5

VWO

biologie voor jou

uitwerkingenboek

BIOLOGIE VOOR DE BOVENBOUW

vwo

auteurs
MARIANNE GOMMERS
ARTHUR JANSEN
ANDRÉ VAN LEIJEN
HANS RAWEE
THEO DE ROUW

eindredactie
ILSE GMELIG
LINEKE PIJNAPPELS

MET MEDEWERKING VAN

DANIËL VAN DRAANEN
PAULA VAN KRANENBURG
CEES MULDER
MARTEN MULDER
RENÉ WESTRA

ZESDE EDITIE
MALMBERG ’ S - HERTOGENBOSCH
www.biologievoorjou.nl
3
THEMA 23

Stofwisseling
in de cel

CONTEXT
Honderd jaar hardlopen 24

BASISSTOF
1 Chemie in cellen 24
2 Enzymen 24
3 Koolstofassimilatie 25
4 Voortgezette assimilatie 26
5 Dissimilatie 27

SAMENHANG
Koe neemt gas terug 30

PRACTICA 31

EXAMENTRAINER 32
24 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel

Openingscontext c Het element fosfor komt in cellen van plantaardige en

dierlijke voedingsmiddelen in ruime mate voor in de
energiedragers ATP, NADP, in de informatiedrager DNA en
Honderd jaar hardlopen in alle membranen in fosfolipiden.
Over de beoordeling van je uitwerkingen krijg je
informatie van je docent. 8 a Van organische resten zoals poep.
b De CO2 die vrijkomt bij de verbranding van biogas is kort

1
daarvoor aan de atmosfeer onttrokken door de
koolstofassimilatie bij de productie van voedsel. Dat is
de korte kringloop.

Chemie in cellen 9 Het leven als bouwstof voor planten.

2
1 a De moleculen van organische stoffen zijn relatief groot,
bevatten altijd koolstofatomen en waterstofatomen en
bevatten relatief veel chemische energie. De moleculen
van anorganische stoffen zijn klein, bevatten meestal
geen koolstofatomen en bevatten weinig chemische Enzymen
energie.
b De functie van assimilatie is de vorming van de 10 a Met het sleutel-slotprincipe wordt bedoeld dat alleen het
organische stoffen waaruit een organisme bestaat. De substraatmolecuul (de sleutel) precies past in het actieve
functie van dissimilatie is het beschikbaar maken van centrum van het enzymmolecuul (het slot). Hierdoor is
energie voor processen in een cel. een enzym substraatspecifiek.
c Autotroof betekent ‘zelfvoedend’. Autotrofe organismen b Een enzym verlaagt de energiedrempel, zodat er minder
zijn in staat om de organische stoffen waaruit ze activeringsenergie nodig is om een reactie te laten
bestaan, zelf op te bouwen uit anorganische stoffen. Ze plaatsvinden.
hebben geen organische stoffen van andere organismen c Een enzymmolecuul wordt bij de reactie niet verbruikt,
nodig. zodat het vele malen dezelfde reactie mogelijk kan
maken.
2 a Warmte.
b Nee, niet altijd. Sommige organismen gebruiken de 11 a ATP vervult de functie van co-enzym.
warmte om hun lichaam op temperatuur te houden. b ATP’ase vervult de functie van apo-enzym.
c Het concentratieverschil van waterstofionen aan weers-
3 Wanneer gemiddeld meer assimilatie dan dissimilatie zijden van een membraan is potentiële energie die
plaatsvindt, neemt de hoeveelheid organische stoffen toe. beschikbaar komt als de H+-ionen onder invloed van
Hierdoor wordt het individu zwaarder. diffusie via ATP-synthase naar buiten stromen. Door
fosforylering wordt deze energie omgezet in de
4 a AMP maakt deel uit van HS-co-enzym A, NAD+, NADP+, chemische energie van ATP.
ADP en cyclisch AMP.
b De moleculen NAD+, NADP+ en ADP zijn ook 12 In de reageerbuis treft hij het enzym sacharase aan.
energiedragers.
c Op een gemeenschappelijke ontstaanswijze. 13 Pectinase breekt de pectine uit de middenlamellen af;
d ADP + Pi → ATP + H2O cellulase breekt de cellulose uit de celwanden af. Hierdoor
wordt de tussencelstof afgebroken en komt er meer
5 a 31 kJ/mol. celvocht (sap) vrij.
b 8800 kJ / 31 kJ/mol × 0,507 kg/mol = 144 kg
14 a Enzymen zijn organische stoffen (eiwitten) met
6 a Stralingsenergie → chemische energie van glucose → katalytische werking die door organismen worden
chemische energie van ATP → chemische energie van gemaakt en gebruikt.
eiwit. b Veel vitaminen zijn co-enzymen. Bij een tekort aan
b In chloroplasten (licht naar glucose), mitochondriën vitaminen in de voeding zijn enzymen die een co-enzym
(glucose naar ATP) en ribosomen (ATP naar eiwitten). nodig hebben, niet meer werkzaam. Hierdoor treden
stoornissen op in de stofwisseling in de cellen.

