Владимир Владимирович Путин: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Мазмұны өшірілді Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: VisualEditor Мобильді құрылғы Мобильді нұсқа Кеңейтілген мобильді өңдеу
Бүкіл мақаланы басы-аяғынан қайта жазу керек болды
3-жол: 3-жол:
| Қазақша есімі = Владимир Владимирович Путин
| Қазақша есімі = Владимир Владимирович Путин
| Шынайы есімі = {{lang-ru|Владимир Владимирович Путин}}
| Шынайы есімі = {{lang-ru|Владимир Владимирович Путин}}
| Суреті = Vladimir Putin September 5, 2022 (cropped).jpg
| Суреті = Владимир Путин (08-03-2024) (cropped).jpg
| Сурет ені =
| Сурет ені =
| Атауы =
| Атауы = Путин, 2024 жыл

| Титулы = [[Ресей президенті]]
| Титулы = [[Ресей президенті]]
| Ту = Standard of the President of the Russian Federation.svg
| Ту = Standard of the President of the Russian Federation.svg
| Ту2 = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
| Ту2 = Emblem of the President of Russia.svg
| Басқара бастады = 7 мамыр 2012 жылдан бері
| Реті = -1
| Басқара бастады = [[7 мамыр]] [[2012 жыл]]
| Басқаруын аяқтады =
| Басқаруын аяқтады =
| Премьер = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]<br>[[Михаил Владимирович Мишустин|Михаил Мишустин]]
| Ізашары = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Ізашары = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Ізбасары = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Ізбасары =

| Президент = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Премьер = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]<br>[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Титулы_2 =
| Титулы_2 =
| Ту_2 =
| Ту_2 =
| Ту2_2 =
| Ту2_2 =
| Басқара бастады_2 = 7 мамыр 2000
| Реті_2 = -2
| Басқаруын аяқтады_2 = 7 мамыр 2008<br>{{small|(31 желтоқсан 1991 жылдан {{Comment|м.а.|1991 жылғы 31 желтоқсаннан бастап 2000 жылғы 7 мамырға дейін Путин Президент міндетінің атқарушысы болған}})}}
| Басқара бастады_2 = [[7 мамыр]] [[2000 жыл]]
| Премьер_2 = [[Михаил Михайлович Касьянов|Михаил Касьянов]]<br>[[Михаил Ефимович Фрадков|Михаил Фрадков]]<br>[[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Басқаруын аяқтады_2 = [[7 мамыр]] [[2008 жыл]]<br>{{small|(31 желтоқсан 1991 жылдан бастап м.а.)}}
| Ізашары_2 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Ізашары_2 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Ізбасары_2 = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Ізбасары_2 = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]

| Президент_2 =[[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Премьер_3 = [[Михаил Михайлович Касьянов|Михаил Касьянов]]<br>[[Виктор Борисович Христенко|Виктор Христенко]] (и. о.)<br>[[Михаил Ефимович Фрадков|Михаил Фрадков]]<br>[[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Титулы_3 = [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы]]
| Титулы_3 = [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы]]
| Ту_3 = Government.ru logo.svg
| Ту_3 = Government.ru logo.svg
| Ту2_3 = Flag of Russia.svg
| Ту2_3 = Flag of Russia.svg
| Басқара бастады_3 = 8 мамыр 2008
| Реті_3 = -3
| Басқара бастады_3 = [[8 мамыр]] [[2008 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_3 = 7 мамыр 2012
| Президент_3 = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Басқаруын аяқтады_3 = [[7 мамыр]] [[2012 жыл]]
| Ізашары_3 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Ізашары_3 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Ізбасары_3 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Ізбасары_3 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]

| Президент_3 =[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Титулы_4 =
| Титулы_4 =
| Ту_4 =
| Ту_4 =
| Ту2_4 =
| Ту2_4 =
| Басқара бастады_4 = 16 тамыз 1999
| Реті_4 = -4
| Басқаруын аяқтады_4 = 7 мамыр 2000
| Басқара бастады_4 = [[16 тамыз]] [[1999 жыл]]
| Президент_4 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Басқаруын аяқтады_4 = [[7 мамыр]] [[2000 жыл]]
| Ізашары_4 = [[Сергей Вадимович Степашин|Сергей Степашин]]
| Ізашары_4 = [[Сергей Вадимович Степашин|Сергей Степашин]]
| Ізбасары_4 = [[Михаил Михайлович Касьянов|Михаил Касьянов]]
| Ізбасары_4 = [[Михаил Михайлович Касьянов|Михаил Касьянов]]

| Президент_4 =[[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Титулы_5 = Министрлер Кеңесінің Төрағасы [[Одағы мемлекет]]
| Титулы_5 = [[Одақтық мемлекет]] Министрлер Кеңесінің төрағасы
| Ту_5 = Flag of Russia.svg
| Ту_5 = Flag of Russia.svg
| Ту2_5 = Flag of Belarus.svg
| Ту2_5 = Flag of Belarus.svg
| Басқара бастады_5 = 27 мамыр 2008
| Реті_5 = -5
| Басқаруын аяқтады_5 = 18 шілде 2012
| Басқара бастады_5 = [[27 мамыр]] [[2008 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_5 = [[18 шілде]] [[2012 жыл]]
| Ізашары_5 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Ізашары_5 = [[Виктор Алексеевич Зубков|Виктор Зубков]]
| Ізбасары_5 = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]
| Ізбасары_5 = [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]

| Титулы_6 = [[ТМД мемлекет басшыларының кеңесі|ТМД мемлекеттері басшылары Кеңесі]]нің төрағасы
| Титулы_6 = [[ТМД мемлекет басшыларының кеңесі|ТМД мемлекет басшылары Кеңесі]]нің төрағасы
| Ту_6 = Flag of the CIS.svg
| Ту_6 = Flag of the CIS.svg
| Ту2_6 = Emblem of CIS.svg
| Ту2_6 = Emblem of CIS.svg
| Басқара бастады_6 = 25 қаңтар 2000
| Реті_6 = -6
| Басқара бастады_6 = [[25 қаңтар]] [[2000 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_6 = 29 қаңтар 2003
| Басқаруын аяқтады_6 = [[29 қаңтар]] [[2003 жыл]]
| Ізашары_6 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Ізашары_6 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Ізбасары_6 = [[Леонид Данилович Кучма|Леонид Кучма]]
| Ізбасары_6 = [[Леонид Данилович Кучма|Леонид Кучма]]

| Титулы_7 =
| Титулы_7 =
| Ту_7 =
| Ту_7 =
| Ту2_7 =
| Ту2_7 =
| Басқара бастады_7 = 16 қыркүйек 2004
| Реті_7 = -7
| Басқаруын аяқтады_7 = 20 мамыр 2006
| Басқара бастады_7 = [[16 қыркүйек]] [[2004 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_7 = [[20 мамыр]] [[2006 жыл]]
| Ізашары_7 = [[Леонид Данилович Кучма|Леонид Кучма]]
| Ізашары_7 = [[Леонид Данилович Кучма|Леонид Кучма]]
| Ізбасары_7 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
| Ізбасары_7 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]

| Титулы_8 =
| Титулы_8 =
| Ту_8 =
| Ту_8 =
| Ту2_8 =
| Ту2_8 =
| Басқара бастады_8 = 1 қаңтар
| Реті_8 = -8
| Басқаруын аяқтады_8 = 31 желтоқсан 2017
| Басқара бастады_8 = [[1 қаңтар]] [[2017 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_8 = [[31 желтоқсан]] [[2017 жыл]]
| Ізашары_8 = [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]
| Ізашары_8 = [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]
| Ізбасары_8 = [[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]
| Ізбасары_8 = [[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]

| Титулы_9 = [[Ресей Федерациясы Қауіпсіздік Кеңесі]]нің төрағасы
| Титулы_9 = [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі]]нің төрағасы
| Ту_9 = Emblem Security Council of Russia.png
| Ту_9 = Emblem Security Council of Russia.png
| Ту2_9 = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
| Ту2_9 = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
| Басқара бастады_9 = 29 наурыз
| Реті_9 = -9
| Басқаруын аяқтады_9 = 9 тамыз 1999
| Басқара бастады_9 = [[29 наурыз]] [[1999 жыл]]
| Президент_9 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Басқаруын аяқтады_9 = [[9 тамыз]] [[1999 жыл]]
| Ізашары_9 = [[Николай Николаевич Бордюжа|Николай Бордюжа]]
| Ізашары_9 = [[Николай Николаевич Бордюжа|Николай Бордюжа]]
| Ізбасары_9 = [[Сергей Борисович Иванов|Сергей Иванов]]
| Ізбасары_9 = [[Сергей Борисович Иванов|Сергей Иванов]]

| Президент_9 =[[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Титулы_10 = Ресей Федералдық қауіпсіздік қызметінің директоры
| Титулы_10 = [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Ресей Қауіпсіздік қызметінің директоры]]
| Ту_10 =
| Ту_10 = FSB Emblem.png
| Ту2_10 =
| Ту2_10 = Flag of Russia.svg
| Басқара бастады_10 = 25 шілде 1998
| Реті_10 = -10
| Басқаруын аяқтады_10 = 9 тамыз 1999
| Басқара бастады_10 = [[25 шілде]] [[1998 жыл]]
| Президент_10 = [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Басқаруын аяқтады_10 = [[9 тамыз]] [[1999 жыл]]
| Ізашары_10 = [[Николай Дмитриевич Ковалёв|Николай Ковалёв]]
| Ізашары_10 = [[Николай Дмитриевич Ковалёв|Николай Ковалёв]]
| Ізбасары_10 = [[Николай Платонович Патрушев|Николай Патрушев]]
| Ізбасары_10 = [[Николай Платонович Патрушев|Николай Патрушев]]
| Президент_10 =[[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]
| Титулы_11 =
| Титулы_11 =
| Ту_11 =
| Ту_11 =
102-жол: 100-жол:
| Ізашары_11 =
| Ізашары_11 =
| Ізбасары_11 =
| Ізбасары_11 =
| Туған күні =7.10.1952
| Туған күні = 7.10.1952
| Туған жері = Ленинград, [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]], [[КСРО]] (қазіргі {{туғанжері|Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта}}, [[Ресей]])
| Туған жері = {{туғанжері|Санкт-Петербург{{!}}Ленинград|Санкт-Петербургта}}, [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
|Азаматтығы = {{USSR}}→{{RUS}}
| Азаматтығы = {{байрақ|КСРО}}→{{байрақ|Ресей}}
| Қызмет еткен жылдары = 1975—1991
| Атағы = [[Сурет:ГБ-п-к.svg|30px]] Полковник
| Әскер түрі = [[Сурет:Emblema KGB.svg|35px]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] [[КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті|МҚК]]
| Қайтыс болған күні =
| Қайтыс болған күні =
| Қайтыс болған жері =
| Қайтыс болған жері =
| Жерленді =
| Жерленді =
| Діні = [[Православ шіркеуі|Православие]]<ref>{{публикация|статья|заглавие=Путин Владимир Владимирович|подзаголовок=[Досье]|ссылка=http://www.aif.ru/dossier/1369|архив=https://web.archive.org/web/20111221161702/http://www.aif.ru/dossier/1369|архив дата=2011-12-21|издание=[[Аргументы и факты]]}}{{v|6|1|2013}}</ref>
| Діні = [[Православ шіркеуі|Православие]]<ref name="aifru">{{Cite web|url= http://www.aif.ru/dossier/1369 |title= Досье: Путин Владимир Владимирович |lang= ru |publisher= Аргументы и Факты}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20111221161702/http://www.aif.ru/dossier/1369 |date= 2011-12-21}}</ref>
| Әкесі =Владимир Спиридонович Путин
| Әкесі = Владимир Спиридонович Путин
| Анасы =Мария Ивановна Шеломова
| Анасы = Мария Ивановна Шеломова
| Жұбайы = Людмила Александровна Путина (1983 — 2013)
| Жұбайы = [[Людмила Александровна Путина]] (1983–2013 {{Comment|ажыр.|Путиндер 2013 жылы ажырасты}})
| Балалары = '''қыздары:''' Катерина және Мария<ref>[http://www.ng.ru/regions/2006-09-29/1_dochki.html Независимая газета: Привилегии и трудности дочек Путина в ВУЗе]{{ref-ru}}</ref>
| Балалары = '''қыздары''' Катерина және Мария<ref>{{Cite web|url= http://www.ng.ru/regions/2006-09-29/1_dochki.html |title= Независимая газета: Привилегии и трудности дочек Путина в ВУЗе |lang= ru |publisher= [[Независимая газета]] |author= Борисов, Даниил |date= 2006-09-29 |accessdate= 2024-03-04}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230903112332/http://www.ng.ru/regions/2006-09-29/1_dochki.html |date= 2023-09-31}}</ref>{{Efn|Путиннің бұрынғы әйелі Людмиладан екі қызы бар. Оның Светлана Кривоногихпен<ref name="maskiproekt" /> үшінші қызы және [[Алина Маратовна Кабаева|Алина Кабаева]]дан төртінші қызы мен егіз ұлдары, не екі ұлы бар деген ақпаратпен көпшілік келісіп жатса да,<ref name="kabaeva" /><ref name="sonntag" /> бұл хабарлар ресми түрде расталмаған.}}
| Партиясы = [[Сурет:КПСС.svg|30px]] [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]]<br>[[Сурет:НДР (1999).gif|30px]] [[Үйіміз — Ресей]]<br>[[Сурет:ЕдРо (лог).svg|30px]] [[Біртұтас Ресей]]
| Партиясы = [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1975–1991)<br>[[Үйіміз — Ресей]] (1995–1999)<br>[[Бірлік (Ресей партиясы)|Бірлік]] (1999–2001)<br>[[Біртұтас Ресей]] (төраға, бірақ партия мүшесі емес, 2008–2012)<br>[[Партиясыз]] (2012–)
| Білімі =
| Білімі =
| Мамандығы =
| Мамандығы =
| Қолтаңбасы = Putin signature.svg
| Қолтаңбасы = Putin signature.svg
| Commons = Владимир Владимирович Путин
| Commons = Vladimir Putin
| Марапаттары = {{Қатар|'''Ресей және КСРО'''}}
| Марапаттары ='''Ресей және КСРО'''<br>{{Құрмет Белгісі ордені}}{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}{{Құрмет ордені (Ресей)}}<br>'''Қазақстан және шетел'''<br>{{Алтын Қыран ордені}} {{Назарбаев ордені}} [[Сурет:BLR Order of Friendship of Peoples ribbon.svg|40px|link=Ұлттар Достастығы ордені (Беларусь)]] [[Сурет:Лента Ордена Уацамонга.png|40px|link=Уацамонга ордені]] [[Сурет:KRG Order Manas.png|50px|link=Манас ордені]] [[Сурет:Uzbek orden rib.png|40px|link=«Ерен еңбегі үшін» ордені (Өзбекстан)]] [[Сурет:Order Ismoili Somoni Rib.png|40px|link=Исмоил Сомони ордені]]
{{Қатар
|Басқарды=[[Сурет:Insignia of the Supreme Commander-in-Chief of the Russian Armed Forces.svg|35px]] [[Ресей Федарциясы Қарулы Күштері]]нің [[Жоғарғы Бас Қолбасшысы]]|Шайқасы=[[Екінші шешен соғысы]]<br>[[Орыс-грузин соғысы]]<br>[[Сирия азаматтық соғысы]]<br>[[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚТШҰ]] күштерінің [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қазақстандағы операциясы]]<br>[[Орыс-украин соғысы]]<br>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]}}
|{{Құрмет ордені (Ресей)}}
'''Владимир Владимирович Путин''' ({{lang-ru|Владимир Владимирович Путин}}; [[7 қазан]] [[1952 жыл]], [[Санкт-Петербург|Ленинград]]) — [[ресей]]лік саясаткер, Ресейдің 2-ші және 4-ші [[Ресей президенті|президенті]]. Бұрын [[Борис Николаевич Ельцин|Ельцин]] және [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Медведев]] президенттігі жылдарында [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|Үкімет төрағасы]] болып жұмыс істеген.
|{{Құрмет Белгісі ордені}}
|{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}
|{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}
}}
{{Қатар
|{{Босния-Косово медалі}}
|{{Дағыстан алдындағы қызметі үшін ордені}}
}}
{{Қатар
|{{Қадыров ордені}}
|{{Достастық ордені}}
|{{Қазанның құрметті азаматы}}
|{{Санкт-Петербургтің құрметті азаматы}}
}}
{{Қатар
|{{1 дәрежелі Әулие кінәз Владимир ордені}}
|{{Даңқ және абырой ордені}}
|{{1 дәрежелі Сергий Радонежский ордені}}
}}
{{Қатар|'''Өзге мемлекеттер'''}}
{{Қатар
|{{Назарбаев ордені}}
|{{Халықтар достығы ордені (Беларусь)}}
|{{Уацамонга ордені}}
}}
{{Қатар
|{{Алтын Қыран ордені}}
|{{1 дәрежелі Манас ордені}}
|{{Үздік қызметі үшін ордені (Өзбекстан)}}
}}
{{Қатар
|{{Исмаил Самани ордені}}
|{{Сербия Республикасы орденінің үлкен тізбегі}}
|{{Құрмет легионы ордені үлкен крестінің иегері}}
}}
{{Қатар
|{{Әулие Карл орденінің үлкен кресті}}
|{{III Макариос орденінің тізбегі}}
|{{Король Әбд әл-Ғазиз орденінің шынжыры}}
}}
{{Қатар
|{{Зәйд ордені}}
|{{Хо Ши Мин ордені}}
|{{Палестина жұлдызының ордені}}
}}
{{Қатар
|{{Хосе Марти ордені}}
|{{Азаткер орденінің үлкен тізбегі (Венесуэла)}}
|{{Ұлттық қызмет орденінің үлкен кресті (Гвинея)}}
}}
{{Қатар
|{{Нето ордені}}
|{{3 дәрежелі Ұлттық Халықтық армия алдындағы қызметі үшін медалі}}
|{{1 дәрежелі Абырой және даңқ ордені}}
}}
{{Қатар
|{{Достық ордені (ҚХР)}}
|{{Шейх әл-Ислам ордені}}
}}
------
{{center|{{Small|[[:Сурет:Voice of Vladimir Putin (24.2.2022).ogg|Владимир Путиннің даусы]]}}}}
{{center|[[Сурет:Voice of Vladimir Putin (24.2.2022).ogg]]}}
{{center|{{small|Владимир Путиннің Украинадағы "[[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Арнайы әскери операция]]ның" басталғанын жариялағаны<br>2022 жылғы 24 ақпан}}}}
| Қызмет еткен жылдары = 1975–1991, 1998–1999
| Атағы = [[Сурет:ГБ-п-к.svg|30px]] Полковник (1999)<br>[[Сурет:Действительный государственный советник РФ 1 класса (Генерал армии)г.png|30px]] 1-дәрежелі Ресей Федерациясы Мемлекеттік кеңесшісінің міндетін атқарушы
| Әскер түрі = [[Сурет:Emblema KGB.svg|14px]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] [[КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті|МҚК]] →<br>[[Сурет:Flag of Federal security service.svg|23px|border|link=Федеральная служба безопасности]] [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Ресей ФҚК]]→<br>[[Сурет:Banner of the Armed Forces of the Russian Federation (obverse).svg|23px|border|link=Вооружённые силы Российской Федерации]] [[Ресей Қарулы Күштері]]
| Басқарды = [[Сурет:Insignia of the Supreme Commander-in-Chief of the Russian Armed Forces.svg|20px]] [[Ресей Қарулы Күштері]]нің [[Жоғарғы Бас Қолбасшысы]]<br>{{small|(1999–2008; 2012–)}}
| Шайқасы = [[Екінші шешен соғысы]]<br>[[Орыс-грузин соғысы]]<br>[[Сирия азаматтық соғысы]]<br>[[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚШҰ]] [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қазақстандағы операциясы]]<br>[[Орыс-украин соғысы]]<br>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]
}}
'''Владимир Владимирович Путин''' ({{lang-ru|Владимир Владимирович Путин}}; [[7 қазан]] [[1952 жыл]], [[Санкт-Петербург|Ленинград]]) — [[ресей]]лік саясаткер және қазіргі [[Ресей президенті]]. Путин 1999 жылдан бері президент немесе премьер-министр ретінде үздіксіз қызметте: 1999–2000 және 2008–2012 жылдар аралығында [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]],{{Efn|Кейбіреулер Путин 2008–2012 жылдар аралығында Ресейді басқарған деп болжайды, [[Медведев-Путин тандемі]] мақаласын қараңыз.}} 2000–2008 және 2012 жылдан бері [[Ресей президенті|президент]].<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-russia-putin-timeline-idUSKCN1UZ185 |title= Timeline: Vladimir Putin - 20 tumultuous years as Russian President or PM |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2019-08-09 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211129195453/https://www.reuters.com/article/us-russia-putin-timeline-idUSKCN1UZ185 |date= 2021-11-29}}</ref> Ол — [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]]нен бері ең ұзақ уақыт бойы қызметтегі ресейлік, не кеңестік басшы.


Путин 16 жыл бойы [[КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті|КСРО МҚК]] сыртқы барлау офицері болып жұмыс істеді де, [[подполковник]] болып, 1991 жылғы отставканынан кейін [[Санкт-Петербург]]те өз саяси мансабын бастады. 1996 жылы ол [[Ресей президенті|президент]] [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]нің әкімшілігіне қосыламын деп [[Мәскеу]]ге көшті. Ол [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералды қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) директоры, [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі]]нің хатшысы сияқты қызметтерде болды да, 1999 жылғы тамызда [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] болып тағайындалды. Ельциннің отставкасынан кейін Путин президент міндетін атқарып кетті де, төрт айдай уақыт ішінде [[Ресейдегі президент сайлауы (2000)|ресми түрде Президент болып сайланды]]. Кейіннен ол [[Ресейдегі президент сайлауы (2004)|2004 жылы қайта сайланды]]. Конституциялық шектеулерге байланысты қатарынан екі президенттік мерзімге сайлана алмаған Путин [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]]тің президенттігі тұсында 2008 жылдан 2012 жылға дейін премьер-министр қызметін атқарды. Ол [[Ресейдегі президент сайлауы (2012)|даулы болған 2012 жылғы сайлау]]дан кейін президенттікке қайта оралды. 2021 жылғы сәуірдегі [[Ресейдегі конституциялық референдум (2021)|референдум]]нан кейін ол бірнеше конституциялық түзетулерге қол қойды да, тағы екі рет қайта сайлануға мүмкіндік беретін, президенттік өкілеттігін 2036 жылға дейін ұзартуға мүмкіндік беретін өзгерістер бекітті.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/31188753.html |title= Путин өзіне тағы екі мерзімге сайлануға мүмкіндік беретін заңға қол қойды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2021-04-06 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230930000601/https://www.azattyq.org/a/31188753.html |date= 2023-09-30}}</ref>
1975 жылы Ленинград мемлекеттік университетінің заң факультетін бітіргеннен кейін мемлекет қауіпсіздігі органдарына жұмысқа жіберілген. 1985–1990 жылдар аралығында [[Германия Демократиялық Республикасы|ГДР]]-де қызмет етті. ЛГУ ректорының көмекшісі, қалалық кеңес төрағасының кеңесшісі, [[Санкт-Петербург|Ленинград]] мэрінің сыртқы байланыстар комитетінің төрағасы сияқты қызметтер атқарған. Владимир Путин [[1999 жыл]]дың тамызында [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|Ресей Федерациясы үкіметінің төрағасы]] болып тағайындалған. Сол жылдың 31 желтоқсанынан Ресей Президентінің міндетін атқаруға кіріскен. Тұңғыш президент [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]нің отставкаға кетуінен кейін Путин оның қызметін уақытша орындаған. [[2000 жыл]]дың [[26 наурыз]]ында [[Ресей Федерация]]сының екінші президенті болып сайланды. [[Ресейдегі президенттік сайлау (2004)|2004]] және [[Ресейдегі президенттік сайлау (2012)|2012]] жылдары ол Мемлекет басшысының лауазымына қайта сайланды. 2018 жылы президенттік сайлауға қатысуға ниет білдірді.


Путин президенттігінің алғашқы жылдарында Ресей экономикасы жылына орта есеппен жеті пайызға өсті,<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2020/02/18/business/russia-economic-growth.html |title= Pessimistic Outlook in Russia Slows Investment, and the Economy |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Kramer, Andrew E. |date= 2020-02-18 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230924231208/https://www.nytimes.com/2020/02/18/business/russia-economic-growth.html |date= 2023-09-24}}</ref> бұл экономикалық реформалар және [[мұнай]] мен [[газ]] бағасының бес есе өсуіне байланысты болған.<ref name="sakwa">{{кітап|сілтеме= http://www.dawsonera.com/depp/reader/protected/external/AbstractView/S9780203931936 |авторы= Sakwa, Richard |тақырыбы= Путин: Ресейдің таңдауы (9-том) |шынайы атауы= Putin: Russia’s Choice (Chapter 9) |баспасы= Routledge |жыл= 2007}}</ref><ref>{{кітап|авторы= Judah, Ben |тақырыбы= Нәзік империя: Ресейдің Владимир Путинді қалай сүйіп, ұнатпай қалғаны |шынайы атауы= Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love with Vladimir Putin |беттері= 17 |баспасы= [[Йель университетінің баспасы]] |жыл= 2013}}</ref> Бұған қоса, Путин [[Екінші шешен соғысы]]нда жеңіске жетіп, [[Шешенстан|аймақтағы федералды билікті]] қалпына келтірді. Президент [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] тұсында премьер-министр болған Путин [[Грузиядағы соғыс (2008)|Грузиямен соғыс]]ты, [[Ресей Қарулы Күштері|армия]] мен [[Ресей Ішкі істер министрлігі|полиция]]ны реформалауды қадағалады. 2014 жылы Путиннің басшылығы [[Украина]]ға тиесілі [[Қырым]] аймағын [[Қырым аннексиясы|аннексиялады]] және бұл істі халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады да, Ресейге санкциялар салды, нәтижесінде елде қаржы дағдарысы орын алды. Ол сондай-ақ [[Сирия азаматтық соғысы]] кезінде өзінің одақтасы [[Башар әл-Асад]]ты қолдау үшін Сирияға әскери араласуға бұйрық берді, нәтижесінде Шығыс [[Жерорта теңізі]]нде тұрақты әскери-теңіз базаларын орнатты.<ref>{{кітап|авторы= Borshchevskaya, Anna |тақырыбы= Путиннің Сириядағы соғысы |шынайы атауы= Putin's War in Syria |беттері= 70, 71, 80, 81, 157, 169, 171, 174 |баспасы= I.B. Tauris |жыл= 2022 |isbn= 978-0-7556-3463-7}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.aljazeera.com/news/2015/09/russian-carries-air-strikes-syria-150930133155190.html |title= Russia carries out first air strikes in Syria |lang= en |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2015-09-30 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20150930155218/http://www.aljazeera.com/news/2015/09/russian-carries-air-strikes-syria-150930133155190.html |date= 2015-09-30}}</ref><ref>{{кітап|авторы= Geukjian, Ohannes |тақырыбы= 5: Ресейдің Дипломатия, Соғыс, Бейбітшілік жасауы, 2017–19 |шынайы атауы= 5: Russian Diplomacy, War, and Peace Making, 2017–19 |беттері= 196 |баспасы= McGill-Queen's University Press |жыл= 2022 |isbn= 978-0-2280-0829-3}}</ref> Төртінші президенттік мерзімінде, 2022 жылғы ақпанда [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресей Украина жеріне басып кірді]]. Бұл істі халықаралық қауымдастық сынады да, кеңейтілген санкциялар орнатты. 2022 жылғы қыркүйекте ол халықты әскерге шақыртып алып, [[Ресейдің Украинаның Донецк, Херсон, Луганск және Запорожье облыстарын аннексиясы|Украинаның төрт облысын Ресейге күшпен қосып алды]]. 2023 жылғы наурызда [[Халықаралық қылмыстық сот]] (ХҚС) Путинді соғыс кезінде орын алған [[әскери қылмыс]]тар үшін қамауға алуға ордер берді.<ref name="hague">{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/gaaga-court-issued-arrest-warrant-on-putin/32323864.html |title= Гаага соты Владимир Путинді тұтқындауға ордер берді. Бұл нені білдіреді? |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2023-03-18 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231004093039/https://www.azattyq.org/a/gaaga-court-issued-arrest-warrant-on-putin/32323864.html |date= 2023-10-04}}</ref> 2023 жылғы маусымда ол [[Вагнер ЖӘК көтерілісі|Вагнер тобы көтерілісі]]нен аман қалды. 2024 жылғы наурызда ол [[Ресейдегі президент сайлауы (2024)|тағы бір мерзімге қайта сайланды]].
Резерв полковнигі (1999). 1 дәрежелі Ресей Федерациясының нақты мемлекеттік кеңесшісі (1997). [[Ғылым кандидаты]] (1997). [[Самбо]]дан спорт шебері (1973) және [[Дзюдо]]шы, Дзюдодағы Ленинград чемпионы ([[1976]]), Самбодан Ресейдің еңбек сіңірген жаттықтырушысы ([[1998]]). [[Неміс тілі]]н және [[Ағылшын тілі]]н еркін меңгерген.


Путиннің билігі кезінде Ресейдің саяси жүйесі [[Авторитаризм|авторитарлық]] [[диктатура]]ға айналды.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.at/books?id=H2F_EAAAQBAJ&redir_esc=y |авторы= Plokhy, Serhii |тақырыбы= Ресей-Украина соғысы |шынайы атауы= The Russo-Ukrainian War |баспасы= [[Penguin Books]] |жыл= 2023 |isbn= 978-1-80206-179-6}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240310000925/https://books.google.at/books?id=H2F_EAAAQBAJ&redir_esc=y |date= 2024-03-10}}</ref> Оның билігі кең тараған [[Сыбайлас жемқорлық|сыбайлас жемқорлығы]] мен адам құқықтарының бұзылуы, саяси оппозицияны репрессиялауы, Ресейдегі тәуелсіз БАҚ-қа қарсы цензура жасауы, сондай-ақ еркін және әділ сайлаудың жоқтығы сияқты ерекшеліктерімен сипатталады.<ref>{{кітап|сілтеме= https://www.cambridge.org/us/universitypress/subjects/politics-international-relations/russian-and-east-european-government-politics-and-policy/building-authoritarian-polity-russia-post-soviet-times?format=HB&isbn=9781107130081 |авторы= Gill, Graeme |тақырыбы= Авторитарлық саясатты құру: Посткеңестік дәуірдегі Ресей |шынайы атауы= Building an Authoritarian Polity: Russia in Post-Soviet Times |баспасы= [[Кэмбридж университеті]]нің баспасы |жыл= 2016 |isbn= 978-1-80206-179-6}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180724222211/http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/politics-international-relations/russian-and-east-european-government-politics-and-policy/building-authoritarian-polity-russia-post-soviet-times?format=HB&isbn=9781107130081 |date= 2018-07-24}}</ref><ref>{{кітап|сілтеме= http://ebooks.cambridge.org/ref/id/CBO9781316761649 |авторы= Reuter, Ora John |тақырыбы= Үстем партиялардың шығу тегі: посткеңестік Ресейдегі авторитарлық институттардың құрылуы |шынайы атауы= The Origins of Dominant Parties: Building Authoritarian Institutions in Post-Soviet Russia |баспасы= [[Кэмбридж университеті]]нің баспасы |жыл= 2017 |isbn= 978-1-316-76164-9}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20191211113905/http://ebooks.cambridge.org/ref/id/CBO9781316761649 |date= 2019-12-11}}</ref><ref>{{кітап|сілтеме= https://press.princeton.edu/books/hardcover/9780691212463/weak-strongman |авторы= Frye, Timothy |тақырыбы= Әлсіз атаман: Путиндік Ресейдегі биліктің шектері |шынайы атауы= Weak Strongman: The Limits of Power in Putin's Russia |баспасы= [[Принстон университетінің баспасы]] |жыл= 2021 |isbn= 978-0-691-21246-3}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220225005434/https://press.princeton.edu/books/hardcover/9780691212463/weak-strongman |date= 2022-02-25}}</ref>
Оның президент ретіндегі бірінші мерзімінде экономикалық реформалар және мұнай мен газ бағасының бес есе өсуі нәтижесінде Ресей экономикасы жылына орта есеппен жеті пайызға өсті. Ол сондай-ақ [[Екінші шешен соғысы|шешен сепаратистеріне қарсы соғыс]] кезінде Ресейді басқарып, аймақты [[Шешен Республикасы|федералды бақылауға алды]]. [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Медведев]] президенттігі жылдарында премьер-министр ретінде ол әскери реформа мен полиция реформасын, сондай-ақ [[Орыс-грузин соғысы|Ресейдің Грузияға қарсы соғысындағы]] жеңісін қадағалады. Президент ретіндегі үшінші мерзімі кезінде Ресей [[Қырым аннексиясы|Қырымды аннексиялады]], [[Донбастағы соғыс|Украинаның шығысындағы соғысын]] қолдады, нәтижесінде халықаралық санкциялар астына түсіп, Ресейде қаржылық дағдарыс болды. Ол сондай-ақ [[Сирия]]дағы [[Сирия оппозициясы|көтерілісшілер мен жиһадтық]] топтарға қарсы әскери араласуға бұйрық берді. Төртінші президенттік мерзімінде ол Украина шекарасындағы әскери жинақты бастады, Путин Украина үкіметін орыстілді азшылыққа қарсы қатыгездік жасады деп жалған айыптап, 2022-ші жылдың ақпан айында ол [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|елге жаппай басып кіруге]] бұйрық берді, нәтижесінде кең ауқымды халықаралық айыптау, сондай-ақ кеңейтілген санкциялар мен Путинді соғыс қылмысы үшін айыптаумен қудалауға шақыруға әкелді.


== Отбасы ==
== Саясаттан бұрынғы өмірбаяны ==
{{multiple image
[[Сурет:Vladimir Spiridonovich Putin.jpg|нобай|солға|Әкесі, Владимир Спиридович Путин]]
| align = left
| direction = horizontal
| caption_align = center
| image1 = Vladimir Spiridonovich Putin.jpg
| caption1 = Путиннің әкесі, Владимир Спиридонович Путин
| width1 = 111
| image2 = Maria Ivanovna Shelomova.jpg
| caption2 = Путиннің анасы, Мария Ивановна Шеломова
| width2 = 83
}}
Владимир Путин 1952 жылғы 7 қазанда, Ленинград қаласында (қазіргі [[Санкт-Петербург]]) дүниеге келген<ref name="resmiy">{{Cite web|url= http://putin.kremlin.ru/bio/page-0 |title= Биография · Владимир Путин |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240309150012/http://putin.kremlin.ru/bio/page-0 |date= 2024-03-09}}</ref> және отбасындағы үш баланың кенжесі болған. Ата-аналары — Владимир Спиридонович Путин (1911–1999) және Мария Ивановна Путина (''туған тегі'' Шеломова; 1911–1998). Атасы [[Спиридон Иванович Путин|Спиридон Путин]] (1879–1965) [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]] мен [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]]нің жеке аспазы болған.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/obschestvo/5020931 |title= Путин рассказал, что его дед работал поваром у Ленина и Сталина |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2018-03-11 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211029212319/https://tass.ru/obschestvo/5020931 |date= 2021-10-29}}</ref> Путин дүниеге келмей тұрғанда оның екі ағасы қайтыс болды: 1930 жылы туған Альберт сәби кезінде қайтыс болса, 1940 жылы туған Виктор 1942 жылы [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]та [[нацистік Германия]]ның [[Ленинград блокадасы|Ленинградты қоршағаны]] кезінде [[дифтерия]]дан қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5defc0f79a79475a6f6886e5 |title= Путин сообщил о найденной поисковиками могиле брата |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2019-12-10 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230119041510/https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5defc0f79a79475a6f6886e5 |date= 2023-01-19}}</ref>


Путиннің анасы зауыт жұмысшысы болса, әкесі [[КСРО Әскери-теңіз флоты|Кеңестік Әскери-теңіз күштері]]нің сарбазы болған да, 1930 жылдардың басында [[сүңгуір қайық]] флотында қызмет еткен. [[Ұлы Отан соғысы|Нацистік Германияның Кеңес Одағына басып кіруі]]нің алғашқы кезеңінде оның әкесі [[КСРО ішкі істер халық комиссариаты|НКВД]]-ның жойғыш батальонында қызмет еткен.<ref name="firstperson">{{кітап|сілтеме= https://archive.org/details/firstpersonaston00puti/page/208 |авторы= Vladimir Putin; Nataliya Gevorkyan; Natalya Timakova; Andrei Kolesnikov |тақырыбы= Бірінші жақтан: Ресей президенті Владимир Путиннің таңғаларлықтай ашық автопортреті |шынайы атауы= First person: an astonishingly frank self-portrait by Russia's president Vladimir Putin |баспасы= PublicAffairs |жыл= 2000 |isbn= 978-1-58648-018-9}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/books/first/p/putin-first.html |title= First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Gevorkyan, Nataliya; Timakova, Natalya және Kolesnikov, Andrei |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180312213049/http://www.nytimes.com/books/first/p/putin-first.html |date= 2018-03-12}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://articles.latimes.com/2000/mar/19/news/mn-10446/2 |title= Putin’s Obscure Path From KGB to Kremlin |lang= en |publisher= [[Los Angeles Times]] |author= Paddock, Richard C. |date= 2000-03-19 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160304130141/http://articles.latimes.com/2000/mar/19/news/mn-10446/2 |date= 2016-03-04}}</ref> Кейіннен ол тұрақты әскер қатарына ауыстырылып, 1942 жылы ауыр жарақат алды.<ref name="sakwa" /> Путиннің нағашы әжесін 1941 жылы [[Тверь облысы]]нда неміс басқыншылары өлтірді және бірнеше нағашы ағасы [[Ұлы Отан соғысы]]ндағы шайқаста хабарсыз кеткен.<ref>{{кітап|авторы= Sakwa, Richard |тақырыбы= Қайта келген Путин: Заманауи Ресейдегі билік пен қайшылық |шынайы атауы= Putin Redux: Power and Contradiction in Contemporary Russia |беттері= 2 |жыл= 2014 |isbn= 978-0-7434-9607-0}}</ref>
Әкесі, Владимир Спиридович Путин (23 ақпан 1911 — 02 тамыз 1999), [[Ұлы Отан соғысы]]на қатысқан, 1941 жылғы 17 қараша күні сол жақ шырыш пен аяғынан ауыр жарақат алды. Мынадай медалдармен марапатталған: «Әскери қызметі үшін», «Ленинградты қорғағаны үшін», «Германияны жеңгені үшін».(b)1941-жылдан бастап КОКП мүшесі. Соғыстан кейін — [[Вагонмаш|Егорова атындағы зауыт]] шебері. 1-дәрежелі [[Отан соғысы ордені]]мен марапатталған.


== Білімі ==
Путиннің анасы, Мария Ивановна (17 қазан 1911 — 06 маусым 1998)<ref name="М. И. Путина">[http://politike.ru/termin/putina-marija-ivanovna.html Национальная политическая энциклопедия. Путина Мария Ивановна]</ref>, зауытта жұмыс істеген, [[Ленинград шайқасы|Ленинград қоршауынан]] аман қалған, "Ленинградты қорғағаны үшін" медалымен марапатталған.
[[Сурет:Vladimir Putin as a child.jpg|нобай|солға|130px|Бала кезіндегі Путин, {{Comment|шамамен|Фотосуреттің жасалған нақты жылы белгісіз}} 1960 жыл]]
1960 жылғы 1 қыркүйекте Путин Ленинградтың №193 мектепте оқуын бастады. 1968 жылы ол №281 мектепте (технологиялық институт негізіндегі химиялық бағыты бар арнайы мектеп) оқып кетті.<ref name="resmiy" /> Ол сыныбында болған 45 оқушының ішінде [[В.И.Ленин атындағы Бүкілодақтық пионер ұйымы|Жас пионерлер]] құрамында болмаған жалғыз оқушылардың бірі болды. 12 жасында ол [[самбо]] мен [[дзюдо]]мен айналысып кетті.<ref>{{Cite web|url= https://russia.rin.ru/guides_e/2637.html |title= Prime Minister |lang= en |publisher= russia.rin.ru |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220211191445/https://russia.rin.ru/guides_e/2637.html |date= 2022-02-11}}</ref> Бос уақытында ол [[Карл Маркс]], [[Фридрих Энгельс]], [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]] шығармаларын оқығанды ұнататын.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=2jzf8FsShUgC&q=marx |авторы= Truscott, Peter |тақырыбы= Путиннің прогрессі: Ресейдің бүкпе президенті Владимир Путиннің өмірбаяны |шынайы атауы= Putin's Progress: A Biography of Russia's Enigmatic President, Vladimir Putin |баспасы= Pocket Books |жыл= 2005 |isbn= 978-0-7434-9607-0}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230405024632/https://books.google.com/books?id=2jzf8FsShUgC&q=marx |date= 2023-04-05}}</ref> №281 мектепте Путин [[Неміс тілі|неміс]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін оқыған.<ref>{{Cite web|url= http://www.haaretz.com/news/world/1.582099 |title= In Tel Aviv, Putin's German Teacher Recalls 'Disciplined' Student |lang= en |publisher= Haaretz |date= 2014-03-26 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20151119182033/http://www.haaretz.com/world-news/1.582099 |date= 2015-11-19}}</ref>


Путин 1970 жылы [[Андрей Александрович Жданов|Андрей Жданов]] атындағы Ленинград мемлекеттік университетінде (қазіргі [[Санкт-Петербург мемлекеттік университеті]]) заң факультетінде оқып, 1975 жылы бітірді.<ref name="resmiy" /> Оның дипломдық жұмысы «Халықаралық құқықтағы [[Саудадағы ең қолайлы жағдай туғызу тәртіптемесі|ең қолайлы жағдай туғызу тәртіптемесі]]<nowiki/>» тақырыбында болды.<ref>{{Cite web|url= http://law.spbu.ru/AboutFaculty/History/Alumni/Executive.aspx |title= Путин Владимир Владимирович |lang= ru |publisher= Выпускники — Исполнительная власть. [[Санкт-Петербург мемлекеттік университеті]]нің заң факультеті}} {{Wayback|url= https://webcitation.org/6IqLubz5Z?url=http://law.spbu.ru/AboutFaculty/History/Alumni/Executive.aspx |date= 2013-08-13}}</ref> Оқуы кезінде Путин [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] құрамына кіруге өтініш жасады да, партия құрамында 1991 жылғы оның ыдырауына дейін болды.<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/articles/bookchapter6.shtml |title= От Первого Лица (6-ой раздел) |lang= ru |author= Путин, Владимир Владимирович}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090630150907/http://www.kremlin.ru/articles/bookchapter6.shtml |date= 2009-06-30}}</ref> Оған қоса сол жерде Путин [[шаруашылық құқық]] оқытқан профессордың көмекшісі [[Анатолий Александрович Собчак|Анатолий Собчак]]пен таныс болды. Собчак кейін [[Ресей Конституциясы]] авторларының бірі болды. Собчактың Санкт-Петербургтегі мансабында Путин ықпалды болса, Собчак Мәскеудегі Путиннің мансабына көмек көрсетті.<ref name="vlast2010">{{кітап|сілтеме= http://scilla.ru/works/knigi/vlast2010.pdf |авторы= [[Владимир Валерианович Прибыловский|Владимир Прибыловский]] |тақырыбы= БИЛІК-2010: 60 өмірбаян |шынайы атауы= ВЛАСТЬ-2010: 60 биографий |баспасы= Мәскеу: Panorama |жыл= 2010 |беттері= 132–139 |isbn= 978-5-94420-038-9}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20130731145504/http://scilla.ru/works/knigi/vlast2010.pdf |date= 2013-07-31}}</ref>
Журналдағы өз мақаласында Владимир Путиннің айтуы бойынша анасы 1999 жылға дейін өмір сүрген, ал әкесі 1998 жылдың соңында қайтыс болды.<ref>{{Cite web|title =«Жизнь такая простая штука и жестокая»|url = http://ruspioner.ru/cool/m/single/4655|author=Путин В. В.|publisher = Русский пионер|date=2015-04-30|accessdate=2018-01-18}}</ref>


1997 жылы ол [[Санкт-Петербург тау-кен университеті]]нде Экономика ғылымдарының кандидаты болды. Диссертациясының тақырыбы «Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында өңірдің минералдық-шикізат базасын молайтуды стратегиялық жоспарлау» болған.<ref>{{Cite web|url= https://www.gazeta.ru/2006/03/28/oa_193799.shtml |title= Путина не смогли завалить «черные рецензенты» |lang= ru |publisher= Gazeta.ru |author= Вартанов, Михаил |date= 2006-03-28}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160818065327/https://www.gazeta.ru/2006/03/28/oa_193799.shtml |date= 2016-08-18}}</ref> Оның қадағалаушысы [[Владимир Стефанович Литвиненко|Владимир Литвиненко]] болды және Литвиненко кейін Путиннің 2000 және 2004 жылғы Санкт-Петербургтегі сайлауалды науқандарын басқарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2012/09/Putin-Dissertation-Event-remarks-with-slides.pdf |title= The Mystery of Vladimir Putin's Dissertation |lang= en |publisher= The Brookings Institution |author= Danchenko, Igor; Gaddy, Clifford |date= 2006-03-30 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240225145253/https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2012/09/Putin-Dissertation-Event-remarks-with-slides.pdf |date= 2024-02-25}}</ref>
Атасы, Спиридон Иванович Путин (19 желтоқсан 1879 — 1965) — белгілі аспаз, жоғары партияға және мемлекеттік қызметкерлерге жұмыс істеген.


2005 жылы [[Вашингтон]]дағы Брукингс институтының мүшелері Клиффорд Гадди мен Игорь Данченко Путинді плагиат жасады деп айыптады, олардың сөзінше Путин 1978 жылы жарияланған профессорлар Уильям Кинг пен Дэвид Клиландтың «Стратегиялық жоспарлау және саясат» мақаласының үзінділерін көшіріп алды, не сәл өзгертті.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/29076908.html |title= Ксерокс на даче: тайна фальшивой диссертации Владимира Путина |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |author= Волчек, Дмитрий |date= 2021-04-06 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180305143410/https://www.svoboda.org/a/29076908.html |date= 2018-08-03}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/29082730.html |title= "Пусть сам Путин скажет, что это не плагиат": Литвиненко отвечает Пескову |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |author= Волчек, Дмитрий |date= 2021-04-06 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210826065602/https://www.svoboda.org/a/29082730.html |date= 2021-08-26}}</ref>
=== Балалық және жастық шағы ===
[[Сурет:Vladimir Putin with his mother.jpg|нобай|солға|200px|Владимир Путин 6 жасында анасымен бірге. 1958]]
[[Сурет:Immortal Regiment in Moscow (2017-05-09) 11.jpg|нобай|солға|180px|Путин наурызда майданда майдангердің портретімен суреттелді, Мәскеуде, 2017 жылы 9 мамырда]].
1952 жылы 7 қазанда [[Санкт-Петербург|Ленинград]]та дүниеге келген, перзентханада. В.Ф. Снегирева Маяковский көшесінде<ref name="М. И. Путина" />. Владимир отбасындағы үшінші ұлы болды — оның екі ағасы болған, ол туғанға дейін қайтыс болған: Виктор (1940—1942) және Альберт (Ұлы Отан соғысы|Ұлы Отан соғысына дейін қайтыс болған). Виктор [[Ленинград шайқасы|Ленинград қоршауы]]нда [[дифтерия]]дан қайтыс болды және Пискаровское зиратында жерленген{{sfn|Медведев|2007}}.


== КСРО МҚК мансабы ==
Путиннің отбасы Ленинградтағы Басков көшесінде (12-үй) ыңғайсыз коммуналдық пәтерде тұрды, Путин КСРО МҚК-да жұмыс істеді. Қазірдің өзінде президент бола отырып, Путин балалық шағынан скауттар туралы кеңес фильмдерін жақсы көріп, мемлекеттік қауіпсіздік органдарында жұмыс істеуді армандады. Құрметпен, қалыптасу және даму мүмкіндіктері, ол сол жылдары [[Кеңес үкіметі|кеңестік билік]]ке жас адамды берді.
[[Сурет:Vladimir Putin in KGB uniform.jpg|нобай|солға|120px|МҚК қызметкері болған кезіндегі Путин, {{Comment|шамамен|Фотосуреттің жасалған нақты жылы белгісіз}} 1980 жыл]]
1975 жылы Путин [[КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті|КСРО МҚК]] мүшесі болды да, Охта, Ленинградтағы 401-МҚК мектебіндегі оқуын бастады. 1977 жылдан кейін ол КСРО МҚК Ленинград және [[Ленинград облысы]] бойынша басқармасының тергеу бөлімінде [[қарсы барлаушы]] (контрразведка) болып жұмыс істеді. 1984 жылы ол [[Мәскеу]]дегі [[Сыртқы барлау академиясы|Юрий Андропов атындағы Қызылтулы институт]]қа оқуға жіберілді.<ref name="firstperson" />


Көптеген деректер Путинді МҚК [[Жаңа Зеландия]]ға жібергенін айтады, бұл ақпарат Жаңа Зеландия куәгерлері мен үкімет жазбалары арқылы расталды. Мұны ресейлік қауіпсіздік қызметі әлі де растаған жоқ. [[Уаитакере]] қаласының бұрынғы мэрі Боб Харви мен бұрынғы премьер-министр [[Дэвид Лонги]] Путин [[Веллингтон]] мен [[Окленд (Жаңа Зеландия)|Окленд]]те қызмет еткен деп мәлімдеді.<ref name="metro">{{Cite web|url= https://www.metromag.co.nz/society/putin-and-me |title= Metro — Putin and Me |lang= en |publisher= metromag.co.nz |author= Harvey, Bob |date= 2021-08-14 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220313004534/https://www.metromag.co.nz/society/putin-and-me |date= 2022-03-13}}</ref> Ол біраз уақыт Веллингтон орталығында [[Baťa]] аяқ киім сатушысы болып жасырын жұмыс істеді деген болжамдар бар.<ref name="metro" />
1960-1965 жылдары Владимир Путин мектепте № 193 орта мектепте оқыды. Содан кейін ол № 281 орта мектебіне түсті (Технологиялық институт негізінде химиялық жағынан ерекшеленетін арнайы мектеп); ол 1970 жылы бітірді{{sfn|От первого лица|2000|loc=Гл. «Сын»}}.


