A.

PALATUNUGAN O PONOLOHIYA

Palatunugan o Ponolohiya
Tungkol ito sa pag-aaral ng kayarian o set ng mga tunog na bumubuo ng mga
salita sa isang wika.

Palatinigan o Ponetika
Tungkol naman ito sa pag-aaral ng tunog ng mga salita at ang pagpapalabas ng
mga ito.

Ponemang Segmental
 May kani-kaniyang tiyak na dami ng makabuluhang mga tunog ang bawat wika.
 Makabuluhan ang isang tunog kung nag-iba ang kahulugan ng salitang
kinasasamahan nito kapag ito’y alisin o palitan. [dagat `sea’: inalis ang /t/ →
daga `rat’; pinalitan ang /g/ → dapat `must’].
 Kaya, ang /g/ ay isang makabuluhang tunog at ito’y tinatawag na ponemang
segmental o ponema.

May 21 ponema sa Filipino: 16 katinig at 5 patinig. (Sa palabaybayang Ingles, ang salitang
plumber ay binubuo ng 7, kahit na binubuo lamang ito ng 5 ponema sa transkripsyong:
/plamer/).

Katinig
 Maiaayos ang katinig ayon sa punto at paraan ng artikulasyon at kung binibigkas
nang may tinig (m.t.) o walang tinig (w.t.) ang mga ito. (Santiago & Tiagnco:
2003)

Ponemang Katinig

Paraan ng Punto ng Artikulasyon

Artikulasyon
Panlabi Pangngipin Panggilagid Pangngalangala Glotal
Palatal Velar
pasara
---- w.t. ----- --- p ---- ------- t ------ ---------------- ---------- --- k – --- ? --
m.t. b d g
pailong
m.t. m m ŋ
pasutsot
w.t. s h
pagilid
m.t. l
pakatal
m.t. r
malapatinig
 m.t. y w

Patinig
 Maiaayos din ito ayon naman sa kung aling bahagi ng dila ang gumaganap sa
pagbigkas ng isang patinig: unahan, sentral, likod at kung ano ang posisyon ng
nasabing bahagi sa pagbigkas: mataas, nasa gitna o mababa. (Santiago &
Tiangco: 2003)

Ponemang Patinig
Harap Sentral Likod
mataas i u
gitna e o
mababa a

Diptonggo
 Mga diptonggo: aw, iw, ey, ay, oy at uy (hilaw, baliw, beynte, kulay, tuloy, aruy).
 Ang ‘iw’ sa `aliw’ ay diptonggo. Ngunit sa `aliwan’ hindi na ito maituturing na
diptonggo dahil ang /w/ ay napagitan na sa dalawang patinig at ang pagpapantig
ay a-li-wan.

Klaster
Ang klaster (kambal-katinig) ay ang magkakabit na dalawang magkaibang katinig sa
isang pantig. Matatagpuan ito ngayon sa lahat ng posisyon ng pantig: sa unahan at sa
hulihan.

 Ang mga klaster sa posisyong unahan ng pantig ay limitado lamang sa dalawang

ponemang katinig; na ang ikalawa ay laging alinman sa mga sumusunod na
limang ponemang katinig: /w, y, r, l, s/.
 Kung ang ikalawang ponemang katinig ay /w/ o /y/, ang una ay maaaring alinman
sa mga sumusunod na ponemang katinig: /p, t, k, b, d, g, m, n, l, r, s, h/.
 Kung ang ikalawang ponemang katinig ay /r/, ang unang ponemang katinig ay
maaaring alinman sa mga sumusunod: /p, t, k, b, d, g/.
 Kung ang pangalawang ponemang katinig ay /l/, ang una ay maaaring alinman
sa /p, k, b, g/.
 At kung ang pangalawang ponemang katinig ay /s/, isa lamang ang maaaring
itambal dito - ang /t/.

Sa klaster na ang huling katinig ay /y/ at /w/, mayr ibang baybay ito sa pamamagitan
ng paglalagay ng isang tunog na patinig sa pagitan ng dalawang katinig:
kweba~kuweba, swerte~suwerte, lumpya~lumpiya.

 Kapag ang isang klaster ay nagkakaroon ng singit na patinig, hindi na ito

maituturing na klaster dahil mayroon nang dalawang pantig.
 Ipinapakita sa tsart ang maaaring kumbinasyon ng mga ponemang katinig na
maituturing na klaster (Santiago & Tiangco: 2003):

/w/ /y/ /r/ /l/ /s/

/p/ x x x x
pwersa pyano premyo plato
/t/ x x x x
katwiran batya litrato kutsara
/k/ x x x x
kweba kyosko krisis klase
/b/ x x x x
bwelta gobyerno libro blusa
/d/ x x x
dwende dyalogo droga
/g/ x x x x
gwantes gyera grasya glorya
/m/ x x
mwebles myembro
/n/ x x
nwebe banyo
/l/ x x
lwalhati lyab
/r/ x x
rweda dyaryo
/s/ x x
swerte syampu
/h/ x x
hwes relihyon

 Patuloy ang pagpasok ng mga salitang-hiram (Ingles) na karamihan ay may

klaster sa posisyong hulihan ng pantig (iskawt, drayb, desk, kard, nars, beysbol,
relaks, atbp.)