Tweede leven voor urine 15 a Bij temperatuur Q zet een intact enzymmolecuul per
7 a Het element stikstof (N) komt voor in energiedragers minuut meer substraat om dan bij temperatuur P. De
(bijvoorbeeld ATP, NADP) en signaaldragers (bijvoorbeeld totale hoeveelheid omgezet substraat is bij beide
cyclisch AMP, DNA). temperaturen gelijk, maar bij temperatuur Q is een
b Ook het element fosfor (P) is een belangrijk bestanddeel groter deel van de enzymmoleculen inactief geworden.
van energiedragers (bijvoorbeeld ATP, NADP) en b Het enzym kan het best worden bewaard in de ruimte
signaaldragers (bijvoorbeeld cAMP, DNA). met temperatuur P. Hoe lager de temperatuur, des te
groter blijft het percentage intacte enzymmoleculen.
 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel 25

16 Grafiek 1 kan de verandering van het glucosegehalte in de b Bij de vorming van isoleucine is sprake van negatieve
buis aangeven. Tijdens het verwarmen van de buis tot terugkoppeling. Bij negatieve terugkoppeling heeft het
ongeveer 40 °C wordt maltose steeds sneller omgezet in resultaat van een proces een remmende invloed op het
glucose. Boven ongeveer 50 °C is maltase inactief proces.
geworden, waardoor het glucosegehalte in de buis niet c De threonineconcentratie in een cel zal dalen als alle
verder stijgt. isoleucine uit deze cel wordt verwijderd. Threonine wordt
dan omgezet in isoleucine, totdat er in de cel weer een
17 Bij het meten na een reactietijd van een halfuur is zowel bij evenwicht is ontstaan tussen de concentraties threonine
40 °C als bij 50 °C al het substraat omgezet. Om de en isoleucine.
hoeveelheid substraat te kunnen bepalen die per minuut d Ja. Door het resultaat van een proces zal de snelheid van
wordt omgezet, moet er na de reactietijd nog wat substraat het proces toenemen totdat er een evenwicht is bereikt.
over zijn in de buis. De metingen zouden bijvoorbeeld elk
kwartier kunnen worden gedaan. Een hogere concentratie
substraat of een lagere concentratie enzym gebruiken is
Helende honing
ook mogelijk om te voorkomen dat bij een bepaalde 22 a Op het hoge suikergehalte. De hoge suikerconcentratie
temperatuur alle substraat wordt verbruikt. versterkt de osmotische werking.
b In een milieu met een hoge osmolariteit kunnen
18 a Bij te hoge temperatuur kan de ruimtelijke structuur van bacteriën geen water opnemen of ze verliezen water.
een enzymmolecuul worden vervormd. Hierdoor zijn de c De hoge osmolariteit, de lage zuurgraad en de
actieve centra van de enzymmoleculen niet meer in staat aanwezigheid van waterstofperoxide zijn algemene
substraatmoleculen te binden. antibiotische werkingsmechanismen die niet specifiek
b Een kikker heeft een lichaamstemperatuur die niet zijn voor één bacteriesoort.
constant is. ’s Winters kan een kikker buiten niet actief
zijn, doordat de lichaamstemperatuur dan te laag is om 23 a Waterstofperoxide ontstaat door de omzetting van
de stofwisselingsprocessen goed te laten verlopen. Een glucose door het enzym glucoseoxidase. Door verhitting
merel heeft een constante lichaamstemperatuur van wordt het enzym onwerkzaam. Het enzym katalase
ongeveer 40 °C. breekt waterstofperoxide af.
c Boven de 40 °C verliezen enzymen in cellen hun b Natuurlijke honingsoorten kunnen sterk verschillen in
structuur en daarmee hun werkzaamheid. Dat is samenstelling, doordat de nectar van verschillende
levensgevaarlijk. planten afkomstig is en doordat de honing door
verschillende bijensoorten verzameld kan zijn. Ook de
19 a Katalase werkt het best bij een temperatuur van 37 °C. wijze van verwerking kan de samenstelling van de
De hypothese is bevestigd. honing beïnvloeden.
b Nee, het onderzoek is niet herhaald, waardoor de