1985–1990 жылдары ол [[Дрезден]], [[Германия Демократиялық Республикасы|Шығыс Германия]]да<ref>{{Cite web|url= http://www.iht.com/articles/ap/2006/10/09/europe/EU_GEN_Germany_Russia.php |title= Putin set to visit Dresden, scene of his work as KGB spy, to tend relations with Germany |lang= en |publisher= [[Ассошиэйтед Пресс|The Associated Press]] |author= McHugh, David |date= 2006-10-09 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090326123503/http://www.iht.com/articles/ap/2006/10/09/europe/EU_GEN_Germany_Russia.php |date= 2009-03-26}}</ref> аудармашы ретінде ықтасын жұмыс істеді.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=9781594488429 |авторы= Gessen, Masha |тақырыбы= Беті жоқ адам: Владимир Путиннің алмағайып билікке келуі |шынайы атауы= The Man Without a Face: The Unlikely Rise of Vladimir Putin |баспасы= Riverhead |беттері= 60 |жыл= 2012}}</ref> Дрезденде қызметке тұрған Путин КГБ-ның [[ГДР Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі|Штази]] құпия полициясында байланыс офицерлерінің бірі болып жұмыс істеді және [[подполковник]] дәрежесіне дейін көтерілді. Кремль ресми сайтының хабарлауынша, Шығыс Германияның коммунистік режимі Путинді «[[Ұлттық халықтық армия]] алдындағы қызметі үшін» қола медальмен марапаттады. Путин Дрездендегі қызметіне қуанышты екенін көпшілік алдында айтып, 1989 жылы қаладағы Штази ғимараттарын басып алуға әрекеттенген [[Бейбіт төңкеріс|антикоммунистік демонстранттар]]мен болған қақтығыс жайлы да айтып берді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-46525543 |title= Putin's Stasi spy ID pass found in Germany |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2018-12-11 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220327202328/https://www.bbc.com/news/world-europe-46525543 |date= 2022-03-27}}</ref>
Жастарында Ленинградтық спортшылардың арасында Путин «Ленфильмде» атыс қаруына қатысып, «Ижора батальоны» әскери драматургиясында және «Блокада» эпосында атылды,<ref>{{cite web|url=https://www.gazeta.ru/culture/2017/12/14/a_11460620.shtml?updated|title=Путин в кино: почему не сложилась карьера актёра. Как каскадёр Владимир Путин снимался на «Ленфильме» в 1970-х|work=|publisher=Gazeta.ru|date=2017-12-14|accessdate=2018-01-02}}</ref>.


Путиннің ресми өмірбаянына сәйкес, 1989 жылғы 9 қарашада басталған [[Берлин қабырғасы]]ның құлауы кезінде ол Кеңес мәдени орталығының (Достық үйі) және Дрездендегі МҚК вилласының файлдарын демонстранттар жойып жібереді деп қорқып, болашақ біріккен Германияның ресми билігі үшін оларды сақтап қойған. Содан кейін ол бірнеше сағат ішінде тек МҚК файлдарын өртеп жіберді де, неміс билігі үшін Кеңес мәдени орталығының мұрағатын сақтап қалды. Бұл жағу кезінде қай құжаттың сақталып, қайсының өрттенбей қалғаны туралы ештеңе айтылмайды.<ref>{{Cite web|url= https://time.com/time-person-of-the-year-runner-up-vladimir-putin/ |title= Vladimir Putin, The Imperialist |lang= en |publisher= [[Time]] |date= 2014-12-10 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220301153733/https://time.com/time-person-of-the-year-runner-up-vladimir-putin/ |date= 2022-03-11}}</ref>
1970-1975 жылдары Ленинград мемлекеттік университетінің (Ленинград мемлекеттік университеті) заң факультетінің халықаралық бөлімінде оқыды. Ленинград мемлекеттік университетінде КОКП-қа кірді. Партиядан шықпады. Оқу барысында ол алдымен Анатолий Собчакпен, Сол кезде Ленинград мемлекеттік университетінің доценті. Дипломның тақырыбы - «Ең қолайлы ұлттың принципі» (жетекшісі Л. Н. Галенская, Халықаралық құқық кафедрасы)<ref>{{cite web|url=http://law.spbu.ru/AboutFaculty/History/Alumni/Executive.aspx|title=Путин Владимир Владимирович|work=Выпускники — Исполнительная власть|publisher=Юридический факультет Санкт-Петербургского университета|accessdate=2013-07-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/6IqLubz5Z|archivedate=2013-08-13}}</ref>.


Коммунистік Шығыс Германия үкіметі ыдырағаннан кейін Путин Дрездендегі және одан бұрынғы демонстрациялар кезінде оның үкіметке деген адалдығына қатысты күдік туғандықтан, Путин МҚК-ның белсенді қызметінен кетуге мәжбүр болды, бірақ МҚК мен [[КСРО армиясы|Кеңес Армиясы]] Германияның шығысында әлі де жұмыс істеп жүрді. Ол 1990 жылдың басында Ленинградқа «белсенді резервтердің» мүшесі ретінде оралды, онда ол докторлық диссертациясын дайындап жүргенде проректор Юрий Молчановқа есеп беріп, [[Санкт-Петербург мемлекеттік университеті|Ленинград мемлекеттік университеті]]нің халықаралық қатынастар секциясында үш айға жуық жұмыс істеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/russiagov/putin.htm |title= Putin's Career Rooted in Russia's KGB |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Hoffman, David |date= 2000-01-30 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190623173752/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/russiagov/putin.htm |date= 2019-06-23}}</ref>
=== КСРО МҚК қызмет ===
1975 жылы Ленинград мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірді. Бөлу туралы Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне жіберілді. 1975 жылы Охтада («401-ші мектеп») жедел жұмыскерлерді оқыту курстарын бітірді, КСРО МҚК территориялық органдарының жүйесінде кіші офицер (аға лейтенант) куәландырады.


== Саяси мансабы ==
1977 жылдан кейін Ленинград КГБ басқармасының тергеу бөлімінде тергеу бөлімінде жұмыс істеді.
=== 1990–1996: Санкт-Петербург әкімшілігі ===
1990 жылғы мамырда Путин Ленинград мэрі [[Анатолий Александрович Собчак|Анатолий Собчак]]тың халықаралық істер жөніндегі кеңесшісі болып тағайындалды. 2017 жылы [[Оливер Стоун]]ға берген сұхбатында Путин өзінің 1991 жылы [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]]қа қарсы жасалған [[Тамыз бүлігі|сәтсіз төңкеріс]]ке қарсы наразылығын көрсетіп, МҚК қызметінен кетуге мәжбүр болғанын айтқан.<ref>{{Cite web|url= https://www.sho.com/the-putin-interviews |title= The Putin Interviews |lang= en |publisher= Showtime |author= [[Оливер Стоун|Stone, Oliver]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20181112101310/https://www.sho.com/the-putin-interviews |date= 2018-11-12}}</ref>


1991 жылғы 28 маусымда ол мэр аппаратының Сыртқы байланыстар комитетінің басшысы болды, бұл қызметінде ол халықаралық қатынастарды және шетелдік инвестицияларды ілгерілетуге және кәсіпкерлік субъектілерді тіркеуге жауапты болған.<ref>{{Cite web|url= http://kvs.spb.ru/ru/tasks/ |title= Задачи Комитета |lang= ru |publisher= Санкт-Петербург мэрі аппаратының Сыртқы байланыстар комитеті}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20070223202005/http://kvs.spb.ru/ru/tasks/ |date= 2007-02-23}}</ref> Бір жылдың ішінде Путинді {{iw|Марина Евгеньевна Салье|Марина Салье|ru|Салье, Марина Евгеньевна}} басқаратын қалалық заң шығарушы кеңес тергеді. Ол бағаны төмендетіп, ешқашан келмеген шетелдік азық-түлік көмегінің орнына 93 миллион долларға бағаланған металдарды экспорттауға рұқсат берді деген қорытындыға келді.<ref>{{Cite web|url= http://anticompromat.org/putin/salie92.html |title= Антикомпромат. Путин коррупция |lang= ru |publisher= Санкт-Петербург Халық депутаттарының қалалық кеңесі |date= 1992-05-08}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20120215035432/http://anticompromat.org/putin/salie92.html |date= 2012-02-21}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/1972366.html |title= Почему Марина Салье молчала о Путине 10 лет? |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |author= Кириленко, Анастасия және Тимофеев, Юрий |date= 2010-03-02 |accessdate= 2024-03-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231007091808/https://www.svoboda.org/a/1972366.html |date= 2023-10-07}}</ref> Тергеушілердің Путинді қызметінен босату туралы ұсынысына қарамастан, Путин Сыртқы байланыстар комитетін 1996 жылға дейін басқара берді.
1979 жылы Мәскеудегі КГБ Жоғары мектебінде алты айлық қайта даярлау курстарында оқыды және Ленинградқа қайта оралды.


1994 жылғы наурызда Путин Санкт-Петербург үкіметі төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1995 жылғы мамырда ол негізін премьер-министр [[Виктор Степанович Черномырдин|Виктор Черномырдин]] қалаған биліктің либералдық «[[Үйіміз — Ресей]]<nowiki/>» үкіметшіл саяси партиясының Санкт-Петербургтегі филиалын құрды. 1995 жылы ол [[Ресейдегі парламент сайлауы (1995)|осы партияның парламент сайлауы]]ндағы науқанын басқарса, ал 1995 жылдан 1997 жылғы маусымға дейін оның Санкт-Петербургтегі филиалының жетекшісі болды.
[[Сурет:Vladimir Putin in KGB uniform.jpg|нобай|солға|160px|КГБ офицерінің жеке файлынан алынған фотосурет]]


=== 1996–1999: Мәскеудегі мансабының басы ===
1984 жылы Әділет майоры дәрежесінде ол КГБ-нің Қызыл Жарнама Институтының бір жылдық факультетінде оқиды, 1985 жылы «Сыртқы барлау». мамандығы бойынша бітірді. KИ-де КГБ Платовтың «мектебінің» атауы, мектеп бөлімінің меңгерушісі, неміс тілін оқыды.
[[Сурет:RIAN archive 100306 Vladimir Putin, Federal Security Service Director.jpg|нобай|солға|150px|[[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] директоры болған Владимир Путин, 1998 жыл]]
1996 жылғы маусымда Собчак Санкт-Петербургте қайта сайлана алмай қалды да, оның сайлау науқанын басқарған Путин қала әкімшілігіндегі қызметінен кетті. Ол [[Мәскеу]]ге көшіп, [[Павел Павлович Бородин|Павел Бородин]] басқаратын Президенттің мүлкін басқару департаменті бастығының орынбасары болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 1997 жылғы наурызға дейін атқарды. Ол мемлекеттің шетелдік меншігіне жауапты болды және бұрынғы Кеңес Одағы мен КОКП активтерін Ресей Федерациясына беруді ұйымдастырды.<ref name="vlast2010" />


1997 жылғы 29 наурызда [[Ресей президенті]] [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] Путинді [[Ресей президентінің әкімшілігі|Президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары етіп тағайындады, ол бұл қызметте 1998 жылғы мамырға дейін болды және Президенттің мүлкін басқару департаментінің Бас бақылау басқармасының бастығы (1998 жылғы маусымға дейін) болды. Оның бұл қызметтегі ізашары [[Алексей Леонидович Кудрин|Алексей Кудрин]] болса, ізбасары [[Николай Платонович Патрушев|Николай Патрушев]] болды; бұл екі тұлға кейін көрнекті саясаткерлер және Путиннің серіктері болды.<ref name="vlast2010" /> 1997 жылғы 3 сәуірде Путин 1-сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшісі атағын алды; бұл — елдегі ең жоғарғы федералдық қызмет атағы.<ref>{{Cite web|url= http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?searchres=&bpas=cd00000&a3=102000503&a3type=1&a3value=&a6=102000070&a6type=1&a6value=&a15=&a15type=1&a15value=&a7type=1&a7from=&a7to=&a7date=03.04.1997&a8=285&a8type=1&a1=&a0=&a16=&a16type=1&a16value=&a17=&a17type=1&a17value=&a4=&a4type=1&a4value=&a23=&a23type=1&a23value=&textpres=&sort=7&x=54&y=16 |title= О присвоении квалификационных разрядов федеральным государственным служащим Администрации Президента Российской Федерации |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220612161313/http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?searchres=&bpas=cd00000&a3=102000503&a3type=1&a3value=&a6=102000070&a6type=1&a6value=&a15=&a15type=1&a15value=&a7type=1&a7from=&a7to=&a7date=03.04.1997&a8=285&a8type=1&a1=&a0=&a16=&a16type=1&a16value=&a17=&a17type=1&a17value=&a4=&a4type=1&a4value=&a23=&a23type=1&a23value=&textpres=&sort=7&x=54&y=16 |date= 2022-06-12}}</ref>
1985-1990 жылдары [[Германия Демократиялық Республикасы|ҒДҚ]]-да жұмыс істеді. Ол Дрезденде КСРО-ДДР [[Дрезден]] достық үйінің директоры лауазымына сәйкес Дрездендегі аумақтық барлау қызметінде қызмет етті. Еңбек өтілі кезінде полиция подполковнигі лауазымына тағайындалды, ал кеңседе бөлім бастығының аға көмекшісі.


1998 жылғы 25 мамырда Путин президент әкімшілігі басшысының өңірлер жөніндегі бірінші орынбасары болып тағайындалды. 15 шілдеде ол [[Сергей Михайлович Шахрай|Сергей Шахрай]]дың орнына аймақтардың билігін делимитациялау туралы келісімдерді дайындау жөніндегі комиссияның жетекшісі және президент жанындағы федералды орталықтың басшысы болып тағайындалды. Путин тағайындалғаннан кейін комиссия делимитация туралы еш келісімге қол қойған жоқ болса, Шахрайдың Комиссияны басқарған кезінде 46 келісімге қол қойылды.<ref>{{Cite web|url= http://www.itogi.ru/Paper2006.nsf/Article/Itogi_2006_11_19_01_5543.html |title= Продукты полураспада |lang= ru |publisher= итоги.ru |author= Одноколенко, Олег |date= 2006-11-19}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20081007063156/http://www.itogi.ru/Paper2006.nsf/Article/Itogi_2006_11_19_01_5543.html |date= 2008-10-07}}</ref> Кейінірек, президент болғаннан кейін Путин барлық 46 келісімнің күшін жойды.<ref name="vlast2010" /> 1998 жылғы 25 шілдеде Ельцин Путинді Ресей Федерациясының негізгі барлау және қауіпсіздік ұйымы және МҚК мұрагері болған [[Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) директоры етіп тағайындады.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=lNSiw3S8NIUC&pg=PA139 |авторы= Rosefielde, Steven және Hedlund, Stefan |тақырыбы= 1980 жылдан бергі Ресей |шынайы атауы= Russia Since 1980 |беттері= 136 |баспасы= [[Кембридж университеті]]нің баспасы |жыл= 2009 |isbn= 978-0-521-84913-5}}</ref> 1999 жылы Путин коммунизмді «өркениеттің негізгі ағымынан алшақ жатқан соқыр аллея» деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.newyorker.com/magazine/2014/08/11/watching-eclipse |title= Watching the Eclipse |lang= en |publisher= [[The New Yorker]] |author= Remnick, David |date= 2014-08-02 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220105191353/https://www.newyorker.com/magazine/2014/08/11/watching-eclipse |date= 2022-01-05}}</ref>
1989 жылы «ЖДҚ Ұлттық Халық армиясы үшін» медалімен марапатталды.


=== 1999: Бірінші премьерлігі ===
Шетелдік саяхат аяқталғаннан кейін және КСРО-ға оралғаннан кейін, Путиннің айтуынша, Мәскеуде КСРО МҚК шетелдік барлау орталығының орталық аппаратына өз еркімен бас тартты. Ленинград КГБ дирекциясының бірінші бөлімінің (КСРО аумағынан барлау)<ref name="aif_putin" />.
1999 жылғы 9 тамызда Путин премьер-министр үш бірінші орынбасарының бірі болып тағайындалды да, кейінірек сол күні президент Ельцин оны Ресей Федерациясы Үкіметінің премьер-министрінің міндетін атқарушы болып тағайындады.<ref>{{Cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/223449 |title= Телеобращение президента РФ Бориса Ельцина к гражданам России 9 августа 1999 года |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 1999-08-09 |accessdate= 2024-03-11}}</ref> Оған қоса Ельцин Путинді ізбасары ретінде көргісі келетінін мәлімдеді. Сол күні Путин президенттік сайлауға түсуге келісті.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/415087.stm |title= Yeltsin redraws political map |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 1999-08-10 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090115100905/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/415087.stm |date= 2009-01-15}}</ref>


16 тамызда [[Мемлекеттік дума]]ның 233 депутаты оны қолдап дауыс берді (84 қарсы, 17 қалыс қалды) де,<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/422001.stm |title= Yeltsin's man wins approval |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 1999-08-16 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090115095231/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/422001.stm |date= 2009-01-15}}</ref> оның премьер-министр етіп тағайындалуын мақұлдады. Оны тағайындау кезінде көпшілікке беймәлім Путиннің бұрынғы премьерлерге қарағанда ұзағырақ қызмет ететінін күткендер аз болды. Ол бастапқыда Ельциннің адал «оң қолы» ретінде қарастырылды; Борис Ельциннің басқа премьер-министрлері сияқты, Путин министрлерді өзі таңдаған жоқ, оның кабинетін [[Ресей президентінің әкімшілігі|президент әкімшілігі]] белгіледі.<ref name="sakwa" />
Путиннің айтуынша, Ленинград қаласының мэриясына жұмысқа ауысқаннан кейін ол КСРО-ның КГБ-нен жұмыстан босату туралы екі рет хабарлады<ref name="от первого лица"/>.


Ельциннің негізгі қарсыластары Путиннің дертке шалдыққан президенттің ізбасары болғанына жол бермеу үшін аянбай күрескен. 1999 жылғы қыркүйектегі [[Ресейдегі тұрғын үйлердің жарылуы (1999)|ресейлік пәтерлердің бомбалануы]] және [[Дағыстандағы соғыс|Дағыстадағы муджахидтер шабуылы]]нан кейін Путиннің тәртіпті ұстанатын бейнесі мен [[Екінші шешен соғысы]]на деген тынымсыз көзқарасы көп ұзамай оның танымалдығын арттырып, қарсыластарын басып озуға мүмкіндік берді.
1991 жылдың 20 тамызында Анатолий Собчакдың Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетіне қарсы сөйлеген сөзінде, Лейтенант-полковник (басқа көздер бойынша - Әділет мэрі; әскери резервте болған кезде лейтенант полковник атағы берілді) Путин КГБ-ны босату туралы есеп жазды<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_5265000/5265886.stm Хроника путча. Часть III]. Би-би-си, 19.8.2006.</ref>.


Ресми түрде ешбір партиямен байланысы болмаса да, Путин [[Ресейдегі парламент сайлауы (1999)|1999 жылғы желтоқсандағы Дума сайлауы]]нда халықтың екінші ең көп дауысын (23.3%) жеңіп алған жаңадан құрылған [[Бірлік (Ресей партиясы)|Бірлік]] партиясын қолдайтын болды және өз кезегінде партия Путинді де қолдады.
=== Санкт-Петербургтегі жұмыс ===
''Тағы қара: [[Владимир Путиннің Ленинград пен Санкт-Петербургтің билік органдарындағы жұмысы]]''
1990 жылдың көктемінің басынан бастап Ленинград мемлекеттік университеті (бұрынғы А.А. Жданов) жұмыс істеді. Ленинград мемлекеттік университетінде Путин халықаралық мәселелер бойынша ректордың көмекшісі Станислав Меркурев болды.


=== 1999–2000: Президент міндетін атқарушы ===
Меркурьев Анатолий Собчак Путинді кейінірек атқарушы директор ретінде ұсынды<ref name=autogenerated6>[https://www.gazeta.ru/2001/02/27/biografiavla.shtml • Газета. Ru: Биография Владимира Владимировича Путина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180306202835/https://www.gazeta.ru/2001/02/27/biografiavla.shtml |date=2018-03-06 }}</ref>.
[[Сурет:Boris Yeltsin 31 December 1999.jpg|нобай|оңға|Президент міндетін атқарушы Путин мен отставкасынан кейінгі [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] (ортада), 31 желтоқсан 1999]]
1999 жылғы 31 желтоқсанда Ельцин күтпеген жерден президент лауазымынан кететінін жариялады да, [[Ресей Конституциясы]]на сәйкес Путин [[Ресей президенті|Ресей Федерациясы Президентінің міндетін атқарушы]] болды. Бұл рөлге кіріскен салысымен Путин [[Жаңа жыл]]ға орай халыққа жолдауын жасады да, бұған дейін жоспарланып алған Шешенстандағы ресейлік әскерлермен кездесуіне аттанды.<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20040511/586686.html |title= В связи с поездкой президента России Владимира Путина в Чечню |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2004-05-11 |accessdate= 2024-03-11}}</ref>


1999 жылғы 31 желтоқсанда Путиннің президент ретінде қол қойған бірінші жарлығы «Ресей Федерациясының бұрынғы президенті мен оның отбасы мүшелеріне кепілдіктер туралы» болды. Бұл «қызметінен кеткен Президент пен оның туыстарына қарсы сыбайлас жемқорлық айыптарының» қудаланбауын қамтамасыз етті.<ref>{{Cite web|url= http://www.rg.ru/oficial/doc/ykazi/1763.htm |title= ПРЕЗИДЕНТ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ: УКАЗ от 31 декабря 1999 г. N1763 О ГАРАНТИЯХ ПРЕЗИДЕНТУ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ, ПРЕКРАТИВШЕМУ ИСПОЛНЕНИЕ СВОИХ ПОЛНОМОЧИЙ, И ЧЛЕНАМ ЕГО СЕМЬИ |lang= ru |publisher= [[Российская газета]] |date= 1999-12-31}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20010219192247/http://www.rg.ru/oficial/doc/ykazi/1763.htm |date= 2001-02-19}}</ref> Бұл Ельциннің отбасы мүшелері қатысқан Mabetex пара алу ісімен байланысты жасалған шешім еді.
1990 жылдың мамыр айынан бастап халық депутаттары кеңесінің Ленинград қалалық кеңесінің төрағасы Собчак.


Оның қарсыластары 2000 жылғы маусымдағы сайлауға дайындалып жатқанда, Ельциннің отставкасы [[Ресейдегі президент сайлауы (2000)|президенттік сайлаудың 2000 жылғы 26 наурызға жылжуы]]на әкелді; Путин бірінші айналымда 53% дауыс жинап, сайлауда жеңіске жетті.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/919928.stm |title= Putin won 'rigged elections' |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2000-09-11 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210630072344/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/919928.stm |date= 2021-06-30}}</ref>
1991 жылғы 28 маусымнан бастап, А.А. Собчакты мэрі лауазымына сайлағаннан кейін, — Төраға міндетін атқарушы және 15 шілдеден бастап, — Ленинград қалалық мәжілісінің сыртқы байланыстар жөніндегі комитетінің төрағасы (1992 жылғы 16 мамырдан бастап - Санкт-Петербург) Путиннің комитет төрағасы ретінде Санкт-Петербургтегі инвестицияларды тарту мәселелері, шетелдік компаниялармен ынтымақтастық, бірлескен кәсіпорындар ұйымдастыру, сондай-ақ туризмді дамыту және ойын бизнесін бақылау. Путин Санкт-Петербургтегі бірінші валюта айырбастау ұйымының кураторы болды және бірнеше ірі германдық фирмалардың қалаға келуіне үлес қосты. Путиннің қатысуымен Ресейдегі шетелдік капиталдың алғашқы банктерінің бірі ашылды — BNP-Drezdner Bank (Rossija)<ref name="g_bio"/>. Путин ресей-американдық «Goodwill Games» ұйымдастырушыларының бірі болды, Кейін ол БАҚ-та ірі американдық бизнесмен [[Тед Тернер]]мен кездесті. Сол уақыттан бері, Америкалық барлау агенттіктері [[Арнайы қызмет]] Путин туралы ақпарат жинай бастады.


[[Сурет:Vladimir Putin taking the Presidential Oath, 7 May 2000.jpg|нобай|солға|Владимир Путиннің (сол жақта) Ельцин қасында ант беру сәті, 7 мамыр 2000]]
1991 жылы режиссер Игорь Шадхан Путинмен алғашқы теледидарлық сұхбатының бірін жазды, онда болашақ президент бостандық пен [[тоталитаризм]] туралы айтады.
=== 2000–2004: Бірінші президенттік мерзімі ===
Владимир Путиннің ұлықтау рәсімі 2000 жылғы 7 мамырда өтті.<ref>{{Cite web|url= https://www.1tv.ru/news/2000-05-07/286856-v_bolshom_kremlevskom_dvortse_zavershilas_inauguratsiya_vladimira_putina |title= В Большом Кремлевском Дворце завершилась инаугурация Владимира Путина |lang= ru |publisher= [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]] |date= 2000-05-07 |accessdate= 2024-03-11}}</ref> [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|Премьер-министрі]] ретінде ол [[Ресей Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] [[Михаил Михайлович Касьянов|Михаил Касьянов]]ты тағайындады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/24/11/2023/6560e69d9a79474166fa4a4f |title= Бывшего премьер-министра Касьянова внесли в реестр иностранных агентов |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2023-11-24 |accessdate= 2024-03-11}}</ref> Путиннің танымалдылығына түскен бірінші үлкен қиындық 2000 жылғы тамызда, [[АПЛ Курск апаты|Курск суасты қайықтарының апаты]]на дұрыс реакция бермегені үшін сынға алынған кезде болды. Бұл сын негізінен Путиннің оқиға орнына барғанына тым көп уақыт кетіргенінен шыққан. Апат орын алған күні Путиннің [[Сочи]]дегі демалысқа шыққаны белгілі; апат туралы оған келесі күні хабарласа,<ref>{{Cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/17499 |title= Встреча с родными |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2000-08-29 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20201005074622/https://www.kommersant.ru/doc/17499 |date= 2020-01-05}}</ref> халық ол жайлы тек 18 тамызда ғана білді. Оқиға орнына Путин демалысының соңынан кейін ғана жетті.<ref>{{Cite web|url= https://www.1tv.ru/news/2000-08-18/299021-segodnya_operatsiya_po_spaseniyu_ekipazha_atomnoy_podvodnoy_lodki_kursk_vstupila_v_novuyu_fazu |title= Сегодня операция по спасению экипажа атомной подводной лодки «Курск» вступила в новую фазу |lang= ru |publisher= [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]] |date= 2000-08-18 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20201009065758/https://www.1tv.ru/news/2000-08-18/299021-segodnya_operatsiya_po_spaseniyu_ekipazha_atomnoy_podvodnoy_lodki_kursk_vstupila_v_novuyu_fazu |date= 2020-01-09}}</ref>


2000 жылдан 2004 жылға дейін Путин ресейлік олигархтармен билік үшін күресте жеңіп, олармен «үлкен мәмілеге» қол жеткізіп, елдің кедейленген жағдайын қалпына келтіруге кірісті. Бұл мәміле Путин үкіметінің олигархтардан нақты қолдау алуы және онымен келісе алуы үшін өз өкілеттіктерінің көпшілігін сақтауға мүмкіндік берді.<ref name="sakwa" /><ref>{{кітап|тақырыбы= Орыс рулеткасын ойнау: Путиннің жақсы басшылық іздегені: Жаһандық неолиберализм заманындағы жақсы басшылық: Латын Америкасы, Шығыс Еуропа, Азия және Африкадағы Қақтығыс пен саясатсыздандыру |шынайы атауы= Playing Russian Roulette: Putin in search of good governance: Good Governance in the Era of Global Neoliberalism: Conflict and Depolitisation in Latin America, Eastern Europe, Asia, and Africa |авторы= Mommen, Andre; Demmers, Jolle; Fernández Jilberto, Alex E.; Hogenboom, Barbara |баспасы= Routledge |жыл= 2004}}</ref>
1993 жылдан бері Собчак қаласының басшысы шетелдік сапарлары кезінде Путинді өзіне алмастырушы ретінде қалдырды<ref name="g_bio">[https://www.gazeta.ru/2001/02/27/biografiavla.shtml] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180306202835/https://www.gazeta.ru/2001/02/27/biografiavla.shtml|date=2018-03-06}} [https://web.archive.org/web/20110819003702/http://www.finmarket.ru/z/anl/anlpgv.asp?id=1114160]</ref>.


2002 жылғы қазанда [[Дубровкадағы теракт|Мәскеулік театрдағы кепіл тұтқын дағдарысы]] орын алды. Көптеген ресейлік баспасөз бен халықаралық БАҚ дағдарыс кезінде арнайы күштердің құтқару операциясында кепілге алынған 130 адамның өлімі президент Путиннің танымалдығына қатты нұқсан келтіретінін болжады. Алайда, қоршау аяқталғаннан кейін көп ұзамай Ресей президенті халық арасында рекордтық рейтингке ие болды — ресейліктердің 83% Путин мен оның қоршауының ісіне қанағаттанатынын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2565585.stm |title= Moscow siege leaves dark memories |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Wyatt, Caroline |date= 2002-12-16 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211028060245/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2565585.stm |date= 2021-11-28}}</ref>
1994 жылғы наурызда [[Санкт-Петербург]] Үкіметінің Төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды, Сыртқы байланыстар жөніндегі комитетінің басшысы қызметін атқарады. Путиннің Санкт-Петербор үкіметінің төрағасының орынбасары ретінде мэрияның жұмысын үйлестіру және құқық қорғау және қауіпсіздік органдарының аумақтық органдары (ГФВД, Ресей Қорғаныс министрлігі, Ресей Федералдық қауіпсіздік қызметі, прокуратура, соттар, кеден комитеті). сондай-ақ саяси және қоғамдық ұйымдар. Путин тіркеу палатасына басшылық етті, сондай-ақ мэрияның әкімшілігі: әділет, қоғамдық қатынастар туралы, әкімшілік органдар, қонақ үйлер. Путинді тіркеу - бұл тіркеу палатасы, сондай-ақ мэрияның әкімшілігі: әділет, қоғамдық қатынастар туралы, әкімшілік органдар, қонақ үйлер.


2003 жылы [[Шешенстан]]да өлкенің жаңа конституциясын қабылдау жайлы референдум өтті; ресми дерек бойынша халықтың көпшілігі өңірдің Ресейдің құрамындағы автономиясы бар республикаға айналғанын қалады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/27/03/2003/5703b55a9a7947783a5a463d |title= В Чечне подведены итоги референдума |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2003-03-27 |accessdate= 2024-03-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230707044545/https://www.rbc.ru/politics/27/03/2003/5703b55a9a7947783a5a463d/ |date= 2023-07-07}}</ref>
1995 жылы ҚДП партияның облыстық филиалын басқарды.


=== 2004–2008: Екінші президенттік мерзімі ===
Сыртқы байланыстар жөніндегі комитеттен басқа, Путин мэрияның операциялық мәселелер бойынша комиссиясын басқарды.
[[Сурет:Vladimir Putin 21 January 2007-1.jpg|нобай|оңға|2007 жылғы қаңтарда [[Ангела Меркель]]мен кездесуінде Путин [[Кинофобия|иттерге фобиясы]] бар Германия канцлерінің алдына лабрадорын әкелді.]]
[[Сурет:Funeral of Boris Yeltsin-23.jpg|нобай|оңға|[[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]]ді жерлеу рәсіміндегі Путин, [[Билл Клинтон]], [[Джордж Герберт Уокер Буш|Джордж Г.У. Буш]] және [[Людмила Александровна Путина|Людмила Путина]], [[Мәскеу]], 2007 жылғы сәуір]]
2004 жылғы 14 наурызда Путин жалпы дауыстың 71% жеңіп, [[Ресейдегі президент сайлауы (2004)|президент болып қайта сайланды]].<ref>{{Cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/4302515 |title= «Но потом, как видите, втянулся» |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2020-03-29 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230530221440/https://www.kommersant.ru/doc/4302515 |date= 2023-05-30}}</ref> [[Бесландағы террористік акт]] 2004 жылғы 1–3 қыркүйекте орын алды; нәтижесінде 330 астам адам, соның ішінде 186 бала қайтыс болды.<ref>{{cite web|url= https://ria.ru/incidents/20061222/57561669.html |title= Захват школы в Беслане изначально планировался как теракт-самоубийство |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2006-12-22 |accessdate= 2017-08-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20170814163020/https://ria.ru/incidents/20061222/57561669.html |date= 2017-08-14}}</ref><ref>{{cite web|url= https://ria.ru/society/20070628/67965755.html |title= Фрадков требует завершить строительство больницы и школы в Беслане |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2007-06-28 |accessdate= 2018-07-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180729111144/https://ria.ru/society/20070628/67965755.html |date= 2018-07-29}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/864369 |title= Оправдательный приговор бесланским милиционерам оставлен в силе |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2008-03-06 |accessdate= 2018-07-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180729111528/https://www.kommersant.ru/doc/864369 |date= 2018-07-29}}</ref><ref>{{cite web|author= Хубежова, Зарина |url= https://www.gazeta.ru/politics/2007/09/03_a_2120826.shtml?updated |title= «Наши дети для вас – кролики и цыплята» |lang= ru |publisher= [[Газета.Ru]] |date= 2007-09-03 |accessdate= 2018-07-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180729112031/https://www.gazeta.ru/politics/2007/09/03_a_2120826.shtml?updated |date= 2018-07-29}}</ref>


[[КСРО ыдырауы|Кеңес өкіметі ыдыраған]]нан кейін және Путиннің билігіне дейінгі 10 жылға жуық кезең Ресейде дүрбелең болды. 2005 жылы Кремльде сөйлеген сөзінде Путин Кеңес Одағының ыдырауын «[[ХХ ғасыр]]дағы ең үлкен геосаяси апат» деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/12/12/2021/61b5e7b79a7947689a33f5fe |title= Путин назвал распад СССР трагедией и «распадом исторической России» |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2021-12-12 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240309180101/https://www.rbc.ru/politics/12/12/2021/61b5e7b79a7947689a33f5fe |date= 2024-03-09}}</ref>
1992-1996 жылдары Путин Халықаралық қатынастар американдық ұлттық демократиялық институтының бағдарламасы бойынша «реформисттік саяси белсенділер» тренингтерінің қатарында болды (National Democratic Institute for International Affairs, NDI). Мәскеуде NDI кеңесшісі, АҚШ-тағы Ресейдегі АҚШ елшісі [[Майкл Макфол]] 2001 жылы Путинді сипаттады «ықтимал «орыс [[Слободан Милошевич|Милошевич]]“», Ресей президенті сайлауы АҚШ мүддесі үшін оң қадам емес.


Сол кездегі Ресейдегі ең бай адам, [[ЮКОС]] мұнай-газ компаниясының президенті [[Михаил Борисович Ходорковский|Михаил Ходорковский]]ді алаяқтық жасағаны және салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық қудалаудың жалғасуын халықаралық баспасөз Ходорковскийдің Кремльдің либералдық және коммунистік қарсыластарына берген қайырымдылықтары үшін кек алу ретінде қарастырды.<ref>{{кітап|тақырыбы= Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашаққа деген стратегиясы |шынайы атауы= Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies |баспасы= International Business Publications |беттері= 70 |жыл= 2014 |isbn= 978-1-4330-6774-7}} [[Online Computer Library Center|OCLC]] [https://www.worldcat.org/oclc/956347599 956347599]</ref> Ходорковский қамауға алынды, ЮКОС банкротқа ұшырады, компанияның активтері нарықтық құнынан төмен бағамен аукционға қойылды, ең үлкен үлесті мемлекеттік [[Роснефть]] компаниясы сатып алды.<ref>{{Cite web|url= http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/how-to-steal-legally/302115.html |title= How to Steal Legally |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |author= Osborne, Tim |date= 2008-02-15 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160412114545/http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/how-to-steal-legally/302115.html |date= 2016-04-12}}</ref> ЮКОС тағдырын Ресейдің [[мемлекеттік капитализм]] жүйесіне қарай кеңірек ауысуының белгісі ретінде қарастыратын.
Кейіннен Путинмен бірге Санкт-Петербор қаласының мэриясында жұмыс істегендердің көпшілігі (И.И. Сечин, [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Д.А. Медведев]], [[
Виктор Алексеевич Зубков|В.А. Зубков]], [[Алексей Леонидович Кудрин|А.Д. Кудрин]], [[Алексей Борисович Миллер|А.Б. Миллер]], [[Герман Оскарович Греф|Г.Г. Греф]], [[Дмитрий Николаевич Козак|Д.Н.Козак]], [[Виктор Петрович Иванов|В.П. Иванов]], [[Сергей Евгеньевич Нарышкин|С. Е. Нарышкин]], [[Виталий Леонтьевич Мутко|В.Л. Мутко]] және басқалар), 2000 жылдары Ресей үкіметінде, Ресей президенті әкімшілігінде және мемлекеттік компаниялардың басшылығында жауапты лауазымдарға ие болды.


2006 жылғы 7 қазанда Ресей армиясындағы сыбайлас жемқорлық пен оның Шешенстандағы тәртібін әшкерелеген журналист [[Анна Степановна Политковская|Анна Политковская]] Путиннің туған күнінде өзінің тұрғын үйінің фойесінде оққа ұшты. Политковскаяның өлімі Путинді елдің жаңа тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қорғай алмады деп айыптауымен халықаралық сынды тудырды.<ref>{{Cite web|url= https://www.independent.co.uk/opinion/commentators/joan-smith/joan-smith-putins-russia-failed-to-protect-this-brave-woman-419313.html |title= Joan Smith: Putin's Russia failed to protect this brave woman |lang= en |publisher= [[The Independent]] |author= Smith, Joan |date= 2006-11-09 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20081207030505/http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/joan-smith/joan-smith-putins-russia-failed-to-protect-this-brave-woman-419313.html |date= 2008-12-07}}</ref> Путиннің өзі оның өлімі үкіметке қалдырған сыни жазбаларынан гөрі көп қиындық тудырғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/10/10/2006/5703bcd09a7947afa08cadae |title= В.Путин: Убийство А.Политковской направлено против действующей власти |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2006-11-10 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221210115258/https://www.rbc.ru/politics/10/10/2006/5703bcd09a7947afa08cadae |date= 2022-12-10}}</ref>
1992 жылы Ленинград қалалық кеңесінің депутаты Марина Салли және Юрий Гладков басқарған жұмыс тобының депутаты (Салье Комиссиясы деп аталатын) Сыртқы экономикалық байланыстар комитетінің басшысы ретінде Путинге қарсы Санкт-Петерборға азық-түлікпен шикізатпен алмасу бағдарламасы бойынша алаяқтық жасады. Путиннің айтуынша, Шындығында, Сали ешқандай тергеу жүргізген жоқ, бірақ «ол үшін жауапты болмады». Путиннің айтуынша, Ленинград қалалық кеңесінің депутаттарының бұл жанжал бөлігі Собчакқа әсер ету үшін қолдануға тырысты, сондықтан ол оны жұмыстан босатты.


2007 жылғы қаңтарда Путин өзінің [[сочи]]лік резиденциясында [[Германия канцлері]] [[Ангела Меркель]]мен кездесті; бұл кездесу Ресейдің Германияға мұнай жеткізуді тоқтатқанына екі аптадай болғанда орын алған. Путин өзінің қара [[лабрадор]]ы Конниді [[Кинофобия|иттерге фобия]]сы бар және ит жанында ыңғайсыз болып көрінетін Меркельдің алдына әкелді де, «ит өзін ұстайтынына сенімдімін» деп қосты, нәтижесінде неміс баспасөз корпусының арасында дүрбелең болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.spiegel.de/international/putin-merkel-summit-germany-and-russia-try-to-smooth-over-energy-tensions-a-461249.html |title= Germany and Russia Try to Smooth Over Energy Tensions |lang= en |publisher= [[Spiegel International]] |date= 2007-01-22 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230712055251/https://www.spiegel.de/international/putin-merkel-summit-germany-and-russia-try-to-smooth-over-energy-tensions-a-461249.html |date= 2023-07-12}}</ref> Инциденттен кейін Путин Меркельдің иттерден қорқатынын білмегенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20220607/merkel-1793868994.html |title= Меркель рассказала об инциденте с лабрадором Кони на встрече с Путиным |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2022-06-07 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240114045937/https://ria.ru/20220607/merkel-1793868994.html |date= 2024-01-14}}</ref> [[Ангела Меркель|Меркель]] кейінірек бір топ журналистерге «Мен оның олай неге істегенін түсінемін, жай еркектігін дәлелдеу үшін. Ол өзінің әлсіздігінен қорқады. Ресейде ештеңе жоқ, табысты саясат та, экономика да жоқ. Оларда бар болғаны осы», – деді.<ref>{{Cite web|url= https://www.newyorker.com/magazine/2014/12/01/quiet-german |title= The Quiet German |lang= en |publisher= [[The New Yorker]] |author= Packer, George |date= 2014-11-24 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240228210112/https://www.newyorker.com/magazine/2014/12/01/quiet-german/ |date= 2024-02-28}}</ref>
2008 жылдың маусым айында, [[Испания]]дағы бірқатар ресейлік азаматтарды полиция ұстау барысында. кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының назарын бұрынғы басылымдарға қайтадан аудару, 1990 жылы Путиннің «Тамбов» ОПГ басшысы Владимир Кумаринмен байланыстарына арналған, 2007 жылдың тамызында осы қылмыстық топты басқарғаны үшін айыпталған және кейін сотталған.


2007 жылдың басында шахматтан бұрынғы чемпион [[Гарри Кимович Каспаров|Гарри Каспаров]] пен ұлттық-большевистік көшбасшы [[Эдуард Вениаминович Лимонов|Эдуард Лимонов]] басқаратын «[[Басқа Ресей (коалиция)|Басқа Ресей]]<nowiki/>» оппозициялық тобы ұйымдастырған «[[Келіспейтіндер маршы]]<nowiki/>» өтті. Алдын ала ескертулерден кейін Ресейдің бірнеше қаласында өткен шерулерді полиция әрекеті қарсы алды да, 150 шақты адам қамауға алынды.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7110910.stm |title= Garry Kasparov jailed over rally |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2007-11-24 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231209000114/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7110910.stm |date= 2023-12-09}}</ref>
=== Диссертация қорғау ===
1997 жылы экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне кандидаттық диссертация қорғады: «Нарықтық қатынастарды қалыптастыру жағдайында аймақтың минералды-шикізат базасын жаңғыртудың стратегиялық жоспарлауы (Санкт-Петербург және Ленинград облысы)». (08.00.05 мамандығы «Экономика және халық шаруашылығын басқару») [[Санкт-Петербург мемлекеттік тау-кен институтында]]. Диссертациялық жұмысында ол [[ұлттық чемпион]]дық идеяны білдірді. Кейіннен бұл идея Путиннің саясатының маңызды белгісіне айналды. Ғылыми кеңесшісі экономика ғылымдарының докторы, Профессор Владимир Федосеев - минералды шикізаттың экономикасы саласындағы танымал сарапшы.


2008 жылғы 4 сәуірде [[НАТО]]-ның [[Бухарест]] саммитінде шақырылған Путин [[Джордж Уокер Буш|Джордж У. Буш]]қа және конференцияның басқа делегаттарына: «Біз шекарамызда қуатты әскери блоктың пайда болуын ұлтымыздың қауіпсіздігіне тікелей қатер ретінде қарастырамыз. Ресейге қарсы бағытталмаған процесс жеткіліксіз» деді.
2005 жылы [[Вашингтон]]дағы Брукингс институтының қызметкерлері Клиффорд Гадди мен Игорь Данченконың айтуынша, 20 беттен 20-ға дейін, ол Путиннің кандидаттық диссертациясының басым бөлігін бастайды, 1978 ж. жарияланған профессорлар Уильям Кинг және Дэвид Клиандтың «Стратегиялық жоспарлау және саясат» мақаласының нақты көшірмесін немесе жақын мәтінін білдіреді. Сондай-ақ, олар былай деді: Путиннің жұмысындағы алты диаграмма мен графика американдықтармен толығымен сәйкес келеді. Санкт-Петербургтың академиялық топтары Брукингс институтының қызметкерлерін айыптаудан бас тартты. Сондай-ақ шетелдік баспасөзде, тіпті Путин болашақ саясатының негіздерін де қалыптастырды. Slon.ru тілшісіне берген сұхбатында Илья Шелпин: «Ресейде Путиннің плагиаттары туралы жаңалықтар Интернеттен және Власта журналынан тыс шықпады».


=== 2008–2012: Екінші премьерлігі ===
2018 жылы Ольга Владимировна Литвиненко, Санкт-Петербор тау-кен университеті [[Владимир Стефанович Литвиненко|ректор]]ының қызы, оның әкесі Путинге диссертация жазуға мәжбүр болды. Президенттің баспасөз хатшысы [[Дмитрий Сергеевич Песков|Дмитрий Песков]] бұл жауаптың өтірік екеніне жауап берді.
{{Толық мақала|Медведев-Путин тандемі}}
[[Сурет:Vladimir Putin 11 March 2008-1.jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]], 2008 жылғы 11 наурыз]]
[[Ресей Конституциясы|Конституция]] бойынша Путин қатарынан үш президенттік мерзімге сайлана алмайтын. Оның ізбасары болып [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]]дің бірінші орынбасары [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] сайланды. 2008 жылғы 8 мамырда президенттік билікті Медведевке тапсырғаннан кейін бір күннен кейін ғана Путин өзінің саяси үстемдігін сақтап, Ресейдің [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министрі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20080508/106917085.html |title= Владимир Путин стал премьер-министром |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2008-05-08 |accessdate= 2024-03-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240314214413/https://ria.ru/20080508/106917085.html |date= 2024-03-14}}</ref>


Путин әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарын еңсеру оның екінші премьер-министрлігінің екі басты жетістігінің бірі болғанын айтты. Екіншісі 1990 жылдары басталған ұзақ демографиялық құлдыраудан кейінгі 2008–2011 жылдар аралығындағы [[Ресей халқы|Ресей халық санының тұрақтануы]] болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/russian/mobile/russia/2012/04/120411_putin_duma_constitution.shtml |title= Путин очертил "дорожную карту" третьего срока |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2012-04-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20130812180804/http://www.bbc.co.uk/russian/mobile/russia/2012/04/120411_putin_duma_constitution.shtml |date= 2014-08-12}}</ref> Дәл осы премьер-министрлік кезінде [[Юлія Володимирівна Тимошенко#2008 жылғы Ресей-Украина газ дауы|2009 жылғы Ресей-Украина газ дауы]] орын алды да, украиналық «[[Нафтогаз]]<nowiki/>» компаниясының бас директорының кеңесшісі болған {{iw|Андрій Володимирович Коболєв|Андрій Коболєв|uk|Коболєв Андрій Володимирович}} сөзінше Путин «[[Газпром]]ды» басқарып кетті. Путин 2010 жылы неміс көрмесінде егер Германияның Ресейдің табиғи газы мен ядролық қуатын қаламаса, ағаш өрттеп, жылына алатынын және сол ағаш үшін [[Сібір]]ге кіру керектігін айтты.<ref>{{YouTube|kCNHwH9MxGA|Russia's Gazprom - Corrupt politicians and the greed of the west DW Documentary}} [[Неміс толқыны]]</ref>
=== [[Мәскеу]]де жұмыс ===
[[Сурет:RIAN archive 100306 Vladimir Putin, Federal Security Service Director.jpg|нобай|солға|Директор [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі]] Владимир Путин. 1998 жыл.]]
1996 жылғы тамыздан бастап, губернаторлық сайлауда [[Анатолий Александрович Собчак|Анатолий Собчак]] жеңіліске ұшырағаннан кейін, Путинді Мәскеуде Ресей Федерациясы Президентінің басқарушы директорының орынбасары [[Павел Павлович Бородин|Павел Бородин]] жұмысына шақырды. Бұл жерде Путин ресейлік меншікті құқықтық басқаруды және басқаруды қадағалады.


2011 жылғы 24 қыркүйекте [[Мәскеу]]де өткен «[[Біртұтас Ресей]]<nowiki/>» конгресінде Медведев Путинге [[Ресейдегі президент сайлауы (2012)|2012 жылғы президенттік сайлау]]ға қатысуды ресми түрде ұсынды, бұл ұсынысты Путин қабылдады. «Біртұтас Ресейдің» Ресей саясатындағы дерлік үстемдігін ескере отырып, көптеген сарапшылар Путиннің үшінші мерзіміне кепілдік берілген десек те болады деп санады. Бұл қадам Медведевтің [[Ресейдегі парламент сайлауы (2011)|желтоқсан айында өтетін парламенттік сайлау]]да «Біртұтас Ресей» билетінде тұрып, президенттік мерзімінің соңында премьер-министр болу мақсатын көздейді деп болжанған.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-15045816 |title= Russia's Putin set to return as president in 2012 |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2011-09-24 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20171203082332/http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-15045816 |date= 2017-12-03}}</ref>
1997 жылдың 26 наурызында Ресей президентінің әкімшілігі басшысының орынбасары болып тағайындалды — Ресей Федерациясы Президентінің Бас бақылау басқармасының бастығы, осы лауазымға [[Алексей Леонидович Кудрин|А.Л. Кудрин]]ді ауыстырды.


[[Ресейдегі парламент сайлауы (2011)|2011 жылғы 4 желтоқсанда өткен парламенттік сайлау]]дан кейін ондаған мың ресейліктер дауыстардың қате саналғанына қарсы наразылық шеруіне шықты, бұл Путин билігі кезіндегі ең үлкен наразылық шаралары болған. Шерушілер Путин мен «Біртұтас Ресейді» сынап, сайлау нәтижелерінің қайтарылуын талап етті.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/global/2011/dec/10/russia-elections-putin-protest |title= Russian election protests – Saturday 10 December 2011 |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |date= 2011-12-10 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20130114235300/http://www.guardian.co.uk/global/2011/dec/10/russia-elections-putin-protest |date= 2013-01-14}}</ref> Сол наразылықтар қоғамда [[түсті төңкеріс]] болады деген үрей тудырды.<ref>{{Cite web|url= http://www.politonline.ru/comments/10432.html |title= Как митинг на Поклонной собрал около 140 000 человек |lang= ru |publisher= политонлайн |date= 2012-02-04 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211213211018/http://www.politonline.ru/comments/10432.html |date= 2021-12-13}}</ref> Путин 2005–2012 жылдар аралығында өзіне және «Біртұтас Ресей» партиясына адал бірнеше әскерилендірілген топтарды ұйымдастырды деген де болжам бар.
Путиннің айтуынша, Бас бақылау басқармасы жүргізген тексеру нәтижелері, қорғаныс тапсырмасын орындауға байланысты, 1997 жылғы мамырда Ресейдің Қорғаныс министрі [[Игорь Николаевич Родионов|Игорь Родионов]]тың отставкаға кету себептерінің бірі болды.