Pares Minimal
 Pares ng salita na magkaiba ng kahulugan ngunit magkatulad na magkatulad sa
bigkas (maliban sa isang ponema sa magkatulad na posisyon).
 Ginagamit ang pares minimal sa pagpapakita ng pagkakaiba ng mga tunog ng
magkakahawig ngunit magkakaibang ponema.
 Ang mga ponemang /p/ at /b/ ay magkatulad sa punto ng artikulasyon (kapwa
panlabi) at magkatulad din sa paraan ng artikulasyon (kapwa pasara).
 Ngunit binibigkas ang /p/ nang walang tinig, samantalang ang /b/ ay mayroon. Sa
pagkakaibang ito, ang kahulugan ng isang salita ay nababago sa sandaling ang
isa ay ipalit sa isa: pato `duck’ (p → b) = bato `stone’.
 Ang /p/ at /b/ ay magkaibang ponema dahil kapag inilagay sa magkatulad na
kaligiran (pato:bato), nagiging magkaiba ang kahulugan ng dalawang salita.
 Sa kape:kafe, nasa magkatulad na kaligiran ang /p/ at /f/ ngunit hindi natin
masasabing magkaibang ponema ang mga ito dahil magkatulad ang kahulugan
ng kape at kafe. (Sa Ingles, malinaw na magkaibang ponema ang /p/ at /f/, tulad
sa mga pares minimal na pat:fat, plea:flea, atbp).
Ponemang Malayang Nagpapalitan
 Ito ang magkaibang ponemang matatagpuan sa magkatulad na kaligiran ngunit
hindi nagpapabago sa kahulugan ng mga salita.
 Ang malayang pagpapalitan ng dalawang ponema ay karaniwang nangyayari sa
mga ponemang patinig na /i/ at /e/ at sa /o/ at /u/.
 Kapag nagpapakita ng ibang anyo ang dalawang tunog o ponema sa magkatulad
na kaligiran, ang kahulugan ay nagbabago:
mesa → misa oso → uso
ewan → iwan boto → buto
 May mga pagkakataong ang pagpapalit ng ponema ay hindi nakakapagbago sa
kahulugan ng salita:
lalake → lalaki abogado → abugado
raw → daw opo → oho

Ponemang Suprasegmental
 Tono (pitch) - tumutukoy sa taas-baba ng bigkas sa pantig ng isang salita:
kahápon (araw na nagdaan) → kahapón? (tanong)
 Haba (length) - tumutukoy sa haba ng bigkas sa pantinig ng pantig:
haLAman
 Diin (stress) - tumutukoy sa lakas ng bigkas ng pantig: haLAman
 Antala (juncture) - tumutukoy sa saglit ng pagtigil na ating ginagawa sa ating
pagsasalita:
Filipino Ingles Espanyol
Hindi masarap. It’s not delicous. No es sabroso.
Hindi, masarap. No, it’s delicious. No, es sabroso.

mánggagámot récord hablo

manggágamót recórd habló

Palapantigan
Bawat pantig ay may patinig (P) na kadalasan ay may kakabit na katinig (K) o mga
katinig sa unahan, sa hulihan o sa magkabila.

Pormasyon ng Pantig
 P – pantig na binubuo ng patinig lamang (payak): o-o, a-ko, a-la-a-la
 KP – pantig na binubuo ng patinig na may tambal na katinig sa unahan (tambal-
una): me-sa, pu-so, bi-na-ta
 PK – pantig na binubuo ng patinig na may tambal na katinig sa hulihan (tambal-
huli): mul-to, is-la, pin-to
 KPK – pantig na binubuo ng patinig na may tambal na katinig sa unahan at
hulihan (kabilaan): ak-tor, la-pis, pru-tas
 Binubuo na may klaster: KKP (tsi-ne-las); PKK (eks-tra); KKPK (plan-tsa); KPKK
(re-port); KKPKK (trans-por-tas-yon)
Pagbabagong Morpoponemiko
Ang pagbabagong nagaganap sa anyong ponemiko ng morpema ay sanhi ng
impluwensiya ng katabing tunog.
  Asimilasyon – pagbabago bunga ng tunog sa sumusunod na ponema.
[mang-/pang- > mam-/pam- + b, p; man-/pan- + d, l, r, s, t]:
pang- + bansa → pambansa pang- + dakot → pandakot
mang- + daya → mandaya mang- + loloko → manloloko
 Pagkakaltas ng ponema – nawawala ang huling patinig ng salitang-ugat kapag
nilagyan ng hulapi.
sakit + -an = sakitan → saktan bili + -hin = bilihin → bilhin
 Paglilipat ng diin – nagbabago ng diin kung nilalapian.
lapit → lapitan sabi → sabihin pili → piliin
 Pagbabago ng ponema – kapag nasa pagitan ng dalawang patinig ang d
nagiging r ito.
maki + daan → makiraan sagad + in → sagarin
 Pagpapaikli ng salita – nagbabago at umiikli kaysa salitang orihinal.
ayaw + ko → ayoko sabi + mo → kamo / ikamo
 Metatesis – pagpapalitan ng posisyon ng mga tunog sa isang salitang nilalapian
(in → ni)
l at n : linuto → niluto y at n : yinakap → niyakap

B. PALABUUAN O MORPOLOHIYA

Tungkol ito sa pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagsasama-sama

ng mga ito upang makabuo ng mga salita.

Morpema
 Ito ang pinakamaliit na yunit (na hindi na maaari pang mahati nang hindi
nawawala ang kahulugan nito) ng isang salita na nagtataglay ng kahulugan.
 Ang morpema ay maaaring isang salitang-ugat o panlapi.
mabahay = 2 morpema: [ma-] unlapi [bahay] salitang-ugat
mabahay = maraming bahay
bahay = hindi na mahahati sa ba at hay (wala nang kahulugan)

Anyo ng Morpema
Maaaring isang makabuluhang tunog o ponema, isang panlapi o isang salitang-
ugat. (Santiago & Tiangco: 2003)
 Morpemang binubuo ng isang ponema. Salitang-hiram (Espanyol): direktor ~
direktora [a]. Ang ponemang /a/ ay makahulugang yunit na tumutukoy ng
`kasariang pambabae.’ Kaya ito’y dalawang morpema: [direktor] at [-a]. Sa mga
pangalan ng tao: Lino → Lina; Antonia → Antonia. Sa Ingles: morpemang
pangmaramihang [s] sa boys: boy + s.
 Ang morpemang binubuo ng panlapi. Ang mga panlapi ay may kahulugang
taglay, kaya bawat isa ay isang morpema. Ang panlaping um- ay may
kahulugang “pagganap sa kilos na isinasaad ng salitang ugat’: umaalis, ang um-
ay nagsasaad na `ginagawa ang kilos ng pag-alis.”
  Ang mga panlapi ay tinatawag na di-malayang mga morpema dahil laging
inilalapi sa ibang morpema: mag- [maglaro], pag- [pagbili], i- [itapon], maka-
[makakain], atbp.
 May mga panlaping di-magkarugtong: mag-….-an [magtawagan] na may
kahulugang “gantihang pagsasagawa ng diwang isinasaad ng pandiwang sulat.”

Morpemang binubuo ng salitang-ugat. Mga salitang payak at walang

panlapi: sila, takbo, dagat, bili, siyam, kahon, atpb.
 Ang salitang-ugat ay tinatawag na malayang morpema kung maaari itong
makatayong mag-isa: takbo at bili sa tumakbo at binili.