3
metingen onvoldoende betrouwbaar zijn.
c Onbetrouwbaarheid ontstaat als gevolg van toevallige
meetfouten. Het onderzoeksresultaat kan betrouw-
baarder worden gemaakt door metingen van dezelfde
situatie vaker uit te voeren en het gemiddelde te nemen Koolstofassimilatie
van de gemeten waarden.
d Een valide onderzoek bevat zo min mogelijk 24 a De eindproducten van de lichtreacties zijn NADPH,H+, O2
systematische fouten (bij systematische fouten wordt en ATP.
constant een te hoge of te lage waarde waargenomen of b Het tekort aan elektronen in het thylakoïdmembraan
een andere eigenschap gemeten dan die welke was wordt aangevuld met elektronen die afkomstig zijn uit de
bedoeld). In dit onderzoek kun je de validiteit onder splitsing van water in PSII.
meer verbeteren door de grootte en het gewicht van de c NADP+ is het substraat.
aardappelstukjes te standaardiseren en door de
resterende hoeveelheid waterstofperoxide in de buizen 25 a De enzymen gebruiken die energie om waterstofionen
te meten in plaats van de hoeveelheid schuim die vanuit het stroma in het lumen te pompen.
ontstaat. b Het elektron doorloopt bij herhaling de
elektronentransportketen en keert steeds terug naar zijn
20 a pH 13. Bij pH 13 hebben alle enzymmoleculen hun oorspronkelijke plaats in het chlorofylmolecuul. Het
ruimtelijke structuur verloren. proces van energierijk maken en energie afstaan blijft
b De structuurverandering bij pH-verhoging is reversibel zich herhalen.
(omkeerbaar). Bij de optimale pH krijgt het enzym zijn c Door de cyclische fotofosforylering ontstaat in het lumen
oorspronkelijke structuur weer terug. Enzym P wordt dus een ophoping van waterstofionen. De energie die
weer werkzaam wanneer de zuurgraad onder pH 4 komt. ontstaat door het concentratieverschil van H+-ionen aan
weerszijden van de membranen van een chloroplast,
21 a De werking van remstoffen berust op het veranderen van wordt benut als energiebron voor de synthese van
de ruimtelijke structuur van het enzymmolecuul, adenosinetrifosfaat (ATP) met behulp van ATP-synthase.
waardoor het E-S-complex moeilijk of niet kan worden
gevormd.
26 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel

26 Nee. Bij bacteriën die waterstofsulfide (H2S) in plaats van d Nitrosomonas heeft een beetje zuurstof nodig om
water (H2O) als elektronendonor benutten, ontstaat bij de ammonium om te zetten in nitriet. Anammox is
koolstofassimilatie zwavel in plaats van zuurstof. Na de anaeroob, maar heeft dan voldoende ammonium als
splitsing van H2S wordt zwavel uitgescheiden. energiebron om stikstof te vormen uit dit nitriet.

27 a In de calvincyclus zijn 6 moleculen CO2 en 12 + 6 =

18 moleculen ATP nodig voor de vorming van één
Leven zonder licht
glucosemolecuul. 33 De instrumenten om onder deze omstandigheden
b 6 CO2 + 12 H2O + 18 ATP → C6H12O6 + 6 O2 + 6 H2O + waarnemingen te doen, bestaan nog niet zo lang.
18 ADP + 18 Pi
c Deze extra watermoleculen worden gebruikt in de 34 a Methanotroof betekent: methaan als voedsel
lichtreactie om voldoende waterstofionen te vormen voor gebruikend.
zowel de vorming van glucose bij de donkerreactie als b De mosselen leveren methaan aan de bacteriën en de
om het teveel van 6 zuurstofatomen te binden, afkomstig bacteriën leveren suikers aan de mosselen.
van de 6 gebruikte CO2-moleculen.
35 Producenten: zwavelbacteriën – consument eerste orde:
28 a Voor de donkerreacties is geen lichtenergie nodig. De mosselen/kokerwormen – consument tweede orde:
donkerreacties kunnen plaatsvinden zolang er voldoende krabben/garnalen.
NADPH,H+ en ATP beschikbaar is. Meestal vinden de

4
donkerreacties dus overdag plaats, aansluitend aan de
lichtreacties.
b De geïsoleerde chloroplasten bevatten enzymen die de
donkerreacties katalyseren.
c De intensiteit van de donkerreacties in de buitenste Voortgezette assimilatie
bladeren van deze boom is het grootst om 12.00 uur. De
donkerreacties vinden onmiddellijk na de lichtreacties 36 α-glucose + fructose → sacharose + water
plaats. C6H12O6 + C6H12O6 → C12H22O11 + H2O
d Als in een experiment de donkerreacties worden geremd,
kan er geen NADP+ meer worden gevormd. NADP+ is 37 a Door het omzetten van de gevormde glucose in zetmeel
nodig in de niet-cyclische fotofosforylering. wordt voorkomen dat de osmotische waarde van de
bladcellen sterk stijgt wanneer veel fotosynthese
29 a Is de bij de fotosynthese uitgescheiden zuurstof plaatsvindt.
afkomstig van koolstofdioxide? b Zetmeel is slecht oplosbaar in water. Hierdoor kan het
b Radioactieve zuurstofatomen (O18) waren via niet goed worden vervoerd door de bastvaten. Sacharose
koolstofdioxide (1) en via water (2) aan de planten is goed oplosbaar in water en kan goed worden vervoerd.
toegediend.
c De bij de fotosynthese uitgescheiden zuurstof is 38 De snelst opneembare koolhydraten zijn monosachariden
afkomstig van het toegediende water en niet van het bij zoals glucose of fructose. Disachariden of polysachariden
de fotosynthese opgenomen koolstofdioxide. De moeten eerst worden verteerd (afgebroken) voordat ze
hypothese is verworpen. kunnen worden opgenomen in het bloed.