=== 2012–2018: Үшінші президенттік мерзімі ===
1997 жылы Бас бақылау басқармасының бастығы ретінде ол ресейлік [[балық шаруашылығы]]ның тиімділігін тексеру үшін арнайы комиссия тапсырды. Комиссия жұмысының нәтижесінде анық болды: 1997 жылы жапондық кемелердің дрейф-торлы әдісімен 6,5 мың тонна сокетка лососьі (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1991 жылғы қаулысымен тыйым салынған) және ресейлік кемелерде 3300 тонна балықтың бұл түрі, ғылыми бағдарламалар бойынша жұмыс істеу, Озерновское собак лососясын айналдыруға әкелді және іс жүзінде [[Камчатка облысы|Камчатка аймағы]]ндағы банк кәсіпорындарын жағаға шығарды, оның қорларын пайдалану ». Комиссия жұмысы аяқталғаннан кейін оның нәтижелері бойынша балық аулау учаскелерінің шекаралары өзгерді, ал келесі онжылдықта сокета лососясының аулау бірнеше рет - 2500-ден 20 000 тоннаға дейін артты.
[[Сурет:Putin Patrushev.jpg|нобай|оңға|[[Николай Платонович Патрушев|Николай Патрушев]] Путинге жақын оның басты кеңесшілерінің бірі болып келеді деген болжамдар бар.]]
2011 жылғы 24 қыркүйекте «[[Біртұтас Ресей]]<nowiki/>» партиясының съезінде сөйлеген сөзінде Медведев партияға Путинді президенттікке кандидат ретінде ұсынатынын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://lenta.ru/news/2011/09/24/putin/ |title= Медведев предложил Путину баллотироваться в президенты |lang= ru |publisher= LENTA.ru |date= 2011-09-24 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230923014954/https://lenta.ru/news/2011/09/24/putin/ |date= 2023-09-23}}</ref> 2012 жылғы 4 наурызда Путин [[Ресейдегі президент сайлауы (2012)|сол жылғы Ресей президенті сайлауы]]ның бірінші айналымында дауыстар санын бұрмалады деген кең тараған айыптарға қарамастан 63.6% дауыс жинап, жеңіске жетті.<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20120309/590825026.html |title= История президентских выборов в России |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2012-03-09 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220228204135/https://ria.ru/20120309/590825026.html |date= 2022-02-28}}</ref> Оппозиция Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясын алаяқтық жасады деп айыптады.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/news/datablog/2012/mar/05/russia-putin-voter-fraud-statistics |title= Russian election: does the data suggest Putin won through fraud? |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Ball, James |date= 2012-03-05 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220124001304/https://www.theguardian.com/news/datablog/2012/mar/05/russia-putin-voter-fraud-statistics |date= 2022-01-24}}</ref> Сайлаудың ашық өтуіне, соның ішінде сайлау учаскелерінде веб-камералардың пайдаланылуына бағытталған әрекеттер жария етілсе де, дауыс беруді ресейлік оппозиция мен [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]ның халықаралық бақылаушылары процедуралық заңсыздықтар орын алды деді.<ref>{{Cite web|url= http://www.osce.org/odihr/elections/88661 |title= Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say |lang= en |publisher= [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]] |date= 2012-03-05 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140801023330/http://www.osce.org/odihr/elections/88661 |date= 2014-08-01}}</ref>


Путинге қарсы наразылықтар президенттік науқан кезінде және одан кейін де өтті. Ең атышулы наразылық 21 ақпандағы [[Pussy Riot]] қойылымы және одан кейінгі сот процесі болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/music/2012/aug/17/pussy-riot-sentenced-prison-putin |title= Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Elder, Miriam |date= 2012-08-17 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220301143636/https://www.theguardian.com/music/2012/aug/17/pussy-riot-sentenced-prison-putin |date= 2022-03-01}}</ref> 6 мамырда [[Мәскеу]]де шамамен 8,000–20,000 наразылық білдіруші жиналды да,<ref>{{Cite web|url= http://vz.ru/politics/2012/5/6/577272.html |title= Провокация вместо марша |lang= ru |publisher= ВЗГЛЯД |author= Афиногенов, Иван |date= 2012-05-06 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140810225000/http://vz.ru/politics/2012/5/6/577272.html |date= 2014-08-10}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-russia-protests-idUSBRE8440CK20120506 |title= Foes of Russia's Putin plan "million-man march" |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= der Carbonnel, Alissa |date= 2012-05-06 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211104134018/https://www.reuters.com/article/us-russia-protests-idUSBRE8440CK20120506 |date= 2021-11-04}}</ref> полициямен қақтығыстарда сексен адам жарақат алды<ref>{{Cite web|url= http://lenta.ru/news/2012/05/10/more/ |title= СК пересчитал пострадавших полицейских во время "Марша миллионов" |lang= ru |publisher= LENTA.ru |date= 2012-05-10 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140320101533/http://lenta.ru/news/2012/05/10/more |date= 2014-03-20}}</ref> және 450 қамауға алынды, келесі күні тағы 120 тұтқындау орын алды.<ref>{{Cite web|url= https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/9250729/Vladimir-Putin-inauguration-shows-how-popularity-has-crumbled.html |title= Vladimir Putin inauguration shows how popularity crumbled |lang= en |publisher= [[The Daily Telegraph]] |author= Parfitt, Tom |date= 2012-05-07 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/9250729/Vladimir-Putin-inauguration-shows-how-popularity-has-crumbled.html |date= 2022-01-10}}</ref> Путин жақтастарының қарсы наразылығы Ресейдің ең үлкен стадионы [[Лужники (стадион)|Лужники стадионы]]нда шамамен 130,000 қолдаушының жиналуымен аяқталды.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=M0mrCwAAQBAJ |авторы= Ross, Cameron |тақырыбы= Ресей Федерациясындағы жүйелік және жүйесіз оппозиция: Қоғамы оянды ма? |шынайы атауы= Systemic and Non-Systemic Opposition in the Russian Federation: Civil Society Awakens? |баспасы= Routledge |беттері= 46 |жыл= 2016 |isbn= 978-1-317-04723-0}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230323052158/https://books.google.com/books?id=M0mrCwAAQBAJ |date= 2023-03-23}}</ref> Қатысушылардың кейбірі келу үшін ақша төлегенін айтса, басқаларын бастықтары әкелсе, қалғаны орнына фестивальге келеміз деп ойлағанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17136644 |title= Putin tells stadium rally 'battle' is on for Russia |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2012-02-23 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140428152446/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17136644 |date= 2014-04-28}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2012/02/24/world/europe/a-resolute-putin-faces-a-changing-russia.html |title= Resolute Putin faces a changing Russia |lang= en |publisher= [[The New Yorker]] |date= 2012-02-24 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210829185126/https://www.nytimes.com/2012/02/24/world/europe/a-resolute-putin-faces-a-changing-russia.html |date= 2021-02-24}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204778604577241272571508352 |title= Putin, Addressing Rally, Casts Himself as Unifier |lang= en |publisher= [[The New Yorker]] |author= Kolyandr, Alexander және Boudreaux, Richard |date= 2012-02-24 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210829172003/https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204778604577241272571508352 |date= 2021-08-29}}</ref>
1998 жылдың 25 мамырында Ресей Федерациясының президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды. өңірлермен жұмыс істеуге жауапты. Кездесу кезінде ол Кремльдегі ең ықпалды тұлғалардың бірі саналды.


2012 жылғы 7 мамырда Кремльде Путиннің президенттігі инаугурацияланды.<ref>{{YouTube|m1Z0yjwCwic|Инаугурация Владмира Путина - 2012 (полная версия)}} [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]]</ref> Путин президент ретіндегі алғашқы күнінде 14 президент жарлығын шығарды, оларды БАҚ кейде «Мамыр жарлықтары» деп те атайды, оның ішінде [[Ресей экономикасы]]на арналған кең ауқымды мақсаттарды қамтитын ұзақ жарлық та болған. Басқа жарлықтар білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, білікті жұмыс күшін даярлау, [[Еуропа Одағы]]мен қарым-қатынас, қорғаныс өнеркәсібі, ұлтаралық қатынастар және президенттік науқан кезінде жарияланған Путиннің бағдарламалық мақалаларында қарастырылған басқа да саясат салаларына қатысты болған.<ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/events/president/news/15234 |title= Подписан Указ о совершенствовании госполитики в сфере здравоохранения |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2012-05-07 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231210102207/http://kremlin.ru/events/president/news/15234 |date= 2023-12-10}}</ref>
1998 жылғы 25 шілдеден бастап - [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Ресей Федерациясының Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің директоры. Оның орынбасарлары Путин генерал [[Николай Платонович Патрушев|Николай Патрушев]]ті тағайындады, [[Виктор Васильевич Черкесов|Виктор Черкесов]] пен [[Сергей Борисович Иванов|Сергей Иванов]], ол КГБ мен Санкт-Петербургтегі жұмысымен таныс болды. 1998 жылдың күзінде ол Ресейдің ФСБ-на айналды<ref name="Рой Медведев" />. ФСБ басшысы болған кезінде, ФСБ дирекциясының стратегиялық объектілерді экономикалық контрастын және қарусыздануды қолдау үшін таратқаны, оның орнына алты жаңа ФСБ дирекциясы құрылды. ФСБ-нің үздіксіз қаржыландыруына қол жеткізді, сондай-ақ кафедра қызметкерлерінің жалақысын көтеру (бұл жағынан олар Ресейдің СВР қызметкерлері мен ФАСПИ-мен теңестірілген)<ref>{{cite web|url=http://www.finmarket.ru/z/experts/view.asp?id=1114160&rid=1|title=Оқиға. Сегіз жыл Владимира Путин|date=2009-03-26|publisher=Финмаркет|accessdate=2012-02-28}}</ref>. Әскери лауазым полковник ФСБ директоры ретінде марапатталды, ФСБ директоры лауазымына тағайындалғанға дейін Ресей Федерациясының Президенті Ельцин Путинді оны генерал-майорға әскери тәртіпте көтеруді ұсынды, бірақ Путин ФСБ-дің алғашқы азаматтық директоры болуды ұсынды.


2012 және 2013 жылдары Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясы [[Санкт-Петербург]]те, [[Архангельск]]те және [[Жаңасібір]]де [[ЛГБТ қоғамдастығы]]на қарсы қатаң заңнаманы қолдады; 2013 жылғы маусымда [[Мемлекеттік дума]] «гомосексуалдық насихатқа» қарсы заңды ([[Кемпірқосақ туы (ЛГБТ)|кемпірқосақ туы]] сияқты белгілерге, сондай-ақ гомосексуалдық мазмұнды қамтитын жарияланған шығармаларға тыйым салатын) қабылдады.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/russian/russia/2013/06/130611_duma_gay_propaganda.shtml?print=1 |title= Госдума приняла закон о "нетрадиционных отношениях" |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2013-06-11 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140301045821/http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2013/06/130611_duma_gay_propaganda.shtml?print=1 |date= 2014-03-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20130611172814.shtml?print |title= ГД приняла закон об усилении наказания за пропаганду гомосексуальности среди подростков |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2013-06-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20131003040126/http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20130611172814.shtml?print |date= 2013-10-03}}</ref>
1999 жылдың 26 наурызынан бастап [[Ресей Федерациясының Қауіпсіздік Кеңесі]]нің хатшысы, ФСБ директорының лауазымын сақтап қалды.


2013 жылғы маусымда Путин [[Бүкілресейлік халық майданы]]ның теледидар митингісіне қатысты, онда ол 2011 жылы құрылған<ref>{{Cite web|url= https://vz.ru/politics/2011/5/6/488801.html |title= Народный фронт |lang= ru |publisher= Взгляд |author= Сусликова, Мария және Костюкова, Ирина |date= 2011-05-06 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160407002127/http://vz.ru/politics/2011/5/6/488801.html |date= 2016-04-07}}</ref> бұл қозғалыстың басшысы болып сайланды.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/info/4789817 |title= Биография президента России Владимира Путина |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2017-12-06 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230415084725/https://tass.ru/info/4789817 |date= 2023-04-15}}</ref> Журналист Стив Розенбергтің айтуынша, қозғалыс «Кремльді орыс халқымен қайта байланыстыруды» көздейді және қажет болса, қазір Путинді қолдайтын танымал бола бастаған «Біртұтас Ресей» партиясын ауыстыруды көздейді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-22879644 |title= Putin inaugurates new movement amid fresh protests |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2013-06-12 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210822142147/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-22879644 |date= 2021-08-22}}</ref>
1999 жылдың мамыр айының басында [[Борис Николаевич Ельцин|Ельцин]] өзінің билігін Путинге беру туралы жалпы шешім қабылдады. 5 тамызда Путинмен кездесуде Ельцин, ол Ресей үкіметінің төрағасы етіп тағайындағысы келеді.


==== Қырым аннексиясы ====
=== 1999 жылдың қыркүйегінде Дагестандағы жауынгерлердің басып алынуы және көппәтерлі тұрғын үйлердің жарылуы ===
[[Сурет:Location UK-Crimea-RU.PNG|нобай|оңға|[[Еуропа]] картасындағы [[Украина]] (ашық жасыл), [[Қырым]] (қою жасыл) және [[Ресей]] (қоңыр)]]
''1999 жылғы 7 тамызда болған: [[Дағыстандағы жауынгерлерді басып алу]] [[Ресейдегі тұрғын үйлердің жарылысы]]''
{{Толық мақала|Қырым аннексиясы}}
1999 жылғы 7 тамызда Басаев пен Хаттабтың Дагестанға жасаған жауынгерлері басып алынды. Дагестанның ислам шурасы Дагестан ислам мемлекетін құру туралы жариялады.
{{See also|Орыс-украин соғысы|Донбастағы соғыс}}
2014 жылғы ақпанда Ресей [[Украина]] территориясына бірнеше рет әскери шабуыл жасады. [[Еуромайдан]] наразылықтары нәтижесінде [[Украина президенті]] [[Віктор Федорович Янукович|Віктор Янукович]]тің отставкасынан кейін төсбелгісіз жүрген Ресей сарбаздары [[Қырым]] аумағындағы Украина стратегиялық позициялары мен инфрақұрылымын өз бақылауына алды. Содан кейін Ресей Қырым мен [[Севастополь]]ді аннексиялап, сол жерде референдум өткізді, оның ресми қорытындысы бойынша Қырымдықтар Ресей Федерациясына қосылуға дауыс берді.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/ukraine_crimea_votes_in_referendum_russia/25298663.html |title= Қырым: қару астында өткен референдум |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2014-03-16 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230925025506/https://www.azattyq.org/a/ukraine_crimea_votes_in_referendum_russia/25298663.html |date= 2023-09-25}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/programmes/b050674y |title= Maskirovka: Deception Russian-Style |lang= en |publisher= [[BBC News]] |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20181124183459/https://www.bbc.co.uk/programmes/b050674y |date= 2018-12-24}}</ref> Нәтижесінде Украинаның [[Донбасс]] аймағында ресейшіл топтардың [[Верховна рада|Украина Рада]]сының заң шығару әрекеттеріне қарсы шерулері Украина үкіметі мен өзін-өзі жариялаған [[Донецк Халық Республикасы|Донецк]] және [[Луганск Халық Республикасы|Луганск халық республикалары]]ның Ресей қолдайтын сепаратистік күштері арасындағы қарсыластық [[орыс-украин соғысы]]на ұласты.


2014 жылғы қарашада Украина әскерилері Ресейден Украинаның шығысындағы сепаратистер бақылауындағы аймақтарға әскерлер мен техниканың қарқынды қозғалғаны туралы хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://consent.yahoo.com/v2/collectConsent?sessionId=3_cc-session_0a8039a3-c251-43eb-a54c-9114ff8cf391 |title= Kiev claims 'intensive' movements of troops crossing from Russia |lang= en |publisher= Agence France-Presse |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20141114002830/https://en-maktoob.news.yahoo.com/kiev-claims-intensive-movements-troops-crossing-russia-123248755.html |date= 2014-11-14}}</ref> [[Associated Press]] агенттігі көтерілісшілер бақылауындағы аймақтарда таңбаланбаған 80 әскери көлік жүріп жатқанын хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-idUSKBN0IT0AF20141109 |title= Worst east Ukraine shelling from month |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2014-11-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220121133558/http://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-idUSKBN0IT0AF20141109 |date= 2022-01-12}}</ref> [[ЕҚЫҰ]]-ның Арнайы бақылау миссиясы ДХР бақылайтын аумақта ауыр қару-жарақтар мен таңбасыз жүрген танктер колонналарын бақылаған.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-30039004 |title= Ukraine crisis: Russian 'Cargo 200' crossed border - OSCE |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2014-11-13 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211225120728/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-30039004 |date= 2021-12-25}}</ref>
9 тамызда Владимир Путин премьер-министр болып тағайындалды. Путин қуатты ұйымдастырушы ретінде әрекет жасаған жауынгерлерге қарсы операцияны басқарды. 15 қыркүйекте боевиктер Дағыстаннан қуылды.


2015 жылғы қазанда [[The Washington Post]] хабарлауынша, Ресей соңғы апталарда [[Сирия президенті]] [[Башар әл-Асад]]ты қолдау үшін өзінің таңдаулы бөлімшелерінің бір бөлігін Украинадан [[Сирия]]ға орналастырды.<ref>{{Cite web|url= http://www.foxnews.com/world/2015/10/24/russia-said-to-redeploy-special-ops-forces-from-ukraine-to-syria/ |title= Russia said to redeploy special-ops forces from Ukraine to Syria |lang= en |publisher= [[Fox News]] |date= 2015-10-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20151024085128/http://www.foxnews.com/world/2015/10/24/russia-said-to-redeploy-special-ops-forces-from-ukraine-to-syria/ |date= 2015-10-24}}</ref> Сол жылғы желтоқсанда Путин ресейлік әскерилердің Украинада болғанын мойындады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/17/12/2015/56728d4c9a7947794fc63cea |title= Путин признал наличие в Донбассе «решающих военные вопросы» россиян |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2015-12-17 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230529165123/https://www.rbc.ru/politics/17/12/2015/56728d4c9a7947794fc63cea |date= 2023-05-29}}</ref>
1999 жылдың қыркүйегінде террористік актілер сериясы болды - [[Буинакск]]е көп пәтерлі үйлердің жарылысы, Мәскеу және [[Волгодонск]], оның құрбандары 300-ден астам адам болды. Мәскеу қалалық сотының және Ресей Жоғарғы соты қаулысына сәйкес. Жарылыстар Қарашай мен Дагестанның Ваххабисіне араб әміршілерінің [[Амир ибн аль-Хаттаб|Амир Хаттаб]] пен Абу Омардың бұйрығы бойынша жасалды.


==== Сириядағы интервенциясы ====
Нұсқаулар ұсынылды, оған сәйкес Путин көпқабатты үйлерді жарып жіберді: сайлау алдындағы рейтингісін көтеру және президенттік сайлауда жеңісті қамтамасыз ету, Шешенстанға әскерлер енгізгенге дейін қолайлы қоғамдық пікір қалыптастыру, Атап айтқанда, Александр Литвиненко мен [[Юрий Георгиевич Фельштинский|Юрий Фелшинский]]дің кітабында «ФСБ Ресейді сілкіп жатыр», [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] Путин мен Николай Патрушевті білетін көп пәтерлі үйлерді жарып жіберді. Путиннің өзі бұл нұсқаны нонсенс деп сипаттады.
{{See also|Сирия азаматтық соғысы}}
[[Сурет:Vladimir Putin and Bashar al-Assad (2017-11-21) 02.jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Сирия президенті]] [[Башар әл-Асад]], 2017 жыл]]
2015 жылғы 30 қыркүйекте [[Сирия]] үкіметінің көтерілісшілер мен жиһадтық топтарға қарсы әскери көмек көрсету туралы ресми өтінішінен кейін президент Путин Ресейдің [[Сирия азаматтық соғысы]]на араласуына рұқсат берді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/features-49508531 |title= Война в Сирии: Путин победил, Запад проиграл. Взгляд из Франции |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |author= Гогитидзе, Ксения |date= 2019-09-30 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240314162017/https://www.bbc.com/russian/features-49508531 |date= 2024-03-14}}</ref>


2016 жылғы 14 наурызда Путин Сириядағы ресейлік әскерилерге қойған миссиясы «негізінен орындалды» деп жариялағаннан кейін және Ресей күштерінің «негізгі бөлігін» Сириядан шығаруға бұйрық бергеннен кейін,<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35807689 |title= Syria conflict: Russia's Putin orders 'main part' of forces out |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2016-03-14 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220305093822/https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35807689 |date= 2022-03-05}}</ref> Ресейдің қалған күштері Сирия үкіметіне қолдау көрсету үшін белсенді әрекеттерін жалғастырды.<ref>{{Cite web|url= http://newsru.com/russia/18mar2016/sir.html |title= Генштаб ВС РФ объявил о новых авиаударах по террористам в Сирии |lang= ru |publisher= newsru.com |date= 2016-03-18 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210721144043/https://www.newsru.com/russia/18Mar2016/sir.html |date= 2021-07-21}}</ref>
== Путиннің басқару нәтижесі ==
[[Сурет:Boris Yeltsin 31 December 1999.jpg|нобай|солға||200px|Президент әкімшілігінің басшысы Владимир Путин [[Александр Стальевич Волошин|Александр Волошин]] және [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]], Кремльді тастап кетті. 31 желтоқсан 1999 жыл]]


==== 2016 жылғы АҚШ сайлауына араласуы ====
Елді Путин басқарғалы бергі сегіз жылдың басты олжасы – отаншылдықтың орасан артқаны. Путин Ресейдің біртұтастығын сақтауды салған беттен қатты қолға алды. Ол 2000 жылғы 26 наурыздағы президент сайлауынан кейін өз қызметіне ресми түрде 7 мамырда кірісті. Іле-шала 13 мамырда Путин жеті федералдық округ құру туралы ұсыныс жасап, ол округтарға өзінің өкілетті өкілдерін тағайындады, сөйтіп өңір басшыларына өзінің ықпалын күшейтті. Араға 10-ақ күн түскенде, 17 мамырда Парламенттің жоғарғы пала­та­сын жасақтаудың жаңа тәртібін енгізді. Оған дейін Федерация Кеңесі губернаторлардан құ­ра­латын, губернаторлар әрі орындаушылық, әрі заң шығарушылық құқықтарға ие болатын, енді олар Федерация Кеңесіне өз өкілдерін жіберетін болып белгіленеді. Сол күні Путин Орталық пен федерация субъектілерінің қарым-қатынасына байланысты тағы бір маңызды бастама көтереді, оның мәні негізінен өңірлік лидерлердің орынсыз дабырайтылған ықпалын кемітуге тірелетін. Бұл жолда Путин ештеңеден тайынған жоқ. Тіпті 2004 жылдың күзінде Бесланда болған лаңкестік шараны да өз мақсатына пайдалана білді: бірнеше күннен кейін-ақ Мемлекеттік Думаға губернатор сайлауларынан бас тарту туралы заң жобасын енгіздірді, губернаторлар есін жиып үлгергенше депутаттар заңды қабылдап та жібереді. Путин билікке келісімен-ақ басталған екінші чешен соғысы оның алған беттен қайтпайтынын анық көрсетті. Дубровкадағы Театр орталығында лаңкестер көрермендерді кепілдікке алып, қойылған шартқа келіспей тұрған тұста, тіпті, әлеует­ті күштер театр залына улы газ жіберіп, лаң­кестермен бірге залда қалған санаулы көрермендерді де амалсыз құрбандыққа шалуға дейін барды. 2005 жылғы 13 қарашада Нальчиктегі бүлікті қанға бөктіріп басу, 2005 жылғы 8 наурызда Аслан Масхадовтың, 2006 жылғы 10 шілдеде Шәміл Басаевтың көзін жою енді Ресей жерінде Буденновск қырғыны сияқты мас­қара жағдай, Хасавюрт келісімі сияқты шегініс бол­майтындығын бүкіл әлемге ашық айттырды. Мем­лекеттік Дума тиісті заңға қаза тапқан лаңкестердің денесін жер қойнына тапсыру үшін туған-туысқандарына беруге тыйым салатын түзетулер енгізді. Батыстағылардың адам құқы деп, жариялылық деп, сөз бостандығы деп шу көтергендеріне қарамай, Путин әкімшілігі Кавказдағы соғыс тақырыбын бұқаралық ақпарат құралдарында көрсетуге, жазуға іс жүзінде тыйым салды. Бұл орайда соғыс жағдайында БАҚ-тардың мүмкіндігі мемлекет тарапынан шектелетіндігі жөніндегі халықаралық құқық нормалары ептілікпен пайдаланылды. Осыдан сегіз жыл бұрын лаңкестер Дағыстанға басып кіріп, Ресейдің әр жеріндегі қалаларда үйлерді жарып жатқан еді. Бүгінде елдің ыдырауы толық тоқтатылды, Солтүстік Кавказдағы соғыс өрті өшірілді, Чешенстан федерацияның толыққанды субъектісіне айналды.
2017 жылғы қаңтарда АҚШ барлау қоғамдастығы Путин жеке өзі [[2016 АҚШ президент сайлауы|2016 жылғы АҚШ сайлауы]]на ықпал ету кампаниясын бастаған деген теорияға жоғары сенім білдірді, қоғамдастықтың ойынша, ресейліктер [[Хиллари Клинтон]]ның беделін түсіріп, оның сайлауалды кампаниясына нұқсан келтірді де, сол арқылы [[Дональд Трамп]]тың президент болуына көмектескен.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/interactive/2017/01/06/us/politics/document-russia-hacking-report-intelligence-agencies.html |title= Intelligence Report on Russian Hacking |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |date= 2017-01-06}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20170108171803/http://www.nytimes.com/interactive/2017/01/06/us/politics/document-russia-hacking-report-intelligence-agencies.html |date= 2017-01-08}}</ref> 2016 жылғы желтоқсанда Трамп Ресейдің АҚШ сайлауына араласуын жоққа шығарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.factcheck.org/2018/02/words-trump-russian-meddling/ |title= In His Own Words: Trump on Russian Meddling |lang= en |publisher= factcheck.org |author= Kiely, Eugene және Gore, D'Angelo |date= 2018-02-19 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190703054816/https://www.factcheck.org/2018/02/words-trump-russian-meddling/ |date= 2019-07-03}}</ref> Сайлауға араласқанын Путиннің өзі де 2016 жылғы желтоқсанда,<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/world/europe/trump-syria-hacking-and-terrorism-in-play-as-russias-putin-meets-the-press/2016/12/23/28ead25a-c878-11e6-acda-59924caa2450_story.html |title= Putin to Democratic Party: You lost, get over it |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Filipov, David |date= 2016-12-23 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20161226080522/https://www.washingtonpost.com/world/europe/trump-syria-hacking-and-terrorism-in-play-as-russias-putin-meets-the-press/2016/12/23/28ead25a-c878-11e6-acda-59924caa2450_story.html |date= 2016-12-23}}</ref> 2017 жылғы наурыз,<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2017/mar/30/vladimir-putin-denies-us-election-interference-trump |title= 'Read my lips – no': Putin denies Russian meddling in US presidential election |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Walker, Shaun |date= 2017-03-30 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210602211848/https://www.theguardian.com/world/2017/mar/30/vladimir-putin-denies-us-election-interference-trump |date= 2021-06-02}}</ref> маусым,<ref>{{Cite web|url= https://www.latimes.com/politics/washington/la-na-essential-washington-updates-putin-russian-meddling-claims-lack-1496416198-htmlstory.html |title= Putin says claims of Russian meddling in U.S. election are ‘just some kind of hysteria’ |lang= en |publisher= [[Los Angeles Times]] |author= Ayres, Sabra |date= 2017-06-02 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190328164705/https://www.latimes.com/politics/washington/la-na-essential-washington-updates-putin-russian-meddling-claims-lack-1496416198-htmlstory.html |date= 2019-03-28}}</ref> және шілдеде<ref>{{Cite web|url= http://www.cnn.com/2017/07/08/politics/trump-advisers-russia-interference/index.html |title= Trump officials decline to rebut Russia’s claims that Trump seemed to accept election denials |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Liptak, Kevin |date= 2017-07-08 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200628025650/https://www.cnn.com/2017/07/08/politics/trump-advisers-russia-interference/index.html |date= 2020-06-28}}</ref> жоққа шығарған.
Елді әкімшілік-территориялық және саяси орталықтандыру мәселесінің шешілуі Президентке бүкіл билікті біржолата бергізді әрі оның жауапкершілік жүгін де күрт арттырды. Федерациялық Ресейдің бұл жолдан бас тартуы унитарлық Қазақстанның жағдайында ел тағдырына эксперимент жасауға тіпті де болмайтынын анық ұғындырып берді.


Кейінірек Путин араласудың «теориялық тұрғыдан мүмкін» екенін және оны «патриоттық ойлы» ресейлік хакерлер жасауы мүмкін екенін айтты,<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-russia-economic-forum-putin-cyber-idUSKBN18S56Y |title= Patriotic Russians may have staged cyber attacks on own initiative: Putin |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Pinchuk, Denis |date= 2017-06-01 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211108185403/https://www.reuters.com/article/us-russia-economic-forum-putin-cyber-idUSKBN18S56Y |date= 2021-10-10}}</ref> ал басқа жағдайда «тіпті [[орыстар]] емес, Ресей азаматтығы бар [[украиндар]], [[татарлар]] немесе [[еврейлер]]» жауапты болуы мүмкін деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.usatoday.com/story/news/world/2018/03/10/putin-says-jews-russian-citizenship-could-behind-u-s-election-meddling/413321002/ |title= Putin says Jews, Ukrainians, Tatars could be behind U.S. election meddling |lang= en |publisher= USA Today |author= [[Associated Press]] |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180311214030/https://www.usatoday.com/story/news/world/2018/03/10/putin-says-jews-russian-citizenship-could-behind-u-s-election-meddling/413321002/ |date= 2018-03-11}}</ref> Путин [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы АҚШ сайлауы]]на да ықпал еткісі келген деген де болжамдар бар.<ref>{{кітап|авторы= Полякова, Алина |тақырыбы= Кремльдің Демократияға қарсы Жоспары: Ресейдің 2020 жылға арналған 2016 жылғы кітабын жаңартқаны |шынайы атауы= The Kremlin's Plot against Democracy: How Russia Updated Its 2016 Playbook for 2020 |беттері= 140–145 |баспасы= Foreign Affairs 99#5 |жыл= 2020}}</ref>
Путин елді басқарған алғашқы жылдардың өзінде билікті меншіктеуге тыйым салынды, билік олигархтар қолынан алынды, сөйтіп, халықтың мемлекетке сенімі қалпына келтірілді. Путин ақпараттық империялардың олигархтарға тәуелділігі жағдайында ешқандай да мемлекеттік идея көңілдегідей жүзеге асырылмайтынын әуел бастан-ақ айқын ұғынады. Ол істі Ельциннің тұсында қолға алмауының өзінен Путиннің ақылы мен айласы, арыны мен абайлағыштығы қатар жүретін сұңғыла саясаткерлігін көреміз. Ельцинді екінші рет таққа отырғызуға барын аямаған Борис Березовскиймен бетпе-бет келу Борис Николаевичке қарсы шығудай қабылданар еді. Чешенстандағы террорға қарсы операцияларды көрсетуге байланысты қойылған шектеулерді бұзған, Путиннің өзінің қадірін кетіруге арналған хабарлар дайындаған арналардың иелері – В.Гусинский мен Б.Березовский бірінен кейін бірі шетелге қашуға мәжбүр болады. Қалың қалталылардың саясатқа сұғынуы қандайлық қатер екенін анық білетін Путин келесі соққысын ЮКОС-тың иесі М.Ходорковскийге бағыттады. Ресей сарапшыларының жазуына қарағанда, Ходорковский 2003-2004 жылдардағы сайлау науқаны кезінде Думаға өтетін партияларды қаржыландыра бастаған. Қалай дегенде де, Путин өз оппоненттерін материалдық ресурстардан айырудың құқықтық тетіктерін дәл таба біледі. Ондаған миллиард долларлық жеке байлығы бар Гусинскийдің де, Березовскийдің де, Ходорковскийдің де табиғи монополияларындағы қисапсыз қаржының қайнар көзі жекешелендірудегі жөнсіздік екенін дәлелдеп, Ходорковскийді қамауға алып, артынша ЮКОС-ты қайта жеке­шелендіру Кремльдің ақшалы алпауыттармен айқасындағы айтулы жеңісіне айналды. Путин оларды ев­рей ұлтының өкілдері ретінде қудаламай, заңды белден басып байыған тойымсыздар ретінде қудалайды.


=== 2018–: Төртінші президенттік мерзімі ===
== Дереккөздер ==
[[Сурет:Meeting with Government members2.jpg|нобай|оңға|Путин мен жаңадан тағайындалған премьер-министр [[Михаил Владимирович Мишустин|Михаил Мишустин]], 21 қаңтар 2020]]
{{дереккөздер}}
Путин [[Ресейдегі президент сайлауы (2018)|2018 жылғы сайлау]]да жалпы дауыстың 76% астамын жинап, төртінші рет қайта сайланды.<ref>{{Cite web|url= https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2018/03/19/754245-putin-rekord |title= Когда будет инаугурация президента РФ? |lang= ru |publisher= [[Ведомости]] |author= Корня, Анастасия; Мухаметшина, Елена және Чуракова, Ольга |date= 2018-03-19 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180320022006/https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2018/03/19/754245-putin-rekord |date= 2018-03-20}}</ref> Оның мерзімі 2018 жылғы 7 мамырда басталды.<ref>{{Cite web|url= http://www.aif.ru/politics/russia/kogda_budet_inauguraciya_prezidenta_rf |title= Когда будет инаугурация президента РФ? |lang= ru |publisher= aif.ru |author= Сушинова, Яна |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180320004027/http://www.aif.ru/politics/russia/kogda_budet_inauguraciya_prezidenta_rf |date= 2018-03-20}}</ref> 15 мамырда Путин [[Қырым көпірі]] тас жол бөлігінің ашылуына қатысты.<ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/events/president/news/57472 |title= Открытие автодорожной части Крымского моста |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2018-05-15 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211231091526/http://kremlin.ru/events/president/news/57472 |date= 2021-12-31}}</ref> 25 мамырда ол [[Ресей Конституциясы]]ндағы шектеулер себебінен [[Ресейдегі президент сайлауы (2024)|2024 жылы президентікке өз үміткерлігін ұсынбайтын]]ын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://russian.rt.com/russia/news/516694-putin-konstituciya-srok |title= Путин заявил, что не намерен выдвигать свою кандидатуру на третий президентский срок подряд |lang= ru |publisher= Новости RT |date= 2018-05-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220305083610/https://russian.rt.com/russia/news/516694-putin-konstituciya-srok |date= 2022-03-05}}</ref>


2020 жылы Ресейде Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша дауыс беру өтті. Олар күшіне енгеннен кейін Путин келесі президенттік сайлауға үміткер ретінде қатысу құқығын алды да, 2024 жылы президентікке үміткерлігін жариялады.<ref name="saylaw2024">{{Cite web|url= https://meduza.io/feature/2024/03/14/v-rossii-nachalos-trehdnevnoe-golosovanie-na-vyborah-prezidenta-putin-idet-na-pyatyy-srok |title= В России началось трехдневное голосование на выборах президента. Путин идет на пятый срок |lang= ru |publisher= [[Meduza]] |date= 2024-03-14 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240315001247/https://meduza.io/feature/2024/03/14/v-rossii-nachalos-trehdnevnoe-golosovanie-na-vyborah-prezidenta-putin-idet-na-pyatyy-srok |date= 2024-03-15}}</ref>
== Сыртқы сілтемелер ==

{{commons|Vladimir Putin}}
==== COVID-19 пандемиясы ====
* [http://www.kremlin.ru/ Официальный сайт Ресей президент]
[[Сурет:Vladimir Putin in Kommunarka hospital1.jpg|нобай|оңға|Путиннің (сары түсті киім киген) [[Мәскеу]]дегі №40 қалалық клиникалық ауруханаға сапары, 24 наурыз 2020]]
* [http://kremlin.ru/eng/articles/about_sp.shtml Speeches by the President] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012164252/http://kremlin.ru/eng/articles/about_sp.shtml |date=2007-10-12 }} at the official [http://kremlin.ru/eng/ website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030908005515/http://www.kremlin.ru/eng/ |date=2003-09-08 }}.
2020 жылғы 15 наурызда Путин коронавирустың таралуына қарсы тұру үшін Мемлекеттік кеңестің жұмыс тобын құруды тапсырды. Путин Мәскеу мэрі [[Сергей Семёнович Собянин|Сергей Собянин]]ді топ басшысы етіп тағайындады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/16/03/2020/5e6f4fc89a79476e28d165c5 |title= Кремль объяснил разницу в полномочиях Собянина и Мишустина по вирусу |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2020-03-16 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211102061705/https://www.rbc.ru/politics/16/03/2020/5e6f4fc89a79476e28d165c5 |date= 2021-11-10}}</ref>
* Artiom Malgin, Jaroslav Skvortsov, Alexandr Tchechevishnikov (Moscow State Institute of International Relations, MGIMO); published by the Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw: [http://www.forum-ekonomiczne.pl/page.php?p1=532b5f727bb6c829189a19b74e0865c1&uid=c237f3846ffa15542d54070ab2bdcf60 Aims, Priorities and Tasks: Attempt at a Systematic Analysis of the Presidential Speeches In Russia (2000 – 2005)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060927161900/http://www.forum-ekonomiczne.pl/page.php?p1=532b5f727bb6c829189a19b74e0865c1&uid=c237f3846ffa15542d54070ab2bdcf60 |date=2006-09-27 }}, XV Economic Forum Krynica 7-10 September, 2005

* [http://www.theatlantic.com/doc/200503/starobin The Accidental Autocrat], in [[The Atlantic Monthly]], Наурыз 2005 (may require subscription)
2020 жылғы 22 наурызда [[Италия премьер-министрі]] [[Джузеппе Конте]]мен телефон арқылы сөйлескеннен кейін Путин Ресей армиясын [[COVID-19 пандемиясы]]нан ең көп зардап шеккен [[Италия]]ға әскери дәрігерлерді, арнайы дезинфекциялық көліктер мен басқа да медициналық жабдықтарды жіберуді ұйымдастырды.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-russia-italy/russian-army-to-send-coronavirus-help-to-italy-after-putin-phone-call-idUSKBN219081 |title= 'From Russia with Love': Putin sends aid to Italy to fight virus |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2020-03-22 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200507195107/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-russia-italy/russian-army-to-send-coronavirus-help-to-italy-after-putin-phone-call-idUSKBN219081 |date= 2020-05-07}}</ref> Путин [[Ново-Огарёво]]дағы кеңсесінде қашықтан жұмыс істей бастады. Баспасөз хатшысы [[Дмитрий Сергеевич Песков|Дмитрий Песков]]тың айтуынша, Путин күн сайын коронавирусқа тест тапсырған және оның денсаулығына қауіп төнген жоқ.<ref>{{Cite web|url= https://www.interfax.ru/russia/701791 |title= Песков сообщил о регулярных тестах Путина на коронавирус |lang= ru |publisher= Интерфакс |date= 2020-03-31 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211214173805/https://www.interfax.ru/russia/701791 |date= 2021-12-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.rosbalt.ru/russia/2020/04/01/1835841.html |title= Путин перешел на удаленку |lang= ru |publisher= Росбалт |date= 2020-04-01 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220302151916/https://www.rosbalt.ru/russia/2020/04/01/1835841.html |date= 2022-03-02}}</ref>
* [http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/IB17Ag02.html Russia as friend, not foe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180119191316/http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/IB17Ag02.html |date=2018-01-19 }}, in [[Asia Times]] by Nicolai N. Petro, Ақпан 2007

* [http://www.saag.org/papers17/paper1682.html Russia's Foreign Policy in a resurgent mode: An Analysis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061002171627/http://www.saag.org/papers17/paper1682.html |date=2006-10-02 }}
25 наурызда президент Путин халыққа арнаған телеүндеуінде [[Ресейдегі конституциялық референдум (2020)|22 сәуірде өтетін конституциялық референдум]]ның коронавирусқа байланысты кейінге шегерілетінін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/politika/8075213 |title= Путин заявил, что дата голосования по поправкам к Конституции РФ должна быть перенесена |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2020-03-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210816175640/https://tass.ru/politika/8075213 |date= 2021-08-16}}</ref> Ол келесі аптаның жалпыұлттық ақылы демалыс болатынын жариялады да, ресейліктердің үйде қала бергенін сұрады.
* [https://web.archive.org/web/20071012164258/http://www.kremlin.ru/eng/speeches/2006/07/06/2312_type82917type84779_108352.shtml Transcript of the Interactive Webcast] with the President, [[6 шілде]], [[2006]] ([http://news.bbc.co.uk/2/hi/talking_point/5153854.stm BBC version]).

* [http://www.russianspy.org/category/vladimir-putin/ RussianSpy: Vladimir Putin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071216000415/http://www.russianspy.org/category/vladimir-putin/ |date=2007-12-16 }}
2021 жылғы маусымда Путин [[Спутник V]] вакцинасы арқылы ауруға қарсы толық вакцинацияланғанын айтып, вакцинация ерікті болуы керектігін айтты да, кейбір кәсіптерде оны міндетті ету COVID-19 таралуын бәсеңдететінін атап өтті.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/europe-business-health-russia-coronavirus-pandemic-035536af03c480bbc4127d7bb5ead1fc |title= Putin reveals he was vaccinated with Russia’s Sputnik V |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |author= Litvinova, Daria |date= 2021-06-30 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220309020655/https://apnews.com/article/europe-business-health-russia-coronavirus-pandemic-035536af03c480bbc4127d7bb5ead1fc |date= 2022-03-09}}</ref>
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/415124.stm BBC – Vladimir Putin: Spy turned politician]

* [http://www.fightingarts.com/content01/putin.html Putin and his judo activities]
==== Конституциялық референдум ====
* [http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/0009/08/lkl.00.html Transcript of an interview with Larry King, September 2000]
{{Толық мақала|Ресейдегі конституциялық референдум (2020)}}
* [http://www.guardian.co.uk/russia/article/0,,1834009,00.html?gusrc=rss&feed=1 Guardian — How I learned to love Vlad], by Nick P. Walsh
Путин 2020 жылғы 3 шілдеде [[Ресей Конституциясы]]на қосымша екі алты жылдық мерзімге сайлауға түсуге рұқсат беретін түзетулер енгізу туралы жарлыққа қол қойды. Бұл түзетулер 2020 жылғы 4 шілдеде күшіне енді.<ref>{{Cite web|url= https://rg.ru/2020/07/04/konstituciya-site-dok.html |title= Конституция Российской Федерации с изменениями, одобренными в ходе общероссийского голосования 1 июля 2020 года |lang= ru |publisher= RG.ru |date= 2020-07-04 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210815055523/https://rg.ru/2020/07/04/konstituciya-site-dok.html |date= 2021-08-15}}</ref>
* [https://web.archive.org/web/20071012185417/http://politicalworld.wordpress.com/2006/12/18/russia-to-be-feared-for-now/ Russia - To Be Feared... For Now]

* [http://www.robertamsterdam.com/2007/04/putins_russia_riches_rights_ri_1.htm?Putin Putin's Russia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012200843/http://robertamsterdam.com/2007/04/putins_russia_riches_rights_ri_1.htm?Putin |date=2007-10-12 }}
11 шілдеде [[Ресейдің Қиыр Шығысы]]ндағы [[Хабаровск өлкесі]]нде тұтқындалған облыс губернаторы [[Сергей Иванович Фургал|Сергей Фургал]]ды қолдаған наразылық акциялары басталды.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/13/07/2020/5f0c2e769a79474bec43a66e |title= Жители Хабаровска третий день подряд выходят на улицы в поддержку Фургала |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2020-07-13 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220927152425/https://www.rbc.ru/politics/13/07/2020/5f0c2e769a79474bec43a66e |date= 2022-09-27}}</ref>
* [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/12/07/AR2006120701439.html/ That Murder in London] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110119225600/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/12/07/AR2006120701439.html |date=2011-01-19 }}

* {{cite news|first= |last= |author=[[Anatol Lieven]] |url= http://www.iht.com/articles/2006/05/11/opinion/edlieven.php|title=Putin versus Cheney |work= |publisher= International Herald Tribune|pages= |page= |date=мамыр 11, 2006 |accessdate= |archiveurl=http://web.archive.org/web/20060602182317/http://www.iht.com/articles/2006/05/11/opinion/edlieven.php|archivedate=маусым 2, 2006}}
2020 жылғы 22 желтоқсанда Путин Ресейдің экс-президенттеріне өмір бойына прокурорлық иммунитет беретін заң жобасына қол қойды.<ref>{{Cite web|url= https://www.interfax.ru/russia/742513 |title= Что произошло за день: вторник, 22 декабря |lang= ru |publisher= Интерфакс |date= 2020-12-22 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230607064114/https://www.interfax.ru/russia/742513 |date= 2023-06-07}}</ref>
* [http://www.frontpagemag.com/Articles/ReadArticle.asp?ID=19003 Putin's Duality]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} by [[Ion Mihai Pacepa]], [[FrontPageMag.com|FrontPageMagazine]], [[5 тамыз]], [[2005]]

* Doug Sanders, [https://web.archive.org/web/20070604164912/http://www.theglobeandmail.com/servlet/story/RTGAM.20070602.wputin01/BNStory/International/home "Putin threatens to target Europe with missiles"], ''[[The Globe and Mail]]'', [[маусым 2]], [[2007]]
==== 2021–2022 жылғы Ресей-Украина дағдарысы ====
* [http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=483321&in_page_id=1770 Putin has been vilified by the West - but he is still a great leader], by [[John Laughland]], [[Daily Mail]], [[September 22]], [[2007]]
[[Сурет:Talks between Vladimir Putin and President of the United States Joseph Biden.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[АҚШ президенті]] [[Джо Байден]]мен бейнеқоңырау өткізуі, 7 желтоқсан 2021]]
2021 жылғы шілдеде Путин «[[орыстар]] мен [[украиндар]]дың тарихи бірлігі туралы» очеркін жариялады, онда ол [[беларустар]], украиндар және орыстар орыс әлемінің бір бөлігі ретінде бір Бүкілресейлік ұлтта болуы керек деді де, «бір халық» болып табылатынын айтты. Эссе [[Украина]]ның тәуелсіз ел ретінде өмір сүруін жоққа шығарады.<ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/events/president/news/66181 |title= Статья Владимира Путина «Об историческом единстве русских и украинцев» |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |author= Путин, Владимир Владимирович |date= 2021-07-12 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240315153938/http://kremlin.ru/events/president/news/66181 |date= 2024-03-15}}</ref>

2021 жылғы 30 қарашада Путин Украинаның [[НАТО]]-ға кіруін Ресей үшін «қызыл сызық» мәселе (орысшадан «қабылдауға келмейтін») болатынын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.forbes.ru/society/447749-putin-nazval-krasnuu-liniu-v-otnoseniah-s-ukrainoj |title= Путин назвал «красную линию» в отношениях с Украиной |lang= ru |publisher= [[Forbes]] |author= Дульнева, Марина |date= 2021-11-30 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230528004858/https://www.forbes.ru/society/447749-putin-nazval-krasnuu-liniu-v-otnoseniah-s-ukrainoj |date= 2023-05-28}}</ref> Кремль Украинаға басып кіруді жоспарлағанын бірнеше рет жоққа шығарды.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-officials-ukraine-invasion-f58cbbd7eca51cccf74ebd4be68484e8 |title= Russia denies looking for pretext to invade Ukraine |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |author= Isachenkov, Vladimir және Karmanau, Yuras |date= 2022-01-17 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220118144105/https://apnews.com/article/russia-officials-ukraine-invasion-f58cbbd7eca51cccf74ebd4be68484e8 |date= 2023-05-28}}</ref>

2022 жылғы 21 ақпанда Путин [[Донбасс]]тағы өзін-өзі сепаратистік деп жариялаған екі республиканы ([[Луганск Халық Республикасы|Луганск]] және [[Донецк Халық Республикасы|Донецк халық республикалары]]) тәуелсіз мемлекет ретінде тану туралы жарлыққа қол қойып, Украинадағы оқиғаларға қатысты үндеу жасады.<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/67828 |title= Обращение Президента Российской Федерации |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2022-02-22 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240313190418/http://www.kremlin.ru/events/president/news/67828 |date= 2024-03-13}}</ref>

==== Украинаға толыққанды басып кіруі (2022–) ====
{{Толық мақала|Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)}}
[[Сурет:Manifestation contre guerre en Ukraine Nice 27 02 2022 (51907203661).jpg|нобай|оңға|Ресейдің Украинаға басып кіруіне наразы митинг, [[Ницца]], [[Франция]], 22 ақпан 2022]]
[[Сурет:Vladimir Putin in Ryazan Oblast (2022-10-20) 01.jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Ресей Қорғаныс министрлігі|Ресейдің Қорғаныс министрі]] [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]], 20 қазан 2022]]
24 ақпанда Путин теледидар арқылы сөйлеген сөзінде [[Украина]]да «арнайы әскери операция» жариялады да, Ресей әскері елге [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|кең ауқымды басып кірді]].<ref>{{Cite web|url= https://www.msn.com/en-us/news/world/russian-president-vladimir-putin-announces-military-assault-against-ukraine-in-surprise-speech/ar-AAUebpI |title= Russian President Vladimir Putin announces military assault against Ukraine in surprise speech |lang= en |publisher= MSN}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220224064559/https://www.msn.com/en-us/news/world/russian-president-vladimir-putin-announces-military-assault-against-ukraine-in-surprise-speech/ar-AAUebpI |date= 2022-02-24}}</ref> «Денацификация» себебін берген Путиннің айтуынша, бұл — Украинадан сегіз жыл бойы «қорлау мен геноцидке» тап болған Донбастағы негізінен орыстілді аймақтағы адамдарды қорғау үшін жасалған операция.<ref>{{Cite web|url= https://theconversation.com/putins-claims-that-ukraine-is-committing-genocide-are-baseless-but-not-unprecedented-177511 |title= Putin’s claims that Ukraine is committing genocide are baseless, but not unprecedented |lang= en |publisher= The Conversation |date= 2022-02-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240313093305/https://theconversation.com/putins-claims-that-ukraine-is-committing-genocide-are-baseless-but-not-unprecedented-177511 |date= 2024-03-13}}</ref> Сөз сөйлегеннен кейін бірнеше минут өткен соң «оны фашистер басқарды» деген сылтаумен Путин Украинадағы сайланған үкіметті құлату жоспарымен елге қарсы соғыс бастады.<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/en/fact-check-do-vladimir-putins-justifications-for-going-to-war-against-ukraine-add-up/a-60917168 |title= Vladimir Putin's false war claimsd |lang= en |publisher= [[Неміс толқыны]] |author= Grunau, Andrea және Weber, Joscha |date= 2022-02-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220225162831/https://www.dw.com/en/fact-check-do-vladimir-putins-justifications-for-going-to-war-against-ukraine-add-up/a-60917168 |date= 2022-02-25}}</ref>

Ресейдің басып кіруі халықаралық сынға ұшырады.<ref>{{Cite web|url= https://nymag.com/intelligencer/2022/02/russias-war-of-self-destruction-in-ukraine.html |title= Russia’s War of Self-Destruction From Ukraine’s fierce resistance to the unified global backlash, Putin’s adventure is blowing up in his face |lang= en |publisher= Intelligencer |author= Shepp, Jonah |date= 2022-02-28 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230322185520/https://nymag.com/intelligencer/2022/02/russias-war-of-self-destruction-in-ukraine.html |date= 2023-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.newstatesman.com/international-content/2022/03/putins-miscalculation-in-ukraine-could-lead-to-his-downfall |title= Putin’s miscalculation in Ukraine could lead to his downfall |lang= en |publisher= The New Statesman |author= Stallard, Katie |date= 2022-03-02 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220306132058/https://www.newstatesman.com/international-content/2022/03/putins-miscalculation-in-ukraine-could-lead-to-his-downfall |date= 2022-03-06}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2022/03/05/russians-fleeing-as-nation-faces-economic-collapse/?sh=67e59fb07089 |title= Russians Fleeing As Nation Faces Economic Collapse |lang= en |publisher= [[Forbes]] |author= Rapoza, Kenneth |date= 2022-03-02 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220306132049/https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2022/03/05/russians-fleeing-as-nation-faces-economic-collapse/?sh=67e59fb07089 |date= 2022-03-06}}</ref> Ресейге қарсы кеңінен халықаралық санкциялар қолданылды, оның ішінде бірнешеуі жеке Путинге қарсы да жасалған.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/uk-60530065 |title= Ukraine conflict: UK to impose sanctions on Russia's President Putin |lang= en |publisher= [[Forbes]] |author= Therrien, Alex |date= 2022-02-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220301152624/https://www.bbc.co.uk/news/uk-60530065 |date= 2022-03-01}}</ref> Украинаға басып кіруінің себебінен жұрт Путинді әскери қылмыс жасады деген айыппен соттауға шақырды.<ref>{{Cite web|url= https://www.nbcnews.com/think/opinion/russia-ukraine-war-updates-trickle-case-trying-vladimir-putin-war-crim-rcna27996 |title= The case for a Putin war crimes trial |lang= en |publisher= NBC News |author= Orentlicher, Diane |date= 2022-05-10 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220920200610/https://www.nbcnews.com/think/opinion/russia-ukraine-war-updates-trickle-case-trying-vladimir-putin-war-crim-rcna27996 |date= 2022-09-20}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/politics/live/2022/feb/24/uk-politics-live-boris-johnson-sanctions-russia-invasion-ukraine-latest-updates?filterKeyEvents=false&page=with:block-6217d52c8f08762827838ae5#block-6217d52c8f08762827838ae5 |title= Johnson: Putin may face war crimes charges |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |date= 2022-02-24 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220225045929/https://www.theguardian.com/politics/live/2022/feb/24/uk-politics-live-boris-johnson-sanctions-russia-invasion-ukraine-latest-updates?filterKeyEvents=false&page=with%3Ablock-6217d52c8f08762827838ae5#block-6217d52c8f08762827838ae5 |date= 2022-02-25}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/Politics/biden-calls-putin-war-criminal-meeting-troops-poland/story?id=83670309 |title= Biden calls Putin a 'war criminal' after meeting with troops in Poland |lang= en |publisher= ABC News |author= Cathey, Libby; Nagle, Molly; Gomez, Justin және Garcia, Armando |date= 2022-03-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220326210451/https://abcnews.go.com/Politics/biden-calls-putin-war-criminal-meeting-troops-poland/story?id=83670309 |date= 2022-03-26}}</ref>

4 наурызда Путин ресейлік әскерилер мен оның операциялары туралы «көрінеу жалған ақпарат» жариялағандарды 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын енгізетін заң жобасына қол қойды, бұл Ресейдегі кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының Украина туралы хабарлауын тоқтатуына әкелді.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2022/03/04/putin-signs-law-introducing-jail-terms-for-fake-news-on-army-a76768 |title= Putin Signs Law Introducing Jail Terms for 'Fake News' on Army |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2022-03-25 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220314132340/https://www.themoscowtimes.com/2022/03/04/putin-signs-law-introducing-jail-terms-for-fake-news-on-army-a76768 |date= 2022-03-14}}</ref> 7 наурызда басқыншылықты тоқтатудың шарты ретінде Кремль Украинаның бейтараптығын, [[Қырым]]ды Ресей территориясы деп тануын және өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск республикаларын тәуелсіз мемлекеттер ретінде мойындауын талап етті.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/kremlin-says-russian-military-action-will-stop-moment-if-ukraine-meets-2022-03-07/ |title= Russia will stop 'in a moment' if Ukraine meets terms - Kremlin |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Belton, Catherine |date= 2022-03-07 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220309093347/https://www.reuters.com/world/kremlin-says-russian-military-action-will-stop-moment-if-ukraine-meets-2022-03-07/ |date= 2022-03-09}}</ref> 2022 жылы Украинаға басып кіргенінен кейін [[эмиграция]]ға, бала туудың төмендеуіне және соғыстағы құрбандарға байланысты Ресейдің ұзақ мерзімді демографиялық дағдарысы тереңдей түсті.<ref>{{Cite web|url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-10-18/putin-s-war-escalation-is-hastening-demographic-crash-for-russia |title= Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia |lang= en |publisher= [[Bloomberg]] |date= 2022-10-18 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231012065405/https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-10-18/putin-s-war-escalation-is-hastening-demographic-crash-for-russia |date= 2023-10-12}}</ref>

21 қыркүйекте Путин Украинаның [[Харьков]]тағы сәтті қарсы шабуылынан кейін және Ресей басып алған Украина өңірлерін аннексиялау туралы референдумдарды жариялағаннан кейін елде ішінара жұмылдыру жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.trt.net.tr/kazakh/liem/2022/09/21/riesieidie-ishinara-zhu-myldyru-zhariialandy-1882471 |title= Ресейде ішінара жұмылдыру жарияланды |lang= kk |publisher= TRT.net.tr |date= 2023-09-22 |accessdate= 2023-06-24}}</ref> 30 қыркүйекте Путин Украинаның [[Донецк облысы|Донецк]], [[Луганск облысы|Луганск]], [[Запорожье облысы|Запорожье]] және [[Херсон облысы|Херсон]] облыстарын Ресей Федерациясына қосу туралы жарлыққа қол қойды. Аннексияларды халықаралық қауымдастық мойындамайды және олар халықаралық құқық бойынша заңсыз болып табылады.<ref>{{Cite web|url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-10-18/putin-s-war-escalation-is-hastening-demographic-crash-for-russia |title= Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia |lang= en |publisher= [[Bloomberg]] |date= 2022-10-18 |accessdate= 2024-03-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231012065405/https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-10-18/putin-s-war-escalation-is-hastening-demographic-crash-for-russia |date= 2023-10-12}}</ref> Сол жылғы 11 қарашада Украина [[Херсон]]ды азат етті.