Uri ng Morpema
1) Morpemang may kahulugang leksikal
2) Morpemang may kahulugang pangkayarian
“Nagbasa ng tula sa programa ang mga estudyante.”
Analisis:
 Ang mga katagang ng, sa at ang mga ay walang tiyak na kahulugan kundi
nagpapalinaw ng kahulugan at gamit sa buong pangungusap.
 Ang ng ay nagpapakita ng kaugnayan ng nagbasa at tula; ang sa ay nagpapakita
ng kaugnayan ng tula at programa; at ang ang mga ay nagpapakitang ang
sumusunod na pangangalan ay nasa kauukulang palagyo.
 Kailangan ang bawat isa sa kayarian ng pangungusap, kaya hindi puwedeng
sabihing: “*Nagbasa tula programa estudyante.”

Distribusyon ng mga Morpema

Ang mga morpema ng isang wika ay may mga tiyak na kaayusan o distribusyong
sinusunod:
 Ang unlaping um- ay laging nasa unahan ng salitang-ugat na nagsisimula sa
patinig: akyat [umakyat].
 Ang gitlaping -um- ay laging nasa pagitan ng unang katinig at kasunod nitong
patinig ng nilalapiang salitang nagsisimula sa katinig: tulong [tumulong].

Kaya ang distribusyon ng isang morpema ay ang kabuuan ng kontekstong

puwedeng paggamitan nito sa wikang kinabibilangan. Ano ang gamit ng ng sa mga
sumusunod na pangungusap?
1. Nagluto ng adobo ang mga kusinero. (pananda ng tuwirang layon)
2. Binili ng nanay ang mga ulam na iyan. (pananda ng tagaganap ng
pandiwang balintiyak)
3. Mahirap pala ang eksamen ng mga sundalo. (panuring na paari)

Alomorp ng Morpema
Puwedeng magbago ng anyo ng isang morpema dahil sa impluwensiya ng
kaligiran at ito’y tinatawag na alomorph.
 Ang morpemang [pang-] ay may tatlong alomorph: [pang-], [pam-] at [pan-].
May sariling distribusyon ang bawat alomorph.
  Ginagamnit ang alomorph na [pang-] (walang pagbabago sa anyo) kung ang
inuunlapiang salita ay nagsisimula sa mga patinig o sa katinig, maliban sa /b/
o /p/ na para [pam-], at /d, l, r, s. t/ para sa [pan-]:
pampito pang-alis pandikit
pambansa pangwalas pantaksi
 Tulad ng [pang-], ang panlaping [mang-] ay may mga alomorph ding [mang-],
[mam-] at [man-] gayundin ang [sing-]:
mambola manghabol manlalaro
mamula mang-akit mandaya
simbilis singyaman sinlaki
simputi sing-alat sinsama

Salita. Lipon ng mga tunog na may kahulugan: malusog, mag-aral, mamaya

 May mga salitang magkatulad ang baybay, ngunit magkaiba ang bigkas at ang
kahulugan: mánggagamot (tao) manggágamot (gawain)
áso (hayop) asó (bagay)
búkas (pang-abay) bukás (pang-uri)

Kayarian ng Salita. At batay sa kayarian, mauuri ang mga salita sa:

a) payak, b) inuulit, c) maylapi, at d) tambalan.

 Payak - kung salitang-ugat lamang ito, o walang panlapi, hindi inuulit at walang
katambal na isang salita: puno, lapis, sipag
 Inuulit - kung inuulit ang kabuuan nito o ang isa o higit pang pantig nito sa
dakong unahan. May dalawang pangkahalatang uri ng pag-uulit:
(a) pag-uulit na ganap - kung ang buong salitang-ugat ang inuulit.
Walang pagbabago sa diin: gabí → gabí-gabí
May pagbabago sa diin: báhay → baháy-baháy
(b) pag-uulit na di-ganap o parsyal - kung bahagi lamang ng salita
ang inuulit. alis → aalis sulat → susulat

 Maylapi - salitang binubuo ng salitang-ugat at isa o higit pang panlapi.

umakyat maghabulan sinamahan
Paglalapi - ang pagbubuo ng salita sa pamamagitan ng panlapi at
salitang-ugat. Nagkakaroon ng iba’t ibang anyo at kahulugan sa
pamamagitan ng iba’t ibang panlapi ang isang salitang-ugat.
-um- + bili → bumili
mag- + bili → magbili

Uri ng Panlapi. Narito ang tatlong pangkalahatang uri ng panlapi:

* Unlapi - ikinakabit sa unahan ng salitang-ugat:
mag- + sayaw → magsayaw i- + tapon → itapon

* Gitlapi - isinisingit sa pagitan ng unang katinig at kasunod nitong

patinig. Nagagamit lamang ang gitlapi kung nagsisimula sa
katinig ang salitang-ugat: -um- → sagot = sumagot
-in- → tanong = tinanong
* Hulapi - ikinakabit sa hulihan ng salitang-ugat:
 -in → tawag = tawagin -hin → basa = basahin
-an → lapit = lapitan -han → punta = puntahan

 Tambalan - dalawang salitang pinagsasama para makabuo ng isang salita

lamang. May dalawang pangkat ng tambalang salita:
1). Nananatili ang kahulugan ng dalawang salitang pinagtatambal:
bahay-kubo → bahay = tirahan ng tao
→ kubo = maliit na bahay
2). Nagkakaroon ng kahulugang iba sa kahulugan ng mga salitang
pinagsasama: basag + ulo → basagulo `altercation’, `quarrel’
hampas + lupa → hampaslupa `vagabond’, `bum’

C. PALAUGNAYAN O SINTAKSIS

Tungkol ito pag-aaral ng kaayusan ng mga salita sa loob ng pangungusap.