30 De oxidatie van anorganische stoffen kun je vergelijken 39 De elementen N (stikstof) en S (zwavel).

met de lichtreacties, omdat bij de oxidatie van anorganische
stoffen, net als bij de lichtreactie, energie beschikbaar komt 40 a Nee. De quaternaire structuur is de specifieke manier
die wordt gebruikt voor de vorming van ATP. waarop meerdere polypeptideketens samen een
functionerend eiwitmolecuul vormen. Daarbij kunnen ook
31 a Op de oceaanbodem kunnen geen planten groeien, andere (delen van) moleculen worden gebonden. Er zijn
doordat zonlicht niet tot op de bodem kan doordringen. ook eiwitten die uit slechts één polypeptideketen
Voor fotosynthese in planten is zonlicht nodig. bestaan.
b Zwavelbacteriën die in de hete zwavelbronnen leven, b Mede door de zwavelbruggen ontstaat de specifieke
vormen de eerste schakel van een voedselketen. De ruimtelijke vorm van een eiwitmolecuul. Hierdoor past
autotrofe zwavelbacteriën dienen als voedselbron voor een enzymmolecuul op het substraatmolecuul.
sommige organismen, die weer als voedselbron dienen
voor andere organismen. 41 a De primaire structuur wordt in de afbeelding
weergegeven door de stippen. De stippen stellen
32 a Ammonium is een meststof voor planten en bij lozing van aminozuren voor.
ammoniumrijk afvalwater kan waterbloei ontstaan. b De secundaire structuur wordt weergegeven door de
b NH4+ + NO2– → N2 + 2 H2O spiraalvorm.
c De anammox-bacterie gebruikt de energie uit de oxidatie
van ammonium voor de koolstofassimilatie.
 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel 27

42 a Vetten.
b Een tekort aan bepaalde aminozuren waarschijnlijk. Vet
kan het niet zijn, want dat is niet essentieel in dit dieet.
De koolhydraten functioneren ook als brandstof.
c Nee. Aangezien de aminozuren tegelijk worden
5 Dissimilatie
49 a Nee. De lucht die buis 2 passeert, is afkomstig uit buis 1
toegediend, kan hieruit niet worden geconcludeerd of waar de KOH alle koolstofdioxide heeft verwijderd.
een van beide of beide aminozuren essentieel zijn. b Ja. De kiemende erwten in buis 3 produceren
koolstofdioxide.
43 – Bij een verzadigd vetzuur worden de koolstofatomen c Door de lucht door KOH te leiden, is het zeker dat de
uitsluitend verbonden door enkelvoudige bindingen, aangetoonde CO2 in buis 4 niet afkomstig is uit de
terwijl bij een onverzadigd vetzuur een of meer dubbele aangezogen buitenlucht.
bindingen tussen de koolstofatomen voorkomen.
– De ruimtelijke vorm van een molecuul van een verzadigd 50 a Door de watten kan zuurstof bij de erwten komen.
vetzuur is recht, terwijl die van een onverzadigd vetzuur b In de thermosfles met de geweekte erwten.
een knik heeft. c De geweekte erwten gaan kiemen. Er vindt in de erwten
aerobe dissimilatie (verbranding) plaats van glucose.
44 Een molecuul van een triglyceride met drie vetzuren is Daarbij ontstaan koolstofdioxide, water en warmte.
apolair. Zo’n triglyceride mengt daardoor niet met water.
Wanneer het derde vetzuur wordt vervangen door een 51 a Er zijn twee ATP nodig en er worden er vier gevormd, dus
polaire fosfaatgroep, krijgt het molecuul een hydrofiele de netto-opbrengst is twee moleculen ATP per molecuul
kant. Het kan zich daardoor wel mengen met water. glucose.
b Bij de vorming van twee moleculen pyrodruivenzuur
45 De vetzuurmoleculen bevinden zich op de grens van olie en ontstaan twee moleculen NADH,H+.
water, dus rondom elke oliedruppel in het water. De
apolaire staarten van de vetzuurmoleculen keren zich af 52 NADP+-moleculen zijn energiedragers bij de fotosynthese.
van het water en steken in de oliedruppel. De polaire NAD+-moleculen fungeren als energiedragers bij de
carboxykoppen van de vetzuurmoleculen worden dissimilatie van glucose.
aangetrokken door het water.
53 a Bij de vorming van acetyl-CoA en de citroenzuurcyclus
ontstaan drie koolstofdioxidemoleculen per molecuul
Bouwstenen van evolutie pyrodruivenzuur.
46 a Cellen met DNA en eiwitten zijn te ingewikkeld om ineens b In één cyclus worden drie watermoleculen opgenomen.
te zijn ontstaan. c Zie de tabel onder aan de pagina.
b In cellen evolueerde DNA voor de informatievoorziening d Mogelijke antwoorden:
en ATP voor de energievoorziening. – Hoeveel H-atomen in de verschillende stappen worden
gebonden aan energiedragers.
47 Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, het lijkt me spannend om – Dat een tabel maken het overzicht en inzicht kan
aan het creëren van leven te werken. vergroten.
– Dat met z’n tweeën dingen uitzoeken leuker en sneller
48 a Bijvoorbeeld biologisch: Nee: nieuwe levensvormen gaat.
kunnen een bedreiging vormen voor bestaande soorten.
Ethisch: Nee: het ontstaan van nieuwe levensvormen kun
je beter aan de natuur overlaten.
b Bijvoorbeeld: Door kunstmatig leven te maken, kunnen
mensen betere organismen creëren dan de evolutie
(biologisch). Of: Als mensen kunstmatig leven creëren,
leidt dat vast tot misbruik (ethisch).
c –