2022 жылғы желтоқсанда ол Украинаға қарсы соғыс «ұзақ процесс» болуы мүмкін екенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/politika/16528405 |title= Путин заявил, что СВО - длительный процесс, но значимые результаты уже есть |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2022-12-07 |accessdate= 2023-06-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230211134700/https://tass.ru/politika/16528405 |date= 2023-02-11}}</ref> 2022 жылғы ақпаннан бері [[Орыс-украин соғысы|Ресей-Украина соғысы]]нда жүздеген мың адам қаза тапты.<ref>{{Cite web|url= https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/terrible-toll-russias-invasion-of-ukraine-in-numbers/ |title= ‘Terrible toll’: Russia’s invasion of Ukraine in numbers |lang= en |publisher= Euractiv |date= 2023-02-14 |accessdate= 2023-06-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230712061818/https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/terrible-toll-russias-invasion-of-ukraine-in-numbers/ |date= 2023-07-12}}</ref>

[[Сурет:Putin-Xi press conference (2023).jpg|нобай|оңға|[[Қытай Халық Республикасының төрағасы|Қытай төрағасы]] [[Си Цзиньпин]] (сол жақта) мен Путин, [[Мәскеу]], 21 наурыз 2023]]
[[Сурет:Vladimir Putin and Cyril Ramaphosa (2023-06-17).jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Оңтүстік Африка Республикасы президенті|Оңтүстік Африка президенті]] [[Сирил Рамафоса]], 17 маусым 2023]]

2023 жылғы 20–22 наурызда [[Қытай Халық Республикасының төрағасы|Қытай төрағасы]] [[Си Цзиньпин]] Ресейге барып, Владимир Путинмен ресми және бейресми түрде кездесті.<ref>{{Cite web|url= https://www.interfax.ru/russia/892141 |title= Состоялась официальная церемония встречи Си Цзиньпина и Путина в Кремле |lang= ru |publisher= интерфакс |date= 2023-03-18 |accessdate= 2023-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240228052132/https://www.interfax.ru/russia/892141 |date= 2024-02-28}}</ref> Бұл Владимир Путиннің тұтқындауға ордер алуынан бергі алғашқы халықаралық кездесуі болды.

2023 жылғы мамырда [[Оңтүстік Африка Республикасы]] қамауға алу ордеріне қарамастан Владимир Путинге [[Йоханнесбург]]тегі 15-[[БРИКС]] саммитіне қатысу үшін дипломатиялық иммунитет беретінін жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.cbsnews.com/news/south-africa-vladimir-putin-icc-arrest-warrant-ukraine-war-brics-immunity/ |title= South Africa moves to let Putin attend BRICS summit despite ICC arrest warrant over Ukraine war |lang= en |publisher= CBS News |author= Carter, Sarah |date= 2023-07-19 |accessdate= 2023-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230616001351/https://www.cbsnews.com/news/south-africa-vladimir-putin-icc-arrest-warrant-ukraine-war-brics-immunity/ |date= 2023-06-16}}</ref> 2023 жылғы шілдеде [[Оңтүстік Африка Республикасы президенті|ОАР президенті]] [[Сирил Рамафоса]] Путиннің саммитке «өзара келісім бойынша» қатыспайтынын және оның орнына [[Ресей Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрі]] [[Сергей Викторович Лавров|Сергей Лавров]]ты жіберетінін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/32510401.html |title= Путин Йоханнесбургтегі БРИКС саммитіне бармайды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2023-07-19 |accessdate= 2023-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231002234022/https://www.azattyq.org/a/32510401.html |date= 2023-10-02}}</ref>

27–28 шілдеде Путин [[Санкт-Петербург]]те Ресей-Африка саммитін өткізді, оған [[Африка]]ның түрлі елдерінен 45 делегация қатысты.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/25/07/2023/64bfd8299a7947358f18288b |title= Кремль раскрыл число зарубежных лидеров на саммите Россия — Африка |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2023-07-25 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230727164949/https://www.rbc.ru/politics/25/07/2023/64bfd8299a7947358f18288b |date= 2023-07-27}}</ref>

2023 жылғы тамыздағы мәлімет бойынша Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде қаза тапқан немесе жараланған ресейлік және украиналық сарбаздардың жалпы саны шамамен 500,000 болды.<ref>{{Cite web|url= https://forbes.ua/ru/news/vtrati-ukraini-ta-rosii-u-viyni-nablizhayutsya-do-500-000-ubitimi-ta-poranenimi-nyt-18082023-15506 |title= Потери Украины и России в войне приближаются к 500 000 убитыми и раненым – NYT |lang= ru |publisher= [[Forbes]] |author= Тарасовский, Юрий |date= 2023-08-18 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240209201254/https://forbes.ua/ru/news/vtrati-ukraini-ta-rosii-u-viyni-nablizhayutsya-do-500-000-ubitimi-ta-poranenimi-nyt-18082023-15506 |date= 2024-02-09}}</ref>

Путин [[Израиль−Хамас соғысы]]н тудырған [[Хамастың Израильге басып кіруі (2023)|2023 жылы Хамастың Израильге жасаған шабуылы]]на қарсы шықты және [[Израиль]]дің өзін қорғауға құқығы бар екенін айтты, алайда оған қарамастан Путин Израильдің жауабын да сынады, Израильдің [[Газа секторы]]н нацистік Германияның [[Ленинград блокадасы|Ленинградты қоршағаны]]дай қоршауға құқылы емес деді. Путин Ресей қақтығысқа делдал бола алады деген болжам жасады.<ref>{{Cite web|url= https://www.wsj.com/world/hamas-attack-ends-a-delicate-entente-between-russia-and-israel-b5745a20 |title= Hamas Attack Ends a Delicate Entente Between Russia and Israel |lang= en |publisher= [[Wall Street Journal]] |author= Cullison, Alan |date= 2023-10-15 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231114081110/https://www.wsj.com/world/hamas-attack-ends-a-delicate-entente-between-russia-and-israel-b5745a20 |date= 2023-11-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/putin-israeli-ground-operation-gaza-will-result-civilian-losses-2023-10-13/ |title= Putin cautions Israel against using tactics in Gaza like Nazi siege of Leningrad |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2023-10-13 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231212143708/https://www.reuters.com/world/putin-israeli-ground-operation-gaza-will-result-civilian-losses-2023-10-13/ |date= 2023-10-13}}</ref> Путин соғысты АҚШ-тың Таяу Шығыстағы сәтсіз сыртқы саясатының нәтижесі деп атап, Газа секторындағы палестиналық балалардың азап шегуіне алаңдаушылық білдірді.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/russias-putin-sees-political-economic-upside-israels-war-with-hamas-2023-11-17/ |title= Russia's Putin tries to use Gaza war to his geopolitical advantage |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Osborn, Andrew |date= 2023-11-17 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231128055841/https://www.reuters.com/world/russias-putin-sees-political-economic-upside-israels-war-with-hamas-2023-11-17/ |date= 2023-11-12}}</ref>

==== ХҚС қамауға алуға ордері ====
[[Сурет:Встреча с Уполномоченным по правам ребёнка Марией Львовой-Беловой 03.jpg|нобай|оңға|Ресейдің Украинаға басып кіруі кезіндегі Владимир Путин мен [[Мария Алексеевна Львова-Белова|Мария Львова-Белова]]ның кездесуі]]
2023 жылғы 17 наурызда [[Халықаралық қылмыстық сот]] Путинге тұтқындауға ордер берілді,<ref name="hague" /><ref name="hqs">{{Cite web|url= https://www.icc-cpi.int/news/situation-ukraine-icc-judges-issue-arrest-warrants-against-vladimir-vladimirovich-putin-and |title= Situation in Ukraine: ICC judges issue arrest warrants against Vladimir Vladimirovich Putin and Maria Alekseyevna Lvova-Belova |lang= en |publisher= [[Халықаралық қылмыстық сот]] |date= 2023-03-17 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240319193641/https://www.icc-cpi.int/news/situation-ukraine-icc-judges-issue-arrest-warrants-against-vladimir-vladimirovich-putin-and |date= 2024-03-19}}</ref> Путин [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] кезінде балаларды Украинадан Ресейге заңсыз депортациялады деп айыпталды да, осы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/live/world-europe-64994087 |title= Arrest warrant issued for Putin over war crime allegations |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Fowler, Sarah |date= 2023-03-17 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://archive.today/20230317212759/https://www.bbc.com/news/live/world-europe-64994087 |date= 2024-03-19}}</ref>

ХҚС сонымен қатар қамауға алуға ордерді [[Ресей президенті]] кеңсесінің балалар құқықтары жөніндегі уәкілі [[Мария Алексеевна Львова-Белова|Мария Львова-Белова]]ға да берді. Путин екеуіне
:...халықты (балаларды) заңсыз депортациялау және Украинаның оккупацияланған аудандарынан халықты (балаларды) Ресей Федерациясына заңсыз әкелу әскери қылмысы,...
айыбы тағылған.<ref name="hqs" /> Ресей бұл депортациялар жетім балалар мен қақтығыс аймағында тастанды болған басқа да балаларды қорғауға бағытталған гуманитарлық істер екенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/us-says-video-shows-russian-jet-intercepted-spy-drone-near-ukraine-2023-03-16/ |title= International court issues warrant for Putin's arrest |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Harmash, Olena және H. Meijer, Bart |date= 2023-03-16 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230923165034/https://www.reuters.com/world/us-says-video-shows-russian-jet-intercepted-spy-drone-near-ukraine-2023-03-16/ |date= 2023-09-23}}</ref>

==== Вагнер тобының көтерілісі ====
{{Толық мақала|Вагнер тобының көтерілісі}}
{{Тағы қараңыз|Тверь облысындағы әуе апаты (2023)}}
[[Сурет:Vladimir Putin (24.06.2023).jpg|нобай|оңға|[[Вагнер тобының көтерілісі|Вагнер ЖӘК көтерілісі]] жайлы сөз сөйлегені кезіндегі Владимир Путин, 24 маусым 2023]]
2023 жылғы 24 маусымға қараған түні Ресейдің әскерилендірілген [[Вагнер ЖӘК]] тобы Ресей үкіметіне қарсы [[көтеріліс]] жасамақшы болды. Көтеріліс Вагнердің басшысы [[Евгений Викторович Пригожин|Евгений Пригожин]] мен [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] арасындағы шиеленістің күшеюі кезінде туындады.<ref>{{Cite web|url= https://qaz.ulysmedia.kz/news/7336-reseide-prigozhinnin-karuly-koterilisine-katysty-kylmystyk-is-toktatyldy/ |title= Ресейде Пригожиннің қарулы көтерілісіне қатысты қылмыстық іс тоқтатылды |lang= kk |publisher= Ұлыс Медиа |author= Аянова, Айнель |date= 2023-06-27 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240320190001/https://qaz.ulysmedia.kz/news/7336-reseide-prigozhinnin-karuly-koterilisine-katysty-kylmystyk-is-toktatyldy/ |date= 2024-03-20}}</ref>

Пригожин көтерілістің [[Ресей Қорғаныс министрлігі|министрлік]]тің оның күштеріне шабуылына жауап ретінде басталғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-mercenary-boss-says-moscows-war-ukraine-based-lies-2023-06-23/ |title= Russia accuses mercenary chief of armed mutiny after he vows to punish top brass |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Osborn, Andrew және Liffey, Kevin |date= 2023-06-24 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230623173129/https://www.reuters.com/world/europe/russian-mercenary-boss-says-moscows-war-ukraine-based-lies-2023-06-23/ |date= 2023-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2023/06/23/prigozhin-charged-with-inciting-armed-revolt-after-vowing-to-stop-evil-military-leadership-a81615 |title= Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |author= Tubridy, Mack; Kozlov, Pyotr; Berkhead, Samantha |date= 2023-06-24 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230623225351/https://www.themoscowtimes.com/2023/06/23/prigozhin-charged-with-inciting-armed-revolt-after-vowing-to-stop-evil-military-leadership-a81615 |date= 2023-06-23}}</ref> Ол үкіметтің Украинаға басып кіргеніне берген себептерін жоққа шығарды,<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2023/jun/23/wagner-chief-accuses-russias-military-of-attack-and-says-evil-leadership-must-be-stopped |title= Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Sauer, Pjotr |date= 2023-06-23 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230624004806/https://www.theguardian.com/world/2023/jun/23/wagner-chief-accuses-russias-military-of-attack-and-says-evil-leadership-must-be-stopped |date= 2023-06-24}}</ref> елдің әскери кемшіліктері үшін қорғаныс министрі [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]]ды айыптады<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2023/jun/23/wagner-chief-accuses-russias-military-of-attack-and-says-evil-leadership-must-be-stopped |title= Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Sauer, Pjotr |date= 2023-06-23 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230624004806/https://www.theguardian.com/world/2023/jun/23/wagner-chief-accuses-russias-military-of-attack-and-says-evil-leadership-must-be-stopped |date= 2023-06-24}}</ref> және соғысты ресейлік олигархтардың мүддесі үшін басталған деген болжам жасады.<ref>{{Cite web|url= https://thehill.com/policy/defense/4064431-wagner-chief-says-russias-war-in-ukraine-intended-to-benefit-elites-accuses-moscow-of-lying/ |title= Wagner chief says Russia’s war in Ukraine intended to benefit elites, accuses Moscow of lying |lang= en |publisher= [[The Hill]] |author= Dress, Brad |date= 2023-06-23 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230722040459/https://thehill.com/policy/defense/4064431-wagner-chief-says-russias-war-in-ukraine-intended-to-benefit-elites-accuses-moscow-of-lying/ |date= 2023-07-22}}</ref>

Пригожин әскерлері [[Дондағы Ростов]] пен оңтүстік Ресейдегі әскери штаб-пәтердің бірін басып алып, колонна жасап, [[Мәскеу]]ге жол алды.<ref>{{Cite web|url= https://nv.ua/world/countries/prigozhin-v-storonu-moskvy-dvizhetsya-kolonna-voennoy-tehniki-novosti-rossii-50334239.html |title= В Липецкой области заметили колонну военной техники в сторону Москвы — СМИ |lang= ru |publisher= nv.ua |date= 2023-06-24 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230629232003/https://nv.ua/world/countries/prigozhin-v-storonu-moskvy-dvizhetsya-kolonna-voennoy-tehniki-novosti-rossii-50334239.html |date= 2023-06-29}}</ref> [[Беларусь президенті]] [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]мен келіссөздерден кейін Пригожин операциясын тоқтатуға келісті<ref>{{Cite web|url= https://www.interfax.ru/russia/908868 |title= Пресс-служба Лукашенко сообщила, что Пригожин принял предложение об остановке движения "Вагнера" |lang= ru |publisher= интерфакс |date= 2023-06-24 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240317213424/https://www.interfax.ru/russia/908868 |date= 2024-03-17}}</ref> және 24 маусымда кешке Дондағы Ростовтан кете бастады.<ref>{{Cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/6067921 |title= Бойцы ЧВК «Вагнер» и Пригожин покинули центр Ростова-на-Дону |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2023-06-24 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230624211003/https://www.kommersant.ru/doc/6067921 |date= 2023-06-24}}</ref>

2023 жылғы 23 тамызда көтерілістен тура екі ай өткен соң Пригожин Мәскеудің солтүстігіндегі [[Тверь облысы]]нда [[Тверь облысындағы әуе апаты (2023)|іскерлік ұшағы апатқа ұшырап]], тоғыз адаммен бірге қаза тапты.<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/krusenie-samoleta-evgenia-prigozina-cto-izvestno/a-66617301 |title= Крушение самолета Евгения Пригожина: что известно |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |author= ИВАНОВА, Александра |date= 2023-08-24 |accessdate= 2023-08-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240308104717/https://www.dw.com/ru/krusenie-samoleta-evgenia-prigozina-cto-izvestno/a-66617301 |date= 2024-03-08}}</ref> Батыстық БАҚ апатқа борттағы жарылыс себеп болуы мүмкін деп хабарлады да, апатқа Ресей үкіметінің қатысы бар деген күдік келтірген.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/live/2023/08/24/world/prigozhin-russia-ukraine-news/heres-the-latest-on-the-crash |title= 'It's likely Prigozhin was killed', Pentagon says |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Troianovski, Anton; Barnes, Julian E және Schmitt, Eric |date= 2023-08-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230827103203/https://www.nytimes.com/live/2023/08/24/world/prigozhin-russia-ukraine-news/heres-the-latest-on-the-crash |date= 2023-08-27}}</ref>

== Ішкі саясаты ==
[[Сурет:Map of Russian districts, 2016-07-28.svg|нобай|оңға|2000 жылғы мамырда Путин [[Ресейдің федералды округтері|федералды округтер]]ді құрды. 2010 жылғы қаңтарда 8-[[Солтүстік Кавказ федералды округі]] (осында күлгін түспен боялған) пайда болды. 2014 жылғы наурызда [[Қырым]] [[Қырым аннексиясы|аннексия]]дан кейін жаңа 9-Қырым федералды округіне енгізілді. 2016 жылғы шілдеде ол [[Оңтүстік федералды округі]]не қосылды.]]
[[Сурет:GDP of Russia since 1989.svg|нобай|оңға|[[КСРО ыдырауы]]нан бергі Ресей [[жалпы ішкі өнім]]і (2014 жылдан кейінгі деректер болжамды)]]
Путиннің ішкі саясаты, әсіресе оның бірінші президенттігінің басында, тік билік құрылымын құруға бағытталды. 2000 жылғы 13 мамырда ол [[Ресейдің әкімшілік-аумақтық құрылымы|Ресейдің 89 федералды субъектісі]]н жеті [[Ресейдің федералды округтері|әкімшілік федералдық округ]]ке бөлу туралы жарлық шығарды және сол округтердің әрқайсысына жауапты өкілін тағайындады.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=AjAyCgAAQBAJ |авторы= World Freedom Foundation |тақырыбы= Владимир Путин – Қысқартуы жоқ Тікелей сөз |шынайы атауы= Vladimir Putin – Direct Speech Without Cuts |беттері= 44 |баспасы= lulu.com |жыл= 2015 |isbn= 978-1-329-39092-8}}</ref>

[[Вирджиния университеті]]нің профессоры {{iw|Стивен К. Уайт|Стивен Уайттың|en|Stephen K. White}} сөзінше Путиннің басшылығы кезінде Ресей америкалық, не британдық саяси жүйенің «екінші басылымын» құру ниеті жоқ екенін, керісінше Ресейдің өз дәстүрлері мен жағдайларына жақынырақ жүйе құруды көздейтінін анық көрсетті.<ref>{{кітап|авторы= White, Steven |тақырыбы= Ресей саясатын жіктеу |шынайы атауы= Classifying Russia's Politics |баспасы= Palgrave Mcmillan |isbn= 978-0-230-22449-0}}</ref> Кейбір комментаторлар Путин әкімшілігін «{{iw|Егеменді демократия|егеменді демократия|ru|Суверенная демократия}}» деп сипаттады.<ref name="sakwa" /><ref>{{Cite web|url= http://kms2.isn.ethz.ch/serviceengine/Files/RESSpecNet/39702/ichaptersection_singledocument/576378B1-E97E-4EC1-9894-FB6F430EA76E/en/02+Sover+Democracy.pdf |title= Sovereign Democracy: A New Russian Idea Or a PR Project? |lang= en |publisher= Russia in Global Affairs |author= Okara, Andrey |date= 2007}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160410080227/http://kms2.isn.ethz.ch/serviceengine/Files/RESSpecNet/39702/ichaptersection_singledocument/576378B1-E97E-4EC1-9894-FB6F430EA76E/en/02+Sover+Democracy.pdf |date= 2016-04-10}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/ponars/pm_0396.pdf |title= From Managed Democracy to Sovereign Democracy |lang= en |publisher= Center for Political-Geographic Research |author= Petrov, Nikolay |date= 2005}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20171011165345/https://www2.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/ponars/pm_0396.pdf |date= 2016-04-10}}</ref> Бұл сипаттаманы жақтаушылардың (әсіресе [[Владислав Юрьевич Сурков|Владислав Сурков]]тың) пікірінше, үкіметтің іс-әрекеттері мен саясаты ең алдымен Ресейдің өзінде халықтың қолдауына ие болуы керек және шетелден үлгі алмауы және ықпал көрмеуі керек.<ref>{{Cite web|url= http://www.edinros.ru/news.html?id=111148 |title= Суверенитет – это политический синоним конкурентоспособности |lang= ru |publisher= [[Біртұтас Ресей]]дің ресми сайты |author= [[Владислав Юрьевич Сурков|Сурков, Владислав]] |date= 2006-02-07}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20080212215743/http://www.edinros.ru/news.html?id=111148 |date= 2008-02-12}}</ref>

2012 жылдан кейінгі кезеңде сайлаудағы дауыс санының бұрмалағанына, цензураға және митингтер еркіндігі туралы заңдардың қатаңданғанына қарсы жаппай наразылықтар болды. 2000 жылғы шілдеде Путин ұсынған және [[Ресей Федералдық жиналысы|Парламент]] қолдаған заңға сәйкес, Путин 89 федералды субъектілердің басшыларын қызметінен босату құқығына ие болды. 2004 жылға дейін бұл жергілікті басшылардың (әдетте «губернаторлар» деп аталады) барлығы дауыс беру арқылы тікелей сайланса, кейін олардың үміткерліктері [[Ресей президенті|президент]] ұсынысымен және аймақтық заң шығарушы органдар шешімі арқылы мақұлданатын болды.<ref>{{кітап|сілтеме= https://www.doi.org/10.1111/j.1468-2346.2005.00442.x |авторы= Lynch, Dov |тақырыбы= ‘Жау қақпа маңында тұр’: Бесланнан кейінгі Ресей |шынайы атауы= ‘The enemy is at the gate’: Russia after Beslan |беттері= 141–161 |баспасы= International Affairs |жыл= 2005 |isbn= 978-1-329-39092-8}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3650966.stm |title= Putin tightens grip on security |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2004-09-13 |accessdate= 2024-03-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230712061818/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3650966.stm |date= 2023-07-12}}</ref>

Мұны Путин сепаратистік тенденцияларды тоқтату және ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар губернаторлардан құтылу үшін қажетті қадам ретінде қарастырды.<ref>{{Cite web|url= http://radiovesti.ru/articles/2011-12-15/fm/24575 |title= 'Президентское фильтрование'' губернаторов оценили политики |lang= ru |publisher= radiovesti.ru |author= Бейлин, Борис |date= 2011-12-15}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20130224031439/http://radiovesti.ru/articles/2011-12-15/fm/24575 |date= 2013-02-24}}</ref> Путиннің президенттігі тұсында жүзеге асырылған осы және басқа да үкімет әрекеттерін көптеген тәуелсіз ресейлік БАҚ және Батыс комментаторлары демократияға қарсы деп сынады.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2007/04/22/world/europe/22russia.html?pagewanted=print |title= 50% Good News Is the Bad News in Russian Radio |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Kramer, Andrew E. |date= 2007-04-21 |accessdate= 2024-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230712063509/https://www.nytimes.com/2007/04/22/world/europe/22russia.html?pagewanted=print |date= 2023-07-12}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.carnegieendowment.org/events/index.cfm?fa=eventDetail&id=745 |title= Russian Media Criticism of Vladimir Putin: Evidence and Significance |lang= en |publisher= Carnegie Endowment for International Peace |author= Lipman, Masha және Aslund, Anders |date= 2004-12-02 |accessdate= 2024-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220331111836/https://carnegieendowment.org/events/index.cfm?fa=eventDetail&id=745 |date= 2022-03-31}}</ref>

Путин биліктегі бірінші мерзімінде [[Борис Николаевич Ельцин|Ельцин]] дәуіріндегі кейбір бизнес-[[Олигархия|олигарх]]тарға, сондай-ақ өзінің саяси қарсыластарына қарсы шықты, нәтижесінде [[Борис Абрамович Березовский|Борис Березовский]], [[Владимир Александрович Гусинский|Владимир Гусинский]] және [[Михаил Борисович Ходорковский|Михаил Ходорковский]] сияқты адамдар қуғында болды, не түрмеге жабылды; [[Роман Аркадьевич Абрамович|Роман Абрамович]] пен [[Аркадий Романович Ротенберг|Аркадий Ротенберг]] сияқты басқа олигархтар болса Путинмен дос, әрі одақтас болып қала берген.<ref>{{Cite web|url= https://www.forbes.com/profile/arkady-rotenberg/ |title= Arkady Rotenberg |lang= en |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240321210124/https://www.forbes.com/profile/arkady-rotenberg/?sh=648fde3b2baa |date= 2024-03-21}}</ref>

=== Экономика ===
Ресейлік экономист [[Сергей Маратович Гуриев|Сергей Гуриев]] Путиннің экономикалық саясаты туралы айта отырып, оны төрт ерекше кезеңге бөлді: оның бірінші мерзіміндегі «[[реформа]]<nowiki/>» жылдары (1999–2003); екінші мерзімінің «[[этатизм]]<nowiki/>» жылдары (2004–2008 жылдың бірінші жартысы); әлемдік экономикалық дағдарыс және одан қалпына келу (2008–2013 жылдың екінші жартысы); және орыс-украин соғысы, Ресейдің жаһандық экономикадан алшақ кетуі және тоқырау (2014–).<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2019/08/16/20-years-of-vladimir-putin-the-transformation-of-the-economy-a66854 |title= 20 Years of Vladimir Putin: The Transformation of the Economy |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |author= [[Сергей Маратович Гуриев|Гуриев, Сергей]] |date= 2019-08-16 |accessdate= 2024-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230712060437/https://www.themoscowtimes.com/2019/08/16/20-years-of-vladimir-putin-the-transformation-of-the-economy-a66854 |date= 2023-07-12}}</ref>

=== Адам құқығы ===
[[Сурет:Sun in the flags of protesters (50096710531).jpg|нобай|оңға|Ресейлік оппозициялық саясаткер [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]], Өлтірілген [[Борис Ефимович Немцов|Борис Немцов]]ты еске алу шеруі, [[Мәскеу]], 29 ақпан 2020 жыл]]
[[Нью-Йорк]]те орналасқан [[Human Rights Watch]] үкіметтік емес ұйымы HRW Еуропа және Орталық Азия бөлімінің британдық директоры Хью Уильямсон авторы болып табылатын «Қиратушы заң шығару» ({{lang-en|Laws of Attrition}}, {{lang-ru|Разрушительное законотворчество}}) атты баяндамасында Путин президент болып қайта сайланған 2012 жылғы мамырдан бері Ресейде көптеген құқық шектеуші заңдар шығарғанын, үкіметтік емес ұйымдарды тексере бастап, саяси белсенділерді қудалап, қорқытып, түрмеге жауып, сынаушыларды шектей бастағанын айтты. Бұл жаңа заңдар қатарына жиі «шетелдік агенттер» туралы заң жатқызылады.<ref>{{Cite web|url= https://www.hrw.org/node/115059 |title= Laws of Attrition |lang= en |publisher= [[Human Rights Watch]] |date= 2013-04-24 |accessdate= 2024-03-23}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240312195722/https://www.hrw.org/report/2013/04/24/laws-attrition/crackdown-russias-civil-society-after-putins-return-presidency |date= 2023-07-12}}</ref>

2020 жылы Путин шетелден қаржы алатын тұлғалар мен ұйымдарды «шетел агенті» деп тану туралы заңға қол қойды. Заң 2012 жылы қабылданған «шетел агенті» заңнамасын кеңейту болып табылады.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/23/12/2020/5fe3038d9a794762ee9e4330 |title= Госдума приняла закон о признании физлиц иностранными агентами |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2020-12-23 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

Мемориал құқық қорғау орталығының 2020 жылғы маусымдағы мәліметі бойынша, Ресейде 380 саяси тұтқын, оның ішінде 63 адам тікелей немесе жанама түрде саяси әрекеттері үшін (оның ішінде [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]]) және 245 Ресейде тыйым салынған мұсылман ұйымдарының біріне қатысы бар деген айыппен жауапқа тартылған. Тізімдегі 78 адам, яғни жалпы санының 20%-дан астамы — [[Қырым]] тұрғындары.<ref>{{Cite web|url= https://memohrc.org/ru/content/spiski-presleduemyh |title= Списки преследуемых |lang= ru |publisher= Мемориал |accessdate= 2024-03-23}}</ref> 2022 жылғы желтоқсанда Ресейдің соғыс цензурасы туралы заңдары бойынша [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Украинадағы соғыс]]ты сынағаны үшін 4000 астам адам жауапқа тартылғаны белгілі болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.csmonitor.com/World/Europe/2022/1205/In-Russia-critiquing-the-Ukraine-war-could-land-you-in-prison |title= In Russia, critiquing the Ukraine war could land you in prison |lang= en |publisher= csmonitor.com |author= Weir, Fred |date= 2022-12-05 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

=== БАҚ ===
[[Сурет:Vladimir Putin and Konstantin Ernst 24 March 2014.jpeg|нобай|оңға|Путин мен [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]] Ресейдің мемлекет бақылауындағы басты телеарнасының басшысы [[Константин Львович Эрнст|Константин Эрнст]]. Ресейліктердің 85%-ға жуығы ақпараттың көп бөлігін ресейлік мемлекеттік БАҚ-тан алады.<ref>{{Cite web|url= https://time.com/6179221/putin-information-war-column/ |title= Putin May Be Winning the Information War Outside of the U.S. and Europe |lang= en |publisher= [[Time]] |author= Stengel, Richard |date= 2022-05-20 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>]]
[[Висконсин-Мэдисон университеті]]нің саясаттану профессоры Скотт Гелбах 1999 жылдан бері Путин өзінің ресми көзқарасына қарсы шыққан журналистерді жүйелі түрде жазалап келеді деп мәлімдеді.<ref>{{кітап|авторы= Gehlbach, Scott |тақырыбы= Путин мен БАҚ жайлы ойлар |шынайы атауы= Reflections on Putin and the Media |беттері= 77–87 |баспасы= Post-Soviet Affairs 26#1 |жыл= 2010}}</ref> «Foreign Affairs» журналындағы америкалық жазушы Мария Липман: «Путин 2012 жылы Кремльге оралғаннан кейін жүргізілген қуғын-сүргін сол кезге дейін салыстырмалы түрде тәуелсіз болған либералды БАҚ-ты қамтыды» деп мәлімдейді.<ref>{{кітап|тақырыбы= Путиннің диссиденттерді қалай жабатыны: Кремльдің ішіндегі қуғын жайлы |шынайы атауы= How Putin Silences Dissent: Inside the Kremlin's Crackdown |беттері= 38 |баспасы= Foreign Affairs. Vol. 95#1 |жыл= 2016}}</ref>

«[[Шекарасыз репортёрлар]]<nowiki/>» ұйымы 2013 жылғы 179 елдің тізімінде баспасөз бостандығы бойынша Ресейді 148-орынға қойды. Ол Ресейді саяси оппозицияны қудалағаны үшін және журналистерді өлтірген қылмыскерлерді табанды түрде қудалап, жауапқа тартудағы сәтсіздігі үшін ерекше сынға алды. Ресейліктердің шамамен үштен екісі теледидарды күнделікті жаңалықтардың негізгі көзі ретінде пайдаланады.<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/en/how-russian-media-outlets-are-preparing-an-attack-on-ukraine/a-60801837 |title= Russia's TV war against Ukraine |lang= en |publisher= [[Неміс толқыны]] |author= Goncharenko, Roman |date= 2022-02-16 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

== Сыртқы саясаты ==
[[Сурет:Vladimir Putin in the United States 13-16 November 2001-22.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[Америка Құрама Штаттары]]на сапары, 2001 жыл]]
[[Сурет:Russian President Vladimir Putin meeting with Indian Prime Minister Narendra Modi in Sochi, Russia (8).jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Үндістан премьер-министрі]] [[Нарендра Моди]], [[Сочи]], 2018 жыл]]
[[Сурет:SCO meeting (2022-09-16).jpg|нобай|оңға|Путин мен [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]] мемлекеттерінің басқа да басшылары, [[Өзбекстан]], 2022 жыл]]
[[Сурет:CSTO Summit 2022 01.jpg|нобай|оңға|Ресей бастаған [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] атты әскери одақтастықтың кездесуі, [[Мәскеу]], 16 мамыр 2022 жыл]]
Жалпы, Путиннің билігі батыспен шиеленісті болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/russias-putin-blames-west-tensions-europe-2021-12-21/ |title= Putin blames West for tensions since end of Cold War |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2021-12-21 |accessdate= 2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/uk-russia-putin-islam-idUKBRE99L0NS20131022 |title= Putin says foreign foes use radical Islam to weaken Russia |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Anishchuk, Alexei}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221206224503/https://www.reuters.com/article/uk-russia-putin-islam-idUKBRE99L0NS20131022 |date= 2022-12-06}}</ref> [[Леонид Давидович Бершидский|Леонид Бершидский]] Путиннің [[Financial Times]] газетіне берген сұхбатын талдап: «Путин ұлтшыл, не нәсілшіл емес, ол — ескі кеңес мектебінің [[Империализм|империалисі]] [және] оның [[Гомосексуалдылық|гейлер]]мен де жұмыс істей беретіні белгілі» деп қорытындылады.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2019/06/28/why-putin-sounds-alt-right-though-he-really-isnt-a66212 |title= Why Putin Sounds Alt-Right Though He Really Isn’t |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |author= [[Леонид Давидович Бершидский|Бершидский, Леонид]] |date= 2019-06-28 |accessdate= }} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221206224503/https://www.reuters.com/article/uk-russia-putin-islam-idUKBRE99L0NS20131022 |date= 2022-12-06}}</ref>

=== Азия ===
[[Үндістан]] ресейлік әскери техниканың ең ірі тұтынушысы болып қала береді және екі ел арасында тарихи берік стратегиялық және дипломатиялық қарым-қатынастар бар.<ref>{{Cite web|url= https://foreignpolicy.com/2020/07/08/russia-india-relations/ |title= Why India and Russia Are Going to Stay Friends |lang= en |publisher= Foreign Policy |author= Tamkin, Emily |date= 2020-06-08 |accessdate= 2024-03-23}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230601101229/https://foreignpolicy.com/2020/07/08/russia-india-relations/ |date= 2023-06-01}}</ref> 2022 жылғы қазанда Путин Үндістан мен [[Қытай]]ды «жақын одақтастар және серіктестер» деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.hindustantimes.com/india-news/india-china-allies-stressed-for-dialogue-on-ukraine-conflict-says-putin-101665771557100.html |title= India, China allies stressed for dialogue on Ukraine conflict, says Putin |lang= en |publisher= Hindustan Times |date= 2022-10-15 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

Путин тұсында Ресей Қытай, Үндістан, [[Пәкістан]] және [[Орталық Азия]]ның [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік мемлекеттері]] кіретін [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]] және [[БРИКС]]-тің азиялық мемлекеттерімен оң қарым-қатынаста болды.<ref>{{Cite web|url= https://thediplomat.com/2015/07/russias-pivot-to-asia-and-the-sco/ |title= Russia’s ‘Pivot to Asia’ and the SCO |lang= en |publisher= The Diplomat |author= Tiezzi, Shannon |date= 2015-06-21 |accessdate= 2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.cfr.org/councilofcouncils/global-memos/russia-and-brics-priorities-presidency |title= Russia and the BRICS: Priorities of the Presidency |lang= en |publisher= Council of Councils |author= Kulik, Sergey |date= 2015-06-07 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

=== Посткеңестік кеңістік ===
{{Тағы қараңыз|Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы}}
Путиннің тұсында Кремль Ресейдің басқа [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік мемлекеттер]]ге қатысты [[ықпал аясы]] мен «артықшылықты мүдделері» бар деген. Ресейліктер Ресей кірмейтін посткеңестік кеңістікті жиі «{{iw|Жақын шетел|жақын шетел|ru|Ближнее зарубежье}}» ({{lang-ru|Ближнее зарубежье}}) деп те атап жатады.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2008/09/01/world/europe/01russia.html |title= Russia Claims Its Sphere of Influence in the World |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Kramer, Andrew E. |date= 2008-08-31 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

2000 жылдары орын алған [[Посткеңестік кеңістік|Посткеңестік мемлекеттер]]дегі [[түсті төңкеріс]]тердің сериясы, атап айтқанда 2003 жылғы [[Грузия]]дағы [[Раушан төңкерісі]], 2004 жылғы [[Украина]]дағы [[қызғылт сары төңкеріс]] пен 2005 жылғы [[Қырғызстан]]дағы [[қызғалдақ төңкерісі]] бұл елдер мен Ресейдің өзара қарым-қатынасында қайшылықтарға әкелді. 2004 жылғы желтоқсанда Путин Раушан және Қызғылт сары төңкерістерін сынап: «Егер сізде төңкерістер тұрақты түрде бола берсе, посткеңестік кеңістікті бітпейтін қақтығысқа батыру қаупі бар» деді.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4122721.stm |title= Polish head rejects Putin attack |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2004-12-24 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

2008 жылы Путиннің [[НАТО]]-Ресей саммитінде егер Украина НАТО-ға қосылса, Ресей Украинаның Шығысы мен [[Қырым]]ды аннексиялауға тырысуы мүмкін деп мәлімдегені хабарланды.<ref>{{Cite web|url= http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/91772/ |title= After Russian invasion of Georgia, Putin’s words stir fears about Ukraine |lang= en |publisher= [[Kyiv Post]] |date= 2010-11-30 |accessdate= 2024-03-23}}</ref> Саммитте ол [[АҚШ президенті]] [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]]қа "Украина тіпті мемлекет те емес!" дегені айтылды және келесі жылы Путин Украинаны «[[Кіші Ресей]]<nowiki/>» деп атады. 2014 жылғы наурыздағы [[Украин төңкерісі (2014)|Намыс төңкерісі]]нен кейін Ресей Федерациясы [[Қырым аннексиясы|Қырымды аннексиялады]].<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2014/mar/04/ukraine-crisis-russian-troops-crimea-john-kerry-kiev |title= Russian takeover of Crimea will not descend into war, says Vladimir Putin |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Walker, Shaun |date= 2014-03-04 |accessdate= 2024-03-23}}</ref> Путиннің айтуынша, бұл «Қырым әрқашан да Ресейдің ажырамас бөлігі болғанынан және солай болып қала бергеннен» жасалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/video/2014/mar/18/vladimir-putin-annex-crimea-russia-ukraine-video |title= Vladimir Putin signs treaty for Russia to take Crimea from Ukraine – video |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |date= 2014-03-18 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

Ресей Қырымды аннексиялағаннан кейін ол Украинаның «Ресейдің тарихи оңтүстігіндегі аймақтарды» қамтиды, «[[большевиктер]] қалауы бойынша құрылған» деді.<ref name="cbsnews">{{Cite web|url= http://www.cbsnews.com/news/russia-president-vladimir-putin-approves-draft-bill-to-annex-crimea-after-residents-vote-to-leave-ukraine/ |title= Russia President Vladimir Putin signs treaty to annex Crimea after residents vote to leave Ukraine |lang= en |publisher= CBS News |date= 2014-03-18 |accessdate= 2024-03-23}}</ref> Төңкерісті [[Батыстық өркениет|Батыс әлемі]] Ресейді әлсірету үшін ұйымдастырған деді. "Батыстағы әріптестеріміз шекара асып кетті. Олар өздерін дөрекі, жауапсыз және кәсіпқой емес танытты" деген ол Украинада билікке келгендердің "ұлтшылдар, неонацистер, [[Русофобия|русофобтар]] мен [[Антисемитизм|антисемиттер]]" екенін айтты.<ref name="cbsnews" />

2008 жылғы тамызда [[Грузия президенті]] [[Михаил Саакашвили]] [[Оңтүстік Осетия]] аймағын ел бақылауына қайта алуға тырысты. Алайда, [[Грузиядағы соғыс (2008)|2008 жылғы Оңтүстік Осетия соғысы]]нда Грузияның әскери күштері көп ұзамай жеңіліске ұшырады, содан кейін тұрақты ресейлік күштер Оңтүстік Осетияға, содан кейін Грузияның басқа бөліктеріне кірді де, Грузияның тағы бір сепаратист [[Абхазия Автономиялық Республикасы|Абхазия]] провинциясында [[Абхазия Республикасы|Абхазия күштері]]мен екінші майдан ашты.<ref>{{Cite web|url= http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/wm2017.cfm |title= The Russian-Georgian War: A Challenge for the U.S. and the World |lang= en |publisher= The Heritage Foundation |author= Cohen, Ariel |date= 2008-08-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090425165904/http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/wm2017.cfm |date= 2009-04-25}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7551576.stm |title= Day-by-day: Georgia-Russia crisis |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2008-08-21 |accessdate= 2024-03-23}}</ref>

Ресей мен посткеңестік мемлекеттердің көпшілігі арасында бар болған немесе бұрын болған шиеленістерге қарамастан, Путин [[Еуразияшылық|еуразиялық интеграция]] саясатын ұстанады. Путин [[Еуразиялық Экономикалық Одақ|Еуразиялық одақ]] құру идеясын 2011 жылы қолдаған.<ref>{{Cite web|url= http://www.izvestia.ru/news/502761 |title= Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня |lang= ru |publisher= [[Известия]] |date= 2011-10-03}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20111004142026/http://www.izvestia.ru/news/502761 |date= 2011-10-04}}</ref> 2011 жылғы 18 қарашада [[Беларусь президенті|Беларусь]], [[Қазақстан президенті|Қазақстан]] және [[Ресей президенті|Ресей]] президенттері Еуразиялық одақты 2015 жылға дейін құру мақсатын белгілейтін келісімге қол қойды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-15790452 |title= Russia sees union with Belarus and Kazakhstan by 2015 |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2011-11-18 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Еуразиялық одақ 2015 жылғы 1 қаңтарда құрылды.