Bahagi ng Pananalita
1. Pangngalan 6. Pantukoy
2. Panghalip 7. Pangatnig
3. Pandiwa 8. Pang-ukol
4. Pang-uri 9. Pang-angkop
5. Pang-abay 10. Pandamdam

 Mga Salitang Pangnilalaman (Content Words)

1) Mga Nominal (ginagamit na panawag sa tao, hayop, bagay, pook o
pangyayari):
a) Pangngalan
b) Panghalip
2) Pandiwa (nagpapakita o nagsasaad ng kilos o kalagayan)
3) Mga Panuring (ginagamit na panuring kahit na magkaiba ang
binibigyang-turing):
a) Pang-uri
b) Pang-abay

 Mga Salitang Pangkayarian (Function Words)

1) Mga Pang-ugnay (nagpapakita ng relasyon ng isang salita o parirala
sa iba pang salita o parirala sa loob ng pangungusap):
a) Pangatnig
b) Pang-angkop
c) Pang-ukol
2) Mga Pananda (nagsisilbing tanda ng gamit na pambalarila ng isang salita sa
loob ng pangungusap). Maaari rin itong magpahayag ng ayos ng mga bahagi
ng pangungusap.
a) Pantukoy
b) Pangawing (/ay/ palatandaan ng ayos ng pangungusap).
A. Pangngalan - bahagi ng pananalitang tumutukoy sa isang tao, hayop, bagay,
pook, kalagayan, o pangyayari.
1). Pangngalang ngalan ng tao
2). Pangalangang ngalan ng hayop
3). Pangngalang ngalan ng bagay
4). Pangangalang ngalan ng pook
5). Pangngalang ngalan ng katangian
6). Pangngalang ngalan ng pangyayari

1. Uri ng Pangngalan
a). Pantangi - ang tiyak na tawag sa tao, hayop , pook o pangyayari.
b). Pambalana - ang karaniwan o panlahat na tawag sa tao, hayop, bagay, pook,
kalagayan o pangyayari.

2. Gamit ng Pangngalan. Maaaring bahagi ng isang pangungusap at gumaganap

ito bilang:
a). simuno ng pangunusap Nasa Lungsod ng La Jolla ang UCSD.
b). panuring sa kapwa pangngalan Malaki na ang lalaking kapatid nila.
c). layon ng pang-ukol Ayon sa doktor, dapat kumain ka sa oras.
d). tuwirang layon Umiinom ng gatas ang bata araw-araw.
e). di-tuwirang layon Magbibigay ang nanay ng pera sa kanya.
f). layon ng pawatas Libangan ni J.R. ang maglaro ng basketbol.

B. Pantukoy - katagang laging nangunguna sa pangngalan o panghalip na

ginagamit sa simuno. May dalawang uri ng pantukoy: 1) pantukoy sa
pantanging ngalan ng tao, at 2) pantukoy sa iba pang uri ng pangngalan.

Pananda ng mga pangngalang nasa kaukulang palagyo [simuno] ang ang / ang
mga; si / sina. Ang katagang `mga’ ay nagpapahayag ng maramihan.
ang ibon ang mga libro sina James at Mia
ang ama si Franklin ang Maynila

1. Pangungusap - lipon ng mga salitang nagsasaad na naipahayag na ng nagsasalita

ang isang diwang nais niyang iparating sa kausap.
a). Tatay! b). Aray! c). Tulong!

A. Bahagi ng Pangungusap
a). Simuno / Paksa - ang bahaging pinag-uusapan sa pangungusap.
Si Bb. Ruiz ay guro sa Filipino.
b). Panaguri - naglalahad ng mga bagay hinggil sa simuno. Ito’y
maaaring isang pangngalan, panghalip, pang-uri o pandiwa.
Guro sa Filipino si Bb. Ruiz.
B. Ayos ng Pangungusap
a). Tuwirang Ayos - panaguri ang nauuna sa simuno.
Kaibigan ko si Anthony.
b). Kabaligtarang Ayos - simuno ang nauuna sa panaguri.
Si Anthony ay kaibigan ko.
2. Panandang `ay’. Hindi maituturing na pandiwa ang ay dahil walang panahunan, fokus at
nawawala ito sa ayos na panaguri-simuno ng pangungusap nang hindi nagbabago ang
kahulugan ng pangungusap. Kaya masasabi nating palatandaan ng ayos ng pangungusap ang
ay. Ipinakikita nito ang kabaligtarang ayos ng pangungusap - ang ayos na simuno-panaguri.
[Pansinin ang mga halimbawang nasa kanan sa itaas.]

3. Uri ng Pangungusap
a). Paturol o Pasalaysay - nagsasaad ng katotohanan o isang pangyayari.
Filipino ang Wikang Pambansa ng Pilipinas.
b). Pautos - naghahayag ng utos o kahilingan.
Mag-aral ka nang mabuti.
c). Patanong - nagsasaad ng isang katanungan.
Kumain ka na ba?
d). Padamdam - nagsasaad ng matinding damdamin.
Naku, nadapa ang bata!

C. Pang-angkop. Isang mahalagang katangian sa Filipino ang paggamit ng mga pang-

angkop kahit na wala itong taglay na kahulugan. Nag-uugnay ang mga ito sa panuring
at tinuturingan. Mga pang-angkop: na / -ng / -g
1. Ginagamit ang na kapag nagtatapos sa katinig (maliban sa /n/) ang salitang
inaangkupan.
sapatos na mahal o mahal na sapatos
2. Ginagamit ang -ng bilang hulapi kapag nagtatapos sa patinig ang salitang
inaangkupan.
babaeng (babae-ng) maganda o magandang babae
3. Kapag nagtatapos sa /n/ ang salita, inaangkupan lamang ito ng /-g/.
kahong (kahong) magaan o magaang kahon

Tandaan: Hindi nagbabago ang kahulugan ng parirala kahit na nasa anyong kabaligtaran ito.
Narito ang ilang kombinasyon sa paggamit ng mga pang-angkop:
a). pangngalan + pangngalan
b). pangngalan + pang-uri
c). pangngalan + pandiwa
d). pangngalan + pang-abay
e). panghalip + panghalip
f). panghalip + pangngalan
g). panghalip + pang-uri
h). pang-uri + pandiwa
i). pandiwa + pandiwa
j). pang-abay + pangngalan
k). pang-abay + pang-uri
l). pang-abay + pandiwa
m). pangatnig + pang-abay
D. Panghalip - salitang panghalili sa pangngalan. Makikilala ito dahil sa pagbabagong-
anyo ayon sa kaukulan: a) nasa anyong ang (simuno), b) nasa anyong ng (paari), at
c) nasa anyong sa (layon). Mga uri ng panghalip: 1) panao, 2) pamatlig, at 3) paari.