Glycolyse Vorming acetyl-CoA Citroenzuurcyclus Oxidatieve fosforylering Totaal per molecuul glucose
H2O 2 × 3 = +6 H +6 H2O

NADH,H+ 2 × –1 = –2 H 2 × –1 = –2 H 2 × –3 = –6 H –10 NADH,H+ (= –20 H)

FADH2 2 × –1 = –2 H –2 FADH2 (= –4 H)

CO 2 2 × –1 = –2 2 × –2 = –4 –6 CO 2

ATP 2 + (2× –2) = –2 2 × –1 = –2 –34 –38 ATP maximaal

Legenda:
+ = opname
– = ontstaan
28 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel

54 a De energie van de NADH,H+-moleculen wordt gebruikt b In beide gevallen wordt de energie van een protonen-
om een fosfaatgroep te binden aan ADP, waarbij ATP stroom door ATP-synthase gebruikt voor de fosforylering.
ontstaat. De oxidatieve fosforylering vindt plaats in de
b De energie die niet in ATP wordt vastgelegd, wordt mitochondriën en de energie wordt geleverd door de
omgezet in warmte. dissimilatie van glucose. De fotofosforylering vindt
plaats in de chloroplasten en de energie is afkomstig van
55 a Bij de vorming van acetyl-CoA (decarboxylering) en de licht. Bij de fotofosforylering transporteert NADP+ de
citroenzuurcyclus zijn per glucosemolecuul zes elektronen en bij de oxidatieve fosforylering is dat NAD+.
watermoleculen nodig (drie per cyclus, die per c Bij chemiosmose stroomt water door een porie in het
glucosemolecuul twee keer wordt doorlopen). membraan van hoge naar lage concentratie. Bij de
b Bij de oxidatieve fosforylering ontstaan fosforylering stromen waterstofionen (protonen) via
12 watermoleculen als één glucosemolecuul volledig ATP-synthase van een hoge naar een lage concentratie.
is gedissimileerd. Van de 24 H-atomen in die ATP-synthase gebruikt de energie van de protonenstroom
12 watermoleculen zijn er 12 afkomstig van het voor de omzetting van ADP en Pi in ATP.
gedissimileerde glucosemolecuul en 12 van de
6 watermoleculen die bij de decarboxylering en 60 Organismen die hun energie verkrijgen door gisting,
de citroenzuurcyclus zijn opgenomen. kunnen de waterstofatomen van NADH,H+ niet afstaan aan
c C6H12O6 + 6 H2O + 6 O2 → 6 CO2 + 12 H2O de elektronentransportketen, doordat er geen zuurstof
beschikbaar is om afgewerkte waterstofionen te binden.
56 a Als bij een experiment glucose wordt gebruikt waarvan
de zuurstof radioactief is, kan na aerobe dissimilatie 61 a Het uitscheiden van melkzuur via de nieren zou meer
radioactiviteit worden aangetoond in koolstofdioxide. De energieverlies opleveren dan glucosevorming. Bij de
zuurstofatomen van de glucosemoleculen komen in de vorming van glucose uit melkzuur worden ATP-moleculen
koolstofdioxidemoleculen terecht. verbruikt, maar bij de aerobe dissimilatie van de
b Als glucose wordt gebruikt waarvan de waterstof gevormde glucose kunnen meer ATP-moleculen worden
radioactief is, kan na aerobe dissimilatie radioactiviteit gevormd.
worden aangetoond in water. De waterstofatomen van de b Een atleet verbruikt tijdens de 100 m sprint aan het
glucosemoleculen komen terecht in de watermoleculen begin vooral de voorraad ATP die in de spieren aanwezig
die bij de oxidatieve fosforylering worden gevormd. is. Als deze voorraad na enkele seconden is opgebruikt,
vindt in de spieren anaerobe dissimilatie plaats waarbij
57 Per tijdseenheid zullen er meer zuurstofatomen uit zuurstof melkzuur en fosforzuur ontstaan.
een mitochondrium in gaan dan eruit gaan. In c Als er na afloop van de inspanning weer voldoende
mitochondriën vinden de citroenzuurcyclus en de zuurstof beschikbaar is, kan door aerobe dissimilatie
oxidatieve fosforylering plaats. Daarbij worden zuurstof en de zuurgraad weer afnemen (de pH stijgt). Melkzuur
water verbruikt en worden koolstofdioxide en water wordt dan met behulp van ATP weer omgezet in pyro-
gevormd. Er wordt meer water gevormd dan er wordt druivenzuur. Opgehoopt ADP en Pi kunnen weer
verbruikt. worden omgezet in ATP.