Путин тұсында Ресейдің Украинадан кейінгі екінші үлкен посткеңестік республика болған [[Өзбекстан]]мен қарым-қатынасы күшейді. [[Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов|Ислам Кәрімов]] тұсындағы Өзбекстан Ельцин Ресейінен алшақтап жатқан; алайда екі ел арасындағы қатынастың айтарлықтай жақсаруы 2000 жылғы мамырдағы Путиннің [[Ташкент]]ке сапарында көрінді.<ref>{{Cite web|url= https://www.rferl.org/a/1094026.html |title= Russia: Uzbekistan Renews Old Relations |lang= en |publisher= [[Азаттық радиосы]] |author= Pannier, Bruce |date= 2005-05-05 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2014 жылы тағы бір кездесуде Ресей Өзбекстанның қарызын өтеуге келісті.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/10/12/2014/54883dbdcbb20fa11a13d13c |title= Путин простил Узбекистану долг и пригласил в зону свободной торговли |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2014-10-12 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2014 жылғы тамызда Путин [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]ты және оның президенттігін мақтап жатқанда «қазақтардың бұрын еш мемлекеті болмаған және ол [Назарбаев] оны құрған» деген аса даулы тұжырым жасады.<ref>{{Cite web|url= https://www.golosameriki.com/a/putin-about-kazahstan-osharov/2434090.html |title= Путин о Казахстане: «У казахов не было государственности» |lang= ru |publisher= [[Америка дауысы]] |date= 2014-08-31 |accessdate= 2024-03-24}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/russia_putin_about_kazakhstan/26556907.html |title= "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2014-08-29 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Алайда бұндай дауларға қарамастан [[Қазақстан-Ресей қатынастары|екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар]] нашарламаған.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2022/11/28/putin-and-kazakhstans-tokayev-reaffirm-ties-after-ukraine-tensions-a79520 |title= Putin and Kazakhstan's Tokayev Reaffirm Ties After Ukraine Tensions |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2022-11-28 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> «[[КСРО ыдырауы]]на дейін қазақтың егемендігі болмаған» деген идеяны [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]]тың өзі де бірнеше рет айтқаны да белгілі.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/russia_putin_about_kazakhstan/26556907.html |title= "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2014-08-29 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230326051536/https://www.azattyq.org/a/russia_putin_about_kazakhstan/26556907.html |date= 2023-03-26}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_nazarbaev_kazakh_state_border/24279959.html |title= Назарбаевтың «қазақ мемлекеті болған жоқ» деген сөзін сарапшылар әрқилы жориды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2011-07-28 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210919030519/https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_nazarbaev_kazakh_state_border/24279959.html |date= 2021-09-19}}</ref>

=== АҚШ, Батыс Еуропа және НАТО ===
[[Сурет:Vladimir Putin 28 May 2002-13.jpg|нобай|оңға|Путин, [[Италия премьер-министрі]] [[Сильвио Берлускони]] мен [[АҚШ президенті]] [[Джордж Уокер Буш|Джордж У. Буш]], Ресей-НАТО саммиті, [[Рим]], 2002 жылғы мамыр]]
[[Сурет:Vladimir Putin & Donald Trump in Helsinki, 16 July 2018 (2).jpg|нобай|оңға|АҚШ президенті [[Дональд Трамп]] пен Путин, [[Хельсинки]], 16 шілде 2018 жыл]]
[[Сурет:Vladimir Putin and Prince Philip.jpg|нобай|оңға|Путин мен әйелі [[Людмила Александровна Путина|Людмила]]ның [[II Елизабет]], күйеуі [[Филипп, Эдинбург герцогі|ханзада Филипп]] және премьер-министр [[Тони Блэр]]мен кездесуі, [[Хельсинки]], 16 шілде 2018 жыл]]
Путин тұсында Ресейдің НАТО және АҚШ-пен қарым-қатынасы бірнеше кезеңнен өтті. Ол алғаш рет президент болған кезде қарым-қатынасқа сақтықпен қарады, бірақ [[2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілер|Нью-Йорктағы 2001 жылғы террорлық акт]]тен кейін [[терроризмге қарсы соғыс]]та АҚШ-ты қолдап кетті және екі ел арасындағы жаңа серіктестік мүмкіндігі пайда болды.<ref name="stephencohen">{{Cite web|url= https://www.huffpost.com/entry/us-russia-policy_b_1307727 |title= America's Failed (Bi-Partisan) Russia Policy |lang= en |publisher= HuffPost |author= [[Стивен Коэн|Коэн, Стивен]] |date= 2012-02-28 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

Ресейдің [[Ирак соғысы]] кезінде АҚШ-қа қарсылық танытқан Путин 2003 жылдан бастап Батыстан жыл сайын алшақтап, қарым-қатынастар тұрақты түрде нашарлап жатты. Ресейтанушы ғалым [[Стивен Коэн]]нің айтуынша, АҚШ-тың негізгі ақпарат құралдары мен [[Ақ Үй]]дің өзі Путинге қарсы болды.<ref name="stephencohen" /> Майкл Штюрмерге берген сұхбатында Путин Ресей мен Шығыс Еуропаны алаңдататын үш сұрақ бар екенін айтты: [[Косово]]ның мәртебесі, [[Еуропадағы кәдімгі қарулы күштер туралы шарт]] және Американың [[Польша]] мен [[Чехия]]да зымыранға қарсы қорғаныс алаңдарын салу жоспары және үшеуінің бір-біріне байланысы бар деп болжады.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=E6UsAQAAIAAJ |авторы= Stuermer, Michael |тақырыбы= Ресейдің өсімі мен Путин |шынайы атауы= Putin and the rise of Russia |беттері= 55, 57 & 192 |баспасы= Weidenfeld & Nicolson |жыл= 2008 |isbn= 978-0-297-85510-1}}</ref>

2008 жылы [[Косово]] өз тәуелсіздігін жариялағанда Путин оған және оны мойындауға қарсы шықты. 2014 жылғы наурызда Путин Косовоның тәуелсіздік туралы декларациясын [[Қырым Республикасы|Қырым]]ның тәуелсіздігін мойындау үшін негіз ретінде пайдаланды.<ref>{{Cite web|url= https://iz.ru/news/567703 |title= Владимир Путин: «Почему в Косово можно, а Крыму — нельзя?» |lang= ru |publisher= iz.ru |author= Козлов, Петр |date= 2014-03-18 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

АҚШ-та болған [[2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілер]]ден кейін Путин АҚШ президенті [[Джордж Уокер Буш]]пен және көптеген батыс еуропалық көшбасшылармен жақсы қарым-қатынаста болды. Оның [[Германия канцлері]] [[Ангела Меркель]]мен «салқынырақ» және «іскерлік» қарым-қатынасы көбіне Меркельдің Путин КГБ агенті ретінде орналасқан бұрынғы [[Германия Демократиялық Республикасы|Шығыс Германия]]дағы тәрбиесімен байланысты.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/4618860.stm |title= Merkel cools Berlin Moscow ties |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Simpson, Emma |date= 2006-01-16 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Путин [[Италия премьер-министрі]] [[Сильвио Берлускони]]мен өте жылы қарым-қатынаста болды;<ref>{{Cite web|url= https://www.ft.com/content/2d2a9afe-6829-11e5-97d0-1456a776a4f5 |title= Silvio Berlusconi and Vladimir Putin: the odd couple |lang= en |publisher= [[Financial Times]] |author= Friedman, Alan |date= 2015-10-02}} {{Wayback|url= https://ghostarchive.org/archive/20221210/https://www.ft.com/content/2d2a9afe-6829-11e5-97d0-1456a776a4f5 |date= 2022-12-10}}</ref> екі көшбасшы 2011 жылғы қарашадағы Берлусконидің отставкасынан кейін де екіжақты кездесулер ұйымдастыруды жалғастыра берді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/international/2014/10/141017_berlusconi_putin |title= Путин навестил "старого друга" Берлускони |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2014-10-17 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2023 жылғы Берлускониді жерлеу рәсімінде Путин ол жайлы «мен үшін қымбат адам, әрі нағыз досым болған» деп айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/rbcfreenews/6486fd0a9a7947581cfdfdf0 |title= Путин в соболезновании назвал Берлускони своим настоящим другом |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2023-06-12 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2011 жылы [[Ливиядағы интервенция|НАТО-ның Ливиядағы интервенциясы]] бірнеше әлемдік көшбасшылардың, соның ішінде Путиннің мінеуіне себеп болды, олар [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің [[БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарары 1973|1973 жылғы қарары]]ның «ақаулар мен кемшіліктері бар» екенін айтты.<ref>{{Cite web|url= http://www.timeslive.co.za/world/article979191.ece/West-in-mediaeval-crusade-on-Gaddafi--Putin |title= West in "mediaeval crusade" on Gaddafi: Putin |lang= en |publisher= The Times ([[Reuters]]) |date= 2011-03-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20110323111540/http://www.timeslive.co.za/world/article979191.ece/West-in-mediaeval-crusade-on-Gaddafi--Putin |date= 2011-03-23}}</ref>

2013 жылдың соңында жоспарланған бір саммитті Америка Құрама Штаттары 1960 жылдан бері тұңғыш рет болдырмай қалды да, Ресей-Америка қарым-қатынастары одан әрі нашарлады. Американың саммиттен бас тарту себебі — Ресейдің америкалық құпия ақпаратты жария еткен [[Эдуард Сноуден]]ге уақытша баспана бергені.<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20130808/955004281.html |title= США после отмены саммита с Россией не планируют других подобных шагов |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2013-08-08 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2014 жылы [[Қырым аннексиясы|Қырымды аннексиялау]] себебінен Ресейдің [[Үлкен сегіздік]] тобындағы мүшелігі уақытша тоқтатылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5d66061d9a794715d2190789 |title= Волкер назвал уход России из Крыма условием для возвращения в G8 |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2019-08-28 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Путин АҚШ-ты әлемдік тәртіпті тұрақсыздандыруда деп айыптап, сөйлеген бір сөзінде қатты сынады.<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/world/europe/russias-putin-blames-us-for-destabilizing-world-order/2014/10/24/1c2e684f-6c00-41a0-8458-03533d644657_story.html |title= Russia's president excoriates the United States for world's problems |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Demirjian, Karoun; Birnbaum, Michael |date= 2014-10-24}}</ref>

2016 жылғы 9 қарашада Путин [[Дональд Трамп]]ты АҚШ 45-президенті болып сайлануымен құттықтады.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/28105668.html |title= Путин Трампты сайлаудағы жеңісімен құттықтады |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2016-11-09 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Трамптың сайлануымен екі ел арасындағы қатынастар жақсарып кетті. 2017 жылғы ақпанда Gallup сауалнамасы америкалықтардың 22% Путинге оң көзқарасын көрсетті, бұл — 2003 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.<ref>{{Cite web|url= http://www.gallup.com/poll/204191/putin-image-rises-mostly-among-republicans.aspx |title= Putin's Image Rises in U.S., Mostly Among Republicans |lang= en |publisher= Gallup |author= Swift, Art |date= 2017-02-21 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] және АҚШ президенті болып [[Джо Байден]]нің сайлануынан екі ел арасындағы қатынастар қайта нашарлап кетті. 2023 жылғы 25 наурызда президент Путин [[Беларусь]]те тактикалық ядролық қаруды орналастыру туралы хабарлады. Қару-жарақтың Ресей бақылауында болатыны жарияланды. Президент Путин ресейлік телеарнаға: "Бұл жерде де ерекше ештеңе жоқ. Біріншіден, Америка Құрама Штаттары мұны ондаған жылдар бойы жасап келеді. Олар өздерінің тактикалық ядролық қаруларын өз одақтас елдерінің территориясында бұрыннан орналастырған", – деді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/world-europe-65077687 |title= Putin: Russia to station nuclear weapons in Belarus |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Gregory, James |date= 2023-03-25 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2003 жылы [[Ұлыбритания]] Путиннің бұрынғы патроны, олигарх [[Борис Абрамович Березовский|Борис Березовский]]ге саяси баспана бергенде Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қарым-қатынас та нашарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601102&sid=ajvS9NfMW2EE&refer=uk |title= Brown Defends Russian Expulsions, Decries Killings (Update1) |lang= en |publisher= [[Bloomberg]] |author= Gonzalo Vina & Sebastian Alison |date= 2007-07-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20070930035325/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601102&sid=ajvS9NfMW2EE&refer=uk |date= 2007-09-30}}</ref> Бұл нашарлау британдықтардың тыңшылықпен айналысып, демократияны жақтайтын және адам құқықтарын қорғайтын топтарға жасырын төлемдер жасады деген айыптаулармен күшейді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-16614209 |title= UK spied on Russians with fake rock |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2012-01-19 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Ұлыбританияда 2022 жылы жүргізілген сауалнама Путинді британдық респонденттердің 8% оң пікірде болған шетелдік көшбасшылардың ең танымал емес екенін көрсетті.<ref>{{Cite web|url= https://yougov.co.uk/topics/politics/explore/public_figure/Vladimir_Putin |title= Vladimir Putin popularity & fame |lang= en |publisher= YouGov |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

=== Орта Шығыс және Африка ===
[[Сурет:Trilateral Iran-Russia-Turkey Summit September 2018 in Tehran 4.jpg|нобай|оңға|Путин, [[Иран президенті]] [[Хасан Рухани]] мен [[Түркия президенті]] [[Режеп Тайып Ердоған]], [[Тегеран]], қыркүйек 2018]]
[[Сурет:Russia-Africa Summit in Sochi (2019-10-24).jpg|нобай|оңға|Путин мен Африка мемлекет және үкімет басшылары, Ресей-Африка саммиті, [[Сочи]], 24 қазан 2019 жыл]]
2007 жылғы 16 қазанда Путин [[Тегеран]]дағы Каспий саммитіне қатысу үшін [[Иран]]ға барды, онда ол Иран президенті [[Махмұд Ахмадинежад]]пен кездесті.<ref>{{Cite web|url= https://www.gazeta.ru/politics/2007/10/15_a_2240859.shtml |title= Путин отправляется с визитом в Тегеран |lang= ru |publisher= [[Газета.ru]] |author= Румянцев, Федор және Сергеев, Василий |date= 2007-10-15 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Бұл 1943 жылы [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]]нің [[Тегеран конференциясы]]на қатысқаннан бергі кеңестік немесе ресейлік көшбасшының Иранға бірінші сапары болды<ref>{{Cite web|url= http://www.lebanonwire.com/0710MLN/07101516AF.asp |title= Putin confirms Iran visit, brushes off 'plot' reports |lang= en |publisher= Lebanon Wire |date= 2007-10-15}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20151016052242/http://www.lebanonwire.com/0710MLN/07101516AF.asp |date= 2015-10-16}}</ref> және Иран-Ресей қарым-қатынасындағы маңызды оқиға болды.<ref>{{Cite web|url= http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article2666142.ece |title= Vladimir Putin defies assassination threats to make historic visit to Tehran |lang= en |publisher= The Times |date= 2007-10-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20080726124113/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article2666142.ece |date= 2008-07-26}}</ref> Саммиттен кейінгі баспасөз мәслихатында Путин «біздің барлық ([[Каспий теңізі|Каспийлік]]) мемлекеттер өздерінің бейбіт мақсаттағы ядролық бағдарламаларын ешбір шектеусіз дамытуға құқылы» деді.<ref>{{Cite web|url= http://president.kremlin.ru/eng/speeches/2007/10/16/2020_type82914type82915_148460.shtml |title= Answer to a Question at the Joint Press Conference Following the Second Caspian Summit |lang= en |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2007-10-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20080504052153/http://president.kremlin.ru/eng/speeches/2007/10/16/2020_type82914type82915_148460.shtml |date= 2008-05-04}}</ref>

2000 жылдан 2010 жылға дейін Ресей [[Сирия]]ға шамамен 1,5 миллиард долларға қару сатып, [[Дамаск]]ті Ресейдің жетінші ең үлкен клиентіне айналдырды.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2012/02/10/opinion/why-russia-supports-assad.html |title= Why Russia supports Assad |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Trenin, Dmitri |date= 2012-02-09}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20120214204033/https://www.nytimes.com/2012/02/10/opinion/why-russia-supports-assad.html |date= 2012-02-14}}</ref> [[Сириядағы азамат соғысы]] кезінде Ресей Сирия үкіметіне қарсы кез келген санкцияларға вето қоямын деп қорқытты және оның үкіметіне қару-жарақ беруді жалғастыра берді.

2017 жылы Путин [[Орталық Африка Республикасы]]ндағы [[Орталық Африка Республикасындағы азамат соғысы|Азаматтық соғыс]]та [[Фостен-Арканж Туадера|Туадера]] билігін қолдау үшін ресейлік [[жекеменшік әскери компания]] жіберді, оның орнына тұрақты әскери қатысуға рұқсат алды.<ref>{{Cite web|url= https://www.crisisgroup.org/africa/central-africa/central-african-republic/russias-influence-central-african-republic |title= Russia’s Influence in the Central African Republic |lang= en |publisher= crisisgroup.org |author= Bax, Pauline |date= 2021-12-03}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220302075435/https://www.crisisgroup.org/africa/central-africa/central-african-republic/russias-influence-central-african-republic |date= 2022-03-02}}</ref> Бірінші Ресей-Африка саммиті 2019 жылғы қазанда Ресейдің [[Сочи]] қаласында Путин мен [[Мысыр президенті]] [[Абдул-Фаттах Халил ас-Сиси]] бірлесіп ұйымдастырды. Кездесуге Африка елдерінен 43 мемлекет және үкімет басшылары қатысты.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/politika/7043350 |title= В Сочи завершился саммит Россия - Африка |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2019-10-24 |accessdate= 2024-03-04}}</ref>

2021 жылғы 22 қазанда Путин Израиль премьер-министрі [[Нафтали Беннетт]]пен кездесуінде Ресей мен [[Израиль]] арасындағы «бірегей байланысқа» тоқталды.<ref>{{Cite web|url= https://tass.com/politics/1352943 |title= Putin highlights unique bond formed between Russia, Israel |lang= en |publisher= [[ТАСС]] |date= 2021-10-22 |accessdate= 2024-03-04}}</ref>

== Қоғамдық беделі ==
=== Қоғамдық пікір статистикасы ===
[[Сурет:Vladimir Putin approval (Levada, 2020).png|нобай|оңға|Халықтың Владимир Путинді жақтыру статистикасы, 1999–2020 (Левада, 2020)<ref>{{Cite web|url= https://www.levada.ru/indikatory/odobrenie-organov-vlasti/ |title= ОДОБРЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВЛАДИМИРА ПУТИНА |lang= ru |publisher= Левада-Центр |accessdate= 2024-03-04}}</ref>]]
[[Сурет:Vladimir Putin in Tuva 2007-20.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[Тыва]]ға сапары, 13 тамыз 2007 жыл]]
Левада орталығының директоры 2015 жылы ресейлік сауалнама нәтижелерінен қорытынды шығару немесе оларды демократиялық мемлекеттердегі сауалнамалармен салыстыру маңызды емес деп мәлімдеді, өйткені Ресейде нақты саяси бәсекелестік жоқ, демократиялық мемлекеттерден айырмашылығы, ресейлік сайлаушыларға биліктегіден басқа ешқандай таңдау берілмейді және қоғамдық пікірді мемлекеттік БАҚ қалыптастырады.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/en/feature/2015/12/10/opinion-the-truth-about-putin-s-86-percent-approval-rating |title= Opinion: The truth about Putin's 86-percent approval rating How people fail to understand survey data about support for the Kremlin |lang= en |publisher= [[Meduza]] |date= 2015-12-10 |accessdate= 2024-03-04}}</ref>

2007 жылғы маусымда жүргізілген қоғамдық пікір сауалнамасында Путиннің рейтингі 81% болды, бұл сол жылы әлемдегі көшбасшының екінші ең жоғары көрсеткіші болды.<ref>{{Cite web|url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/6265068.stm |title= Russia's economic might: spooky or soothing? |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Madslien, Jorn |date= 2007-07-04 |accessdate= 2024-03-04}}</ref> 2013 жылғы қаңтарда, [[Ресейдегі наразы қозғалыс (2011—2013)|2011–2013 жылдардағы ресейлік наразылықтар]] кезінде Путиннің рейтингі 62%-ға дейін төмендеді, бұл 2000 жылдан бергі оның ең төменгі көрсеткіші.<ref>{{Cite web|url= https://www.bloomberg.com/news/2013-01-24/putin-approval-rating-falls-to-lowest-since-2000-poll.html |title= Putin Approval Rating Falls to Lowest Since 2000: Poll |lang= en |publisher= Bloomberg |author= Arkhipov, Ilya |date= 2013-01-24}}</ref> [[Орыс-украин соғысы|Украинадағы дағдарыс]]тың салдарынан жасалған ЕО мен АҚШ-тың ресейлік шенеуніктерге қарсы санкцияларынан кейін Путиннің рейтингі 2014 жылғы тамызда 87%-ға жетті.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/archive/putins-approval-rating-soars-to-87-poll-says |title= Putin's Approval Rating Soars to 87%, Poll Says |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2014-08-06 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2015 жылғы ақпанда ішкі сауалнамаға сәйкес Путин әлемдегі ең танымал саясаткер деп танылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.independent.co.uk/news/world/europe/chart-putins-popularity-reaches-86-but-how-does-it-compare-to-other-world-leaders-10075063.html |title= The world's most popular politicians: Putin's approval rating hits 86% |lang= en |publisher= Independent |author= David Boren, Zachary |date= 2015-02-27 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Путин сонымен қатар кейбір батыстық емес елдерде үлкен танымалдыққа ие болды, мысалы, 2017 жылы оның [[Вьетнам]]дағы рейтингі 89% болған.<ref>{{Cite web|url= https://www.aljazeera.com/news/2022/11/18/anti-western-and-hyper-macho-putins-appeal-in-southeast-asia |title= Anti-Western and hyper macho, Putin’s appeal in Southeast Asia |lang= en |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2022-11-18 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

Бақылаушылардың пікірінше, ресейліктер арасында Путиннің билігін жақтауға байланысты ұрпақтар арасындағы күрес жүріп жатыр, жас ресейліктер Путинге қарсы болса, егде жастағы ресейліктердің мемлекеттік БАҚ себебінен билікті қолдағаны ықтималырақ.<ref>{{Cite web|url= https://www.aljazeera.com/news/2022/2/7/not-worth-fighting-for-young-ukrainians-and-russians-shun-war |title= How do young Ukrainians and Russians feel about another war? |lang= en |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2022-02-07 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2020 жылғы желтоқсанда 18–24 жас аралығындағы ресейліктер арасында Путинді қолдағаны 20% ғана болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.thetimes.co.uk/article/vladimir-putins-popularity-with-young-russians-plummeting-opinion-poll-finds-678xx6gd5 |title= Vladimir Putin’s popularity with young Russians plummeting, opinion poll finds |lang= en |publisher= The Times |author= Bennetts, Marc |date= 2020-12-11 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2022 жылғы ақпанның соңында Russian Field тәуелсіз зерттеу тобы жүргізген сауалнама халықтың 59% Украинадағы «[[Ресейдің Украинаға басып кіруі|арнайы әскери операция]]ны<nowiki></nowiki>» қолдайтынын көрсетті.<ref>{{Cite web|url= https://www.opendemocracy.net/en/odr/russia-opinion-polls-war-ukraine/ |title= In Russia, opinion polls are a political weapon |lang= en |publisher= openDemocracy |author= Alyukov, Maxim |date= 2022-03-09 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Сауалнамаға сәйкес, 18–24 жас аралығындағы жастар тобындағы тек 29% ғана «арнайы әскери операцияны» қолдаған.<ref>{{Cite web|url= https://thehill.com/policy/international/597863-misinformation-colors-how-russians-are-seeing-the-ukrainian-war |title= Misinformation colors how Russians are seeing the Ukrainian war |lang= en |publisher= [[The Hill]] |author= Lonas, Lexi |date= 2022-03-11 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2022 жылғы ақпанның аяғы мен наурыздың ортасында екі сауалнама ресейліктердің «арнайы әскери операцияны» қолдағанын көрсетті. Нәтижелерді [[Азаттық радиосы]] алды.<ref name="svoboda2022">{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/amp/nezavisimye-sotsiologi-71-rossiyan-ispytyvaet-gordostj-iz-za-voyny-s-ukrainoy/31757535.html |title= Независимые социологи: 71% россиян испытывает гордость из-за войны с Украиной |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2022-03-17 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Сауалнамаға қатысқан ресейліктердің 71 пайызы Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын айтты.<ref name="svoboda2022" />

2022 жылғы наурызда украиналықтардың 97%-ы Путинге жағымсыз көзқараста екенін айтты және украиналықтардың 98%-ы, соның ішінде Украинада тұратын этникалық [[орыстар]]дың 82%-ы Украинаның ешбір бөлігінің Ресейдің заңды бөлігі екеніне сенбейтінін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.europeanleadershipnetwork.org/commentary/ukrainians-want-to-stay-and-fight-but-dont-see-russian-people-as-the-enemy-a-remarkable-poll-from-kyiv/ |title= Ukrainians want to stay and fight, but don't see Russian people as the enemy. A remarkable poll from Kyiv |lang= en |publisher= European Leadership Network |author= Lord Michael Ashcroft |date= 2022-03-14 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Ресейде 30 наурызда жарияланған сауалнамада Путиннің рейтингі ақпандағы 71%-дан 83%-ға көтерілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.levada.ru/2022/03/30/odobrenie-institutov-rejtingi-partij-i-politikov/ |title= ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПАРТИЙ И ПОЛИТИКОВ |lang= ru |publisher= levada.ru |date= 2022-03-30 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Дегенмен, сарапшылар бұл цифрлар халықтың көңіл-күйін дәл көрсетпеуі мүмкін екенін ескертті, өйткені соғыс кезінде жұртшылық көшбасшылардың айналасына жиналуға бейім және де басқа біреулердің өздерінің шынайы пікірлерін жасыруы да мүмкін.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2022/03/31/putins-approval-surges-after-launch-of-military-operation-in-ukraine-a77162 |title= Putin's Approval Surges After Launch of 'Military Operation' in Ukraine |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2022-03-31 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2023 жылғы 22–28 маусымда өткізілген Левада тәуелсіз ұйымының сауалнамасы [[Ресейдегі президент сайлауы (2024)|2024 жылғы президенттік сайлау]]да респонденттердің 42% Путинге дауыс беретінін көрсетті.<ref>{{Cite web|url= https://www.levada.ru/2023/06/29/odobrenie-institutov-rejtingi-politikov-i-partij-v-kontse-iyunya-2023-goda/ |title= ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПОЛИТИКОВ И ПАРТИЙ В КОНЦЕ ИЮНЯ 2023 ГОДА |lang= ru |publisher= Левада-Центр |date= 2023-06-29 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2023 жылғы қарашада жүргізілген ВЦИОМ мемлекеттік мекемесінің қоғамдық пікіріне сауалнама респонденттердің 37,3% Путинге дауыс беретінін көрсетті.<ref>{{Cite web|url= https://wciom.ru/ratings/doverie-politikam/ |title= Доверие политикам |lang= ru |publisher= ВЦИОМ |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2024 жылғы наурыздың басында жүргізілген ВЦИОМ сауалнамасына сүйенсек, респонденттердің 56,2 пайызы Путинге дауыс береді.<ref>{{Cite web|url= https://wciom.ru/analytical-reviews/analiticheskii-obzor/vybory-prezidenta-rossii-2024-novyi-reiting |title= Выборы Президента России — 2024: новый рейтинг |lang= ru |publisher= ВЦИОМ |date= 2024-03-04 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

=== Жеке басына табыну ===
Путиннің жеке басына табынушылығы оның ашық, спорттық, мықты жігіттің қоғамдық имиджі негізінде құрылған. Ол өзінің физикалық қабілеттерін көрсетіп, экстремалды спорт және жабайы жануарлармен араласу сияқты әдеттен тыс немесе қауіпті әрекеттерге қатысады.<ref>{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/blogs/headlines/2009/08/putin-bolsters-tough-guy-image-with-shirtless-photos/ |title= Putin Bolsters Tough Guy Image With Shirtless Photos |lang= en |publisher= ABC News |author= Bass, Sadie |date= 2009-08-05}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20111107104346/https://abcnews.go.com/blogs/headlines/2009/08/putin-bolsters-tough-guy-image-with-shirtless-photos/ |date= 2011-11-10}}</ref> [[Wired]] пікірінше, ол өзін «әдейі [[суперқаһарман]] сияқты жасап қойған».<ref>{{Cite web|url= https://www.wired.com/dangerroom/2011/05/pow-zam-nyet-superputin-battles-terrorists-protesters-in-online-comic/ |title= Pow! Zam! Nyet! 'Superputin' Battles Terrorists, Protesters in Online Comic |lang= en |publisher= [[Wired]] |author= Rawnsley, Adam |date= 2011-05-26 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2007 жылы [[Комсомольская правда]] таблоидында «Путиндей бол» деген тақырыппен [[Сібір]] тауларында демалып жатқан жейдесіз Путиннің үлкен фотосуреті жарияланған.<ref>{{Cite web|url= https://www.cbc.ca/news/world/putin-gone-wild-russia-abuzz-over-pics-of-shirtless-leader-1.639179 |title= Putin gone wild: Russia abuzz over pics of shirtless leader |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |date= 2007-08-23 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Кремльдің өзі мемлекет басшысы айналасында бар жеке басқа табынуды жоққа шығарды.

== Бағалануы ==
Путиннің көшбасшы ретіндегі мінез-құлқына баға беру оның ұзақ президенттігі кезінде өзгеріп жатты. Оның Ресейді [[автократия]]ға қарай бұруы және [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] қолдаған өкілді басқару жүйесінің әлсіреуі сынға ұшырады.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2015/may/06/vladimir-putin-15-ways-he-changed-russia-world |title= 15 years of Vladimir Putin: 15 ways he has changed Russia and the world |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Luhn, Alec |date= 2015-05-06 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Ресейлік диссиденттер мен батыс жетекшілері оны жиі «[[диктатор]]<nowiki/>» деп сипаттайды. Басқалары оның Ресейге тигізген әсері туралы қолайлы баға берді.

Путинді 2015 жылы саяси қарсыласы [[Гарри Кимович Каспаров|Гарри Каспаров]] «диктатор» деп<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B8-%D0%BA%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D0%BE-%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8-%D0%B2%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%87%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D0%BF%D1%8F%D1%89%D0%B5%D0%B9-%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B5-%D0%B8-%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%B6%D0%B8%D0%B8-%D0%B4%D0%BB%D1%8F-%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B/a-18841707 |title= Гарри Каспаров о Путине, Европе и оружии для Украины |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |author= Шуман, Ефим |date= 2015-12-10 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> және 2016 жылы оппозиция белсендісі және блогер [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]] «жемқорлық патшасы» деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/av/world-europe-35388686 |title= Alexei Navalny: 'Putin is the Tsar of corruption' |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2016-01-23 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Оны [[АҚШ Мемлекеттік хатшысы|АҚШ бұрынғы мемлекеттік хатшысы]] [[Хиллари Клинтон]] "бұзақы" деп сипаттаса,<ref>{{Cite web|url= https://www.forbes.ru/news/310509-khillari-klinton-sravnila-putina-s-khuliganom |title= Хиллари Клинтон сравнила Путина с хулиганом |lang= ru |publisher= [[Forbes]] |date= 2016-01-18 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> [[XIV Далай-лама]] "өзін-өзі жайлы ойлай беретін" деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/11080133/Dalai-Lama-attacks-self-centred-Vladimir-Putin.html |title= Dalai Lama attacks 'self-centred' Vladimir Putin |lang= en |publisher= [[The Daily Telegraph]] |author= Henderson, Barney |date= 2014-09-07}} {{Wayback|url= https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/11080133/Dalai-Lama-attacks-self-centred-Vladimir-Putin.html |date= 2022-01-10}}</ref> 2015 жылы оппозициялық саясаткер [[Борис Ефимович Немцов|Борис Немцов]] «Путин Ресейді Қытайдың «шикізат колониясына» айналдырып жатыр» деген еді.<ref>{{Cite web|url= https://www.usnews.com/news/articles/2015/01/05/decoding-vladimir-putins-plan-for-russia |title= Decoding Vladimir Putin's Plan |lang= en |publisher= US News |author= Kucera, Joshua |date= 2015-01-05 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Кеңестік диссидент [[Валерия Ильинична Новодворская|Валерия Новодворская]] Путинді «саяси жағынан дарынсыз, сталиншіл адам, кекшіл және қатыгез» деп сипаттады да, билікті «[[чекист]]тердің режимі» деп атаған.<ref>{{Cite web|url= https://nv.ua/world/geopolitics/valeriya-novodvorskaya-o-putine-voyne-ukraine-15-prorocheskih-citat-50274704.html |title= «Россия захвачена пиратами». 15 ярких и пророческих цитат Валерии Новодворской о Путине, войне и Украине |lang= ru |publisher= nv.ua |date= 2022-10-22 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

Көптеген ресейліктер Путинді Ресейдің байлығын қалпына келтіргені үшін мақтайды.<ref name="gorbachov">{{Cite web|url= http://www.ibtimes.co.uk/mikhail-gorbachev-claims-vladimir-putin-saved-russia-falling-apart-1481065 |title= Mikhail Gorbachev claims Vladimir Putin 'saved' Russia from falling apart |lang= en |publisher= International Business Times |author= Porter, Tom |date= 2014-12-27 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Бұрынғы Кеңес Одағының басшысы [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]] Путиннің президенттігі кезінде демократиялық процедуралар мен БАҚ бостандығына шектеу қойылғанын мойындай отырып, Путин Ельцин жылдарының соңында Ресейді бытыраңқылықтан алып шыққанын және ресейліктер «Путин Ресейді құтқарғанын ұмытпауы керек» деді.<ref name="gorbachov" /> [[Шешен Республикасы]]ның басшысы және Путиннің жақтаушысы [[Рамзан Ахматұлы Қадыров|Рамзан Қадыров]] 2011 жылға дейін Путин [[Шешендер|шешен халқы]]н да, Ресейді де құтқарғанын мәлімдеді.<ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=SGKM0BjaQJcC&dq=kadyrov+putin+%22saved+russia%22&pg=PA278 |авторы= |тақырыбы= Путиннің Ресейіндегі мемлекет құру: Коммунизмнен кейінгі полициялау және мәжбүрлеу |шынайы атауы= State Building in Putin’s Russia: Policing and Coercion after Communism |беттері= 278 |баспасы= [[Кембридж университеті]]нің баспасы |жыл= 2011}}</ref>

2018 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы блогер және белсенді Алексей Навальныйдың түрмеге жабылғанынан кейін [[Forbes]] былай деп жазды: «Путиннің әрекеті — диктатордың әрекеті... Қоғамдық қолдау таппаған көшбасшы ретінде ол күш пен күн өткен сайын нашарлап жатқан қуғын-сүргін қолдану арқылы ғана билікте қала алады».<ref>{{Cite web|url= https://www.forbes.com/sites/paulroderickgregory/2013/07/18/putin-declares-himself-dictator-with-the-navalny-verdict/?sh=56d835b60b48 |title= Putin Declares Himself Dictator With The Navalny Verdict |lang= en |publisher= [[Forbes]] |author= Paul Roderick Gregory |date= 2013-07-18 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> 2021 жылғы қарашада [[The Economist]] сонымен қатар Путиннің «[[автократия]]дан [[диктатура]]ға ауысқанын» атап өтті.<ref>{{Cite web|url= https://www.economist.com/briefing/2021/11/13/vladimir-putin-has-shifted-from-autocracy-to-dictatorship |title= Vladimir Putin has shifted from autocracy to dictatorship |lang= en |publisher= [[The Economist]] |date= 2021-11-13 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

=== Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін ===
[[Сурет:Kyiv after Russian shelling, 2022-10-10 (073).webp|нобай|оңға|Ресейдің зымыран соққысынан кейінгі [[Киев]] көшелері, 10 қазан 2022 жыл]]
Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде бейбіт тұрғындардың қазасы көбейгеннен кейін АҚШ президенті [[Джо Байден]] Путинді соғыс қылмыскері және «қанішер диктатор» деп атады.<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/politics/2022/03/16/biden-zelensky-speech-response-aid/ |title= Biden calls Putin a 'war criminal' |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Parker, Ashley |date= 2022-03-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://edition.cnn.com/2022/03/17/politics/biden-putin-pure-thug/index.html |title= Biden calls Putin a ‘murderous dictator’ and ‘pure thug’ |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Vazquez, Maegan; Carvajal, Nikki |date= 2022-03-17 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

[[Біріккен Ұлттар Ұйымы]]ндағы Украина өкілі [[Сергій Олегович Кислиця|Сергій Кислиця]] Путинді [[Адольф Гитлер]]ге ұқсатты.<ref>{{Cite web|url= https://www.news.com.au/national/ukraines-un-envoy-likens-putin-to-hitler/video/1717033aba4373b46eb28437fac6aba2 |title= Ukraine’s U.N. envoy likens Putin to Hitler |lang= en |publisher= news.com.au |date= 2022-03-01}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220307020722/https://www.news.com.au/national/ukraines-un-envoy-likens-putin-to-hitler/video/1717033aba4373b46eb28437fac6aba2 |date= 2022-03-07}}</ref> [[Латвия премьер-министрі]] [[Кришьянис Кариньш]] де Ресей басшысын Гитлерге ұқсатып, оны «миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке ұшыратқан алжыған автократ» деді.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/eu-launch-new-sanctions-against-russia-over-barbaric-attack-ukraine-2022-02-24/ |title= EU targets Russian economy after 'deluded autocrat' Putin invades Ukraine |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Melander, Ingrid; Baczynska, Gabriela |date= 2022-02-24 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

2022 жылғы 31 желтоқсанда президент Путин Ресей қарулы күштерінің бір топ сарбаздары мен басқа да мүшелері алдында жаңа жылдық сөз сөйледі. Бұлар нағыз сарбаздар ма, актерлер ме деген сұрақ пайда болды. BBC жаңа жылдық үндеудегі кем дегенде бес адамның әскер мүшесі емес, Путиннің одақтастары, не қызметкерлері екенін анықтау үшін бет-әлпетті тану мүмкіндігін пайдаланды. Путиннің артында тұрған аққұба әйелдің [[Новгород облысы]] бойынша аймақтық парламенттегі «[[Біртұтас Ресей]]<nowiki />» партиясының депутаты Лариса Сергухина екені анықталды. Сергухина бұрын солдат, матрос және шіркеу қауымының мүшесі ретінде президент Путиннің басқа да бұрын көпшілік алдында сөйлеген сөзінде көрінген.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/64189366 |title= Ukraine war: What does facial recognition software make of Putin’s backdrop crowd? |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Horton, Jake; Robinson, Adam; Myers, Paul |date= 2023-01-07 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

== Өз өмірі ==
[[Сурет:Vladimir Putin wedding-2.jpg|нобай|оңға|upright=0.75|Үйлену тойындағы Путин мен [[Людмила Александровна Путина|Людмила Путина]], 28 шілде 1983 жыл]]
=== Отбасы ===
1983 жылғы 28 шілдеде Путин [[Людмила Александровна Путина|Людмила Шкребнева]]ға үйленді және олар 1985 жылдан 1990 жылға дейін [[Германия Демократиялық Республикасы|Шығыс Германия]]да бірге тұрды. Олардың 1985 жылғы 28 сәуірде [[Санкт-Петербург|Ленинград]]та (қазіргі Санкт-Петербург) туған Мария Путина және 1986 жылғы 31 тамызда [[Дрезден]]де туған Екатерина Путина атты екі қызы бар.<ref name="sakwa" />

2020 жылғы қарашада жарияланған Проект тергеуінде Путиннің Светлана Кривоногихпен<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/world/interactive/2021/putin-monaco-luxury-apartment/ |title= Secret money, swanky real estate and a Monte Carlo mystery |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Sonne, Paul; Miller, Greg |date= 2021-10-03}} {{Wayback|url= https://archive.today/20211003164047/https://www.washingtonpost.com/world/interactive/2021/putin-monaco-luxury-apartment/ |date= 2021-10-03}}</ref> Луиза Розова деген атпен белгілі Елизавета есімді тағы бір қызы<ref name="maskiproekt">{{Cite web|url= https://maski-proekt.media/tainaya-semya-putina/ |title= Расследование о том, как близкая знакомая Владимира Путина получила часть России |lang= ru |publisher= Проект |author= Захаров, Андрей; Баданин, Роман; Рубин, Михаил |date= 2020-11-25 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322061328/https://maski-proekt.media/tainaya-semya-putina/ |date= 2024-03-22}}</ref> (2003 жылғы наурызда туған)<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/news/2021/oct/03/pandora-papers-reveal-hidden-wealth-vladimir-putin-inner-circle |title= Pandora papers reveal hidden riches of Putin’s inner circle |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Harding, Luke |date= 2021-10-03 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322061328/https://maski-proekt.media/tainaya-semya-putina/ |date= 2024-03-22}}</ref> бар екені анықталды.<ref>{{Cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2020/11/25/investigation-claims-to-uncover-putins-extramarital-daughter-a72146 |title= Investigation Claims to Uncover Putin’s Extramarital Daughter |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2020-11-25 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://archive.today/20201126171725/https://www.themoscowtimes.com/2020/11/25/investigation-claims-to-uncover-putins-extramarital-daughter-a72146 |date= 2020-11-26}}</ref> 2008 жылғы сәуірде «Московский корреспондент» Путиннің Людмиламен ажырасып кеткенін және бұрынғы көркем гимнаст және ресейлік саясаткер, Олимпиаданың алтын жүлдегері [[Алина Маратовна Кабаева|Алина Кабаева]]ға үйленгенін хабарлады.<ref name="svoboda2008">{{Cite web|url= https://www.rferl.org/a/1109593.html |title= Putin Romance Rumors Keep Public Riveted |lang= en |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2008-04-18 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://archive.today/20211003191018/https://www.rferl.org/a/1109593.html |date= 2021-10-03}}</ref> Оқиға жоққа шығарылды<ref name="svoboda2008" /> және газет көп ұзамай жабылды. Путин мен Людмила ерлі-зайыптылар ретінде көпшілік алдында шығуын жалғастыра берді<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-russia-putin-marriage/a-new-russian-first-lady-putin-hints-he-may-marry-again-idUSKCN1OJ29G |title= A new Russian first lady? Putin hints he may marry again |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2018-12-21 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://archive.today/20211003193024/https://www.reuters.com/article/us-russia-putin-marriage/a-new-russian-first-lady-putin-hints-he-may-marry-again-idUSKCN1OJ29G |date= 2021-10-03}}</ref> және Путиннің Кабаевамен қарым-қатынасының жағдайы алыпсатарлық тақырыбы болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.thetimes.co.uk/article/motherland-is-gripped-by-baby-talk-that-putin-is-father-again-973lbhc6pmd |title= Motherland is gripped by baby talk that Putin is father again |lang= en |publisher= The Times |author= Hoyle, Ben |date= 2015-03-14 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20230512154254/https://www.thetimes.co.uk/article/motherland-is-gripped-by-baby-talk-that-putin-is-father-again-973lbhc6pmd |date= 2023-05-12}}</ref>

Владимир мен Людмила Путиндер ажырасуға ниеті бар екенін 2013 жылғы 6 маусымда айтқан және 2014 жылғы 1 сәуірде Кремль олардың ажырасқанын ресми түрде растады.<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/politika/1090615 |title= В Кремле подтвердили, что Путин официально развелся |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2014-04-01 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Хабарларға сүйенсек, Кабаева 2015 жылы Путиннен қыз туды, бұл хабарды ресми дереккөздер жоққа шығарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.newsru.com/russia/19may2015/alina.html |title= Алина Кабаева после долгого перерыва вышла в свет, вызвав слухи о новой беременности (ФОТО, ВИДЕО) |lang= ru |publisher= NEWSru |date= 2015-05-19 |accessdate= 2024-03-24}} {{Wayback|url= https://archive.today/20150519232302/http://www.newsru.com/russia/19may2015/alina.html |date= 2015-05-19}}</ref> Кабаеваның 2019 жылы Путиннен егіз ұл туғаны жайлы да хабарланды.<ref name="kabaeva">{{Cite web|url= https://www.thetimes.co.uk/article/kremlin-silent-on-reports-vladimir-putin-and-alina-kabaeva-his-secret-first-lady-have-had-twins-dqvrpkrgc |title= Kremlin silent on reports Vladimir Putin and Alina Kabaeva, his ‘secret first lady’, have had twins |lang= en |publisher= The Times |author= Campbell, Matthew |date= 2019-05-29 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Алайда 2022 жылы швейцариялық БАҚ ерлі-зайыптылардың швейцариялық гинекологына сілтеме жасай отырып, екі жағдайда да Кабаева ұл туғанын жазды.<ref name="sonntag">{{Cite web|url= https://www.derbund.ch/putins-sohn-wurde-im-tessin-geboren-648161452864 |title= Putins Sohn wurde im Tessin geboren |lang= de |publisher= SonntagsZeitung |author= Besson, Sylvain; Odehnal, Bernhard |date= 2022-04-30 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

=== Байлығы ===
[[Сурет:Opening of the Crimean bridge (2018-05-15) 01.jpg|нобай|оңға|2018 жылы суреттелген Путиннің жақын серігі [[Аркадий Романович Ротенберг|Аркадий Ротенберг]] [[Панама құжаттары]]нда аталған.]]
[[Ресейдегі парламент сайлауы (2007)|2007 жылғы заң шығарушы сайлау]] кезінде жарияланған ресми деректер Путиннің байлығын банк шоттарында шамамен 3.7 миллион [[Ресей рублі|рубль]] (280,000 АҚШ доллары), [[Санкт-Петербург]]тегі жеке 77.4 шаршы метр (833 шаршы фут) пәтері және басқа да активтері деп көрсетті.<ref>{{Cite web|url= https://money.com/vladimir-putin-net-worth/ |title= Is Vladimir Putin Secretly the Richest Man in the World? |lang= en |publisher= Money |author= Wile, Rob |date= 2017-01-23 |accessdate= 2024-03-24}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.quote.ru/fterm/emitent.shtml?49/1249 |title= анализ компании |lang= ru |publisher= [[РБК]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20071026102505/http://www.quote.ru/fterm/emitent.shtml?49%2F1249 |date= 2007-10-26}}</ref> Путиннің 2006 жылғы табысы 2 миллион рубльді (шамамен 152 000 доллар) құрады. 2012 жылы Путин 3.6 миллион рубль (270,000 доллар) табысы туралы хабарлады.<ref>{{Cite web|url= http://www.rg.ru/2007/10/27/vibori.html |title= ЦИК обнародовал доходы Владимира Путина |lang= ru |publisher= [[Российская газета]] |author= Сидибе, Пьер |date= 2007-10-27 |accessdate= 2024-03-24}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.vz.ru/politics/2007/10/26/120491.html |title= ЦИК раскрыл доходы Путина |lang= ru |publisher= Взгляд |author= Малышева, Юлия |date= 2007-10-26 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Путин жалпы құны 700,000 доллар тұратын бірнеше қымбат қол сағаттарын киіп суретке түсті, бұл оның жылдық жалақысынан шамамен алты есе көп. Путин кейде мыңдаған долларға бағаланған сағаттарды сыйлыққа бергені белгілі болды, мысалы, 2009 жылы демалыста кездескен сібірлік балаға Blancpain деп танылған сағатты және сол жылы зауыт жұмысшысына осыған ұқсас тағы бір сағат сыйлады.<ref>{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/blogs/headlines/2012/06/putins-extravagant-700000-watch-collection |title= Putin's Extravagant $700,000 Watch Collection |lang= en |publisher= ABC News |author= Radia, Kirit |date= 2012-06-08 |accessdate= 2024-03-24}}</ref>

Ресейлік оппозициялық саясаткерлер мен журналистердің пікірінше,<ref>{{Cite web|url= http://www.wps.ru/en/pp/story/2007/03/12.html |title= GENNADI TIMCHENKO: RUSSIA'S MOST LOW-PROFILE BILLIONAIRE |lang= en |publisher= Sobesednik |date= 2007-03-12 |accessdate= 2024-03-24}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2007/dec/21/russia.topstories3 |title= Putin, the Kremlin power struggle and the $40bn fortune |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Harding, Luke |date= 2007-12-21 |accessdate= 2024-03-24}}</ref> Путин бірқатар ресейлік компаниялар акцияларының бірізді иеленуі арқылы жасырын түрде бірнеше миллиард долларлық байлыққа ие болды.<ref>{{Cite web|url= http://www.news.com.au/money/money-matters/is-vladimir-putin-the-richest-man-on-earth/story-e6frfmd9-1226727457378 |title= Is Vladimir Putin the richest man on earth? |lang= en |publisher= news.com.au |date= 2007-12-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20131208183550/http://www.news.com.au/money/money-matters/is-vladimir-putin-the-richest-man-on-earth/story-e6frfmd9-1226727457378 |date= 2013-12-08}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.foxbusiness.com/features/what-is-russian-president-vladimir-putins-net-worth |title= What is Russian President Vladimir Putin’s net worth? |lang= en |publisher= Fox Business |author= Joyce, Kathleen |date= 2019-06-29 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> [[The Washington Post]] газетінің бір редакциялық мақаласына сәйкес, «Путин бұл 43 ұшақты техникалық түрде иеленбесе де, ол Ресейдегі жалғыз саяси билік ретінде оларды өз қалауынша қолдана алады».<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/02/20/is-vladimir-putin-hiding-a-200-billion-fortune-and-if-so-does-it-matter/ |title= Is Vladimir Putin hiding a $200 billion fortune? (And if so, does it matter?) |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Tayor, Adam |date= 2015-02-20 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> [[РИА Новости]] журналисі «Батыстың барлау агенттіктері... ештеңе таба алмады». Бұл қарама-қайшы пікірлерді Polygraph.info талдады да,<ref>{{Cite web|url= https://www.polygraph.info/a/putin-wealth-aslund-propaganda-fact-check/29940697.html |title= Are ‘Putin’s Billions’ a Myth? |lang= en |publisher= Polygraph.info |author= William Echols |date= 2019-05-14 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Батыс (Андерс Ослундтың бағалауы 100–160 миллиард доллар) және ресейлік (Станислав Белковскийдің 40 миллиард долларға бағаланған) сарапшылары, [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] (2007 жылғы бағалауында 40 миллиард доллар шықты) бірқатар есептерін қарап, салыстырды және нәтижесінде осындай қорытынды жасады:
{{Дәйексөз|Путин байлығының нақты сомасына қатысты белгісіздік бар және АҚШ Ұлттық барлау директорының бағалауы әлі аяқталмаған сияқты. Дегенмен, [[Панама құжаттары]]нда және Дауиша келтірген тәуелсіз тергеушілердің қолында көптеген дәлелдер мен құжаттар болғандықтан, Polygraph.info Даниловтың Батыс барлау агенттіктері Путиннің байлығы туралы айғақ таба алмады деген мәлімдемесі алдамыш. {{oq|en|There is uncertainty on the precise sum of Putin's wealth, and the assessment by the Director of U.S. National Intelligence apparently is not yet complete. However, with the pile of evidence and documents in the Panama Papers and in the hands of independent investigators such as those cited by Dawisha, Polygraph.info finds that Danilov's claim that Western intelligence agencies have not been able to find evidence of Putin's wealth to be misleading}}}}

[[Панама құжаттары]] тараған мәліметтерге сәйкес, Путиннің жақын сенімді серіктері жалпы құны 2 миллиард АҚШ долларын құрайтын оффшорлық компанияларға иелік етеді.<ref>{{Cite web|url= http://panamapapers.sueddeutsche.de/articles/56fe71aaa1bb8d3c3495ac71/ |title= Das Netzwerk – Putin und seine engsten Zirkel |lang= de |publisher= Süddeutsche Zeitung |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Ақша ізінің едәуір бөлігі Путиннің ең жақын досы [[Сергей Павлович Ролдугин|Сергей Ролдугин]]ге әкеледі. Музыкант және өз сөзімен айтқанда, бизнесмен болмаса да, оның 100 миллион долларға, не одан да көп ақшаға бағаланған активтері бар. Бұл рөлге ол өзінің төмен бейіні үшін таңдалды деген болжам бар.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/news/2016/apr/03/panama-papers-money-hidden-offshore |title= Revealed: the $2bn offshore trail that leads to Vladimir Putin |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Harding, Luke |date= 2016-04-03 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Путин, шын мәнінде, қаражатты иеленеді,<ref>{{Cite web|url= https://www.vox.com/2016/4/4/11360212/panama-papers-russia-putin |title= The Panama Papers show how corruption really works in Russia |lang= en |publisher= Vox Business and Finance |author= Galeotti, Mark |date= 2016-04-04 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> ал Ролдугин жай ғана сенімді өкіл ретінде әрекет етеді деген болжамдар бар.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/news/2016/apr/03/sergei-roldugin-the-cellist-who-holds-the-key-to-tracing-putins-hidden-fortune |title= Sergei Roldugin, the cellist who holds the key to tracing Putin’s hidden fortune |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Harding, Luke |date= 2016-04-03 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> [[Гарри Кимович Каспаров|Гарри Каспаров]] «[Путин] адамзат тарихындағы кез келген басқа адамнан артық ақшаны басқаратыны әбден мүмкін» деді.<ref>{{Cite web|url= https://cis.mit.edu/events/transcripts/starr-forum-trump-putin-phenomenon |title= Starr Forum: The Trump-Putin Phenomenon |lang= en |publisher= MIT Center for International Studies |author= [[Гарри Кимович Каспаров|Каспаров, Гарри]] |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

=== Резиденциялары ===
[[Сурет:Barack Obama and Prime Minister Vladimir Putin.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[Ново-Огарёво]] резиденциясында [[Барак Обама]]ны қарсы алуы, 7 шілде 2009]]
==== Ресми үкіметтік резиденциясы ====
Президент және премьер-министр ретінде Путин бүкіл ел бойынша көптеген ресми резиденцияларда тұрды.<ref>{{Cite web|url= https://themoscowtimes.com/articles/leaders-not-swapping-residences-13069 |title= Leaders Not Swapping Residences |lang= en |publisher= [[The Moscow Times]] |author= Solovyova, Olga |date= 2012-03-05 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Бұл резиденциялар қатарында: Мәскеу Кремлі, [[Мәскеу облысы]]ндағы [[Ново-Огарёво]], Мәскеу маңындағы Горки-9, [[Сочи]]дегі Бочаров Ручей, [[Новгород облысы]]ндағы Долгие Бороди және Сочидегі Ривьера.<ref>{{Cite web|url= http://www.kommersant.ru/doc/1576415/print?stamp=634719994045719457 |title= Тайна за семью заборами |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2011-01-30 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> 2012 жылғы тамызда Путинді сынаушылар 20 вилла мен сарайдың меншігінің тізімін атады, оның тоғызы Путиннің билікте болған 12 жылында салынған.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2012/aug/28/vladimir-putin-palaces-planes-toilet |title= Vladimir Putin 'galley slave' lifestyle: palaces, planes and a $75,000 toilet |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Elder, Miriam |date= 2012-08-28 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