1. Panghalip na Panao - panghalili sa ngalan ng tao.

 Makikita sa tsart sa ibaba ang mga panghalip ayon sa panauhan o kung sino ang
tinutukoy: unang panauhan (nagsasalita), ikalawang panauhan (kinakausap) at ikatlong
panauhan (pinag-uusapan) at ayon sa kailanan o bilang ng tinutukoy: isahan at maramihan.
Panao [Simuno]
Kailanan / Panauhan Panghalip
Isahan
Una 1 ako
Ikalawa 2 ikaw, ka
Ikatlo 3 siya
Maramihan
Una 1 tayo, kami
Ikalawa 2 kayo
Ikatlo 3 sila

2. Panghalip na Pamatlig - humahalili sa ngalan ng tao, bagay, at iba pang itinuturo.

Pamatlig [Simuno]
Isahan Maramihan
ito 1 ang mga ito
iyan 2 ang mga iyan
iyon 3 ang mga iyon

May tatlong kategoryang tinutukoy ang bawat uri ng panghalip na pamatlig sa itaas:
malapit sa nagsasalita [1], malapit sa nakikinig [2], at malayo kapwa sa nagsasalita at nakikinig
[3].

3. Panghalip na Paari. Mga pang-uring paari na ginagamit sa unahan ng pangngalan (walang

pang-angkop) ang mga anyong ginagamit para sa balangkas na ito.

Paari
Isahan Maramihan
akin 1 atin o amin
iyo 2 inyo
kanya o kaniya 3 kanila

4. Pagmamay-ari. Maliban sa paggamit ng pang-uring paari, ipinahahayag din ang

`pagmamay-ari’ [sa Ingles: of; s’ / ‘s] sa pamamagitan ng paggamit ng mga panandang ni /
nina para sa mga ngalan ng tao (pangngalang pantangi) at ng / ng mga para sa mga ngalan
ng tao, hayop, o bagay (pangngalang pambalana) at lugar (kapwa pantangi at pambalana).

5. Salitang Pananong - kumakatawan sa ngalan ng tao, pook, bagay o pangyayaring

itinatanong. Kaganapang pansimuno ang gamit ng mga ito at mayroon ding kailanan: isahan at
maramihan. Narito ang mga salitang pananong:

Sino? Sino ang kaibigan mo? [Sinu-sino?]

Ano? Ano ang binili mo sa tindahan? [Anu-ano?]
Alin? Alin ang libro niya? [Alin-alin?]
Kanino? Kaninong baon ito? [Kani-kanino?]
 (Sa) kanino? (Sa) kanino ba siya sumama?
Para kanino? Para kanino ang sumbrero?
Nakanino? Nakanino ang susi ng kotse? [Nakani-kanino?]
Saan? Saan ka pumunta kagabi? [Saan-saan?]
Nasaan? Nasaan ang susi?
[`Sa’ ang panagot sa `saan?’ at`nasa’ naman ang sa `nasaan?’]
Kailan? Kailan kayo pumasyal sa Pilipinas? [Kai-kailan?]
Bakit? Bakit hindi ka pumasok noong isang linggo?
Paano? Paano ka pumupunta sa Muir College? [Paa-paano?]
Magkano? Magkano na ang pasahe ngayon sa dyip? [Magka-magkano?]
Gaano? Gaano kalayo ang Chula Vista mula rito? [Gaa-gaano?]
Ilan? Ilan ba kayong magbabakasyon? [Ilan-ilan?]
Ilang beses? Ilang beses sa isang linggo ka namimili sa palengke?

D. Pang-uri - salitang nagsasaad ng katangian ng tao, bagay, lunan at iba pang

tinutukoy ng pangngalan o panghalip na kasama nito sa loob ng pangungusap.

Kaanyuan ng Pang-uri. Maaaring salita o parirala at bilang isang salita, maaari itong:
a). Payak - kung binubuo ito ng mga salitang-ugat lamang.
busog hinog itim haba
b). Maylapi - kung binubuo ito ng salitang-ugat at panlapi.
(1). ma- Magalang ang batang iyan.
(2). maka- Makabayan ang mga bagong estudyante.
(3). mapag- Mapagbiro ang panganay naming kapatid.
(4). mapagma- Mapagmataas daw ang kapitbahay nila.
(5). pala- Palabasa ang iskolar na si Alex.
(6). mala- Malahiningang tubig ang gusto niyang inumín.
(7). -in Mahiyain ang dalagang bagong dating.
(8). ka-..-an Kapansin-pansin ang kagandahan ni Jasmine.

c). Inuulit - kung nauulit ang salitang-ugat o ang unang dalawang pantig ng
salitang may tatlo o higit pang pantig.
Butas-butas na ang sapatos ni Kuya Rommel.
d). Tambalan - kung binubuo ng pinagtambal na salitang nagtataglay ng sariling
kahulugan.
Hubog-balyena ba ang katawan ng kasintahan mo?

Uri ng Pang-uri
a). Panlarawan: Kapuri-puri ang ginawa ng mga alagad ng batas.
b). Paari: May balita ka ba sa iyong dating kaklase?
c). Pamilang: Sampung sundalong ang tumulong sa naganap na aksidente.

1. Pang-uring Panlarawan. Nagsasaad ng katangian ng tao, hayop, bagay, lunan at iba pang
kumakatawan sa pangngalan o panghalip na kasama nito sa loob ng pangungusap tulad ng
katangian, hugis, anyo, laki at iba pa.
mataas malaki maganda bilog payat itim
(a). Posisyon ng mga Pang-uri
(1). sa unahan ng pangngalan matapang na bata
(2). kasunod ng pangngalan tubig na marumi
(3). sa ayos na panaguri-simuno Matiyaga ang babae.
 (4). sa ayos na simuno-panaguri Ang babae ay matulungin.
(b). Kaanyuan.
(1). Karaniwang binubuo ang mga pang-uri sa paggamit ng unlaping
ma- + salitang-ugat nito.
ma- Pang-uri Kasalungat
ma + lambot = malambot matigas
ma + bango = mabango mabaho

(2) Mga Ibang Pang-uri:

mura - mahal payat - mataba
tuyo - basa lanta - sariwa

2. Pang-uring Paari. May dalawang anyo ang mga pang-uring paari: (a) iyong mga inilalagay
sa unahan ng pangngalan, at (b) iyong mga inilalagay sa hulihan o kasunod ng pangngalan.
Ginagamitan ng pang-ankop ang anyong inilalagay sa unahan ng pangngalan.