58 a Bij de aerobe dissimilatie van 1 mol glucose wordt 62 a Omdat er dan zuurstof in het vat komt. De zuurstof zal
maximaal 38 mol ATP gevormd. Hiervoor is nodig: dan fungeren als waterstofacceptor van NADH,H+. Bij het
38 × 31 kJ = 1178 kJ. Het percentage in ATP vastgelegde maken van wijn is het echter de bedoeling dat ethanal
energie is dan: 1178 / 2816 × 100% ≈ 42%. als waterstofacceptor fungeert, zodat er ethanol
b Op basis van de gegeven molecuulformules kunnen de ontstaat.
molmassa’s van suiker (glucose) en ATP worden b Het gistingsproces stopt dan, omdat de gistcellen
berekend. Molmassa suiker is: 72 + 12 + 96 = 180 g/mol. langzaam worden vergiftigd door hun eigen afvalstof: de
Molmassa ATP: 120 + 16 + 70 + 208 + 93 = 507 g/mol. geproduceerde alcohol.
In 250 mL energiedrank zit 25 g suiker. Dat is
25 / 180 = 0,14 mol suiker. Uitgaande van een 63 a Deze eiwitten hebben de functie van enzymen.
omzettingsrendement van 42% en een maximale b Gewone bakkersgist kan alleen glucose of sacharose
opbrengst van 38 mol ATP per mol glucose, kan hiermee omzetten uit maïskolven (die ook worden gebruikt voor
0,14 × 0,42 × 38 = 2,234 mol ATP worden gevormd. dierlijke en menselijke consumptie). Bij gebruik van de
2,234 mol ATP × 507 g/mol = 1132,8 ≈ 1133 g ATP. gemodificeerde gist is er geen concurrentie met de
voedselproductie.
59 a De fosforylering van afbeelding 56 wordt oxidatief
genoemd, omdat de elektronen die vrijwel al hun energie
hebben afgegeven, reageren met zuurstof (‘oxide’).
Zuurstof is dan de elektronenacceptor. De fosforylering
bij de glycolyse is niet oxidatief, omdat bij de glycolyse
NAD+ de elektronenacceptor is.
 BASISSTOF thema 3 Stofwisseling in de cel 29

c Bij advanced metabolic engineering (of synthethische

biologie) wordt het DNA van micro-organismen gericht
gemodificeerd (bijvoorbeeld met behulp van CRISPR-
Cas), met als doel de productie van een nuttige stof te
bevorderen. Met wiskundige modellen wordt het effect
van genetische ingrepen in de stofwisseling op de
opbrengst voorspeld. Afhankelijk van het eindproduct
wordt bepaald welke enzymen nodig zijn en dus welke
genen daarbij horen.
d Bijvoorbeeld: met behulp van het aangepaste
metabolisme van micro-organismen kunnen mogelijk
stoffen worden geproduceerd die nu nog uit aardolie
worden gewonnen, zoals bioplastics, schone chemicaliën
of biobrandstoffen. Micro-organismen kunnen eiwitten
produceren die worden verwerkt tot vleesvervangers
(bijvoorbeeld eiwitproductie met microalgen).