==== Жеке резиденциялары ====
Путин [[Германия Демократиялық Республикасы|Шығыс Германия]]ның [[Дрезден]] қаласындағы КГБ қызметінен оралған соң көп ұзамай Санкт-Петербургке жақын [[Ленинград облысы]]ның [[Приозерск ауданы]]ндағы [[Карель мойнағы]]ндағы Комсомольское көлінің шығыс жағалауындағы Соловьевкада [[дача]] салды. 1996 жылы дача өртенгеннен кейін Путин түпнұсқаға ұқсас жаңа үй салды және оған жеті досы қосылды, олар жақын жерде саяжайлар тұрғызды. 1996 жылы топ ресми түрде өздерінің бауырластығын кооперативтік қоғам ретінде тіркеп, оны Озеро («Көл») деп атады және оны жабық қауымдастыққа айналдырды.<ref>{{Cite web|url= https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/02/how-the-1980s-explains-vladimir-putin/273135/# |title= How the 1980s Explains Vladimir Putin |lang= en |publisher= The Atlantic |author= Hill, Fiona; Gaddy, Clifford G. |date= 2013-02-14 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

[[Қара теңізде]]гі Прасковеевка ауылының маңында құны 1 миллиард АҚШ долларын құрайтын<ref>{{Cite web|url= https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/8359527/Putin-palace-sells-for-350-million.html |title= 'Putin palace' sells for $350 million |lang= en |publisher= [[The Daily Telegraph]] |date= 2011-03-03 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/8359527/Putin-palace-sells-for-350-million.html |date= 2022-01-10}}</ref> және «Путин сарайы» деп аталып кеткен үлкен зәулім үй салынып жатыр. 2012 жылы Путиннің бұрынғы іскер серіктесі Сергей Колесников оған BBC Newsnight бағдарламасына премьер-министрдің орынбасары [[Игорь Иванович Сечин|Игорь Сечин]]нің сарайдың құрылысын қадағалауды тапсырғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/magazine-17730959 |title= Putin's palace? A mystery Black Sea mansion fit for a tsar |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2012-05-04 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Ол сондай-ақ үкімет жерінде салынған және үш тікұшақ алаңы бар бұл зәулім үйдің сонымен қатар мемлекет қаражаты есебінен төленген және Кремльдің ресми күзет қызметінің формасын киген шенеуніктер күзететінін және Путиннің жеке пайдалануына салынғанын айтты.<ref>{{кітап|тақырыбы= Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашақ стратегиялары |шынайы атауы= Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies |беттері= 85 |баспасы= International Business Publications |жыл= 2014 |isbn= 978-1-4330-6774-7}}</ref>

2021 жылғы 19 қаңтардағы [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]] қамауынан кейін оның және [[Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес қоры]]ның (ФБК) Путинді алаяқтық жолмен алынған қаражатты өзіне үй салу үшін пайдаланды деп айыптаған видео тергеуі жарияланды; видеода ол бұл резиденцияның құрылуын «әлемдегі ең үлкен пара» деп атаған. Тергеу барысында Навальный бұл жылжымайтын мүлік [[Монако]]дан 39 есе үлкен және құрылысына 100 миллиард рубльден (1,35 миллиард доллар) астам қаржы жұмсалғанын айтты. Ол сондай-ақ дрон арқылы жер учаскесінің әуеден түсірілген түсірілімін және Навальныйдың айтуынша, мердігер берген сарайдың егжей-тегжейлі жоспарын көрсетті, ол оны 2011 жылы интернетке тараған сарай ішіндегі фотосуреттермен салыстырды. Бейнеде Путиннің жылжымайтын мүліктерін салу үшін миллиардтаған долларды жасыруға мүмкіндік берген Путиннің айналасындағыларға қатысты сыбайлас жемқорлық схемасы туралы да айтылды.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/feature/2021/01/19/fbk-opublikoval-ogromnoe-rassledovanie-o-dvortse-putina-v-gelendzhike-vot-glavnoe-iz-dvuhchasovogo-filma-o-stroitelstve-tsenoy-v-100-milliardov |title= ФБК опубликовал огромное расследование о «дворце Путина» в Геленджике. Вот главное из двухчасового фильма о строительстве ценой в 100 миллиардов |lang= ru |publisher= [[Meduza]] |date= 2021-01-19 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210119162405/https://meduza.io/feature/2021/01/19/fbk-opublikoval-ogromnoe-rassledovanie-o-dvortse-putina-v-gelendzhike-vot-glavnoe-iz-dvuhchasovogo-filma-o-stroitelstve-tsenoy-v-100-milliardov |date= 2021-01-19}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://tvrain.ru/news/fbk_opublikoval_rassledovanie_o_dvortse_putina_razmerom_s_39_knjazhestv_monako-522873/ |title= ФБК опубликовал расследование о «дворце Путина» размером с 39 княжеств Монако |lang= ru |publisher= [[Дождь]] |date= 2021-01-19 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210119222256/https://tvrain.ru/news/fbk_opublikoval_rassledovanie_o_dvortse_putina_razmerom_s_39_knjazhestv_monako-522873/ |date= 2021-01-19}}</ref>

=== Діні ===
[[Сурет:Vladimir Putin in the United States 13-16 November 2001-55.jpg|нобай|оңға|Путин мен әйелі Людмила [[2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілер|Нью-Йоркте 11 қыркүйектегі шабуыл]] құрбандарын аза тұтқаны, 16 қараша 2001 жыл]]
Путиннің діні — [[Орыс православие шіркеуі|орыс православие христианы]]. Оның анасы орыс православие шіркеуіне барған болса, әкесі [[Атеизм|атеист]] болған.<ref name="colthon">{{кітап|авторы= Timothy J. Colthon; Michael MacFaul |тақырыбы= Көпшілік таңдауы және басқарылған демократия |шынайы атауы= Popular choice and managed democracy |баспасы= The Brookings Institution |жыл= 2003 |isbn= 978-0-8157-1535-1}}</ref> Анасы үйде [[икона]]лар сақтамаса да, сол кездегі үкіметтің дінін қудалауына қарамастан, ол шіркеуге үнемі баратын. Анасы оны сәби кезінде жасырын шомылдыру рәсімінен өткізіп, оны үнемі шіркеуге апарып жүретін.<ref name="sakwa" />

Путиннің айтуынша, оның «діни оянуы» 1993 жылы әйелі ұшыраған ауыр көлік апатынан және 1996 жылғы тамызда дачасының өртенуінен кейін басталды.<ref name="colthon" /> [[Израиль]]ге ресми сапары алдында Путиннің анасы оған крест сыйлап, оған батасын алуын бұйырды. Путин: "Мен оның айтқанын орындадым, сосын мойныма крест тағып қойдым. Содан бері оны ешқашан шешкен емеспін" дейді.<ref name="sakwa" /> Оның діншілдігінің шынайылығын оның бұрынғы кеңесшісі [[Сергей Викторович Пугачёв|Сергей Пугачёв]] жоққа шығарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.economist.com/books-and-arts/2020/04/25/the-enduring-grip-of-the-men-and-mindset-of-the-kgb |title= The enduring grip of the men—and mindset—of the KGB |lang= en |publisher= [[The Economist]] |author= Belton, Catherine |date= 2020-04-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210324061448/https://www.economist.com/books-and-arts/2020/04/23/the-enduring-grip-of-the-men-and-mindset-of-the-kgb |date= 2021-03-24}}</ref>

=== Спорт ===
[[Сурет:Vladimir Putin in Japan 3-5 September 2000-22.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[дзюдо]]мен айналысқаны, [[Токио]], 2000 жылғы қыркүйек]]
Путин [[футбол]] көреді және «[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит Санкт-Петербург]]<nowiki />» футбол клубына қолдау көрсетеді.<ref>{{Cite web|url= http://www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2011&mm=03&dd=22&nav_id=73361 |title= Putin to talk pipeline, attend football game |lang= en |publisher= B92 |date= 2011-03-22 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20110326175209/http://www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2011&mm=03&dd=22&nav_id=73361 |date= 2011-03-26}}</ref> Ол [[Шайбалы хоккей|шайбалы]] мен [[допты хоккей]]ге де қызығушылық танытады.<ref>{{Cite web|url= https://www.thelocal.se/20160229/bandy-how-swedens-little-known-sport-is-winning-converts/amp |title= Bandy: How Sweden's little known sport is winning fans |lang= en |publisher= The Local |date= 2016-02-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20171010004649/https://www.thelocal.se/20160229/bandy-how-swedens-little-known-sport-is-winning-converts/amp |date= 2017-10-10}}</ref>

Путин бала кезінен [[дзюдо]]мен айналысқан,<ref name="resmiy" /> он төрт жасында ол [[самбо]]мен де айналысып кетті.<ref>{{Cite web|url= https://legacy.npr.org/news/specials/putin/nprinterview.html |title= Vladimir Putin: the NPR interview |lang= en |publisher= legacy.npr.org |date= 2001-11-05 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Ленинградта (қазіргі [[Санкт-Петербург]]те) екі спорт түрінен де жарыстарда жеңіске жетті. Ол 2012 жылы [[қара белдік]]тің сегізінші [[Дан (дәреже)|дан]]ымен марапатталды да, бұл мәртебеге қол жеткізген алғашқы ресейлік болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/article/us-judo-russia-putin-idUSBRE8991F120121010 |title= Putin awarded eighth dan by international body |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2012-10-10 |accessdate= 2024-03-25}}</ref> Ол 2014 жылы [[каратэ]]ден сегізінші дәрежелі қара белбеумен марапатталды.<ref>{{Cite web|url= https://www.cnn.com/2014/11/21/world/europe/putin-karate-black-belt/index.html |title= Putin becomes eighth-degree karate black belt |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Eshchenko, Alla; Almasy, Steve |date= 2014-11-21 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

Таэквондо мен айкидодан қара белбеу иегері, Lawfare журналының редакторы Бенджамин Уиттес Путиннің жекпе-жек өнеріндегі шеберлігіне күмән келтіріп, Путиннің дзюдодан қандай да бір назар аударарлық шеберлігін көрсеткені туралы бейне дәлелдер жоқ екенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2017/07/18/is-vladimir-putin-a-judo-fraud/ |title= Is Vladimir Putin a judo fraud? |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Hawkins, Derek |accessdate= 2024-03-25}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.lawfaremedia.org/ill-fight-putin-any-time-any-place-he-cant-have-me-arrested |title= I'll Fight Putin Any Time, Any Place He Can't Have Me Arrested |lang= en |publisher= Lawfare |author= Wittes, Benjamin |date= 2015-10-21 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

2022 жылғы наурызда Путин Ресейдің Украинадағы соғысына байланысты [[Халықаралық дзюдо федерациясы]]ндағы (IJF) барлық лауазымдарынан шеттетілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.cbsnews.com/news/international-judo-federation-strips-titles-vladimir-putin-russia-ukraine-invasion/ |title= International Judo Federation strips titles from Vladimir Putin and Russian oligarch |lang= en |publisher= CBS News |date= 2022-03-07 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>

== Марапаттары және дәрежелері ==
2001 жылдан бері кемінде он бес ел Владимир Путинге азаматтық марапаттар берді. Путинге әлемнің түкпір-түкпіріндегі ұйымдардың құрметті докторлық және басқа да марапат-дәрежелері берілді, бірақ олардың кейбіреулері Украинадағы соғыс себебінен алып тасталды.

=== Мемлекеттік марапаттары ===
;КСРО және Ресей
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
!Күні
! colspan="2" |Марапат
!Қосымша ақпарат
!Дереккөзі
|-
! colspan="5"|{{байрақ|КСРО}}
|-
|1998
|[[Сурет:SU Order of the Badge of Honour ribbon.svg|100x100px]]
|[[Құрмет Белгісі ордені]]
|
|<ref>{{Cite web|url= http://tass.ru/info/4624501 |title= Биография президента России Владимира Путина |accessdate= 2019-05-23}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20171122112532/http://tass.ru/info/4624501 |date= 2017-11-22}}</ref>
|-
! colspan="5"|{{байрақ|Ресей}}
|-
|12 наурыз 1996
|[[Сурет:Orden of Honour.png|100x100px]]
|[[Құрмет ордені (Ресей)|Құрмет ордені]]
|''мемлекетке сіңірген еңбегі және Балтық жағалауы елдерімен кедендік шекараны реттеуге қосқан зор үлесі үшін''
|<ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/acts/bank/9027 |title= Указ Президента Российской Федерации от 12 марта 1996 года № 372 «О награждении государственными наградами Российской Федерации» (страница № 22) |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 1996-03-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190525140857/http://www.kremlin.ru/acts/bank/9027 |date= 2019-05-25}}</ref>
|-
|30 наурыз 1998
|[[Сурет:Thanks the President of the Russian Federation.PNG|100x100px]]
|Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы
|''[[Ресей президенті]]нің [[Ресей Федералдық жиналысы|Федералдық Жиналыс]]қа 1998 жылғы Жолдауын дайындауға белсенді қатысқаны үшін''
|<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/acts/bank/13485 |title= Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 марта 1998 года № 97-рп «О поощрении активных участников подготовки Послания Президента Российской Федерации Федеральному Собранию 1998 года» |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 1998-03-30}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20181114060224/http://www.kremlin.ru/acts/bank/13485 |date= 2018-11-14}}</ref>
|-
|22 ақпан 1999
|[[Сурет:Thanks the President of the Russian Federation.PNG|100x100px]]
|Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы
|''еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға қосқан зор үлесі үшін және [[Отан қорғаушылар күні]]не байланысты''
|<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/acts/bank/13485 |title= Распоряжение Президента Российской Федерации от 22 февраля 1999 года № 44-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации» |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 1999-02-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20181114060224/http://www.kremlin.ru/acts/bank/13485 |date= 2018-11-14}}</ref>
|-
|30 шілде 1999
|[[Сурет:Thanks the President of the Russian Federation.PNG|100x100px]]
|Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы
|''[[Югославия Федеративтік Республикасы]] мен [[НАТО]] арасындағы жанжалды саяси реттеу жоспарын іске асыруға белсенді қатысқаны және Югославия Федеративтік Республикасының халқына гуманитарлық көмек көрсеткені үшін''
|<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/acts/bank/14193 |title= Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 июля 1999 года № 259-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации» |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 1999-07-30}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190509131621/http://www.kremlin.ru/acts/bank/14193 |date= 2019-05-09}}</ref>
|-
|2000
|
|Атаулы теңіз [[наркескен]]і
|Ресей Қара теңіз флотының қолбасшысы адмирал [[Владимир Петрович Комоедов|Владимир Комоедов]] пен [[Украина Әскери-теңіз күштері]]нің қолбасшысы [[Михайло Броніславович Єжель|Михайло Єжель]]ден
|<ref>{{Cite web|url= https://rg.ru/anons/arc_2001/1025/1.shtm |title= Созвездие стрельцов |lang= ru |publisher= [[Российская газета]] |author= Владимиров, Д. |date= }} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190524073331/https://rg.ru/anons/arc_2001/1025/1.shtm |date= 2019-05-24}}</ref>
|-
|қаңтар 2001
|
|А.М. Горчаков естелік медалі
|[[Ресей Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрлігі]]нен
|<ref>{{Cite web|url= https://tass.ru/info/6967925 |title= Биография Владимира Путина |lang= ru |publisher= [[ТАСС]] |date= 2019-10-06 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20191104125552/https://tass.ru/info/6967925 |date= 2019-11-04}}</ref>
|-
|2007
|[[Сурет:Kadirov orden png.png|100x100px]]
|[[Ахмат Қадыров ордені]]<br>{{small|([[Шешен Республикасы|Шешенстан]])}}
|2023 жылы табыс етілді
|<ref>{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/09/10/2023/6523 |title= Глава Чечни спустя 16 лет передал Путину орден Кадырова |lang= ru |publisher= [[РБК]]}}</ref>
|-
|13 қыркүйек 2014
|[[Сурет:За заслуги перед Республикой Дагестан 2.png|100x100px]]
|Дағыстан Республикасы алдындағы қызметі үшін ордені
|''конституциялық құрылысты қорғауды қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін және [[Дағыстан|Дағыстан Республикасы]]ның аумағына басып кірген халықаралық террористердің талқандалуының 15 жылдығына байланысты''
|<ref>{{Cite web|url= http://www.riadagestan.ru/news/president/ramazan_abdulatipov_podpisal_ukaz_o_nagrazhdenii_vladimira_putina_ordenom_za_zaslugi_pered_respublikoy_dagestan/ |title= Рамазан Абдулатипов подписал Указ о награждении Владимира Путина орденом «За заслуги перед Республикой Дагестан» |lang= ru |publisher= riadagestan.ru |author= Абдурашидов, Азнаур |date= 2014-09-15 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20141022144328/http://www.riadagestan.ru/news/president/ramazan_abdulatipov_podpisal_ukaz_o_nagrazhdenii_vladimira_putina_ordenom_za_zaslugi_pered_respublikoy_dagestan/ |date= 2014-10-22}}</ref>
|-
|}

;Шетел
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
!Күні
!Мемлекет
! colspan="2" |Марапат
!Табыстаушы
! style="width:25%;" |Қосымша<br>ақпарат
!Дереккөзі
|-
|7 наурыз 2001
|[[Вьетнам]]
|[[Сурет:Vietnam Hochiminh Order ribbon.png|100x100px]]
|[[Хо Ши Мин ордені]]
|Президент [[Чан Дык Лыонг]]
|Вьетнамның екінші ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= http://www.aif.ru/archive/1623363 |title= Вьетнам: Наш президент круче американского. Путину – орден Хо Ши Мина. Нас там пока любят |lang= ru |publisher= Аргументы и Факты |date= 2001-03-07 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210614140659/https://aif.ru/archive/1623363 |date= 2021-06-14}}</ref>
|-
|6 қаңтар 2004
|[[Қазақстан]]
|[[Сурет:Ord.GoldenEagle-ribbon.gif]]
|[[Алтын Қыран ордені]]
|Президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
|Қазақстанның ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{кітап|сілтеме= http://e-history.kz/media/upload/55/2013/09/27/d64779d7e21d13b914528c976d5bfd20.pdf |жыл= 2009 |беттері= 15 |тақырыбы= Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қызметінің хроникасы 2004 жыл |шынайы атауы= Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев Хроника деятельности 2004 год |isbn= 978-601-80044-3-8}} {{Wayback|date= 2022-01-16 |url= https://web.archive.org/web/20220116014023/https://e-history.kz/media/upload/55/2013/09/27/d64779d7e21d13b914528c976d5bfd20.pdf}}</ref>
|-
|22 қыркүйек 2006
|[[Франция]]
|[[Сурет:Legion Honneur GC ribbon.svg|100x100px]]
|[[Құрмет легионы ордені]]нің Үлкен кресті
|Президент [[Жак Ширак]]
|{{lang-fr|Grand-Croix}} (Үлкен крест) дәрежесі — Францияның ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= https://www.dailymotion.com/video/xhvhv |title= Chirac décore Poutine |publisher= Vidéo Dailymotion |date= 2016-10-13 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211009110128/https://www.dailymotion.com/video/xhvhv |date= 2021-10-09}}</ref>
|-
|6 қазан 2007
|[[Тәжікстан]]
|[[Сурет:Order Ismoili Somoni Rib.png]]
|[[Исмаил Самани ордені]]
|Президент [[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]
|Тәжікстанның ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= https://www.asiaplustj.info/en/news/tajikistan/power/20071008/emomali-rahmon-bestows-ismoili-somoni-order-vladimir-putin |title= Emomali Rahmon bestows Ismoili Somoni Order on Vladimir Putin &#124 |publisher= www.asiaplustj.info}}</ref>
|-
|12 ақпан 2007
|[[Сауд Арабиясы]]
|[[Сурет:Spange des König-Abdulaziz-Ordens.png|99x99px]]
|[[Король Әбд әл-Ғазиз ордені]]
|[[Абдулла ибн Әбд әл-Ғазиз әл-Сауд|Король Абдулла]]
|Сауд Арабиясының ең жоғарғы азаматтық марапаты
|<ref>{{Cite web|url= http://www.hindu.com/2007/02/20/stories/2007022002561100.htm |title= Putin goes calling on the Saudis |lang= en |publisher= The Hindu |author= Aneja, Atul |date= 2007-02-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20070223061501/http://www.hindu.com/2007/02/20/stories/2007022002561100.htm |date= 2007-02-23}}</ref>
|-
|10 қыркүйек 2007
|[[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]]
|[[Сурет:Order_Zayed_rib.png|98x98px]]
|[[Зәйд ордені]]
|[[Халифа ибн Зәйд әл-Нахайян|Шейх Халифа]]
|Біріккен Араб Әмірліктерінің ең жоғарғы азаматтық марапаты
|<ref>{{Cite web|url= http://top.rbc.ru/politics/10/09/2007/117887.shtml |title= Putin Receives Top UAE's Decoration, Order of Zayed |lang= en |publisher= [[РБК]] |date= 2007-09-10}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20130525033420/http://top.rbc.ru/politics/10/09/2007/117887.shtml |date= 2013-05-25}}</ref>
|-
|2 сәуір 2010
|[[Венесуэла]]
|[[Сурет:VEN Order of the Liberator - Grand Cordon BAR.png|100x100px]]
|[[Азаткер ордені]]
|Президент [[Уго Чавес]]
|Венесуэланың ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= http://www.seattletimes.com/nation-world/russia-offers-venezuela-nuclear-help-chavez-says/ |title= Russia offers Venezuela nuclear help, Chavez says |publisher= The Seattle Times |author= Sanchez, Fabiola |date= 2010-04-02 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|date= 2021-06-12 |url= https://web.archive.org/web/20210612120614/https://www.seattletimes.com/nation-world/russia-offers-venezuela-nuclear-help-chavez-says/}}</ref>
|-
|14 наурыз 2013
|[[Беларусь]]
|[[Сурет:By-order friendship of nations rib.png|100x100px]]
|[[Халықтар Достығы ордені (Беларусь)|Халықтар Достығы ордені]]
|Президент [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]
|
|<ref>{{cite web|url= https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=P31300123&p1=1 |title= Официальное опубликование |lang= ru |publisher= pravo.by |accessdate= 2013-06-06}}</ref>
|-
|4 қазан 2013
|[[Монако]]
|[[Сурет:MCO Order of Saint-Charles - Grand Cross BAR.svg|100x100px]]
|[[Әулие Карл ордені]]
|[[II Альбер (Монако ханзадасы)|Альбер ханзада]]
|Монаконың ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web |url= http://www.legimonaco.mc/Dataweb/jourmon.nsf/9bf97b0da6308cfdc12568c40037f873/5b93238ce0e6ee84c1257c01002ec12d!OpenDocument |title= Ordonnance Souveraine n° 4.504 du 4 octobre 2013 portant élévation dans l'Ordre de Saint-Charles |lang= fr |publisher= Journal de Monaco |date= 2013-10-04 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210613001523/https://www.legimonaco.mc/Dataweb/jourmon.nsf/9bf97b0da6308cfdc12568c40037f873/5b93238ce0e6ee84c1257c01002ec12d!OpenDocument |date= 2021-06-13}}</ref>
|-
|11 шілде 2014
|[[Куба]]
|[[Сурет:Ribbon jose marti.png]]
|[[Хосе Марти ордені]]
|Президент [[Рауль Кастро]]
|Кубаның ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= http://en.escambray.cu/2014/raul-castro-welcomes-russian-president-vladimir-putin/ |title= Raul Castro Welcomes Russian President Vladimir Putin |lang= en |publisher= Escambray |date= 2014-06-11 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160503153648/http://en.escambray.cu/2014/raul-castro-welcomes-russian-president-vladimir-putin/ |date= 2016-05-03}}</ref>
|-
|16 қазан 2014
|[[Сербия]]
|[[Сурет:Orden Republike Srbije.gif|100x100px]]
|[[Сербия Республикасының ордені]]
|Президент [[Томислав Николич]]
|''Үлкен тізбегі'', Сербияның ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= http://www.b92.net/eng/news/society.php?yyyy=2014&mm=10&dd=16&nav_id=91926 |title= Putin receives Serbia's top state decoration |lang= en |publisher= B92 |date= 2014-10-16 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20211126060550/https://www.b92.net/eng/news/society.php?dd=16&mm=10&nav_id=91926&yyyy=2014 |date= 2021-11-26}}</ref>
|-
|28 қыркүйек 2017
|[[Гвинея]]
|[[Сурет:National Order of Merit - Grand Cross (Guinea).png|100x100px]]
|[[Ұлттық қызмет ордені (Гвинея)|Ұлттық қызмет ордені]]нің үлкен кресті
|Президент [[Альфа Конде]]
|
|<ref>{{cite web|url= https://tass.ru/ekonomika/4599168 |title= Путин на встрече с президентом Гвинеи отметил интерес российских инвесторов к этой стране |lang= ru |publisher= [[ТАСС]]}}</ref>
|-
|3 қазан 2017
|[[Түрікменстан]]
|
|{{iw|Ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін ордені|«Ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін» ордені|ru|Орден «За вклад в развитие сотрудничества»}}
|Президент [[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]]
|
|<ref>{{Cite web|url= https://www.parahat.info/edict/parahat-info-law-1235 |title= Указ Президента Туркменистана от 1 октября 2017 года "О награждении Президента Российской Федерации Владимира Владимировича Путина орденом Туркменистана «Hyzmatdaşlygy ösdürmäge goşandy üçin» |accessdate= 2019-06-28}} {{Wayback|date= 2020-10-24 |url= https://web.archive.org/web/20201024040501/https://www.parahat.info/edict/parahat-info-law-1235}}</ref>
|-
|24 қазан 2017
|[[Кипр]]
|[[Сурет:Order of Makarios III (Cyprus) - ribbon bar.svg|100x100px]]
|[[III Макариос ордені]]нің тізбегі
|Президент [[Никос Анастасиадис]]
|
|<ref>{{cite web|url= https://evropakipr.com/novosti/anastasiadis-nagradil-putina-ordenom-makariosa-i-priglasil-na-kipr |title= Анастасиадис наградил Путина орденом Макариоса и пригласил на Кипр |lang= ru |publisher= Европа Кипр |date= 2017-10-25 |accessdate= 2013-06-06}}</ref>
|-
|22 қараша 2017
|[[Қырғызстан]]
|[[Сурет:KRG Order Manas.png|98x98px]]
|[[Манас ордені]]
|Президент [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]
|
|<ref>{{Cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/900136 |title= Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина» |lang= ru |accessdate= 2019-07-24}} {{Wayback|date= 2019-07-24 |url= https://web.archive.org/web/20190724130001/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/900136}}</ref>
|-
|8 маусым 2018
|[[Қытай]]
|[[Сурет:Орден Дружбы КНР (медальон).png|98px]]
|[[Достық ордені (ҚХР)|Достық ордені]]
|Президент [[Си Цзиньпин]]
|Қытай Халық Республикасының ең жоғарғы марапаты
|<ref>{{cite web|url= http://tass.com/society/1008739/amp |title= Putin becomes first foreign leader to get China's Order of Friendship |lang= en |publisher= [[ТАСС]] |date= 2016-01-01 |accessdate= 2018-06-19}} {{Wayback|date= 2021-03-08 |url= https://web.archive.org/web/20210308044453/https://tass.com/society/1008739/amp}}</ref>
|-
|4 сәуір 2019
|[[Ангола]]
|[[Сурет:ANG Order of Agostinho Neto.svg|72x72px]]
|[[Нето ордені]]
|Президент [[Жуан Лоренсу]]
|
|<ref>{{cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/60223 |title= Российско-ангольские переговоры |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2019-04-04}}</ref>
|-
|27 мамыр 2019
|[[Қазақстан]]
|[[Сурет:OrdenNazar.png|72x72px]]
|[[Назарбаев ордені]]
|[[Елбасы]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
|
|<ref>{{Cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/900136 |title= Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина» |lang= ru |accessdate= 2019-07-24}} {{Wayback|date= 2019-07-24 |url= https://web.archive.org/web/20190724130001/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/900136}}</ref>
|-
|}

;Мойындалмаған немесе жартылай мойындалған мемлекеттер
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
!Күні
!Мемлекет
! colspan="2" |Марапат
! style="width:25%;" |Қосымша<br>ақпарат
!Дереккөзі
|-
|24 тамыз 2018
|[[Оңтүстік Осетия]]
|[[Сурет:Лента Ордена Уацамонга.png|100x100px]]
|[[Уацамонга ордені]]
|Абхазияның ең жоғарғы марапаты; ''[[Грузия]]ның Оңтүстік Осетия Республикасына қарсы қарулы агрессиясын тойтарудағы, сондай-ақ Оңтүстік Осетия Республикасының егеменді мемлекеттілігін құрудағы айрықша жеке рөлін мойындай отырып''
|<ref>{{cite web|url= https://www.kp.ru/online/news/3215124/ |title= Путина наградили высшими орденами Абхазии и Южной Осетии |lang= ru |publisher= Комсомольская правда |author= Сухов, Денис |date= 2018-08-24 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180824174951/https://www.kp.ru/online/news/3215124/ |date= 2018-08-24}}</ref>
|-
|24 тамыз 2018
|[[Абхазия Республикасы|Абхазия]]
|[[Сурет:ABK Order of Honour and Glory 1st class ribbon 218.svg|100x100px]]
|1-дәрежелі [[Абырой және даңқ ордені (Абхазия)|Абырой және даңқ ордені]]
|Оңтүстік Осетияның ең жоғарғы марапаты; ''Ресей басшысының абхаз мемлекеттілігін дамытуға, мемлекетаралық қатынастарды нығайтуға, бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін, сондай-ақ Абхазияға әлеуметтік-экономикалық дамуда белсенді қолдау көрсеткені үшін''
|<ref>{{cite web|url= https://russian.rt.com/ussr/news/548178-prezident-abhaziya-nagradil-putin |title= Президент Абхазии наградил Путина орденом «Честь и слава» |lang= ru |publisher= RTR |date= 2018-08-24 |accessdate= 2022-08-20}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190218082548/https://russian.rt.com/ussr/news/548178-prezident-abhaziya-nagradil-putin |date= 2019-02-18}}</ref>
|-
|}

=== Діни марапаттары ===
[[Сурет:Выступление при вручении высшего азербайджанского мусульманского ордена «Шейх-уль-Ислам», 21.02.2006.jpg|нобай|оңға|Путиннің [[Шейх әл-Ислам ордені]]мен наградталуы, [[Баку]], 21 ақпан 2006]]
* 1-дәрежелі «Уммаға сіңірген еңбегі үшін» ордені (?, [[Солтүстік Кавказ мұсылмандарының үйлестіру орталығы|КЦМСК]])<ref>{{cite web|url= https://3rim.info/6127-patriarxa-vsled-za-putinym-nagradili-za-zaslugi-pered-ummoj.html |title= Патриарха вслед за Путиным наградили "за заслуги перед уммой" |lang= ru}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210512091449/https://3rim.info/6127-patriarxa-vsled-za-putinym-nagradili-za-zaslugi-pered-ummoj.html |date= 2021-05-12}}</ref>
* 1-дәрежелі [[Әулие кінәз Владимир ордені]] (8 ақпан 2002, [[Орыс православие шіркеуі|ОПШ]])<ref>{{Cite web|url= http://www.vladimirskysobor.ru/kavalery-ordena/rpc |title= Кавалеры ордена Святого Равноапостольного князя Владимира Русской Православной Церкви |lang= ru |publisher= Кінәз Владимир соборы, |date= 2018-08-24}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190319072042/http://vladimirskysobor.ru/kavalery-ordena/rpc/ |date= 2019-03-19}}</ref>
* «Әулие Борис патша» ордені (3 наурыз 2003, [[Болгар православие шіркеуі|БПШ]])<ref>{{Cite web|url= https://www.kommersant.ru/doc/959869 |title= Путина наградили орденом «Святой царь Борис» |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2003-03-03 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200726103739/https://www.kommersant.ru/doc/959869 |date= 2020-07-26}}</ref>
* [[Шейх әл-Ислам ордені]] (21 ақпан 2006, [[Кавказ мұсылмандары басқармасы]]) – ''Ресейдің әртүрлі діндер, әртүрлі конфессиялар өкілдері арасындағы қарым-қатынастарды орнатудағы жоғары рөлін мойындау, Ресейдің жоғары рөлін мойындау, мәдениеттер арасындағы диалогты ілгерілету және Күнгей Кавказ аймағындағы тұрақтылықты нығайтуын танып марапатталған''<ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/events/president/news/35098 |title= Владимир Путин встретился с представителями религиозных общин Азербайджана |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2006-02-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200726103756/http://kremlin.ru/events/president/news/35098 |date= 2020-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://kremlin.ru/events/president/transcripts/23447 |title= Выступление при вручении высшего азербайджанского мусульманского ордена «Шейх-уль-Ислам» |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2006-02-21}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200726103757/http://kremlin.ru/events/president/transcripts/23447 |date= 2020-07-26}}</ref>
* [[Даңқ және абырой ордені]] (2007, [[Орыс православие шіркеуі|ОПШ]]) – ''Ресей мемлекеттілігін нығайтуға және орыс қоғамының рухани-адамгершілік жаңғыруына баға жетпес үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url= http://www.patriarchia.ru/db/text/1103982.html |title= Орден «Славы и Чести» Русской Православной Церкви |lang= ru |publisher= [[Орыс православие шіркеуі]]нің ресми сайты |date= 2010-04-24 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190501070727/http://www.patriarchia.ru/db/text/1103982.html |date= 2019-05-01}}</ref>
* 1-дәрежелі [[Сергий Радонежский ордені]] ([[Орыс православие шіркеуі|ОПШ]])<ref>{{кітап|жыл= 2006 |беттері= 19 |тақырыбы= Орыс православие шіркеуінің Сергий Радонежский ордені. Есімдер тізімі 1978—2005 |шынайы атауы= Орден Русской Православной Церкви преподобного Сергия Радонежского. Именные списки 1978—2005}}</ref>
* 1-дәрежелі Әулие Савва ордені (2011, [[Серб православие шіркеуі|СПШ]])<ref>{{Cite web|url= http://www.blic.rs/Vesti/Beograd/243373/Putinu-urucen-orden-Svetog-Save |title= Putinu uručen orden Svetog Save |lang= sr |publisher= blic.rs |author= Keranović, M. |date= 2011-03-23 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20110907214757/http://www.blic.rs/Vesti/Beograd/243373/Putinu-urucen-orden-Svetog-Save |date= 2011-09-07}}</ref>
* 1-дәрежелі Әулие Ұлы шейіт және емші Пантелеймон ордені (2016, [[Пантелеймон монастыры (Афон)]])<ref>{{Cite web|url= https://riss.ru/analitycs/30972/ |title= Состоялся визит Президента Российской Федерации В.В. Путина в Русский на Афоне Свято-Пантелеимонов монастырь, — сообщает корреспондент портала «Русский Афон» |lang= ru}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190529131604/https://riss.ru/analitycs/30972/ |date= 2019-05-29}}</ref>

=== Әлеуметтік марапаттары ===
* [[Достастық ордені]] (25 наурыз 2002, [[ТМД парламентаралық ассамблеясы]]) – ''Парламентаралық Ассамблея мен оның органдарының қызметіне белсенді қатысқаны, [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|Достастық]]қа мүше мемлекеттердің халықтары арасындағы достықты нығайтуға қосқан үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url= http://pravo.kulichki.net/megd2007/bz01/dcm01652.htm |title= Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств-участников Содружества Независимых Государств от 25 марта 2002 г. №28 "О награждении орденом "Содружество" |lang= ru |publisher= ПРАВО: Законодательство Республики Беларусь |date= 2002-03-25 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190730155825/http://pravo.kulichki.net/megd2007/bz01/dcm01652.htm |date= 2019-07-30}}</ref>
* [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Құрмет белгісі]] (7 қазан 2002) – ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын нығайту мен дамытуға, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы достық, тату көршілік, өзара түсіністік пен өзара тиімді ынтымақтастыққа қосқан зор үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url= http://www.cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=1307 |title= РЕШЕНИЕ о награждении Почетным знаком Содружества Независимых Государств |lang= ru |publisher= [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы]] құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі |author= [[Хейдар Әлирзаұлы Әлиев|Әлиев, Хейдар]] |date= 2002-10-07 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190414084324/http://cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=1307 |date= 2019-04-14}}</ref>
* «Құтқару» медалі (2005, [[Ресей еврей қауымдастықтарының федерациясы]])<ref>{{Cite web|url= http://www.jewniverse.ru/modules.php?name=News&file=print&sid=715 |title= Михаэль ДОРФМАН. КАКАЯ МЕДАЛЬ ВЫДАНА ПУТИНУ? |lang= ru |publisher= Yiddish Shtetl |author= Дорфман, Михаэль |accessdate= 2024-03-25}}</ref>
* Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мерейтойлық медалі (22 ақпан 2008) – ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері мен халықтары арасындағы ынтымақтастық пен достықты, ТМД-ға қатысушы мемлекеттер басшылары арасындағы өзара түсіністік пен сенімді нығайтуға қосқан зор жеке үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url= http://www.cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=2368 |title= ПРОТОКОЛЬНОЕ РЕШЕНИЕ об объявлении благодарности и награждении Памятной медалью Содружества Независимых Государств от 22 февраля 2008 года, город Москва |lang= ru |publisher= [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы]] құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі |author= [[Құрманбек Сәлиұлы Бәкиев|Бәкиев, Құрманбек]] |date= 2008-02-22 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190414084324/http://cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=2368 |date= 2019-04-14}}</ref>
* «Дағыстанның абыройы мен мақтанышы – Алтын қыран» ордені (7 қазан 2022, «Отан қорғаушы» Дағыстан қоғамдық бірлестіктер одағы және Дағыстан жастарды патриоттық тәрбиелеу қоғамдық қоры)<ref>{{Cite web|url= https://mkala.mk.ru/politics/2022/10/08/vputinu-prisudili-orden-chest-i-gordost-dagestana-zolotoy-orel.html |title= В.Путину присудили орден “Честь и Гордость Дагестана – Золотой орел» |lang= ru |publisher= MKRU Дагестан |date= 2022-10-08 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221013090139/https://mkala.mk.ru/politics/2022/10/08/vputinu-prisudili-orden-chest-i-gordost-dagestana-zolotoy-orel.html |date= 2022-10-13}}</ref>

=== Академиялық атақтары ===
[[Сурет:Vladimir Putin in Azerbaijan 9-10 January 2001-14.jpg|нобай|оңға|Владимир Путинге [[Баку славян университеті]]нің құрметті докторы шапанын табыс ету рәсімі, қаңтар 2001]]
;Ресей
* [[Ресей өнер академиясы]]ның құрметті мүшесі<ref>{{Cite web|url= http://www.rah.ru/the_academy_today/the_members_of_the_academie/member.php?ID=21978 |title= Путин Владимир Владимирович |lang= ru |publisher= [[Ресей өнер академиясы]]ның ресми сайты}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140514214647/http://www.rah.ru/the_academy_today/the_members_of_the_academie/member.php?ID=21978 |date= 2014-05-14}}</ref>
* [[С. М. Киров атындағы әскери-медициналық академия]]ның құрметті докторы (15 қаңтар 2000)<ref>{{Cite web|url= http://old.polit.ru/printable/172262.html |title= Путин стал почетным доктором |lang= ru |publisher= old.polit.ru |date= 2000-01-31 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>
* [[Санкт-Петербург мемлекеттік университеті]] заң факультетінің құрметті докторы және Ғылыми кеңесінің мүшесі (2000)<ref>{{Cite web|url= http://www.jurfak.spb.ru/science/us/teach_list.asp?pID=150&what=-1 |title= Путин Владимир Владимирович |lang= ru |publisher= [[Санкт-Петербург мемлекеттік университеті]] заң факультетінің ресми сайты}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20090207172557/http://www.jurfak.spb.ru/science/us/teach_list.asp?pID=150&what=-1 |date= 2009-02-07}}</ref>
* [[Санкт-Петербург гуманитарлық кәсіподақтар университеті]]нің құрметті профессоры (7 қазан 2008)<ref>{{Cite web|url= http://www.vesti.ru/doc.html?id=214410 |title= Владимир Путин стал почетным профессором университета профсоюзов |lang= ru |publisher= ВЕСТИRU |date= 2008-10-07 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190509131600/http://www.vesti.ru/doc.html?id=214410 |date= 2019-05-09}}</ref>

;Шетел
* [[Мақтымқұлы атындағы Түрікмен мемлекеттік университеті]]нің құрметті заң докторы (19 мамыр 2000, [[Түрікменстан]])<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/38194 |title= Владимиру Путину присвоено звание почетного доктора права Туркменского государственного университета имени Махтумкули |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2000-05-19 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190522143750/http://kremlin.ru/events/president/news/38194 |date= 2019-05-22}}</ref>
* [[Джавахарлал Неру университеті]]нің құрметті докторы (2 қазан 2000, [[Үндістан]])<ref>{{Cite web|url= https://dailystorm.ru/news/putin-stal-pochetnym-doktorom-universiteta-kotoryy-zakonchil-si-czinpin |title= Путин стал почетным доктором университета, который окончил Си Цзиньпин |lang= ru |publisher= Daily Storm |author= Кузнецов, Дмитрий |date= 2019-04-26 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200726103818/https://dailystorm.ru/news/putin-stal-pochetnym-doktorom-universiteta-kotoryy-zakonchil-si-czinpin |date= 2020-07-26}}</ref>
* [[Баку славян университеті]]нің құрметті докторы (10 қаңтар 2001, [[Әзербайжан]])<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/40324 |title= Владимиру Путину вручена мантия почетного доктора Бакинского славянского университета |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2001-01-10 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190525215704/http://kremlin.ru/events/president/news/40324 |date= 2019-05-25}}</ref>
* [[Ереван мемлекеттік университеті]]нің құрметті докторы (25 мамыр 2001, [[Армения]])<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/40099 |title= Владимир Путин стал почетным доктором и кавалером золотой медали Ереванского государственного университета |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2001-09-15 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190529002211/http://kremlin.ru/events/president/news/40099 |date= 2019-05-29}}</ref>
* [[Белград университеті]]нің құрметті докторы (15 наурыз 2011, [[Сербия]])<ref>{{Cite web|url= http://www.srpska.ru/article.php?nid=16661 |title= Владимир Путин стал почетным доктором Университета в Белграде |lang= ru |publisher= srpska.ru |date= 2011-03-18 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160427230705/http://www.srpska.ru/article.php?nid=16661 |date= 2016-04-27}}</ref>
* [[Цинхуа университеті]]нің құрметті докторы (26 сәуір 2019, [[Қытай]])<ref>{{Cite web|url= http://www.kremlin.ru/events/president/news/60380 |title= Владимир Путин стал почётным доктором университета Цинхуа |lang= ru |publisher= [[Ресей президенті]]нің ресми сайты |date= 2019-04-26 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190530145055/http://kremlin.ru/events/president/news/60380 |date= 2019-05-30}}</ref>

=== Құрметті азаматтықтары ===
;Ресей
* [[Қазан (қала)|Қазан]] құрметті азаматы (4 тамыз 2005) – ''қаланың экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуына қосқан зор үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url= http://tatarstan.news-city.info/docs/sistemsg/dok_oercuo.htm |title= О ПРИСВОЕНИИ ЗВАНИЯ "ПОЧЕТНЫЙ ГРАЖДАНИН ГОРОДА КАЗАНИ" |lang= ru |publisher= tatarstan.news |date= 2005-08-04}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140222175735/http://tatarstan.news-city.info/docs/sistemsg/dok_oercuo.htm |date= 2014-02-22}}</ref>
* [[Санкт-Петербург]] құрметті азаматы (2006)<ref>{{Cite web|url= https://www.vedomosti.ru/library/news/2006/05/24/vladimir-putin-stal-pochetnym-grazhdaninom-peterburga |title= Владимир Путин стал почетным гражданином Петербурга |lang= ru |publisher= [[Ведомости]] |date= 2006-05-24 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220812223757/https://www.vedomosti.ru/library/news/2006/05/24/vladimir-putin-stal-pochetnym-grazhdaninom-peterburga |date= 2022-08-12}}</ref>
* [[Астрахан]] құрметті азаматы (2008)
* [[Сортавала]] құрметті азаматы (2010)

;Таласты аймақтар
* [[Қырым Республикасы]]ның құрметті азаматы
* [[Севастополь]] құрметті азаматы

;Шетел
* [[Врбас]] құрметті азаматы ([[Сербия]])
* [[Лозница (қала, Сербия)|Лозница]] құрметті азаматы ([[Сербия]])
* [[Рашка (қала)|Рашка]] құрметті азаматы ([[Сербия]])
* [[Апатин]] құрметті азаматы ([[Сербия]])
* [[Пожаревац]] құрметті азаматы ([[Сербия]])
* [[Сомбор]] құрметті азаматы (2007, [[Сербия]])
* [[Косово]] және [[Метохия]]ның құрметті азаматы (2011, [[Сербия]])

=== Спорттық марапаттары ===
* [[Дзюдо]] және [[самбо]]дан [[КСРО спорт шебері]]<ref name="aifru" />
* Ресейдің самбодан еңбек сіңірген жаттырықтырушысы (5 маусым 1998)<ref>{{Cite web|url= http://www.tvc.ru/news/show/id/72823 |title= Спортивные увлечения Владимира Путина |lang= ru |publisher= tvc.ru |date= 2015-07-24 |accessdate= 2024-03-25}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220111175133/http://www.tvc.ru/news/show/id/72823 |date= 2022-01-11}}</ref>
* [[Кёкусинкай]] 5-данының иегері (29 сәуір 2001)<ref>{{Cite web|url= http://superkarate.ru/738-ipatov-interview-pro-fight-magazine.html |title= Интервью шихана А.Ипатова журналу ProFight |lang= ru |publisher= SUPER KARATE |date= 2010-10-28 |accessdate= 2024-03-25}}</ref>
* Кёкусинкай 7-данының иегері (13 желтоқсан 2009)<ref>{{Cite web|url= http://www.weekend-spb.ru/kratkie-novosti/prisvoenie-v-v-putinu-7-go-dana-po-karate-kekusin-kan.html |title= Присвоение В.В. Путину 7-го дана по карате кекусин-кан |lang= ru |publisher= weekend-spb.ru}} {{Wayback|url= https://archive.today/20130418022123/http://www.weekend-spb.ru/kratkie-novosti/prisvoenie-v-v-putinu-7-go-dana-po-karate-kekusin-kan.html |date= 2013-04-18}}</ref>
* Кёкусинкай 8-данының иегері (21 қараша 2014)<ref>{{Cite web|url= http://www.bushido.ru/raz/gl/ger/vladimir_putin_-_8_dan_kekusinkan/ |title= 21 октября 2014 года Международный комитет Международной организации Кёкусин-кан принял решение присвоить Президенту РФ Владимиру Владимировичу Путину 8-й дан Кёкусин-кан. |lang= ru |publisher= bushido.ru |date= 2014-10-21 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>
* [[Годзю-рю]] 9-данының иегері (22 шілде 2010)

=== Сыйлықтары ===
* 2001 — Ұлы Петр ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>{{Cite web|url= http://www.businesspress.ru/newspaper/article.asp?mId=33&aid=67605 |title= Лауреат премии Петра Великого |lang= ru |publisher= Деловая пресса}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20200212124352/http://www.businesspress.ru/newspaper/article.asp?mId=33&aid=67605 |date= 2020-02-12}}</ref>
* 2002 — «Православие халықтарының бірлігін нығайтудағы ерекше қызметі үшін» сыйлығының лауреаты<ref>{{Cite web|url= https://www.1tv.ru/news/2001-10-31/275284-vladimir_putin_otmechen_premiey_za_vydayuschuyusya_deyatelnost_po_ukrepleniyu_edinstva_pravoslavnyh_narodov |title= Владимир Путин отмечен премией «За выдающуюся деятельность по укреплению единства православных народов» |lang= ru |publisher= [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]] |date= 2001-10-31 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210627144146/https://www.1tv.ru/news/2001-10-31/275284-vladimir_putin_otmechen_premiey_za_vydayuschuyusya_deyatelnost_po_ukrepleniyu_edinstva_pravoslavnyh_narodov |date= 2021-06-27}}</ref>
* 2002 — Мәскеу журналистер одағының «Баспасөзге ашықтығы үшін» сыйлығының лауреаты<ref>{{Cite web|url= http://www.pravda.ru/politics/21-01-2002/856093-0/ |title= Владимир Путин стал лауреатом премии Союза журналистов Москвы «За открытость прессе» |lang= ru |publisher= pravda.ru |date= 2002-01-21 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20180124071005/https://www.pravda.ru/politics/21-01-2002/856093-0/ |date= 2018-01-24}}</ref>
* 19 желтоқсан 2007 — «[[Time]]<nowiki/>» журналынша [[2007 жыл]]ғы [[Жыл адамы (Time)|Жыл адамы]]<ref>{{Cite web|url= https://www.cbsnews.com/pictures/time-person-of-the-year/#:~:text=Vladimir%20Putin%20(2007)&text=And%20if%20Russia%20succeeds%20as,%2C%22%20the%20Time%20article%20said. |title= Every TIME Person of the Year for the past 25+ years |lang= en |publisher= CBS News |author= Fieldstadt, Elisha |date= 2023-12-06 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>
* 3 қыркүйек 2008 — [[Vanity Fair]] журналы бойынша «Әлемдегі ең ықпалды адамдар» рейтингінде бірінші орын алды<ref>{{Cite web|url= http://www.kp.ru/daily/24157/372187/ |title= Владимир Путин снова стал самым влиятельным человеком мира |lang= ru |publisher= Комсомольская правда |author= Сафронова, Инга |date= 2008-09-04 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190509130839/https://www.kp.ru/daily/24157/372187/ |date= 2019-05-09}}</ref>
* 2011 — қытайлық [[Конфуций атындағы бейбітшілік сыйлығы]]<ref>{{Cite web|url= http://top.rbc.ru/politics/15/11/2011/625112.shtml |title= В.Путин получил премию мира им. Конфуция |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2011-11-15}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20141219144940/http://top.rbc.ru/politics/15/11/2011/625112.shtml |date= 2014-12-19}}</ref>
* [[Дүниежүзілік орыс халық кеңесі]]нің сыйлығы<ref>{{Cite web|url= https://ria.ru/20131104/974608865.html |title= Путину вручена премия Всемирного русского народного собора |lang= ru |publisher= [[РИА Новости]] |date= 2013-11-04 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220524214601/https://ria.ru/20131104/974608865.html |date= 2022-05-24}}</ref>