Panauhan Kailanan
Isahan Maramihan
Unahan Hulihan Unahan Hulihan
Una akin(g) Ko atin(g) natin (kabilang)
amin(g) namin (di kabilang)
Ikalawa iyo(ng) Mo inyo(ng) ninyo
Ikatlo kanya(ng) o niya kanila(ng) nila
kaniya(ng)

(1). Para maging mas malinaw, iminumungkahi ang paggamit sa dalawang anyo
kapag ginagamit sa pangungusap ang parehong pang-uri.
(a). Pumunta sa bahay niya ang kanyang pinsan.
(b). Pumunta sa bahay niya ang pinsan niya. (hindi maganda)
(c). Pumunta sa kanyang bahay ang kanyang pinsan. (hindi rin maganda)

(2). Sa mga simunong maramihan, inilalagay sa pagitan ng ang at mga ang mga
pang-uring paari (iyong ginagamit sa unahan).
(a). Masisipag ang kanilang mga anak.
(b). Masisipag ang mga kanilang anak. (mali)

3. Pang-uring Pamilang. Sa Filipino, mayroon ding bilang na Patakaran/Kardinal [ginagamit sa

pagbibilang o nagpapahayag ng dami o kantidad] at Panunuran/Ordinal [ginagamit sa
pagpapahayag ng pagkakasunud-sunod o ranggo].

a). Patakaran/Kardinal. Binubuo ito ng mga bahaging payak o hugnayan. Narito ang mga
payak na bilang.
1 isa 6 anim 11 labing-isa
b). Panunuran/Ordinal. May dalawang grupo ito sa Filipino. Ginagamit ang unlaping ika- o
pang- na inilalapi sa mga bilang na patakaran. Sa parehong grupo, di-karaniwan ang anyo
(tingnan ang talaan sa ibaba) ang unang tatlong bilang. Nagkakaroon ito ng pagbabago ng anyo
o ispeling sa grupo ng pang- (pam-, pan-, at pang-).
ika- (una), ikalawa, ikatlo pang- (una), pangalawa, pangatlo
c). Bilang sa Espanyol. Sa Filipino, ginagamit din ang mga bilang na hiram mula sa Espanyol
at may kaunting pagbabago sa pagbibigkas at pagbabaybay nito para maging alinsunod sa
paggamit ng alfabetong Filipino.
Patakaran: 1 uno 6 sais 11 onse
Panunuran: 1st a-primero 6th a-sais 11th a-onse

d). Araw ng Linggo at Buwan ng Taon. Ginagamit ng mga Pilipino ang bilang na Espanyol sa
pagsasaad ng mga araw (maliban sa Domingo → Linggo) at mga buwan.
Narito ang ibang gamit ng mga pamilang.
(1). Petsa, (2). Bahagimbilang, (3). Sukat. Kasama rito ang tungkol sa (a) Gulang;
(b) Pera; (c) Bahagdan; (d) Haba, Oras, Dami, Timbang, at Karaniwang Bilang.

E. Pandiwa - salitang nagsasaad ng kilos o nagbibigay-buhay sa isang lipon ng

mga salita.
Dumating ang mga panauhin sa piyesta kahit masama ang panahon.

Nakikilala ang pandiwa sa pamamagitan ng mga anyo nito sa iba’t ibang panahunan o aspekto
ayon sa uri ng kilos na isinasaad.
a). Umalis na si Adrian. (Pangnakaraan / Perpektibo)
b). Umaalis ang mga bisita. (Pangkasalukuyan / Imperpektibo)
c). Aalis sila mamaya. (Panghinaharap / Kontemplatibo)

Kayarian ng Pandiwa. Nabubuo ang pandiwa sa Filipino sa pamamagitan ng pagsasama

ng isang salitang-ugat at ng isa o higit pang panlaping makadiwa. Ang salitang-ugat ang
nagbibigay ng kahulugan sa pandiwa, samantala ang panlapi naman ang nagpapahayag ng
fokus o pambalarilang kaugnayan ng pandiwa sa simuno o paksa ng pangungusap.
Panlapi + Salitang-ugat = Pandiwa [pawatas]
um- + alis = umalis
mag- + salita = magsalita

Panagano ng Pandiwa - nagpapakilala ng pagkakaganap ng kilos.

a). Pawatas - anyo ng pandiwang wala pang kilos na nagaganap at
nagpapakilala lamang ito ng diwa ng kilos na isinasaad ng salitang-ugat.
umalis magsalita isangag
b). Pautos - nagbibigay ng diwa sa pagpapaggawa, pakikiusap o pag-uutos ng
kilos na isinasaad ng pandiwa: Ibigay natin ang tamang sagot.
c). Paturol – nagsasaad ng panahunan o aspekto ng pandiwa.
(1). Panahunang Pangnakaraan o Aspektong Perpektibo [naganap na]
Bumili siya ng sariwang gulay at isda sa palengke noong isang araw.
(2). Panahunang Pangkasalukuyan o Aspektong Imperpektibo
[nagaganap pa] - Naglalaro ang mga bata sa bagong parke.
(3). Panahunang Panghinaharap o Aspektong Kontemplatibo
[magaganap pa] - Magbibigay si Marlon ng pera sa pulubi bukas.
d). Pasakali - nagpapahiwatig ng kilos na may pag-aalinlangan o padududa, kaya
ginagamitan ng pang-abay na baka, tila, sana, marahil at iba pa.
Sana hindi umulan nang malakas sa piyesta ng bayan.

1. Aspekto o Panahunan ng Pandiwa. Sa balarilang Filipino, tatlo ang kinikilalang panahunan

o aspekto (nagpapahiwatig ng kilos) ng pandiwa: ang panahunang pangnakaraan o aspektong
perpektibo [naganap o ginawa na], ang panahunang pangkasalukuyan o aspektong
imperpektibo [nagaganap o ginagawa pa], at ang panahunang panghinaharap o aspektong
kontemplatibo [magaganap o gagawin pa].

a). Panahunang Pangnakaraan o Aspektong Perpektibo. Nagsasaad ito ng kilos na sinimulan

na at natapos na.
Pawatas: Pangnakaraan:
magtanong nagtanong
umakyat umakyat
alisan inalisan
buhusan binuhusan
pagsabihan pinagsabihan
mabalian nabalian
l apitan linapitan / nilapitan
rendahan rinendahan / nirendahan
wakasan winakasan / niwakasan
yabangan yinabangan / niyabangan
alisin inalis
inumin ininom
dalawin dinalaw

b). Panahunang Pangkasalukuyan o Aspektong Imperpektibo. Nagsasaad ito ng kilos na

sinimulan na ngunit hindi pa natatapos [at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy].