64 Bij aerobe dissimilatie leveren vetten per gram het meeste

ATP op.

65 Een koudbloedige, langzaam voortbewegende mossel

heeft geen grote behoefte aan energie. Het is dan
voldoende als glycogeen wordt opgeslagen als
energiereserve. Een warmbloedige, snel bewegende vogel
heeft een zeer grote behoefte aan energie. De
reservevoorraad aan energie bij vogels bestaat daarom
vooral uit vetten. Bij de aerobe dissimilatie van vetten
komt namelijk veel meer energie vrij dan bij de aerobe
dissimilatie van glycogeen. Eenzelfde hoeveelheid energie
in de vorm van vet heeft de kleinste massa en is voor
vogels gemakkelijker mee te nemen.

66 Carnitine komt zeker voor in de membranen van

mitochondriën. Vetzuurmoleculen worden in het
cytoplasma geassimileerd en in de mitochondriën
gedissimileerd.

Fermenteren met smaak

67 a Yoghurt heeft een hogere zuurgraad (lagere pH) dan melk
en bevat soms nog melkzuurbacteriën. Dat remt de groei
van rottingsbacteriën.
b Bij pasteuriseren wordt een product kort verhit bij hoge
temperatuur waardoor de meeste bacteriën worden
gedood. Dit maakt het product langer houdbaar.
c Dan hebben de melkzuurbacteriën meer tijd om alle
melksuiker (lactose) om te zetten in melkzuur.
d Luchtdicht afsluiten is beter. De melkzuurbacteriën
hebben voor de gisting geen zuurstof nodig en door de
pot af te sluiten is er minder risico op besmetting met
rottingsbacteriën (hygiëne).
e In yoghurt die je koopt, zitten meestal geen of weinig
yoghurtbacteriën. In zelfgemaakte yoghurt en in
sommige commerciële yoghurtproducten zitten
yoghurtbacteriën die de groei van ziekteverwekkende
bacteriën in de darm kunnen tegengaan.
30 SAMENHANG thema 3 Stofwisseling in de cel

Samenhang 8 a Methaan is een energierijke stof. Het verminderde

energieverlies zou dus ten goede kunnen komen aan de
melkproductie.
Koe neemt gas terug b 1,5 × 109 × 0,4 × 175 / 1000 = 105∙106 ton methaangas
1

Organisatieniveau Begrip
Biosfeer broeikaseff ect

Ecosysteem ontbossing, veevoerproductie

Populatie gras, pensbacteriën

Organisme koe

Orgaanstelsel voedselvertering

Orgaan pens

Cel archaeon, vergisting

Molecuul broeikasgas, lignine, methaangas,
nitraat, waterstof, zetmeel

2 a Lignine bestaat uit de elementen C, H en O. De CO2 die

nodig was voor de fotosynthese, is opgenomen door de
bladeren, het benodigde water door de wortels.
b In de pens van de koe leven eencelligen die enzymen
produceren die lignine kunnen fermenteren.
c De juiste soorten bacteriën moeten aanwezig zijn,
voldoende voedingsstoffen (gras), de juiste temperatuur,
vochtigheid, zuurgraad.
d Bij een hogere zuurgraad (lagere pH) worden de
omstandigheden ongunstig voor gisting, doordat de
zuurgraad voor de enzymwerking niet optimaal is of
boven het maximum komt.

3 a Methaan (aardgas) is een zeer brandbaar gas. Gemengd

met zuurstof is het explosief.
b De vonk levert de activeringsenergie voor de
verbrandingsreactie van methaan met zuurstof.

4 a Aminozuren maken deel uit van eiwitten.

b Die worden afgebroken en opgeslagen als koolhydraat of
vet en deels uitgescheiden via de urine.
c Lactase.

5 a Eigen antwoord.
b Eigen antwoord.

6 opname uit de lucht als CO2 – koolstofassimilatie door gras

– voortgezette assimilatie door gras – fermentatie door
bacteriën – voortgezette assimilatie door bacteriën –
voortgezette assimilatie door de koe – voortgezette
assimilatie door jouw lichaam – dissimilatie door jouw
lichaam – uitscheiding als CO2

7 a Een molecuul CO2 wordt omgezet in een molecuul CH4.