;Антисыйлықтар
* 2007 — «Жабық қабық» — «''тәуелсіз журналистиканы жойғаны үшін''» неміс антисыйлығы, бұл антисыйлық берілген тұңғыш шетелдік саяси қайраткер<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/398139.html |title= Владимир Путин удостоен журналистской антипремии |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2007-06-18 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221205043705/https://www.svoboda.org/a/398139.html |date= 2022-05-04}}</ref>
* 2014 — «2014 — Жыл жемқоры» ([[Сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы|OCCRP]])<ref>{{Cite web|url= https://www.occrp.org/ru/poy/2014/ |title= Владимир Путин КОРРУПЦИОНЕР ГОДА – 2014 |lang= ru |publisher= [[Сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы|OCCRP]] |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220608073926/https://www.occrp.org/ru/poy/2014/ |date= 2022-06-08}}</ref>
* қыркүйек 2020 – Медицина саласындағы [[Шнобель сыйлығы]] «[[COVID-19 пандемиясы]] кезінде ғалымдар мен дәрігерлерге қарағанда саясаткерлердің өмір мен өлімге көбірек әсер ететінін көрсеткені үшін».<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/news-54199901 |title= Шнобелевские премии-2020. Среди лауреатов - Путин, Трамп, Лукашенко и автор ножа из фекалий |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2020-09-18 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20210624212346/https://www.bbc.com/russian/news-54199901 |date= 2021-06-24}}</ref> Онымен бірге бұл антисыйлыққа Түрікменстан президенті [[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]], АҚШ президенті [[Дональд Трамп]], Беларусь президенті [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]], Бразилия президенті [[Жаир Болсонару]], Ұлыбритания премьер-министрі [[Борис Джонсон]], Түркия президенті [[Режеп Тайып Ердоған]] және Мексика президенті [[Андрес Мануэль Лопес Обрадор]] лауреат атанды.
* 2021 – «[[Шекарасыз репортёрлар]]<nowiki/>» ұйымының «Баспасөз бостандығының жаулары» тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://rsf.org/en/rsf-s-2021-press-freedom-predators-gallery-old-tyrants-two-women-and-european |title= RSF’s 2021 “Press freedom predators” gallery – old tyrants, two women and a European |lang= en |publisher= [[Шекарасыз репортёрлар]]дың ресми сайты |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220824145119/https://rsf.org/en/rsf-s-2021-press-freedom-predators-gallery-old-tyrants-two-women-and-european |date= 2022-08-24}}</ref>
* 2022 – [[Politico]] журналы бойынша «жыл бейбағы» атағын алды.<ref>{{Cite web|url= https://news.liga.net/politics/news/putin-stal-neudachnikom-goda-po-versii-politico-on-ne-smog-postroit-velikuyu-rossiyu |title= Путин стал "неудачником года" по версии Politico. Он не смог построить "великую Россию" |lang= ru |publisher= LIGA.net |author= Гриниченко, Дмитрий |date= 2022-12-08 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20221208224132/https://news.liga.net/politics/news/putin-stal-neudachnikom-goda-po-versii-politico-on-ne-smog-postroit-velikuyu-rossiyu |date= 2022-12-08}}</ref>

=== Қайтарылған марапаттары ===
* Немістің [[Квадрига (сыйлық)|Квадрига]] ({{lang-de|Quadriga}}) сыйлығы (9 шілде 2011). Сол жылғы 16 шілдеде Ұйымдастыру комитеті сыйлықты қайтарып алды. Шешімді қайтаруға ұйымдастыру комитетінің бірқатар мүшелерінің де, БАҚ өкілдерінің де сыны себеп болды.<ref>{{Cite web|url= https://lenta.ru/news/2011/07/10/prize/ |title= Путин стал лауреатом немецкой премии "Квадрига" |lang= ru |publisher= LENTA.ru |date= 2011-07-10 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190825163041/https://lenta.ru/news/2011/07/10/prize/ |date= 2019-08-25}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://lenta.ru/news/2011/07/16/noprizeforyousir/ |title= Путина лишили престижной немецкой премии "Квадрига" |lang= ru |publisher= LENTA.ru |date= 2011-07-16 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20190509130816/https://lenta.ru/news/2011/07/16/noprizeforyousir/ |date= 2019-05-09}}</ref>
* Алтын [[Олимпиадалық орден]] (2001). 2022 жылы [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты қайтарылған.<ref>{{Cite web|url= https://olympics.com/ioc/news/ioc-eb-recommends-no-participation-of-russian-and-belarusian-athletes-and-officials |title= IOC EB recommends no participation of Russian and Belarusian athletes and officials |lang= en |publisher= [[Халықаралық Олимпиада комитеті]] |date= 2022-02-28 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220228143823/https://olympics.com/ioc/news/ioc-eb-recommends-no-participation-of-russian-and-belarusian-athletes-and-officials |date= 2022-02-28}}</ref>
* [[Тхэквондо]]дан 9-дан иегері (2013). 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты айырылған.<ref>{{Cite web|url= http://www.worldtaekwondo.org/wtnews/view.html?nid=138702 |title= Official Announcement from World Taekwondo |lang= en |publisher= [[Жаһандық тхэквондо федерациясы]] |date= 2022-02-28 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>
* [[Халықаралық жүзу федерациясы]]ның ордені (9 қазан 2014). 2022 жылы қайтарылды.<ref>{{Cite web|url= https://sportrbc.ru/news/621ddebe9a7947df74fe8827 |title= Международная федерация плавания лишила Путина ордена организации |lang= ru |publisher= [[РБК]] Спорт |date= 2022-03-01 |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220301160800/https://sportrbc.ru/news/621ddebe9a7947df74fe8827 |date= 2022-03-01}}</ref>
* Саясат саласындағы саксондық «Алғыс ордені» ({{lang-de|Dankesorden}}; 2009 жылғы 16 қаңтар, [[Саксония еркін мемлекеті|Саксония]]) – ''Дрездендегі Ескі шеберлер галереясына үш картинаны қайтарғаны үшін, орыс-саксондық мәдени алмасудағы күш-жігері үшін және [[Германия]] мен Ресей арасындағы болашақ қарым-қатынасты дамытуға қосқан үлесі үшін''.<ref>{{Cite web|url= https://www.rosbalt.ru/news/2009-01-17/putin-na-nemetskom-blagodaril-za-saksonskiy-orden-blagodarnosti-3626462 |title= Путин на немецком благодарил за «Саксонский орден благодарности» |lang= ru |publisher= Rosbalt.ru |date= 2009-01-17 |accessdate= 2024-03-26}}</ref> 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруінен қайтарылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.mdr.de/nachrichten/sachsen/dresden/dresden-radebeul/semperoper-ballverein-putin-orden-aberkennung-krieg-russland-100.html |title= Jetzt doch: Semperopernball-Verein Dresden erkennt Putin Orden ab |lang= de |publisher= mdr.de |date= 2022-03-04}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220819015944/https://www.mdr.de/nachrichten/sachsen/dresden/dresden-radebeul/semperoper-ballverein-putin-orden-aberkennung-krieg-russland-100.html |date= 2022-08-19}}</ref>
* Халықаралық дзюдо федерациясының дзюдодан 8-данының жеңімпазы (10 қазан 2012)<ref>{{Cite web|url= http://www.judo.ru/news/4246/ |title= Владимир Путин стал обладателем восьмого дана по дзюдо |lang= ru |publisher= Ресей дзюдо федерациясы |accessdate= 2024-03-26}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20170911121445/http://www.judo.ru/news/4246/ |date= 2017-09-11}}</ref> 2022 жылы қайтарылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.ijf.org/news/show/IJF-announcement-06032022 |title= Official announcement of the International Judo Federation |lang= en |publisher= ijf.org |date= 2022-03-06 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>
* [[Каподистрия атындағы Афина ұлттық университеті|Афина университеті]]нің құрметті докторы (2001, [[Грекия]])<ref>{{Cite web|url= https://www.kathimerini.gr/society/561910480/ekpa-afairei-apo-ton-poytin-toy-titloy-toy-epitimoy-didaktora/ |title= ΕΚΠΑ: Αφαιρεί από τον Πούτιν τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα |lang= el |publisher= kathimerini.gr |date= 2022-06-15 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>
* {{iw|Пелопоннес университеті|Пелопоннес университетінің|en|University of Peloponnese}} құрметті докторы (2018, [[Грекия]])<ref>{{Cite web|url= https://www.protothema.gr/greece/article/1235184/vladimir-poutin-to-panepistimio-peloponnisou-ton-diegrapse-apo-epitimo-didaktora-ti-ishuei-me-to-ekpa/ |title= Βλαντίμιρ Πούτιν: Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου τον διέγραψε από επίτιμο διδάκτορα |lang= el |publisher= protothema.gr |date= 2022-04-02 |accessdate= 2024-03-26}}</ref>

== Қосымша ақпарат ==
{{Notelist}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}


{{Үлкен сегіздік басшылары|мемлекет=Ресей}}
{{Үлкен сегіздік басшылары|мемлекет=Ресей}}
279-жол: 943-жол:
{{Жыл адамы (Тайм журналы бойынша) 2001—2025}}
{{Жыл адамы (Тайм журналы бойынша) 2001—2025}}


[[Санат:Санкт-Петербургте туғандар]]
[[Санат:Владимир Путин| ]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Президенттері]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Президенттері]]
[[Санат:Ресей экономистері]]
[[Санат:Ресей экономистері]]
[[Санат:Ресей заңгерлері]]
[[Санат:Ресей ғалымдары]]
[[Санат:Экономика ғылымдарының кандидаттары]]
[[Санат:КСРО заңгерлері]]
[[Санат:КОКП мүшелері]]
[[Санат:КОКП мүшелері]]
[[Санат:КСРО спорт шеберлері]]
[[Санат:КСРО спорт шеберлері]]
[[Санат:Тайм журналы нұсқасы бойынша Жыл адамдары]]
[[Санат:Тайм журналы нұсқасы бойынша Жыл адамдары]]
[[Санат:Қазанның құрметті азаматтары]]
[[Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері]]
[[Санат:Астраханның құрметті азаматтары]]
[[Санат:2 дәрежелі Қалтқысыз қызметі үшін медалінің иегерлері]]
[[Санат:Санкт-Петербургтың құрметті азаматтары]]
[[Санат:3 дәрежелі Қалтқысыз қызметі үшін медалінің иегерлері]]
[[Санат:Севастопольдің құрметті азаматтары]]
[[Санат:Экономика ғылымдарының кандидаттары]]
[[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]]
[[Санат:Дағыстан Республикасы алдындағы еңбегі үшін орденінің иегерлері]]
[[Санат:Құрмет легионы орденінің Үлкен крестінің иегерлері]]
[[Санат:Ерен еңбегі үшін орденінің (Өзбекстан) иегерлері]]
[[Санат:Исмоили Самони орденінің иегерлері]]
[[Санат:1 сыныпты азат етуші орденінің иегерлері]]
[[Санат:Әулие Карл орденінің Үлкен крестінің иегерлері]]
[[Санат:Король Абдель-Азиз орденінің иегерлері]]
[[Санат:Хо Ши Мин орденінің иегерлері]]
[[Санат:Хосе Марти Ұлттық орденінің иегерлері]]
[[Санат:Сербия Республикасы орденінің иегерлері]]
[[Санат:Заид оредінің иегерлері]]
[[Санат:Алтын Олимпия орденінің иегерлері]]
[[Санат:Еңбек Ұлттық орденінің Үлкен крестінің (Гвинея) иегерлері]]
[[Санат:I дәрежелі Манас орденінің иегерлері]]
[[Санат:Халықтар Достығы орденінің (Беларусь) иегерлері]]
[[Санат:I дәрежелі Абырой мен даңқ орденінің иегерлері]]
[[Санат:Уацамонг орденінің иегерлері]]
[[Санат:III дәрежелі Ұлттық Халықтық Армия алдандағы еңбегі үшін медалінің иегерлері]]
[[Санат:Даңқ және абырой орденінің иегерлері]]
[[Санат:Орыс православ шіркеуінің 1 дәрежелі әулие теңапостолді Ұлы князь Владимир орденінің иегерлері]]
[[Санат:I дәрежелі мәртебелі Сергий Радонежский орденінің иегерлері]]
[[Санат:Шейх-уль-ислам орденінің иегерлері]]
[[Санат:Санкт-Петербургтің құрметті азаматтары]]
[[Санат:Ресейдің еңбек сіңірген жаттықтырушылары]]
[[Санат:Атаулы оқатар қару белгісінің (Украина) иегерлері]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік кеңесі мүшелері]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік кеңесі мүшелері]]
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2000)]]
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2000)]]
322-жол: 960-жол:
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2012)]]
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2012)]]
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2018)]]
[[Санат:Ресей президенттігіне үміткерлер (2018)]]
[[Санат:Халықаралық қылмыстық сот іздеу жариялағандар]]
[[Санат:Владимир Путин]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Үкіметі төрағаларының бірінші орынбасарлары]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Үкіметінің төрағалары]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Үкіметінің төрағалары]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік кеңесі хатшылары]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Үкіметі төрағаларының бірінші орынбасарлары]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік кеңесінің хатшылары]]
[[Санат:Ресей президенті әкімшілігінің қызметкерлері]]
[[Санат:Ресей президенті әкімшілігінің қызметкерлері]]
[[Санат:Ресей Федерациясы федералдық қызметтерінің директорлары]]
[[Санат:Ресей Федерациясы федералдық қызметтерінің директорлары]]
[[Санат:КСРО МҚК қызметкерлері]]
[[Санат:КСРО МҚК қызметкерлері]]
[[Санат:ФҚК қызметкерлері]]
[[Санат:ФҚК қызметкерлері]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік органдары басшылары]]
[[Санат:Ресей қауіпсіздік органдарының басшылары]]
[[Санат:Қымбат жезл орденінің иегерлері]]
[[Санат:КСРО дзюдошылары]]
[[Санат:КСРО дзюдошылары]]
[[Санат:1 сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшілері]]
[[Санат:1-сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшілері]]
[[Санат:КСРО барлаушылары]]
[[Санат:КСРО барлаушылары]]
[[Санат:КСРО заңгерлері]]
[[Санат:Ресей заңгерлері]]
[[Санат:XX ғасыр саясаткерлері]]
[[Санат:XX ғасыр саясаткерлері]]
[[Санат:Қазанның құрметті азаматтары]]
[[Санат:XXI ғасыр саясаткерлері]]
[[Санат:Астраханның құрметті азаматтары]]
[[Санат:Севастопольдің құрметті азаматтары]]
[[Санат:Атаулы қарудың иегерлері]]
[[Санат:Атаулы қарудың иегерлері]]
[[Санат:А. М. Горчаков медалінің иегерлері]]
[[Санат:А. М. Горчаков медалінің иегерлері]]
[[Санат:Ереван университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Ереван университеті құрметті докторлары]]
[[Санат:Ресей филателистері]]
[[Санат:Ресей филателистері]]
[[Санат:КСРО филателистері]]
[[Санат:КСРО филателистері]]
[[Санат:Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті түлектері]]
[[Санат:Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті түлектері]]
[[Санат:МҚК-нің Қызылтулы институты түлектері]]
[[Санат:МҚК Қызылтулы институты түлектері]]
[[Санат:КСРО МҚК Жоғарғы мектебі түлектері]]
[[Санат:КСРО МҚК Жоғарғы мектебі түлектері]]
[[Санат:Наш дом — Россия партиясы мүшелері]]
[[Санат:Үйіміз — Ресей партиясы мүшелері]]
[[Санат:Единая Россия]]
[[Санат:Біртұтас Ресей]]
[[Санат:Қазіргі мемлекет басшылары]]
[[Санат:Қазіргі мемлекет басшылары]]
[[Санат:XX ғасырдағы Еуропа билеушілері]]
[[Санат:XXI ғасырдағы Еуропа билеушілері]]
[[Санат:XXI ғасырдағы Еуропа билеушілері]]
[[Санат:Қырым дағдарысы тұлғалары]]
[[Санат:Қырым дағдарысы тұлғалары]]
[[Санат:Ресей көркемдік академиясы құрметті мүшелері]]
[[Санат:Плагиатпен айыпталған адамдар]]
[[Санат:Плагиатпен айыпталған адамдар]]
[[Санат:РАХ құрметті мүшелері]]
[[Санат:Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Әзірбайжан университеттерінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Әзербайжан университеттерінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Афины университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Афины университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Белград университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Белград университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Велико-Тырново университетінің құрметті докторлары]]
[[Санат:Пошта маркаларындағы тұлғалар]]
[[Санат:Ресей Федерациясы Президенті міндетін атқарушылары]]
[[Санат:Алфавит бойынша саясаткерлер]]

01:54, 2024 ж. наурыздың 27 кезіндегі нұсқа

Владимир Владимирович Путин
орыс. Владимир Владимирович Путин
Владимир Владимирович Путин
Путин, 2024 жыл
Лауазымы
Ту
Ту
 Ресей президенті
Ту
Ту
7 мамыр 2012 жылдан бері
Премьер-Министр Дмитрий Медведев
Михаил Мишустин
Ізашары Дмитрий Медведев
7 мамыр 2000 — 7 мамыр 2008
(31 желтоқсан 1991 жылдан м.а.)
Премьер-Министр Михаил Касьянов
Михаил Фрадков
Виктор Зубков
Ізашары Борис Ельцин
Ізбасары Дмитрий Медведев
Ту
Ту
 Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы
Ту
Ту
8 мамыр 2008 — 7 мамыр 2012
Президент Дмитрий Медведев
Ізашары Виктор Зубков
Ізбасары Виктор Зубков
16 тамыз 1999 — 7 мамыр 2000
Президент Борис Ельцин
Ізашары Сергей Степашин
Ізбасары Михаил Касьянов
Ту
Ту
 Одақтық мемлекет Министрлер Кеңесінің төрағасы
Ту
Ту
27 мамыр 2008 — 18 шілде 2012
Ізашары Виктор Зубков
Ізбасары Дмитрий Медведев
Ту
Ту
 ТМД мемлекет басшылары Кеңесінің төрағасы
Ту
Ту
25 қаңтар 2000 — 29 қаңтар 2003
Ізашары Борис Ельцин
Ізбасары Леонид Кучма
16 қыркүйек 2004 — 20 мамыр 2006
Ізашары Леонид Кучма
Ізбасары Нұрсұлтан Назарбаев
1 қаңтар — 31 желтоқсан 2017
Ізашары Алмазбек Атамбаев
Ізбасары Эмомали Рахмон
Ту
Ту
 Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы
Ту
Ту
29 наурыз — 9 тамыз 1999
Президент Борис Ельцин
Ізашары Николай Бордюжа
Ізбасары Сергей Иванов
Ту
Ту
 Ресей Қауіпсіздік қызметінің директоры
Ту
Ту
25 шілде 1998 — 9 тамыз 1999
Президент Борис Ельцин
Ізашары Николай Ковалёв
Ізбасары Николай Патрушев
Өмірбаяны
Партиясы КОКП (1975–1991)
Үйіміз — Ресей (1995–1999)
Бірлік (1999–2001)
Біртұтас Ресей (төраға, бірақ партия мүшесі емес, 2008–2012)
Партиясыз (2012–)
Азаматтығы  КСРО→ Ресей
Діні Православие[1]
Дүниеге келуі 7 қазан 1952 (1952-10-07) (72 жас)
Ленинград, РКФСР, КСРО
Әкесі Владимир Спиридонович Путин
Анасы Мария Ивановна Шеломова
Жұбайы Людмила Александровна Путина (1983–2013 ажыр.)
Балалары қыздары Катерина және Мария[2][a]
Әскери қызметі
Қызмет еткен жылдары 1975–1991, 1998–1999
Әскер түрі КСРО МҚК →
Ресей ФҚК→
Ресей Қарулы Күштері
Атағы Полковник (1999)
1-дәрежелі Ресей Федерациясы Мемлекеттік кеңесшісінің міндетін атқарушы
Басқарды Ресей Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы
(1999–2008; 2012–)
Шайқасы Екінші шешен соғысы
Орыс-грузин соғысы
Сирия азаматтық соғысы
ҰҚШҰ Қазақстандағы операциясы
Орыс-украин соғысы
Ресейдің Украинаға басып кіруі
Қолтаңбасы Қолтаңбасы
Марапаттары
Владимир Путиннің даусы
Владимир Путиннің Украинадағы "Арнайы әскери операцияның" басталғанын жариялағаны
2022 жылғы 24 ақпан
Владимир Владимирович Путин Ортаққорда
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Владимир Владимирович Путин (орыс. Владимир Владимирович Путин; 7 қазан 1952 жыл, Ленинград) — ресейлік саясаткер және қазіргі Ресей президенті. Путин 1999 жылдан бері президент немесе премьер-министр ретінде үздіксіз қызметте: 1999–2000 және 2008–2012 жылдар аралығында премьер-министр,[b] 2000–2008 және 2012 жылдан бері президент.[6] Ол — Иосиф Сталиннен бері ең ұзақ уақыт бойы қызметтегі ресейлік, не кеңестік басшы.

Путин 16 жыл бойы КСРО МҚК сыртқы барлау офицері болып жұмыс істеді де, подполковник болып, 1991 жылғы отставканынан кейін Санкт-Петербургте өз саяси мансабын бастады. 1996 жылы ол президент Борис Ельциннің әкімшілігіне қосыламын деп Мәскеуге көшті. Ол Федералды қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры, Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы сияқты қызметтерде болды да, 1999 жылғы тамызда премьер-министр болып тағайындалды. Ельциннің отставкасынан кейін Путин президент міндетін атқарып кетті де, төрт айдай уақыт ішінде ресми түрде Президент болып сайланды. Кейіннен ол 2004 жылы қайта сайланды. Конституциялық шектеулерге байланысты қатарынан екі президенттік мерзімге сайлана алмаған Путин Дмитрий Медведевтің президенттігі тұсында 2008 жылдан 2012 жылға дейін премьер-министр қызметін атқарды. Ол даулы болған 2012 жылғы сайлаудан кейін президенттікке қайта оралды. 2021 жылғы сәуірдегі референдумнан кейін ол бірнеше конституциялық түзетулерге қол қойды да, тағы екі рет қайта сайлануға мүмкіндік беретін, президенттік өкілеттігін 2036 жылға дейін ұзартуға мүмкіндік беретін өзгерістер бекітті.[7]

Путин президенттігінің алғашқы жылдарында Ресей экономикасы жылына орта есеппен жеті пайызға өсті,[8] бұл экономикалық реформалар және мұнай мен газ бағасының бес есе өсуіне байланысты болған.[9][10] Бұған қоса, Путин Екінші шешен соғысында жеңіске жетіп, аймақтағы федералды билікті қалпына келтірді. Президент Дмитрий Медведев тұсында премьер-министр болған Путин Грузиямен соғысты, армия мен полицияны реформалауды қадағалады. 2014 жылы Путиннің басшылығы Украинаға тиесілі Қырым аймағын аннексиялады және бұл істі халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады да, Ресейге санкциялар салды, нәтижесінде елде қаржы дағдарысы орын алды. Ол сондай-ақ Сирия азаматтық соғысы кезінде өзінің одақтасы Башар әл-Асадты қолдау үшін Сирияға әскери араласуға бұйрық берді, нәтижесінде Шығыс Жерорта теңізінде тұрақты әскери-теңіз базаларын орнатты.[11][12][13] Төртінші президенттік мерзімінде, 2022 жылғы ақпанда Ресей Украина жеріне басып кірді. Бұл істі халықаралық қауымдастық сынады да, кеңейтілген санкциялар орнатты. 2022 жылғы қыркүйекте ол халықты әскерге шақыртып алып, Украинаның төрт облысын Ресейге күшпен қосып алды. 2023 жылғы наурызда Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) Путинді соғыс кезінде орын алған әскери қылмыстар үшін қамауға алуға ордер берді.[14] 2023 жылғы маусымда ол Вагнер тобы көтерілісінен аман қалды. 2024 жылғы наурызда ол тағы бір мерзімге қайта сайланды.

Путиннің билігі кезінде Ресейдің саяси жүйесі авторитарлық диктатураға айналды.[15] Оның билігі кең тараған сыбайлас жемқорлығы мен адам құқықтарының бұзылуы, саяси оппозицияны репрессиялауы, Ресейдегі тәуелсіз БАҚ-қа қарсы цензура жасауы, сондай-ақ еркін және әділ сайлаудың жоқтығы сияқты ерекшеліктерімен сипатталады.[16][17][18]

Отбасы

Путиннің әкесі, Владимир Спиридонович Путин
Путиннің анасы, Мария Ивановна Шеломова

Владимир Путин 1952 жылғы 7 қазанда, Ленинград қаласында (қазіргі Санкт-Петербург) дүниеге келген[19] және отбасындағы үш баланың кенжесі болған. Ата-аналары — Владимир Спиридонович Путин (1911–1999) және Мария Ивановна Путина (туған тегі Шеломова; 1911–1998). Атасы Спиридон Путин (1879–1965) Владимир Ленин мен Иосиф Сталиннің жеке аспазы болған.[20] Путин дүниеге келмей тұрғанда оның екі ағасы қайтыс болды: 1930 жылы туған Альберт сәби кезінде қайтыс болса, 1940 жылы туған Виктор 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыста нацистік Германияның Ленинградты қоршағаны кезінде дифтериядан қайтыс болды.[21]

Путиннің анасы зауыт жұмысшысы болса, әкесі Кеңестік Әскери-теңіз күштерінің сарбазы болған да, 1930 жылдардың басында сүңгуір қайық флотында қызмет еткен. Нацистік Германияның Кеңес Одағына басып кіруінің алғашқы кезеңінде оның әкесі НКВД-ның жойғыш батальонында қызмет еткен.[22][23][24] Кейіннен ол тұрақты әскер қатарына ауыстырылып, 1942 жылы ауыр жарақат алды.[9] Путиннің нағашы әжесін 1941 жылы Тверь облысында неміс басқыншылары өлтірді және бірнеше нағашы ағасы Ұлы Отан соғысындағы шайқаста хабарсыз кеткен.[25]

Білімі

Бала кезіндегі Путин, шамамен 1960 жыл

1960 жылғы 1 қыркүйекте Путин Ленинградтың №193 мектепте оқуын бастады. 1968 жылы ол №281 мектепте (технологиялық институт негізіндегі химиялық бағыты бар арнайы мектеп) оқып кетті.[19] Ол сыныбында болған 45 оқушының ішінде Жас пионерлер құрамында болмаған жалғыз оқушылардың бірі болды. 12 жасында ол самбо мен дзюдомен айналысып кетті.[26] Бос уақытында ол Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Владимир Ленин шығармаларын оқығанды ұнататын.[27] №281 мектепте Путин неміс және ағылшын тілдерін оқыған.[28]

Путин 1970 жылы Андрей Жданов атындағы Ленинград мемлекеттік университетінде (қазіргі Санкт-Петербург мемлекеттік университеті) заң факультетінде оқып, 1975 жылы бітірді.[19] Оның дипломдық жұмысы «Халықаралық құқықтағы ең қолайлы жағдай туғызу тәртіптемесі» тақырыбында болды.[29] Оқуы кезінде Путин КОКП құрамына кіруге өтініш жасады да, партия құрамында 1991 жылғы оның ыдырауына дейін болды.[30] Оған қоса сол жерде Путин шаруашылық құқық оқытқан профессордың көмекшісі Анатолий Собчакпен таныс болды. Собчак кейін Ресей Конституциясы авторларының бірі болды. Собчактың Санкт-Петербургтегі мансабында Путин ықпалды болса, Собчак Мәскеудегі Путиннің мансабына көмек көрсетті.[31]

1997 жылы ол Санкт-Петербург тау-кен университетінде Экономика ғылымдарының кандидаты болды. Диссертациясының тақырыбы «Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында өңірдің минералдық-шикізат базасын молайтуды стратегиялық жоспарлау» болған.[32] Оның қадағалаушысы Владимир Литвиненко болды және Литвиненко кейін Путиннің 2000 және 2004 жылғы Санкт-Петербургтегі сайлауалды науқандарын басқарды.[33]

2005 жылы Вашингтондағы Брукингс институтының мүшелері Клиффорд Гадди мен Игорь Данченко Путинді плагиат жасады деп айыптады, олардың сөзінше Путин 1978 жылы жарияланған профессорлар Уильям Кинг пен Дэвид Клиландтың «Стратегиялық жоспарлау және саясат» мақаласының үзінділерін көшіріп алды, не сәл өзгертті.[34][35]

КСРО МҚК мансабы

МҚК қызметкері болған кезіндегі Путин, шамамен 1980 жыл

1975 жылы Путин КСРО МҚК мүшесі болды да, Охта, Ленинградтағы 401-МҚК мектебіндегі оқуын бастады. 1977 жылдан кейін ол КСРО МҚК Ленинград және Ленинград облысы бойынша басқармасының тергеу бөлімінде қарсы барлаушы (контрразведка) болып жұмыс істеді. 1984 жылы ол Мәскеудегі Юрий Андропов атындағы Қызылтулы институтқа оқуға жіберілді.[22]

Көптеген деректер Путинді МҚК Жаңа Зеландияға жібергенін айтады, бұл ақпарат Жаңа Зеландия куәгерлері мен үкімет жазбалары арқылы расталды. Мұны ресейлік қауіпсіздік қызметі әлі де растаған жоқ. Уаитакере қаласының бұрынғы мэрі Боб Харви мен бұрынғы премьер-министр Дэвид Лонги Путин Веллингтон мен Оклендте қызмет еткен деп мәлімдеді.[36] Ол біраз уақыт Веллингтон орталығында Baťa аяқ киім сатушысы болып жасырын жұмыс істеді деген болжамдар бар.[36]

1985–1990 жылдары ол Дрезден, Шығыс Германияда[37] аудармашы ретінде ықтасын жұмыс істеді.[38] Дрезденде қызметке тұрған Путин КГБ-ның Штази құпия полициясында байланыс офицерлерінің бірі болып жұмыс істеді және подполковник дәрежесіне дейін көтерілді. Кремль ресми сайтының хабарлауынша, Шығыс Германияның коммунистік режимі Путинді «Ұлттық халықтық армия алдындағы қызметі үшін» қола медальмен марапаттады. Путин Дрездендегі қызметіне қуанышты екенін көпшілік алдында айтып, 1989 жылы қаладағы Штази ғимараттарын басып алуға әрекеттенген антикоммунистік демонстранттармен болған қақтығыс жайлы да айтып берді.[39]

Путиннің ресми өмірбаянына сәйкес, 1989 жылғы 9 қарашада басталған Берлин қабырғасының құлауы кезінде ол Кеңес мәдени орталығының (Достық үйі) және Дрездендегі МҚК вилласының файлдарын демонстранттар жойып жібереді деп қорқып, болашақ біріккен Германияның ресми билігі үшін оларды сақтап қойған. Содан кейін ол бірнеше сағат ішінде тек МҚК файлдарын өртеп жіберді де, неміс билігі үшін Кеңес мәдени орталығының мұрағатын сақтап қалды. Бұл жағу кезінде қай құжаттың сақталып, қайсының өрттенбей қалғаны туралы ештеңе айтылмайды.[40]

Коммунистік Шығыс Германия үкіметі ыдырағаннан кейін Путин Дрездендегі және одан бұрынғы демонстрациялар кезінде оның үкіметке деген адалдығына қатысты күдік туғандықтан, Путин МҚК-ның белсенді қызметінен кетуге мәжбүр болды, бірақ МҚК мен Кеңес Армиясы Германияның шығысында әлі де жұмыс істеп жүрді. Ол 1990 жылдың басында Ленинградқа «белсенді резервтердің» мүшесі ретінде оралды, онда ол докторлық диссертациясын дайындап жүргенде проректор Юрий Молчановқа есеп беріп, Ленинград мемлекеттік университетінің халықаралық қатынастар секциясында үш айға жуық жұмыс істеді.[41]

Саяси мансабы

1990–1996: Санкт-Петербург әкімшілігі

1990 жылғы мамырда Путин Ленинград мэрі Анатолий Собчактың халықаралық істер жөніндегі кеңесшісі болып тағайындалды. 2017 жылы Оливер Стоунға берген сұхбатында Путин өзінің 1991 жылы Михаил Горбачёвқа қарсы жасалған сәтсіз төңкеріске қарсы наразылығын көрсетіп, МҚК қызметінен кетуге мәжбүр болғанын айтқан.[42]

1991 жылғы 28 маусымда ол мэр аппаратының Сыртқы байланыстар комитетінің басшысы болды, бұл қызметінде ол халықаралық қатынастарды және шетелдік инвестицияларды ілгерілетуге және кәсіпкерлік субъектілерді тіркеуге жауапты болған.[43] Бір жылдың ішінде Путинді Марина Салье (орыс.)қаз. басқаратын қалалық заң шығарушы кеңес тергеді. Ол бағаны төмендетіп, ешқашан келмеген шетелдік азық-түлік көмегінің орнына 93 миллион долларға бағаланған металдарды экспорттауға рұқсат берді деген қорытындыға келді.[44][45] Тергеушілердің Путинді қызметінен босату туралы ұсынысына қарамастан, Путин Сыртқы байланыстар комитетін 1996 жылға дейін басқара берді.

1994 жылғы наурызда Путин Санкт-Петербург үкіметі төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1995 жылғы мамырда ол негізін премьер-министр Виктор Черномырдин қалаған биліктің либералдық «Үйіміз — Ресей» үкіметшіл саяси партиясының Санкт-Петербургтегі филиалын құрды. 1995 жылы ол осы партияның парламент сайлауындағы науқанын басқарса, ал 1995 жылдан 1997 жылғы маусымға дейін оның Санкт-Петербургтегі филиалының жетекшісі болды.

1996–1999: Мәскеудегі мансабының басы

ФСБ директоры болған Владимир Путин, 1998 жыл

1996 жылғы маусымда Собчак Санкт-Петербургте қайта сайлана алмай қалды да, оның сайлау науқанын басқарған Путин қала әкімшілігіндегі қызметінен кетті. Ол Мәскеуге көшіп, Павел Бородин басқаратын Президенттің мүлкін басқару департаменті бастығының орынбасары болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 1997 жылғы наурызға дейін атқарды. Ол мемлекеттің шетелдік меншігіне жауапты болды және бұрынғы Кеңес Одағы мен КОКП активтерін Ресей Федерациясына беруді ұйымдастырды.[31]

1997 жылғы 29 наурызда Ресей президенті Борис Ельцин Путинді Президент әкімшілігі басшысының орынбасары етіп тағайындады, ол бұл қызметте 1998 жылғы мамырға дейін болды және Президенттің мүлкін басқару департаментінің Бас бақылау басқармасының бастығы (1998 жылғы маусымға дейін) болды. Оның бұл қызметтегі ізашары Алексей Кудрин болса, ізбасары Николай Патрушев болды; бұл екі тұлға кейін көрнекті саясаткерлер және Путиннің серіктері болды.[31] 1997 жылғы 3 сәуірде Путин 1-сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшісі атағын алды; бұл — елдегі ең жоғарғы федералдық қызмет атағы.[46]

1998 жылғы 25 мамырда Путин президент әкімшілігі басшысының өңірлер жөніндегі бірінші орынбасары болып тағайындалды. 15 шілдеде ол Сергей Шахрайдың орнына аймақтардың билігін делимитациялау туралы келісімдерді дайындау жөніндегі комиссияның жетекшісі және президент жанындағы федералды орталықтың басшысы болып тағайындалды. Путин тағайындалғаннан кейін комиссия делимитация туралы еш келісімге қол қойған жоқ болса, Шахрайдың Комиссияны басқарған кезінде 46 келісімге қол қойылды.[47] Кейінірек, президент болғаннан кейін Путин барлық 46 келісімнің күшін жойды.[31] 1998 жылғы 25 шілдеде Ельцин Путинді Ресей Федерациясының негізгі барлау және қауіпсіздік ұйымы және МҚК мұрагері болған Федералдық қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры етіп тағайындады.[48] 1999 жылы Путин коммунизмді «өркениеттің негізгі ағымынан алшақ жатқан соқыр аллея» деп сипаттады.[49]

1999: Бірінші премьерлігі

1999 жылғы 9 тамызда Путин премьер-министр үш бірінші орынбасарының бірі болып тағайындалды да, кейінірек сол күні президент Ельцин оны Ресей Федерациясы Үкіметінің премьер-министрінің міндетін атқарушы болып тағайындады.[50] Оған қоса Ельцин Путинді ізбасары ретінде көргісі келетінін мәлімдеді. Сол күні Путин президенттік сайлауға түсуге келісті.[51]

16 тамызда Мемлекеттік думаның 233 депутаты оны қолдап дауыс берді (84 қарсы, 17 қалыс қалды) де,[52] оның премьер-министр етіп тағайындалуын мақұлдады. Оны тағайындау кезінде көпшілікке беймәлім Путиннің бұрынғы премьерлерге қарағанда ұзағырақ қызмет ететінін күткендер аз болды. Ол бастапқыда Ельциннің адал «оң қолы» ретінде қарастырылды; Борис Ельциннің басқа премьер-министрлері сияқты, Путин министрлерді өзі таңдаған жоқ, оның кабинетін президент әкімшілігі белгіледі.[9]

Ельциннің негізгі қарсыластары Путиннің дертке шалдыққан президенттің ізбасары болғанына жол бермеу үшін аянбай күрескен. 1999 жылғы қыркүйектегі ресейлік пәтерлердің бомбалануы және Дағыстадағы муджахидтер шабуылынан кейін Путиннің тәртіпті ұстанатын бейнесі мен Екінші шешен соғысына деген тынымсыз көзқарасы көп ұзамай оның танымалдығын арттырып, қарсыластарын басып озуға мүмкіндік берді.

Ресми түрде ешбір партиямен байланысы болмаса да, Путин 1999 жылғы желтоқсандағы Дума сайлауында халықтың екінші ең көп дауысын (23.3%) жеңіп алған жаңадан құрылған Бірлік партиясын қолдайтын болды және өз кезегінде партия Путинді де қолдады.

1999–2000: Президент міндетін атқарушы

Президент міндетін атқарушы Путин мен отставкасынан кейінгі Борис Ельцин (ортада), 31 желтоқсан 1999

1999 жылғы 31 желтоқсанда Ельцин күтпеген жерден президент лауазымынан кететінін жариялады да, Ресей Конституциясына сәйкес Путин Ресей Федерациясы Президентінің міндетін атқарушы болды. Бұл рөлге кіріскен салысымен Путин Жаңа жылға орай халыққа жолдауын жасады да, бұған дейін жоспарланып алған Шешенстандағы ресейлік әскерлермен кездесуіне аттанды.[53]

1999 жылғы 31 желтоқсанда Путиннің президент ретінде қол қойған бірінші жарлығы «Ресей Федерациясының бұрынғы президенті мен оның отбасы мүшелеріне кепілдіктер туралы» болды. Бұл «қызметінен кеткен Президент пен оның туыстарына қарсы сыбайлас жемқорлық айыптарының» қудаланбауын қамтамасыз етті.[54] Бұл Ельциннің отбасы мүшелері қатысқан Mabetex пара алу ісімен байланысты жасалған шешім еді.

Оның қарсыластары 2000 жылғы маусымдағы сайлауға дайындалып жатқанда, Ельциннің отставкасы президенттік сайлаудың 2000 жылғы 26 наурызға жылжуына әкелді; Путин бірінші айналымда 53% дауыс жинап, сайлауда жеңіске жетті.[55]

Владимир Путиннің (сол жақта) Ельцин қасында ант беру сәті, 7 мамыр 2000

2000–2004: Бірінші президенттік мерзімі

Владимир Путиннің ұлықтау рәсімі 2000 жылғы 7 мамырда өтті.[56] Премьер-министрі ретінде ол Қаржы министрі Михаил Касьяновты тағайындады.[57] Путиннің танымалдылығына түскен бірінші үлкен қиындық 2000 жылғы тамызда, Курск суасты қайықтарының апатына дұрыс реакция бермегені үшін сынға алынған кезде болды. Бұл сын негізінен Путиннің оқиға орнына барғанына тым көп уақыт кетіргенінен шыққан. Апат орын алған күні Путиннің Сочидегі демалысқа шыққаны белгілі; апат туралы оған келесі күні хабарласа,[58] халық ол жайлы тек 18 тамызда ғана білді. Оқиға орнына Путин демалысының соңынан кейін ғана жетті.[59]

2000 жылдан 2004 жылға дейін Путин ресейлік олигархтармен билік үшін күресте жеңіп, олармен «үлкен мәмілеге» қол жеткізіп, елдің кедейленген жағдайын қалпына келтіруге кірісті. Бұл мәміле Путин үкіметінің олигархтардан нақты қолдау алуы және онымен келісе алуы үшін өз өкілеттіктерінің көпшілігін сақтауға мүмкіндік берді.[9][60]

2002 жылғы қазанда Мәскеулік театрдағы кепіл тұтқын дағдарысы орын алды. Көптеген ресейлік баспасөз бен халықаралық БАҚ дағдарыс кезінде арнайы күштердің құтқару операциясында кепілге алынған 130 адамның өлімі президент Путиннің танымалдығына қатты нұқсан келтіретінін болжады. Алайда, қоршау аяқталғаннан кейін көп ұзамай Ресей президенті халық арасында рекордтық рейтингке ие болды — ресейліктердің 83% Путин мен оның қоршауының ісіне қанағаттанатынын мәлімдеді.[61]

2003 жылы Шешенстанда өлкенің жаңа конституциясын қабылдау жайлы референдум өтті; ресми дерек бойынша халықтың көпшілігі өңірдің Ресейдің құрамындағы автономиясы бар республикаға айналғанын қалады.[62]

2004–2008: Екінші президенттік мерзімі

2007 жылғы қаңтарда Ангела Меркельмен кездесуінде Путин иттерге фобиясы бар Германия канцлерінің алдына лабрадорын әкелді.
Борис Ельцинді жерлеу рәсіміндегі Путин, Билл Клинтон, Джордж Г.У. Буш және Людмила Путина, Мәскеу, 2007 жылғы сәуір

2004 жылғы 14 наурызда Путин жалпы дауыстың 71% жеңіп, президент болып қайта сайланды.[63] Бесландағы террористік акт 2004 жылғы 1–3 қыркүйекте орын алды; нәтижесінде 330 астам адам, соның ішінде 186 бала қайтыс болды.[64][65][66][67]

Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін және Путиннің билігіне дейінгі 10 жылға жуық кезең Ресейде дүрбелең болды. 2005 жылы Кремльде сөйлеген сөзінде Путин Кеңес Одағының ыдырауын «ХХ ғасырдағы ең үлкен геосаяси апат» деп сипаттады.[68]

Сол кездегі Ресейдегі ең бай адам, ЮКОС мұнай-газ компаниясының президенті Михаил Ходорковскийді алаяқтық жасағаны және салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық қудалаудың жалғасуын халықаралық баспасөз Ходорковскийдің Кремльдің либералдық және коммунистік қарсыластарына берген қайырымдылықтары үшін кек алу ретінде қарастырды.[69] Ходорковский қамауға алынды, ЮКОС банкротқа ұшырады, компанияның активтері нарықтық құнынан төмен бағамен аукционға қойылды, ең үлкен үлесті мемлекеттік Роснефть компаниясы сатып алды.[70] ЮКОС тағдырын Ресейдің мемлекеттік капитализм жүйесіне қарай кеңірек ауысуының белгісі ретінде қарастыратын.

2006 жылғы 7 қазанда Ресей армиясындағы сыбайлас жемқорлық пен оның Шешенстандағы тәртібін әшкерелеген журналист Анна Политковская Путиннің туған күнінде өзінің тұрғын үйінің фойесінде оққа ұшты. Политковскаяның өлімі Путинді елдің жаңа тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қорғай алмады деп айыптауымен халықаралық сынды тудырды.[71] Путиннің өзі оның өлімі үкіметке қалдырған сыни жазбаларынан гөрі көп қиындық тудырғанын айтты.[72]

2007 жылғы қаңтарда Путин өзінің сочилік резиденциясында Германия канцлері Ангела Меркельмен кездесті; бұл кездесу Ресейдің Германияға мұнай жеткізуді тоқтатқанына екі аптадай болғанда орын алған. Путин өзінің қара лабрадоры Конниді иттерге фобиясы бар және ит жанында ыңғайсыз болып көрінетін Меркельдің алдына әкелді де, «ит өзін ұстайтынына сенімдімін» деп қосты, нәтижесінде неміс баспасөз корпусының арасында дүрбелең болды.[73] Инциденттен кейін Путин Меркельдің иттерден қорқатынын білмегенін айтты.[74] Меркель кейінірек бір топ журналистерге «Мен оның олай неге істегенін түсінемін, жай еркектігін дәлелдеу үшін. Ол өзінің әлсіздігінен қорқады. Ресейде ештеңе жоқ, табысты саясат та, экономика да жоқ. Оларда бар болғаны осы», – деді.[75]

2007 жылдың басында шахматтан бұрынғы чемпион Гарри Каспаров пен ұлттық-большевистік көшбасшы Эдуард Лимонов басқаратын «Басқа Ресей» оппозициялық тобы ұйымдастырған «Келіспейтіндер маршы» өтті. Алдын ала ескертулерден кейін Ресейдің бірнеше қаласында өткен шерулерді полиция әрекеті қарсы алды да, 150 шақты адам қамауға алынды.[76]

2008 жылғы 4 сәуірде НАТО-ның Бухарест саммитінде шақырылған Путин Джордж У. Бушқа және конференцияның басқа делегаттарына: «Біз шекарамызда қуатты әскери блоктың пайда болуын ұлтымыздың қауіпсіздігіне тікелей қатер ретінде қарастырамыз. Ресейге қарсы бағытталмаған процесс жеткіліксіз» деді.

2008–2012: Екінші премьерлігі

Толық мақаласы: Медведев-Путин тандемі
Путин мен Дмитрий Медведев, 2008 жылғы 11 наурыз

Конституция бойынша Путин қатарынан үш президенттік мерзімге сайлана алмайтын. Оның ізбасары болып премьер-министрдің бірінші орынбасары Дмитрий Медведев сайланды. 2008 жылғы 8 мамырда президенттік билікті Медведевке тапсырғаннан кейін бір күннен кейін ғана Путин өзінің саяси үстемдігін сақтап, Ресейдің премьер-министрі болып тағайындалды.[77]

Путин әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарын еңсеру оның екінші премьер-министрлігінің екі басты жетістігінің бірі болғанын айтты. Екіншісі 1990 жылдары басталған ұзақ демографиялық құлдыраудан кейінгі 2008–2011 жылдар аралығындағы Ресей халық санының тұрақтануы болды.[78] Дәл осы премьер-министрлік кезінде 2009 жылғы Ресей-Украина газ дауы орын алды да, украиналық «Нафтогаз» компаниясының бас директорының кеңесшісі болған Андрій Коболєв (укр.)қаз. сөзінше Путин «Газпромды» басқарып кетті. Путин 2010 жылы неміс көрмесінде егер Германияның Ресейдің табиғи газы мен ядролық қуатын қаламаса, ағаш өрттеп, жылына алатынын және сол ағаш үшін Сібірге кіру керектігін айтты.[79]

2011 жылғы 24 қыркүйекте Мәскеуде өткен «Біртұтас Ресей» конгресінде Медведев Путинге 2012 жылғы президенттік сайлауға қатысуды ресми түрде ұсынды, бұл ұсынысты Путин қабылдады. «Біртұтас Ресейдің» Ресей саясатындағы дерлік үстемдігін ескере отырып, көптеген сарапшылар Путиннің үшінші мерзіміне кепілдік берілген десек те болады деп санады. Бұл қадам Медведевтің желтоқсан айында өтетін парламенттік сайлауда «Біртұтас Ресей» билетінде тұрып, президенттік мерзімінің соңында премьер-министр болу мақсатын көздейді деп болжанған.[80]

2011 жылғы 4 желтоқсанда өткен парламенттік сайлаудан кейін ондаған мың ресейліктер дауыстардың қате саналғанына қарсы наразылық шеруіне шықты, бұл Путин билігі кезіндегі ең үлкен наразылық шаралары болған. Шерушілер Путин мен «Біртұтас Ресейді» сынап, сайлау нәтижелерінің қайтарылуын талап етті.[81] Сол наразылықтар қоғамда түсті төңкеріс болады деген үрей тудырды.[82] Путин 2005–2012 жылдар аралығында өзіне және «Біртұтас Ресей» партиясына адал бірнеше әскерилендірілген топтарды ұйымдастырды деген де болжам бар.

2012–2018: Үшінші президенттік мерзімі

Николай Патрушев Путинге жақын оның басты кеңесшілерінің бірі болып келеді деген болжамдар бар.

2011 жылғы 24 қыркүйекте «Біртұтас Ресей» партиясының съезінде сөйлеген сөзінде Медведев партияға Путинді президенттікке кандидат ретінде ұсынатынын мәлімдеді.[83] 2012 жылғы 4 наурызда Путин сол жылғы Ресей президенті сайлауының бірінші айналымында дауыстар санын бұрмалады деген кең тараған айыптарға қарамастан 63.6% дауыс жинап, жеңіске жетті.[84] Оппозиция Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясын алаяқтық жасады деп айыптады.[85] Сайлаудың ашық өтуіне, соның ішінде сайлау учаскелерінде веб-камералардың пайдаланылуына бағытталған әрекеттер жария етілсе де, дауыс беруді ресейлік оппозиция мен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының халықаралық бақылаушылары процедуралық заңсыздықтар орын алды деді.[86]

Путинге қарсы наразылықтар президенттік науқан кезінде және одан кейін де өтті. Ең атышулы наразылық 21 ақпандағы Pussy Riot қойылымы және одан кейінгі сот процесі болды.[87] 6 мамырда Мәскеуде шамамен 8,000–20,000 наразылық білдіруші жиналды да,[88][89] полициямен қақтығыстарда сексен адам жарақат алды[90] және 450 қамауға алынды, келесі күні тағы 120 тұтқындау орын алды.[91] Путин жақтастарының қарсы наразылығы Ресейдің ең үлкен стадионы Лужники стадионында шамамен 130,000 қолдаушының жиналуымен аяқталды.[92] Қатысушылардың кейбірі келу үшін ақша төлегенін айтса, басқаларын бастықтары әкелсе, қалғаны орнына фестивальге келеміз деп ойлағанын айтты.[93][94][95]

2012 жылғы 7 мамырда Кремльде Путиннің президенттігі инаугурацияланды.[96] Путин президент ретіндегі алғашқы күнінде 14 президент жарлығын шығарды, оларды БАҚ кейде «Мамыр жарлықтары» деп те атайды, оның ішінде Ресей экономикасына арналған кең ауқымды мақсаттарды қамтитын ұзақ жарлық та болған. Басқа жарлықтар білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, білікті жұмыс күшін даярлау, Еуропа Одағымен қарым-қатынас, қорғаныс өнеркәсібі, ұлтаралық қатынастар және президенттік науқан кезінде жарияланған Путиннің бағдарламалық мақалаларында қарастырылған басқа да саясат салаларына қатысты болған.[97]

2012 және 2013 жылдары Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясы Санкт-Петербургте, Архангельскте және Жаңасібірде ЛГБТ қоғамдастығына қарсы қатаң заңнаманы қолдады; 2013 жылғы маусымда Мемлекеттік дума «гомосексуалдық насихатқа» қарсы заңды (кемпірқосақ туы сияқты белгілерге, сондай-ақ гомосексуалдық мазмұнды қамтитын жарияланған шығармаларға тыйым салатын) қабылдады.[98][99]

2013 жылғы маусымда Путин Бүкілресейлік халық майданының теледидар митингісіне қатысты, онда ол 2011 жылы құрылған[100] бұл қозғалыстың басшысы болып сайланды.[101] Журналист Стив Розенбергтің айтуынша, қозғалыс «Кремльді орыс халқымен қайта байланыстыруды» көздейді және қажет болса, қазір Путинді қолдайтын танымал бола бастаған «Біртұтас Ресей» партиясын ауыстыруды көздейді.[102]

Қырым аннексиясы

Еуропа картасындағы Украина (ашық жасыл), Қырым (қою жасыл) және Ресей (қоңыр)
Толық мақаласы: Қырым аннексиясы
Тағы қараңыз: Орыс-украин соғысы және Донбастағы соғыс

2014 жылғы ақпанда Ресей Украина территориясына бірнеше рет әскери шабуыл жасады. Еуромайдан наразылықтары нәтижесінде Украина президенті Віктор Януковичтің отставкасынан кейін төсбелгісіз жүрген Ресей сарбаздары Қырым аумағындағы Украина стратегиялық позициялары мен инфрақұрылымын өз бақылауына алды. Содан кейін Ресей Қырым мен Севастопольді аннексиялап, сол жерде референдум өткізді, оның ресми қорытындысы бойынша Қырымдықтар Ресей Федерациясына қосылуға дауыс берді.[103][104] Нәтижесінде Украинаның Донбасс аймағында ресейшіл топтардың Украина Радасының заң шығару әрекеттеріне қарсы шерулері Украина үкіметі мен өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск халық республикаларының Ресей қолдайтын сепаратистік күштері арасындағы қарсыластық орыс-украин соғысына ұласты.

