip voor de persoon van Van Gogh gekregen? Ik moet eerlijk toegeven dat dit niet het geval is - mijn beeld is juist eerder bevestigd.

Van Gogh wordt vaak opgedragen als 'held van de vrije meningsuiting'. Dat klopt, want daar hechte hij veel waarde aan. Theo van Gogh maakte met veel mensen ruzie. Dat mág in dit land. Maar toch vind ik dat Van Gogh dit predicaat niet (heeft) verdient. Iemand die deze vrijheid misbruikt om mensen en groepen zo grondig te beledigen, onder het schild van diezelfde vrijheid van meningsuiting, kan geen held genoemd worden.

De noodzaak tot provoceren wad voor Van Gogh niet nodig geweest. Zonder die provocatie was zijn pen scherp genoeg om voor de vrijheid van meningsuiting uit te komen. Dan had hij de Nederlandse Ricky Gervais kunnen worden, die op een veel ludiekere en sympathiekere wijze dezelfde strijd levert.

Door mensen te doelbewust beledigen en groepen voor 'geitenneukers' uit te maken en ze achterlijk te noemen, effen je het pad voor diegene die wél serieus zijn in hun racisme. Ik vraag me af welke rol Van Gogh in het hedendaagse debat had gespeeld, als hij nog geleefd had. Misschien had hij wel achter de desk van Ongehoord Nederland (ON) gestaan waar hij - onder het mom van de vrijheid van meningsuiting - de moslims nog steeds als geitenneukers had bestempelde.

"We kunnen er toch over praten" schijnt hij tegen Mohammed Bouyeri gezegd te hebben. Bouyeri was dat stadium al voorbij.