CH4 is een sterker broeikasgas dan CO2. Het
broeikaseffect neemt dus toe.
b Bij de verbranding van methaan met zuurstof ontstaat
CO2 (en water). Dat is een minder sterk broeikasgas dan
methaan.
 PRACTICA thema 3 Stofwisseling in de cel 31

Practica Bij je tekening van het blad na de behandeling moet staan:

hetzelfde blad na ontkleuring en behandeling met
practicumopdracht 1 joodoplossing. In de tekening moet je de volgende delen
hebben aangegeven:
De intensiteit van de basale – blauwzwart deel;
stofwisseling bepalen – niet-verkleurd deel.
De belichte delen kleuren blauw-zwart met jodium. De
Conclusie onbelichte delen blijven geel.
1 De basale stofwisseling bij een meisje is lager dan bij een
jongen. De hypothese is verworpen. Conclusie
2 Alleen in de belichte delen is zetmeel ontstaan. De
Discussie hypothese is bevestigd.
2 – Bij meerdere meisjes en jongens (twee groepen) de
intensiteit van de basale stofwisseling bepalen. practicumopdracht 5
– Bij beide groepen vaker, op verschillende momenten de
basale stofwisseling bepalen.
Zuurstofverbruik door erwten
Hypothese
practicumopdracht 2 
De kaars blijft het langst branden in de cilinder met de
droge erwten.
Waterstofperoxide en katalase
Resultaat Methode
1 In de erlenmeyer met waterstofperoxide en stukjes – Vul de ene cilinder met droge erwten en de andere met
aardappel ontstaat schuim, in de erlenmeyer met evenveel, in water geweekte erwten.
waterstofperoxide en water niet. – Sluit daarna de cilinders goed af met een stop.
In de ruimte boven in de erlenmeyer met schuim wordt – Laat de opstelling twee dagen staan in een donkere ruimte.
zuurstof aangetoond doordat een gloeiende houtspaander – Zet na twee dagen in elke cilinder een brandende kaars.
oplicht en soms zelfs weer gaat branden met een vlam.
Resultaat
practicumopdracht 3 In de cilinder met de droge erwten.

De invloed van de pH op de activiteit Conclusie

van katalase 1 In de cilinder met de droge erwten blijft de kaars langer
branden dan in de cilinder met de geweekte erwten. De
Conclusie hypothese is bevestigd.
1 Bij een valide onderzoek en betrouwbare resultaten:
katalase werkt het best bij pH 7, de hypothese is bevestigd.

Discussie
2 Eigen antwoord.
3 Validiteit verbeteren:
– Aardappelblokjes snijden, goed mengen en vervolgens
gelijke hoeveelheden afwegen en in de erlenmeyers
doen.
– Erlenmeyers met langere smalle halzen gebruiken zodat
verschillen tussen de behandelingen goed zichtbaar
worden.
Betrouwbaarheid verbeteren:
– De behandelingen met een groter aantal herhalingen
uitvoeren.

practicumopdracht 4
De vorming van zetmeel in een blad
Resultaat
1 Bij je tekening van het gedeeltelijk afgedekte blad moet
staan: blad van een plant die 24 uur in het licht heeft
gestaan. In de tekening moet je de afgedekte delen hebben
aangegeven.
32 EXAMENTRAINER thema 3 Stofwisseling in de cel

Examentrainer
micro-organismen kweken

2p 1 C
2p 2 A
2p 3 Voorbeelden van juiste factoren:
– pH
– temperatuur
– concentratie afvalstoffen
– concentratie voedingsstoffen
– concentratie eindproduct
Per juiste factor 1 punt.
2p 4 A

schimmel als eiwitbron

1p 5 Uit het antwoord moet blijken dat de schimmel heterotroof

is / dat de schimmel geen eiwitten / organische stoffen
vormt uit (alleen) anorganische stoffen.
Opmerking: Voor het antwoord dat de schimmel een
consument of een reducent is, wordt geen scorepunt
toegekend.
2p 6 Voorbeelden van een juist antwoord:
– De aerobe dissimilatie levert meer ATP op voor de
voortgezette assimilatie (productie mycoproteïne).
– Bij anaerobe dissimilatie ontstaan restproducten
(melkzuur of alcohol) die de schimmelgroei kunnen
remmen.
– De aerobe dissimilatie levert per mol glucose meer
energie op voor de productie van biomassa (en dus de
opbrengst).
– Bij anaerobe dissimilatie wordt meer glucose verbruikt
(dan bij aerobe dissimilatie), waardoor er minder over is
als bouwstof van mycoproteïne.
• een juist verschil tussen aerobe en anaerobe
dissimilatie: 1 punt
• en de invloed daarvan op de opbrengst: 1 punt
2p 7 Uit het antwoord moet blijken dat
• bij een te hoge flow er meer schimmel wordt uitgespoeld
dan dat er bij kan groeien, waardoor er steeds minder
productie is / er veel glucose doorspoelt zonder dat de
schimmel die heeft kunnen omzetten (verspilling
voedingsstoffen): 1 punt;
• bij een te lage flow een tekort ontstaat aan een bepaalde
voedingsstof / aan zuurstof / er ophoping van
afvalstoffen / er ruimtegebrek ontstaat, waardoor de
groei wordt geremd: 1 punt.