Pawatas Pangnakaraan Pangkasalukuyan

magtanong nagtanong nagtatanong
manghiram nanghiram nanghihiram
umakyat umaykat umaakyat
sumagot sumagot sumasagot
alisan inalisan inaalisan
alisin inalis inaalis
inumin ininom iniinom
dalhin dinala dinadala

c). Panahunang Panghinaharap o Aspektong Kontemplatibo. Nagsasaad ito ng kilos na

sisimulan o iniisip pa lamang gawin.

Pawatas Panghinaharap Pawatas Panghinaharap

magtanong magtatanong manghiram manghihiram
mag-aral mag-aaral umakyat aakyat

2. Panahunang Pangnakaraan o Aspektong Perpektibong Katátapos. Sa Filipino, mayroon

ding panahunang pangnakaraang katátapos o aspektong perpektibong katatapos. Nagsasaad
ito ng kilos na katátapos lamang bago nagsimula ang pagsasalita. Maihahanay na rin ito sa
panahunang pangnakaraan. Nabubuo lahat ng kayarian sa panahunang katátapos lamang sa
pamamagitan ng paggamit ng unlaping ka- at pag-uulit ng unang katinig-patinig o patinig ng
salitang-ugat.[Pansinin ang tuldik.]

Pawatas Salitang-ugat Pangnakaraang Katátapos

tumawag tawag ka + ta + tawag katátawag
umawit awit ka + a + awit kaáawit
 magbakasyon bakasyon ka+ ba + bakasyon kabábakasyon
manghiram hiram ka + hi + hiram kahíhiram
ilagay lagay ka + la + lagay kalálagay

3. Fokus ng Pandiwa. Fokus ang tawag sa pambalarilang kaugnayan ng pandiwa sa simuno o

paksa ng pangungusap. Nalalaman ang fokus sa pamamagitan ng panlaping ikinakabit sa
pandiwa. Nagkakaroon ng iba’t ibang fokus ang pandiwa ayon sa kung ano ang kaganapan ng
pandiwa sa posisyong pansimuno ng pangungusap.
a). Nagdiwang ng Linggo ng Wika ang mga estudyante.
b). Nagdiwang ang mga estudyante ng Linggo ng Wika.
c). Ang mga estudyante ay nagdiwang ng Linggo ng Wika.

Sa pangungusap na ito, nasa fokus na tagaganap ang pandiwang nagdiwang.

Narito ang ilang mga fokus ng pandiwa (Santiago & Tiangco: 2003):

1) Fokus sa Tagaganap - nakatuon sa tagaganap ang simuno ng pangungusap.

Bumili ng bag at sapatos ang dalaga. (Ang dalaga ay bumili…..)
2) Fokus sa Layon - nakatuon sa layon bilang simuno ng pangungusap.
Binili ni Jerry ang kurbata at sumbrero. (Ang kurbata at ……..)
3) Fokus sa Tagatanggap - nakatuon sa pinaglalaanan ng sinasabi ng pandiwa
ang simuno ng pangungusap.
Ibinili nila ng adobo ang bisita nila. (Ang bisita nila…….)
4) Fokus sa Ganapan - nagsasaad na ang lugar na pinangyarihan ang simuno
ng pangungusap.
Bibilhan ng kuya nila ang Jerome’s ng kama. (Ang Jerome’s…..)
5) Fokus sa Kagamitan - kapag ang bagay, gamit o kasangkapang ginagamit
upang maisagawa ang kilos ng pandiwa ang simuno ng pangungusap.
Ipinanghugas niya ng plato ang mainit na tubig. (Ang mainit na tubig….)
6) Fokus sa Sanhi - nagsasaad na ang dahilan ang simuno ng pangungusap:
Ikinamatay ng pulubi ang sakit sa bato. (Ang sakit sa bato…..)

Tandaan (sa mga halimbawa sa itaas) na puwedeng mabago ang ayos ng mga salita sa
pangungusap nang hindi naiiba ang kahulugan ng pangungusap. Kahit na sa ganitong
pagbabago, nananatili pa rin ang anyo ng fokus ng pandiwa.
1 2 3
a). Bumili / ng bag at sapatos / ang dalaga.
1 3 2
b). Bumili / ang dalaga / ng bag at sapatos.
3 1 2
c). Ang dalaga / ay bumili / ng bag at sapatos.
KAYARIAN NG MGA PANDIWA

1). Kaanyuan at Pagbabanghay

Pawatas Pangkasalukuyan Pangnakaraan Panghinaharap

(Infintive) (Present Tense) (Past Tense) (Future Tense)

um- + rw (p) um- + d- + rw um- + rw d- + rw

umalis umaalis umalis aalis
-um- + rw (k) -um- + d- + rw -um- + rw d- + rw
bumili bumibili bumili bibili
mag- + rw nag- + d- + rw nag- + rw mag- + d- + rw
mag-aral nag-aaral nag-aral mag-aaral
maglaro naglalaro nag-laro maglalaro
ma- + rw na- + d- + rw na- + rw ma- + d- + rw
matulog natutulog natulog matutulog
mang- + rw nang- + d- + rw nang- + rw mang- + d- + rw
manghiram nanghihiram nanghiram manghihiram
rw + -in -in- + d- + rw -in + rw d- + rw + -in
tawagin tinatawag tinawag tatawagin
i- + rw i- + -in- + d- + rw i- + -in- + rw i- + d- + rw
itapon itinatapon itinapon itatapon
rw + -an -in- + d- + rw +-an -in- + rw + -an d- + rw + -an
bihisan binibihisan binihisan bibihisan
maka- + rw na- + d- + ka- + rw naka- + rw maka- + d- + rw
makadalaw nakakadalaw nakadalaw makakadalaw

na- + ka- + d- + rw
nakadadalaw
magpa- + rw nag- + d- + pa + rw nagpa- + rw mag- + d- + pa- + rw
magpatulong nagpapatulong nagpatulong magpapatulong
ipag- + rw i- + -in- + d- + pag- + rw i- + -in- + pag- + rw i- + d- + pag- + rw
ipagluto ipinapagluto ipinagluto ipapagluto

i- + -in- + pag- + d- + rw i- + pag- + d- + rw

ipinagluluto ipagluluto
ipang- + rw i- + -in- + d- + pang- + rw i- + -in- + pang- + rw i- + d- + pang- + rw
ipanggamot ipinapanggamot ipinanggamot ipapanggamot

i- + -in- + pang- + d- + rw i- + pang- + d- + rw

ipinanggagamot ipanggagamot
pag- + rw + -an -in- + d- + pag- + rw + -an -in- + pag- + rw + -an d- + pag- + rw + -an
pag-aralan pinapag-aralan pinag-aralan papag-aralan

-in- + pag- + d- + rw + -an pag- + d- + rw + -an

pinag-aaralan pag-aaralan
ika- + rw i + -in- + d- + ka- + rw i- + -in- + ka- + rw i- + d- + ka- + rw
ikamatay ikinakamatay ikinamatay ikakamatay

i- + -in- + ka- + d- + rw i- + ka- + d- + rw

ikinamamatay ikamamatay

(p) patinig = vowel rw = root word

(k) katinig = consonant d- = affix duplication (letter)
2). Panlapi at Anyong Pawatas

Salitang-ugat Panlapi Pawatas Ingles

Unlapi Hulapi
Gitlapi

1 alis um- umalis to leave

2 basa -um- bumasa to read
3 aral mag- mag-aral to study
4 sulat mag- magsulat to write
5 tulog ma- matulog to sleep
6 huli mang- manghuli to catch
7 pulot mang-/mam-(p) mamulot to pick
8 bili mang-/mam-(b) mamili to shop
9 tahi mang-/man-(t) manahi to sew
10 suntok mang-/man-(s) manuntok to punch
11 kurot mang-(k) mangurot to pinch
12 ligaw mang-/man- manligaw to court
13 gamit -in gamitin to use
14 sabi -hin sabihin to say
15 kuha -nin kunin* to get
16 turo i- ituro to teach
17 bantay -an bantayan to keep watch of
18 pinta -han pintahan to paint
19 puno -nan punan* to fill in
20 kita maka- makakita to be able to see
21 laro makapag- makapaglaro to be able to play
22 tapon ipa- ipatapon to cause somebody /
smth to be thrown away
23 luto pag-…. ….-an paglutuan to use for cooking
something (pots, etc.)
24 usap mapag-… ….-an mapag-usapan to be able to talk about
25 isda pang-…. ….-an pangisdaan to be able to fish from
26 guhit ipang- ipangguhit to use for drawing
27 linis ipag- ipaglinis to clean for somebody
28 lungkot ika- ikalungkot to cause to be sad
29 hina ikapang- ikapanghina to cause to become weak
30 pasyal -an pinasyalan to visit a person / place
31 punta -han pinuntahan to go to a person/ place

*di-karaniwan

3). Pagbabanghay ng Pandiwa

Pansinin ang mga sumusunod na mga kadaglatan.
SU = Salitang-ugat PU = Pautos PH = Panghinaharap
PL = Panlapi PN = Pangnakaraan
PW = Pawatas PK = Pangkasalukuyan * di karaniwan
SU PL PW PU PN PK PH
1 alis um- umalis umalis umalis umaalis aalis
2 basa -um- bumasa bumasa bumasa bumabasa babasa
3 aral mag- mag-aral mag-aral nag-aral nag-aaral mag-aaral
4 sulat mag- magsulat magsulat nagsulat nagsusulat magsusulat
5 ma- matulog matulog natulog natutulog matutulog
tulog
6 huli mang- manghuli manghuli nanghuli nanghuhuli manghuhuli
7 mang-(p) mamulot mamulot namulot namumulot mamumulot
pulot
8 bili mang-(b) mamili mamimili namili namimili mamimili
9 tahi mang-(t) manahi manahi nanahi nananahi mananahi
10 suntok mang-(s) manuntok manuntok nanuntok nanununtok manununtok
11 mang-(k) mangurot mangurot nangurot nangungurot mangungurot
kurot
12 ligaw mang-/man- manligaw manligaw nanligaw nanliligaw manliligaw
13 gamit -in gamitin gamitin ginamit ginagamit gagamitin
14 sabi -hin sabihin sabihin sinabi sinasabi sasabihin
15 kuha -nin kunin* kunin kinuha kinukuha kukunin
16 turo i- ituro ituro itinuro itinuturo ituturo
17 dilig -an diligan diligan diniligan dinidiligan didiligan
18 pinta -han pintahan pintahan pinintahan pinipintahan pipintahan
19 puno -an punan* punan pinunan pinupunan pupunan
20 kita maka- makakita - nakakita nakakikita makakikita
21 laro makapag makapaglaro - nakapaglaro nakapaglalaro makapaglalaro
-
22 ipa- ipatapon ipatapon ipinatapon ipinatatapon ipatatapon
tapon ipinapatapon ipapatapon
23 pag-...-an paglutuan paglutuan pinaglutuan pinaglulutuan paglulutuan
luto pinapaglutuan papaglutuan
24 mapag- mapag- - napag-usapan napag-uusapan mapag-uusapan
usap …-an usapan napapag-usapan mapapag-usapan
25 pang- pangisdaan pangisdaa pinangisdaan pinangingisdaa pangingisdaan
Isda …..-an n n papangisdaan
pinapangisdaan
26 ipang- ipangguhit ipangguhit ipinangguhit ipinangguguhit ipapangguhit
guhit ipinapangguhit ipangguguhit
27 ipag- ipaglinis ipaglinis ipinaglinis ipinaglilinis ipaglilinis
Linis ipinapaglinis ipapaglinis
28 ika- ikalungkot - ikinalungkot ikinalulungkot ikalulungkot
lungko
t
29 ikapang- ikinapanghina - ikinapanghina ikinapanghihina ikapanghihina
hina
30 -an pasyalan pasyalan pinasyalan pinapasyalan papasyalan
pasyal
31 -han puntahan puntahan pinuntahan pinupuntahan pupuntahan
punta