2014 жылғы қарашада Украина әскерилері Ресейден Украинаның шығысындағы сепаратистер бақылауындағы аймақтарға әскерлер мен техниканың қарқынды қозғалғаны туралы хабарлады.[105] Associated Press агенттігі көтерілісшілер бақылауындағы аймақтарда таңбаланбаған 80 әскери көлік жүріп жатқанын хабарлады.[106] ЕҚЫҰ-ның Арнайы бақылау миссиясы ДХР бақылайтын аумақта ауыр қару-жарақтар мен таңбасыз жүрген танктер колонналарын бақылаған.[107]

2015 жылғы қазанда The Washington Post хабарлауынша, Ресей соңғы апталарда Сирия президенті Башар әл-Асадты қолдау үшін өзінің таңдаулы бөлімшелерінің бір бөлігін Украинадан Сирияға орналастырды.[108] Сол жылғы желтоқсанда Путин ресейлік әскерилердің Украинада болғанын мойындады.[109]

Сириядағы интервенциясы

Тағы қараңыз: Сирия азаматтық соғысы
Путин мен Сирия президенті Башар әл-Асад, 2017 жыл

2015 жылғы 30 қыркүйекте Сирия үкіметінің көтерілісшілер мен жиһадтық топтарға қарсы әскери көмек көрсету туралы ресми өтінішінен кейін президент Путин Ресейдің Сирия азаматтық соғысына араласуына рұқсат берді.[110]

2016 жылғы 14 наурызда Путин Сириядағы ресейлік әскерилерге қойған миссиясы «негізінен орындалды» деп жариялағаннан кейін және Ресей күштерінің «негізгі бөлігін» Сириядан шығаруға бұйрық бергеннен кейін,[111] Ресейдің қалған күштері Сирия үкіметіне қолдау көрсету үшін белсенді әрекеттерін жалғастырды.[112]

2016 жылғы АҚШ сайлауына араласуы

2017 жылғы қаңтарда АҚШ барлау қоғамдастығы Путин жеке өзі 2016 жылғы АҚШ сайлауына ықпал ету кампаниясын бастаған деген теорияға жоғары сенім білдірді, қоғамдастықтың ойынша, ресейліктер Хиллари Клинтонның беделін түсіріп, оның сайлауалды кампаниясына нұқсан келтірді де, сол арқылы Дональд Трамптың президент болуына көмектескен.[113] 2016 жылғы желтоқсанда Трамп Ресейдің АҚШ сайлауына араласуын жоққа шығарды.[114] Сайлауға араласқанын Путиннің өзі де 2016 жылғы желтоқсанда,[115] 2017 жылғы наурыз,[116] маусым,[117] және шілдеде[118] жоққа шығарған.

Кейінірек Путин араласудың «теориялық тұрғыдан мүмкін» екенін және оны «патриоттық ойлы» ресейлік хакерлер жасауы мүмкін екенін айтты,[119] ал басқа жағдайда «тіпті орыстар емес, Ресей азаматтығы бар украиндар, татарлар немесе еврейлер» жауапты болуы мүмкін деп мәлімдеді.[120] Путин 2020 жылғы АҚШ сайлауына да ықпал еткісі келген деген де болжамдар бар.[121]

2018–: Төртінші президенттік мерзімі

Путин мен жаңадан тағайындалған премьер-министр Михаил Мишустин, 21 қаңтар 2020

Путин 2018 жылғы сайлауда жалпы дауыстың 76% астамын жинап, төртінші рет қайта сайланды.[122] Оның мерзімі 2018 жылғы 7 мамырда басталды.[123] 15 мамырда Путин Қырым көпірі тас жол бөлігінің ашылуына қатысты.[124] 25 мамырда ол Ресей Конституциясындағы шектеулер себебінен 2024 жылы президентікке өз үміткерлігін ұсынбайтынын айтты.[125]

2020 жылы Ресейде Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша дауыс беру өтті. Олар күшіне енгеннен кейін Путин келесі президенттік сайлауға үміткер ретінде қатысу құқығын алды да, 2024 жылы президентікке үміткерлігін жариялады.[126]

COVID-19 пандемиясы

Путиннің (сары түсті киім киген) Мәскеудегі №40 қалалық клиникалық ауруханаға сапары, 24 наурыз 2020

2020 жылғы 15 наурызда Путин коронавирустың таралуына қарсы тұру үшін Мемлекеттік кеңестің жұмыс тобын құруды тапсырды. Путин Мәскеу мэрі Сергей Собянинді топ басшысы етіп тағайындады.[127]

2020 жылғы 22 наурызда Италия премьер-министрі Джузеппе Контемен телефон арқылы сөйлескеннен кейін Путин Ресей армиясын COVID-19 пандемиясынан ең көп зардап шеккен Италияға әскери дәрігерлерді, арнайы дезинфекциялық көліктер мен басқа да медициналық жабдықтарды жіберуді ұйымдастырды.[128] Путин Ново-Огарёводағы кеңсесінде қашықтан жұмыс істей бастады. Баспасөз хатшысы Дмитрий Песковтың айтуынша, Путин күн сайын коронавирусқа тест тапсырған және оның денсаулығына қауіп төнген жоқ.[129][130]

25 наурызда президент Путин халыққа арнаған телеүндеуінде 22 сәуірде өтетін конституциялық референдумның коронавирусқа байланысты кейінге шегерілетінін мәлімдеді.[131] Ол келесі аптаның жалпыұлттық ақылы демалыс болатынын жариялады да, ресейліктердің үйде қала бергенін сұрады.

2021 жылғы маусымда Путин Спутник V вакцинасы арқылы ауруға қарсы толық вакцинацияланғанын айтып, вакцинация ерікті болуы керектігін айтты да, кейбір кәсіптерде оны міндетті ету COVID-19 таралуын бәсеңдететінін атап өтті.[132]

Конституциялық референдум

Толық мақаласы: Ресейдегі конституциялық референдум (2020)

Путин 2020 жылғы 3 шілдеде Ресей Конституциясына қосымша екі алты жылдық мерзімге сайлауға түсуге рұқсат беретін түзетулер енгізу туралы жарлыққа қол қойды. Бұл түзетулер 2020 жылғы 4 шілдеде күшіне енді.[133]

11 шілдеде Ресейдің Қиыр Шығысындағы Хабаровск өлкесінде тұтқындалған облыс губернаторы Сергей Фургалды қолдаған наразылық акциялары басталды.[134]

2020 жылғы 22 желтоқсанда Путин Ресейдің экс-президенттеріне өмір бойына прокурорлық иммунитет беретін заң жобасына қол қойды.[135]

2021–2022 жылғы Ресей-Украина дағдарысы

Путиннің АҚШ президенті Джо Байденмен бейнеқоңырау өткізуі, 7 желтоқсан 2021

2021 жылғы шілдеде Путин «орыстар мен украиндардың тарихи бірлігі туралы» очеркін жариялады, онда ол беларустар, украиндар және орыстар орыс әлемінің бір бөлігі ретінде бір Бүкілресейлік ұлтта болуы керек деді де, «бір халық» болып табылатынын айтты. Эссе Украинаның тәуелсіз ел ретінде өмір сүруін жоққа шығарады.[136]

2021 жылғы 30 қарашада Путин Украинаның НАТО-ға кіруін Ресей үшін «қызыл сызық» мәселе (орысшадан «қабылдауға келмейтін») болатынын мәлімдеді.[137] Кремль Украинаға басып кіруді жоспарлағанын бірнеше рет жоққа шығарды.[138]

2022 жылғы 21 ақпанда Путин Донбасстағы өзін-өзі сепаратистік деп жариялаған екі республиканы (Луганск және Донецк халық республикалары) тәуелсіз мемлекет ретінде тану туралы жарлыққа қол қойып, Украинадағы оқиғаларға қатысты үндеу жасады.[139]

Украинаға толыққанды басып кіруі (2022–)

Толық мақалалары: Ресейдің Украинаға басып кіруі және Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)
Ресейдің Украинаға басып кіруіне наразы митинг, Ницца, Франция, 22 ақпан 2022
Путин мен Ресейдің Қорғаныс министрі Сергей Шойгу, 20 қазан 2022

24 ақпанда Путин теледидар арқылы сөйлеген сөзінде Украинада «арнайы әскери операция» жариялады да, Ресей әскері елге кең ауқымды басып кірді.[140] «Денацификация» себебін берген Путиннің айтуынша, бұл — Украинадан сегіз жыл бойы «қорлау мен геноцидке» тап болған Донбастағы негізінен орыстілді аймақтағы адамдарды қорғау үшін жасалған операция.[141] Сөз сөйлегеннен кейін бірнеше минут өткен соң «оны фашистер басқарды» деген сылтаумен Путин Украинадағы сайланған үкіметті құлату жоспарымен елге қарсы соғыс бастады.[142]

Ресейдің басып кіруі халықаралық сынға ұшырады.[143][144][145] Ресейге қарсы кеңінен халықаралық санкциялар қолданылды, оның ішінде бірнешеуі жеке Путинге қарсы да жасалған.[146] Украинаға басып кіруінің себебінен жұрт Путинді әскери қылмыс жасады деген айыппен соттауға шақырды.[147][148][149]

4 наурызда Путин ресейлік әскерилер мен оның операциялары туралы «көрінеу жалған ақпарат» жариялағандарды 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын енгізетін заң жобасына қол қойды, бұл Ресейдегі кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының Украина туралы хабарлауын тоқтатуына әкелді.[150] 7 наурызда басқыншылықты тоқтатудың шарты ретінде Кремль Украинаның бейтараптығын, Қырымды Ресей территориясы деп тануын және өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск республикаларын тәуелсіз мемлекеттер ретінде мойындауын талап етті.[151] 2022 жылы Украинаға басып кіргенінен кейін эмиграцияға, бала туудың төмендеуіне және соғыстағы құрбандарға байланысты Ресейдің ұзақ мерзімді демографиялық дағдарысы тереңдей түсті.[152]

21 қыркүйекте Путин Украинаның Харьковтағы сәтті қарсы шабуылынан кейін және Ресей басып алған Украина өңірлерін аннексиялау туралы референдумдарды жариялағаннан кейін елде ішінара жұмылдыру жариялады.[153] 30 қыркүйекте Путин Украинаның Донецк, Луганск, Запорожье және Херсон облыстарын Ресей Федерациясына қосу туралы жарлыққа қол қойды. Аннексияларды халықаралық қауымдастық мойындамайды және олар халықаралық құқық бойынша заңсыз болып табылады.[154] Сол жылғы 11 қарашада Украина Херсонды азат етті.

2022 жылғы желтоқсанда ол Украинаға қарсы соғыс «ұзақ процесс» болуы мүмкін екенін айтты.[155] 2022 жылғы ақпаннан бері Ресей-Украина соғысында жүздеген мың адам қаза тапты.[156]

Қытай төрағасы Си Цзиньпин (сол жақта) мен Путин, Мәскеу, 21 наурыз 2023
Путин мен Оңтүстік Африка президенті Сирил Рамафоса, 17 маусым 2023

2023 жылғы 20–22 наурызда Қытай төрағасы Си Цзиньпин Ресейге барып, Владимир Путинмен ресми және бейресми түрде кездесті.[157] Бұл Владимир Путиннің тұтқындауға ордер алуынан бергі алғашқы халықаралық кездесуі болды.

2023 жылғы мамырда Оңтүстік Африка Республикасы қамауға алу ордеріне қарамастан Владимир Путинге Йоханнесбургтегі 15-БРИКС саммитіне қатысу үшін дипломатиялық иммунитет беретінін жариялады.[158] 2023 жылғы шілдеде ОАР президенті Сирил Рамафоса Путиннің саммитке «өзара келісім бойынша» қатыспайтынын және оның орнына Сыртқы істер министрі Сергей Лавровты жіберетінін мәлімдеді.[159]

27–28 шілдеде Путин Санкт-Петербургте Ресей-Африка саммитін өткізді, оған Африканың түрлі елдерінен 45 делегация қатысты.[160]

2023 жылғы тамыздағы мәлімет бойынша Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде қаза тапқан немесе жараланған ресейлік және украиналық сарбаздардың жалпы саны шамамен 500,000 болды.[161]

Путин Израиль−Хамас соғысын тудырған 2023 жылы Хамастың Израильге жасаған шабуылына қарсы шықты және Израильдің өзін қорғауға құқығы бар екенін айтты, алайда оған қарамастан Путин Израильдің жауабын да сынады, Израильдің Газа секторын нацистік Германияның Ленинградты қоршағаныдай қоршауға құқылы емес деді. Путин Ресей қақтығысқа делдал бола алады деген болжам жасады.[162][163] Путин соғысты АҚШ-тың Таяу Шығыстағы сәтсіз сыртқы саясатының нәтижесі деп атап, Газа секторындағы палестиналық балалардың азап шегуіне алаңдаушылық білдірді.[164]

ХҚС қамауға алуға ордері

Ресейдің Украинаға басып кіруі кезіндегі Владимир Путин мен Мария Львова-Белованың кездесуі

2023 жылғы 17 наурызда Халықаралық қылмыстық сот Путинге тұтқындауға ордер берілді,[14][165] Путин Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде балаларды Украинадан Ресейге заңсыз депортациялады деп айыпталды да, осы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылды.[166]

ХҚС сонымен қатар қамауға алуға ордерді Ресей президенті кеңсесінің балалар құқықтары жөніндегі уәкілі Мария Львова-Беловаға да берді. Путин екеуіне

...халықты (балаларды) заңсыз депортациялау және Украинаның оккупацияланған аудандарынан халықты (балаларды) Ресей Федерациясына заңсыз әкелу әскери қылмысы,...

айыбы тағылған.[165] Ресей бұл депортациялар жетім балалар мен қақтығыс аймағында тастанды болған басқа да балаларды қорғауға бағытталған гуманитарлық істер екенін айтты.[167]

Вагнер тобының көтерілісі

Толық мақаласы: Вагнер тобының көтерілісі
Тағы қараңыз: Тверь облысындағы әуе апаты (2023)
Вагнер ЖӘК көтерілісі жайлы сөз сөйлегені кезіндегі Владимир Путин, 24 маусым 2023

2023 жылғы 24 маусымға қараған түні Ресейдің әскерилендірілген Вагнер ЖӘК тобы Ресей үкіметіне қарсы көтеріліс жасамақшы болды. Көтеріліс Вагнердің басшысы Евгений Пригожин мен Ресей Қорғаныс министрлігі арасындағы шиеленістің күшеюі кезінде туындады.[168]

Пригожин көтерілістің министрліктің оның күштеріне шабуылына жауап ретінде басталғанын айтты.[169][170] Ол үкіметтің Украинаға басып кіргеніне берген себептерін жоққа шығарды,[171] елдің әскери кемшіліктері үшін қорғаныс министрі Сергей Шойгуды айыптады[172] және соғысты ресейлік олигархтардың мүддесі үшін басталған деген болжам жасады.[173]

Пригожин әскерлері Дондағы Ростов пен оңтүстік Ресейдегі әскери штаб-пәтердің бірін басып алып, колонна жасап, Мәскеуге жол алды.[174] Беларусь президенті Александр Лукашенкомен келіссөздерден кейін Пригожин операциясын тоқтатуға келісті[175] және 24 маусымда кешке Дондағы Ростовтан кете бастады.[176]

2023 жылғы 23 тамызда көтерілістен тура екі ай өткен соң Пригожин Мәскеудің солтүстігіндегі Тверь облысында іскерлік ұшағы апатқа ұшырап, тоғыз адаммен бірге қаза тапты.[177] Батыстық БАҚ апатқа борттағы жарылыс себеп болуы мүмкін деп хабарлады да, апатқа Ресей үкіметінің қатысы бар деген күдік келтірген.[178]

Ішкі саясаты

2000 жылғы мамырда Путин федералды округтерді құрды. 2010 жылғы қаңтарда 8-Солтүстік Кавказ федералды округі (осында күлгін түспен боялған) пайда болды. 2014 жылғы наурызда Қырым аннексиядан кейін жаңа 9-Қырым федералды округіне енгізілді. 2016 жылғы шілдеде ол Оңтүстік федералды округіне қосылды.
КСРО ыдырауынан бергі Ресей жалпы ішкі өнімі (2014 жылдан кейінгі деректер болжамды)

Путиннің ішкі саясаты, әсіресе оның бірінші президенттігінің басында, тік билік құрылымын құруға бағытталды. 2000 жылғы 13 мамырда ол Ресейдің 89 федералды субъектісін жеті әкімшілік федералдық округке бөлу туралы жарлық шығарды және сол округтердің әрқайсысына жауапты өкілін тағайындады.[179]

Вирджиния университетінің профессоры Стивен Уайттың (ағыл.)қаз. сөзінше Путиннің басшылығы кезінде Ресей америкалық, не британдық саяси жүйенің «екінші басылымын» құру ниеті жоқ екенін, керісінше Ресейдің өз дәстүрлері мен жағдайларына жақынырақ жүйе құруды көздейтінін анық көрсетті.[180] Кейбір комментаторлар Путин әкімшілігін «егеменді демократия (орыс.)қаз.» деп сипаттады.[9][181][182] Бұл сипаттаманы жақтаушылардың (әсіресе Владислав Сурковтың) пікірінше, үкіметтің іс-әрекеттері мен саясаты ең алдымен Ресейдің өзінде халықтың қолдауына ие болуы керек және шетелден үлгі алмауы және ықпал көрмеуі керек.[183]

2012 жылдан кейінгі кезеңде сайлаудағы дауыс санының бұрмалағанына, цензураға және митингтер еркіндігі туралы заңдардың қатаңданғанына қарсы жаппай наразылықтар болды. 2000 жылғы шілдеде Путин ұсынған және Парламент қолдаған заңға сәйкес, Путин 89 федералды субъектілердің басшыларын қызметінен босату құқығына ие болды. 2004 жылға дейін бұл жергілікті басшылардың (әдетте «губернаторлар» деп аталады) барлығы дауыс беру арқылы тікелей сайланса, кейін олардың үміткерліктері президент ұсынысымен және аймақтық заң шығарушы органдар шешімі арқылы мақұлданатын болды.[184][185]

Мұны Путин сепаратистік тенденцияларды тоқтату және ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар губернаторлардан құтылу үшін қажетті қадам ретінде қарастырды.[186] Путиннің президенттігі тұсында жүзеге асырылған осы және басқа да үкімет әрекеттерін көптеген тәуелсіз ресейлік БАҚ және Батыс комментаторлары демократияға қарсы деп сынады.[187][188]

Путин биліктегі бірінші мерзімінде Ельцин дәуіріндегі кейбір бизнес-олигархтарға, сондай-ақ өзінің саяси қарсыластарына қарсы шықты, нәтижесінде Борис Березовский, Владимир Гусинский және Михаил Ходорковский сияқты адамдар қуғында болды, не түрмеге жабылды; Роман Абрамович пен Аркадий Ротенберг сияқты басқа олигархтар болса Путинмен дос, әрі одақтас болып қала берген.[189]

Экономика

Ресейлік экономист Сергей Гуриев Путиннің экономикалық саясаты туралы айта отырып, оны төрт ерекше кезеңге бөлді: оның бірінші мерзіміндегі «реформа» жылдары (1999–2003); екінші мерзімінің «этатизм» жылдары (2004–2008 жылдың бірінші жартысы); әлемдік экономикалық дағдарыс және одан қалпына келу (2008–2013 жылдың екінші жартысы); және орыс-украин соғысы, Ресейдің жаһандық экономикадан алшақ кетуі және тоқырау (2014–).[190]

Адам құқығы

Ресейлік оппозициялық саясаткер Алексей Навальный, Өлтірілген Борис Немцовты еске алу шеруі, Мәскеу, 29 ақпан 2020 жыл

Нью-Йоркте орналасқан Human Rights Watch үкіметтік емес ұйымы HRW Еуропа және Орталық Азия бөлімінің британдық директоры Хью Уильямсон авторы болып табылатын «Қиратушы заң шығару» (ағылш. Laws of Attrition, орыс. Разрушительное законотворчество) атты баяндамасында Путин президент болып қайта сайланған 2012 жылғы мамырдан бері Ресейде көптеген құқық шектеуші заңдар шығарғанын, үкіметтік емес ұйымдарды тексере бастап, саяси белсенділерді қудалап, қорқытып, түрмеге жауып, сынаушыларды шектей бастағанын айтты. Бұл жаңа заңдар қатарына жиі «шетелдік агенттер» туралы заң жатқызылады.[191]

2020 жылы Путин шетелден қаржы алатын тұлғалар мен ұйымдарды «шетел агенті» деп тану туралы заңға қол қойды. Заң 2012 жылы қабылданған «шетел агенті» заңнамасын кеңейту болып табылады.[192]

Мемориал құқық қорғау орталығының 2020 жылғы маусымдағы мәліметі бойынша, Ресейде 380 саяси тұтқын, оның ішінде 63 адам тікелей немесе жанама түрде саяси әрекеттері үшін (оның ішінде Алексей Навальный) және 245 Ресейде тыйым салынған мұсылман ұйымдарының біріне қатысы бар деген айыппен жауапқа тартылған. Тізімдегі 78 адам, яғни жалпы санының 20%-дан астамы — Қырым тұрғындары.[193] 2022 жылғы желтоқсанда Ресейдің соғыс цензурасы туралы заңдары бойынша Украинадағы соғысты сынағаны үшін 4000 астам адам жауапқа тартылғаны белгілі болды.[194]

БАҚ

Путин мен Бірінші арна Ресейдің мемлекет бақылауындағы басты телеарнасының басшысы Константин Эрнст. Ресейліктердің 85%-ға жуығы ақпараттың көп бөлігін ресейлік мемлекеттік БАҚ-тан алады.[195]

Висконсин-Мэдисон университетінің саясаттану профессоры Скотт Гелбах 1999 жылдан бері Путин өзінің ресми көзқарасына қарсы шыққан журналистерді жүйелі түрде жазалап келеді деп мәлімдеді.[196] «Foreign Affairs» журналындағы америкалық жазушы Мария Липман: «Путин 2012 жылы Кремльге оралғаннан кейін жүргізілген қуғын-сүргін сол кезге дейін салыстырмалы түрде тәуелсіз болған либералды БАҚ-ты қамтыды» деп мәлімдейді.[197]

«Шекарасыз репортёрлар» ұйымы 2013 жылғы 179 елдің тізімінде баспасөз бостандығы бойынша Ресейді 148-орынға қойды. Ол Ресейді саяси оппозицияны қудалағаны үшін және журналистерді өлтірген қылмыскерлерді табанды түрде қудалап, жауапқа тартудағы сәтсіздігі үшін ерекше сынға алды. Ресейліктердің шамамен үштен екісі теледидарды күнделікті жаңалықтардың негізгі көзі ретінде пайдаланады.[198]

Сыртқы саясаты

Путиннің Америка Құрама Штаттарына сапары, 2001 жыл
Путин мен Үндістан премьер-министрі Нарендра Моди, Сочи, 2018 жыл
Путин мен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы мемлекеттерінің басқа да басшылары, Өзбекстан, 2022 жыл
Ресей бастаған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы атты әскери одақтастықтың кездесуі, Мәскеу, 16 мамыр 2022 жыл

Жалпы, Путиннің билігі батыспен шиеленісті болды.[199][200] Леонид Бершидский Путиннің Financial Times газетіне берген сұхбатын талдап: «Путин ұлтшыл, не нәсілшіл емес, ол — ескі кеңес мектебінің империалисі [және] оның гейлермен де жұмыс істей беретіні белгілі» деп қорытындылады.[201]

Азия

Үндістан ресейлік әскери техниканың ең ірі тұтынушысы болып қала береді және екі ел арасында тарихи берік стратегиялық және дипломатиялық қарым-қатынастар бар.[202] 2022 жылғы қазанда Путин Үндістан мен Қытайды «жақын одақтастар және серіктестер» деп сипаттады.[203]

Путин тұсында Ресей Қытай, Үндістан, Пәкістан және Орталық Азияның посткеңестік мемлекеттері кіретін ШЫҰ және БРИКС-тің азиялық мемлекеттерімен оң қарым-қатынаста болды.[204][205]

Посткеңестік кеңістік

Тағы қараңыз: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

Путиннің тұсында Кремль Ресейдің басқа посткеңестік мемлекеттерге қатысты ықпал аясы мен «артықшылықты мүдделері» бар деген. Ресейліктер Ресей кірмейтін посткеңестік кеңістікті жиі «жақын шетел (орыс.)қаз.» (орыс. Ближнее зарубежье) деп те атап жатады.[206]

2000 жылдары орын алған Посткеңестік мемлекеттердегі түсті төңкерістердің сериясы, атап айтқанда 2003 жылғы Грузиядағы Раушан төңкерісі, 2004 жылғы Украинадағы қызғылт сары төңкеріс пен 2005 жылғы Қырғызстандағы қызғалдақ төңкерісі бұл елдер мен Ресейдің өзара қарым-қатынасында қайшылықтарға әкелді. 2004 жылғы желтоқсанда Путин Раушан және Қызғылт сары төңкерістерін сынап: «Егер сізде төңкерістер тұрақты түрде бола берсе, посткеңестік кеңістікті бітпейтін қақтығысқа батыру қаупі бар» деді.[207]

2008 жылы Путиннің НАТО-Ресей саммитінде егер Украина НАТО-ға қосылса, Ресей Украинаның Шығысы мен Қырымды аннексиялауға тырысуы мүмкін деп мәлімдегені хабарланды.[208] Саммитте ол АҚШ президенті Джордж Бушқа "Украина тіпті мемлекет те емес!" дегені айтылды және келесі жылы Путин Украинаны «Кіші Ресей» деп атады. 2014 жылғы наурыздағы Намыс төңкерісінен кейін Ресей Федерациясы Қырымды аннексиялады.[209] Путиннің айтуынша, бұл «Қырым әрқашан да Ресейдің ажырамас бөлігі болғанынан және солай болып қала бергеннен» жасалды.[210]

Ресей Қырымды аннексиялағаннан кейін ол Украинаның «Ресейдің тарихи оңтүстігіндегі аймақтарды» қамтиды, «большевиктер қалауы бойынша құрылған» деді.[211] Төңкерісті Батыс әлемі Ресейді әлсірету үшін ұйымдастырған деді. "Батыстағы әріптестеріміз шекара асып кетті. Олар өздерін дөрекі, жауапсыз және кәсіпқой емес танытты" деген ол Украинада билікке келгендердің "ұлтшылдар, неонацистер, русофобтар мен антисемиттер" екенін айтты.[211]

2008 жылғы тамызда Грузия президенті Михаил Саакашвили Оңтүстік Осетия аймағын ел бақылауына қайта алуға тырысты. Алайда, 2008 жылғы Оңтүстік Осетия соғысында Грузияның әскери күштері көп ұзамай жеңіліске ұшырады, содан кейін тұрақты ресейлік күштер Оңтүстік Осетияға, содан кейін Грузияның басқа бөліктеріне кірді де, Грузияның тағы бір сепаратист Абхазия провинциясында Абхазия күштерімен екінші майдан ашты.[212][213]

Ресей мен посткеңестік мемлекеттердің көпшілігі арасында бар болған немесе бұрын болған шиеленістерге қарамастан, Путин еуразиялық интеграция саясатын ұстанады. Путин Еуразиялық одақ құру идеясын 2011 жылы қолдаған.[214] 2011 жылғы 18 қарашада Беларусь, Қазақстан және Ресей президенттері Еуразиялық одақты 2015 жылға дейін құру мақсатын белгілейтін келісімге қол қойды.[215] Еуразиялық одақ 2015 жылғы 1 қаңтарда құрылды.

Путин тұсында Ресейдің Украинадан кейінгі екінші үлкен посткеңестік республика болған Өзбекстанмен қарым-қатынасы күшейді. Ислам Кәрімов тұсындағы Өзбекстан Ельцин Ресейінен алшақтап жатқан; алайда екі ел арасындағы қатынастың айтарлықтай жақсаруы 2000 жылғы мамырдағы Путиннің Ташкентке сапарында көрінді.[216] 2014 жылы тағы бір кездесуде Ресей Өзбекстанның қарызын өтеуге келісті.[217]

2014 жылғы тамызда Путин Нұрсұлтан Назарбаевты және оның президенттігін мақтап жатқанда «қазақтардың бұрын еш мемлекеті болмаған және ол [Назарбаев] оны құрған» деген аса даулы тұжырым жасады.[218][219] Алайда бұндай дауларға қарамастан екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар нашарламаған.[220] «КСРО ыдырауына дейін қазақтың егемендігі болмаған» деген идеяны Назарбаевтың өзі де бірнеше рет айтқаны да белгілі.[221][222]

АҚШ, Батыс Еуропа және НАТО

Путин, Италия премьер-министрі Сильвио Берлускони мен АҚШ президенті Джордж У. Буш, Ресей-НАТО саммиті, Рим, 2002 жылғы мамыр
АҚШ президенті Дональд Трамп пен Путин, Хельсинки, 16 шілде 2018 жыл
Путин мен әйелі Людмиланың II Елизабет, күйеуі ханзада Филипп және премьер-министр Тони Блэрмен кездесуі, Хельсинки, 16 шілде 2018 жыл

Путин тұсында Ресейдің НАТО және АҚШ-пен қарым-қатынасы бірнеше кезеңнен өтті. Ол алғаш рет президент болған кезде қарым-қатынасқа сақтықпен қарады, бірақ Нью-Йорктағы 2001 жылғы террорлық акттен кейін терроризмге қарсы соғыста АҚШ-ты қолдап кетті және екі ел арасындағы жаңа серіктестік мүмкіндігі пайда болды.[223]

Ресейдің Ирак соғысы кезінде АҚШ-қа қарсылық танытқан Путин 2003 жылдан бастап Батыстан жыл сайын алшақтап, қарым-қатынастар тұрақты түрде нашарлап жатты. Ресейтанушы ғалым Стивен Коэннің айтуынша, АҚШ-тың негізгі ақпарат құралдары мен Ақ Үйдің өзі Путинге қарсы болды.[223] Майкл Штюрмерге берген сұхбатында Путин Ресей мен Шығыс Еуропаны алаңдататын үш сұрақ бар екенін айтты: Косовоның мәртебесі, Еуропадағы кәдімгі қарулы күштер туралы шарт және Американың Польша мен Чехияда зымыранға қарсы қорғаныс алаңдарын салу жоспары және үшеуінің бір-біріне байланысы бар деп болжады.[224]

2008 жылы Косово өз тәуелсіздігін жариялағанда Путин оған және оны мойындауға қарсы шықты. 2014 жылғы наурызда Путин Косовоның тәуелсіздік туралы декларациясын Қырымның тәуелсіздігін мойындау үшін негіз ретінде пайдаланды.[225]

АҚШ-та болған 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілерден кейін Путин АҚШ президенті Джордж Уокер Бушпен және көптеген батыс еуропалық көшбасшылармен жақсы қарым-қатынаста болды. Оның Германия канцлері Ангела Меркельмен «салқынырақ» және «іскерлік» қарым-қатынасы көбіне Меркельдің Путин КГБ агенті ретінде орналасқан бұрынғы Шығыс Германиядағы тәрбиесімен байланысты.[226] Путин Италия премьер-министрі Сильвио Берлусконимен өте жылы қарым-қатынаста болды;[227] екі көшбасшы 2011 жылғы қарашадағы Берлусконидің отставкасынан кейін де екіжақты кездесулер ұйымдастыруды жалғастыра берді.[228] 2023 жылғы Берлускониді жерлеу рәсімінде Путин ол жайлы «мен үшін қымбат адам, әрі нағыз досым болған» деп айтты.[229]

2011 жылы НАТО-ның Ливиядағы интервенциясы бірнеше әлемдік көшбасшылардың, соның ішінде Путиннің мінеуіне себеп болды, олар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1973 жылғы қарарының «ақаулар мен кемшіліктері бар» екенін айтты.[230]

2013 жылдың соңында жоспарланған бір саммитті Америка Құрама Штаттары 1960 жылдан бері тұңғыш рет болдырмай қалды да, Ресей-Америка қарым-қатынастары одан әрі нашарлады. Американың саммиттен бас тарту себебі — Ресейдің америкалық құпия ақпаратты жария еткен Эдуард Сноуденге уақытша баспана бергені.[231] 2014 жылы Қырымды аннексиялау себебінен Ресейдің Үлкен сегіздік тобындағы мүшелігі уақытша тоқтатылды.[232] Путин АҚШ-ты әлемдік тәртіпті тұрақсыздандыруда деп айыптап, сөйлеген бір сөзінде қатты сынады.[233]

2016 жылғы 9 қарашада Путин Дональд Трампты АҚШ 45-президенті болып сайлануымен құттықтады.[234] Трамптың сайлануымен екі ел арасындағы қатынастар жақсарып кетті. 2017 жылғы ақпанда Gallup сауалнамасы америкалықтардың 22% Путинге оң көзқарасын көрсетті, бұл — 2003 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.[235]

Ресейдің Украинаға басып кіруі және АҚШ президенті болып Джо Байденнің сайлануынан екі ел арасындағы қатынастар қайта нашарлап кетті. 2023 жылғы 25 наурызда президент Путин Беларусьте тактикалық ядролық қаруды орналастыру туралы хабарлады. Қару-жарақтың Ресей бақылауында болатыны жарияланды. Президент Путин ресейлік телеарнаға: "Бұл жерде де ерекше ештеңе жоқ. Біріншіден, Америка Құрама Штаттары мұны ондаған жылдар бойы жасап келеді. Олар өздерінің тактикалық ядролық қаруларын өз одақтас елдерінің территориясында бұрыннан орналастырған", – деді.[236]

2003 жылы Ұлыбритания Путиннің бұрынғы патроны, олигарх Борис Березовскийге саяси баспана бергенде Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қарым-қатынас та нашарлады.[237] Бұл нашарлау британдықтардың тыңшылықпен айналысып, демократияны жақтайтын және адам құқықтарын қорғайтын топтарға жасырын төлемдер жасады деген айыптаулармен күшейді.[238] Ұлыбританияда 2022 жылы жүргізілген сауалнама Путинді британдық респонденттердің 8% оң пікірде болған шетелдік көшбасшылардың ең танымал емес екенін көрсетті.[239]

Орта Шығыс және Африка

Путин, Иран президенті Хасан Рухани мен Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған, Тегеран, қыркүйек 2018
Путин мен Африка мемлекет және үкімет басшылары, Ресей-Африка саммиті, Сочи, 24 қазан 2019 жыл

2007 жылғы 16 қазанда Путин Тегерандағы Каспий саммитіне қатысу үшін Иранға барды, онда ол Иран президенті Махмұд Ахмадинежадпен кездесті.[240] Бұл 1943 жылы Иосиф Сталиннің Тегеран конференциясына қатысқаннан бергі кеңестік немесе ресейлік көшбасшының Иранға бірінші сапары болды[241] және Иран-Ресей қарым-қатынасындағы маңызды оқиға болды.[242] Саммиттен кейінгі баспасөз мәслихатында Путин «біздің барлық (Каспийлік) мемлекеттер өздерінің бейбіт мақсаттағы ядролық бағдарламаларын ешбір шектеусіз дамытуға құқылы» деді.[243]

2000 жылдан 2010 жылға дейін Ресей Сирияға шамамен 1,5 миллиард долларға қару сатып, Дамаскті Ресейдің жетінші ең үлкен клиентіне айналдырды.[244] Сириядағы азамат соғысы кезінде Ресей Сирия үкіметіне қарсы кез келген санкцияларға вето қоямын деп қорқытты және оның үкіметіне қару-жарақ беруді жалғастыра берді.

2017 жылы Путин Орталық Африка Республикасындағы Азаматтық соғыста Туадера билігін қолдау үшін ресейлік жекеменшік әскери компания жіберді, оның орнына тұрақты әскери қатысуға рұқсат алды.[245] Бірінші Ресей-Африка саммиті 2019 жылғы қазанда Ресейдің Сочи қаласында Путин мен Мысыр президенті Абдул-Фаттах Халил ас-Сиси бірлесіп ұйымдастырды. Кездесуге Африка елдерінен 43 мемлекет және үкімет басшылары қатысты.[246]

2021 жылғы 22 қазанда Путин Израиль премьер-министрі Нафтали Беннеттпен кездесуінде Ресей мен Израиль арасындағы «бірегей байланысқа» тоқталды.[247]

Қоғамдық беделі

Қоғамдық пікір статистикасы

Халықтың Владимир Путинді жақтыру статистикасы, 1999–2020 (Левада, 2020)[248]
Путиннің Тываға сапары, 13 тамыз 2007 жыл

Левада орталығының директоры 2015 жылы ресейлік сауалнама нәтижелерінен қорытынды шығару немесе оларды демократиялық мемлекеттердегі сауалнамалармен салыстыру маңызды емес деп мәлімдеді, өйткені Ресейде нақты саяси бәсекелестік жоқ, демократиялық мемлекеттерден айырмашылығы, ресейлік сайлаушыларға биліктегіден басқа ешқандай таңдау берілмейді және қоғамдық пікірді мемлекеттік БАҚ қалыптастырады.[249]

2007 жылғы маусымда жүргізілген қоғамдық пікір сауалнамасында Путиннің рейтингі 81% болды, бұл сол жылы әлемдегі көшбасшының екінші ең жоғары көрсеткіші болды.[250] 2013 жылғы қаңтарда, 2011–2013 жылдардағы ресейлік наразылықтар кезінде Путиннің рейтингі 62%-ға дейін төмендеді, бұл 2000 жылдан бергі оның ең төменгі көрсеткіші.[251] Украинадағы дағдарыстың салдарынан жасалған ЕО мен АҚШ-тың ресейлік шенеуніктерге қарсы санкцияларынан кейін Путиннің рейтингі 2014 жылғы тамызда 87%-ға жетті.[252] 2015 жылғы ақпанда ішкі сауалнамаға сәйкес Путин әлемдегі ең танымал саясаткер деп танылды.[253] Путин сонымен қатар кейбір батыстық емес елдерде үлкен танымалдыққа ие болды, мысалы, 2017 жылы оның Вьетнамдағы рейтингі 89% болған.[254]

Бақылаушылардың пікірінше, ресейліктер арасында Путиннің билігін жақтауға байланысты ұрпақтар арасындағы күрес жүріп жатыр, жас ресейліктер Путинге қарсы болса, егде жастағы ресейліктердің мемлекеттік БАҚ себебінен билікті қолдағаны ықтималырақ.[255] 2020 жылғы желтоқсанда 18–24 жас аралығындағы ресейліктер арасында Путинді қолдағаны 20% ғана болды.[256]

2022 жылғы ақпанның соңында Russian Field тәуелсіз зерттеу тобы жүргізген сауалнама халықтың 59% Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын көрсетті.[257] Сауалнамаға сәйкес, 18–24 жас аралығындағы жастар тобындағы тек 29% ғана «арнайы әскери операцияны» қолдаған.[258] 2022 жылғы ақпанның аяғы мен наурыздың ортасында екі сауалнама ресейліктердің «арнайы әскери операцияны» қолдағанын көрсетті. Нәтижелерді Азаттық радиосы алды.[259] Сауалнамаға қатысқан ресейліктердің 71 пайызы Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын айтты.[259]

2022 жылғы наурызда украиналықтардың 97%-ы Путинге жағымсыз көзқараста екенін айтты және украиналықтардың 98%-ы, соның ішінде Украинада тұратын этникалық орыстардың 82%-ы Украинаның ешбір бөлігінің Ресейдің заңды бөлігі екеніне сенбейтінін айтты.[260] Ресейде 30 наурызда жарияланған сауалнамада Путиннің рейтингі ақпандағы 71%-дан 83%-ға көтерілді.[261] Дегенмен, сарапшылар бұл цифрлар халықтың көңіл-күйін дәл көрсетпеуі мүмкін екенін ескертті, өйткені соғыс кезінде жұртшылық көшбасшылардың айналасына жиналуға бейім және де басқа біреулердің өздерінің шынайы пікірлерін жасыруы да мүмкін.[262]

2023 жылғы 22–28 маусымда өткізілген Левада тәуелсіз ұйымының сауалнамасы 2024 жылғы президенттік сайлауда респонденттердің 42% Путинге дауыс беретінін көрсетті.[263] 2023 жылғы қарашада жүргізілген ВЦИОМ мемлекеттік мекемесінің қоғамдық пікіріне сауалнама респонденттердің 37,3% Путинге дауыс беретінін көрсетті.[264] 2024 жылғы наурыздың басында жүргізілген ВЦИОМ сауалнамасына сүйенсек, респонденттердің 56,2 пайызы Путинге дауыс береді.[265]

Жеке басына табыну

Путиннің жеке басына табынушылығы оның ашық, спорттық, мықты жігіттің қоғамдық имиджі негізінде құрылған. Ол өзінің физикалық қабілеттерін көрсетіп, экстремалды спорт және жабайы жануарлармен араласу сияқты әдеттен тыс немесе қауіпті әрекеттерге қатысады.[266] Wired пікірінше, ол өзін «әдейі суперқаһарман сияқты жасап қойған».[267] 2007 жылы Комсомольская правда таблоидында «Путиндей бол» деген тақырыппен Сібір тауларында демалып жатқан жейдесіз Путиннің үлкен фотосуреті жарияланған.[268] Кремльдің өзі мемлекет басшысы айналасында бар жеке басқа табынуды жоққа шығарды.

Бағалануы

Путиннің көшбасшы ретіндегі мінез-құлқына баға беру оның ұзақ президенттігі кезінде өзгеріп жатты. Оның Ресейді автократияға қарай бұруы және Борис Ельцин қолдаған өкілді басқару жүйесінің әлсіреуі сынға ұшырады.[269] Ресейлік диссиденттер мен батыс жетекшілері оны жиі «диктатор» деп сипаттайды. Басқалары оның Ресейге тигізген әсері туралы қолайлы баға берді.

Путинді 2015 жылы саяси қарсыласы Гарри Каспаров «диктатор» деп[270] және 2016 жылы оппозиция белсендісі және блогер Алексей Навальный «жемқорлық патшасы» деп сипаттады.[271] Оны АҚШ бұрынғы мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон "бұзақы" деп сипаттаса,[272] XIV Далай-лама "өзін-өзі жайлы ойлай беретін" деп сипаттады.[273] 2015 жылы оппозициялық саясаткер Борис Немцов «Путин Ресейді Қытайдың «шикізат колониясына» айналдырып жатыр» деген еді.[274] Кеңестік диссидент Валерия Новодворская Путинді «саяси жағынан дарынсыз, сталиншіл адам, кекшіл және қатыгез» деп сипаттады да, билікті «чекисттердің режимі» деп атаған.[275]

Көптеген ресейліктер Путинді Ресейдің байлығын қалпына келтіргені үшін мақтайды.[276] Бұрынғы Кеңес Одағының басшысы Михаил Горбачёв Путиннің президенттігі кезінде демократиялық процедуралар мен БАҚ бостандығына шектеу қойылғанын мойындай отырып, Путин Ельцин жылдарының соңында Ресейді бытыраңқылықтан алып шыққанын және ресейліктер «Путин Ресейді құтқарғанын ұмытпауы керек» деді.[276] Шешен Республикасының басшысы және Путиннің жақтаушысы Рамзан Қадыров 2011 жылға дейін Путин шешен халқын да, Ресейді де құтқарғанын мәлімдеді.[277]

2018 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы блогер және белсенді Алексей Навальныйдың түрмеге жабылғанынан кейін Forbes былай деп жазды: «Путиннің әрекеті — диктатордың әрекеті... Қоғамдық қолдау таппаған көшбасшы ретінде ол күш пен күн өткен сайын нашарлап жатқан қуғын-сүргін қолдану арқылы ғана билікте қала алады».[278] 2021 жылғы қарашада The Economist сонымен қатар Путиннің «автократиядан диктатураға ауысқанын» атап өтті.[279]

Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін

Ресейдің зымыран соққысынан кейінгі Киев көшелері, 10 қазан 2022 жыл

Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде бейбіт тұрғындардың қазасы көбейгеннен кейін АҚШ президенті Джо Байден Путинді соғыс қылмыскері және «қанішер диктатор» деп атады.[280][281]

Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Украина өкілі Сергій Кислиця Путинді Адольф Гитлерге ұқсатты.[282] Латвия премьер-министрі Кришьянис Кариньш де Ресей басшысын Гитлерге ұқсатып, оны «миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке ұшыратқан алжыған автократ» деді.[283]

2022 жылғы 31 желтоқсанда президент Путин Ресей қарулы күштерінің бір топ сарбаздары мен басқа да мүшелері алдында жаңа жылдық сөз сөйледі. Бұлар нағыз сарбаздар ма, актерлер ме деген сұрақ пайда болды. BBC жаңа жылдық үндеудегі кем дегенде бес адамның әскер мүшесі емес, Путиннің одақтастары, не қызметкерлері екенін анықтау үшін бет-әлпетті тану мүмкіндігін пайдаланды. Путиннің артында тұрған аққұба әйелдің Новгород облысы бойынша аймақтық парламенттегі «Біртұтас Ресей» партиясының депутаты Лариса Сергухина екені анықталды. Сергухина бұрын солдат, матрос және шіркеу қауымының мүшесі ретінде президент Путиннің басқа да бұрын көпшілік алдында сөйлеген сөзінде көрінген.[284]

Өз өмірі

Үйлену тойындағы Путин мен Людмила Путина, 28 шілде 1983 жыл

Отбасы

1983 жылғы 28 шілдеде Путин Людмила Шкребневаға үйленді және олар 1985 жылдан 1990 жылға дейін Шығыс Германияда бірге тұрды. Олардың 1985 жылғы 28 сәуірде Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) туған Мария Путина және 1986 жылғы 31 тамызда Дрезденде туған Екатерина Путина атты екі қызы бар.[9]

2020 жылғы қарашада жарияланған Проект тергеуінде Путиннің Светлана Кривоногихпен[285] Луиза Розова деген атпен белгілі Елизавета есімді тағы бір қызы[3] (2003 жылғы наурызда туған)[286] бар екені анықталды.[287] 2008 жылғы сәуірде «Московский корреспондент» Путиннің Людмиламен ажырасып кеткенін және бұрынғы көркем гимнаст және ресейлік саясаткер, Олимпиаданың алтын жүлдегері Алина Кабаеваға үйленгенін хабарлады.[288] Оқиға жоққа шығарылды[288] және газет көп ұзамай жабылды. Путин мен Людмила ерлі-зайыптылар ретінде көпшілік алдында шығуын жалғастыра берді[289] және Путиннің Кабаевамен қарым-қатынасының жағдайы алыпсатарлық тақырыбы болды.[290]

Владимир мен Людмила Путиндер ажырасуға ниеті бар екенін 2013 жылғы 6 маусымда айтқан және 2014 жылғы 1 сәуірде Кремль олардың ажырасқанын ресми түрде растады.[291] Хабарларға сүйенсек, Кабаева 2015 жылы Путиннен қыз туды, бұл хабарды ресми дереккөздер жоққа шығарды.[292] Кабаеваның 2019 жылы Путиннен егіз ұл туғаны жайлы да хабарланды.[4] Алайда 2022 жылы швейцариялық БАҚ ерлі-зайыптылардың швейцариялық гинекологына сілтеме жасай отырып, екі жағдайда да Кабаева ұл туғанын жазды.[5]

Байлығы

2018 жылы суреттелген Путиннің жақын серігі Аркадий Ротенберг Панама құжаттарында аталған.

2007 жылғы заң шығарушы сайлау кезінде жарияланған ресми деректер Путиннің байлығын банк шоттарында шамамен 3.7 миллион рубль (280,000 АҚШ доллары), Санкт-Петербургтегі жеке 77.4 шаршы метр (833 шаршы фут) пәтері және басқа да активтері деп көрсетті.[293][294] Путиннің 2006 жылғы табысы 2 миллион рубльді (шамамен 152 000 доллар) құрады. 2012 жылы Путин 3.6 миллион рубль (270,000 доллар) табысы туралы хабарлады.[295][296] Путин жалпы құны 700,000 доллар тұратын бірнеше қымбат қол сағаттарын киіп суретке түсті, бұл оның жылдық жалақысынан шамамен алты есе көп. Путин кейде мыңдаған долларға бағаланған сағаттарды сыйлыққа бергені белгілі болды, мысалы, 2009 жылы демалыста кездескен сібірлік балаға Blancpain деп танылған сағатты және сол жылы зауыт жұмысшысына осыған ұқсас тағы бір сағат сыйлады.[297]

Ресейлік оппозициялық саясаткерлер мен журналистердің пікірінше,[298][299] Путин бірқатар ресейлік компаниялар акцияларының бірізді иеленуі арқылы жасырын түрде бірнеше миллиард долларлық байлыққа ие болды.[300][301] The Washington Post газетінің бір редакциялық мақаласына сәйкес, «Путин бұл 43 ұшақты техникалық түрде иеленбесе де, ол Ресейдегі жалғыз саяси билік ретінде оларды өз қалауынша қолдана алады».[302] РИА Новости журналисі «Батыстың барлау агенттіктері... ештеңе таба алмады». Бұл қарама-қайшы пікірлерді Polygraph.info талдады да,[303] Батыс (Андерс Ослундтың бағалауы 100–160 миллиард доллар) және ресейлік (Станислав Белковскийдің 40 миллиард долларға бағаланған) сарапшылары, ОББ (2007 жылғы бағалауында 40 миллиард доллар шықты) бірқатар есептерін қарап, салыстырды және нәтижесінде осындай қорытынды жасады:

« Путин байлығының нақты сомасына қатысты белгісіздік бар және АҚШ Ұлттық барлау директорының бағалауы әлі аяқталмаған сияқты. Дегенмен, Панама құжаттарында және Дауиша келтірген тәуелсіз тергеушілердің қолында көптеген дәлелдер мен құжаттар болғандықтан, Polygraph.info Даниловтың Батыс барлау агенттіктері Путиннің байлығы туралы айғақ таба алмады деген мәлімдемесі алдамыш.

»

Панама құжаттары тараған мәліметтерге сәйкес, Путиннің жақын сенімді серіктері жалпы құны 2 миллиард АҚШ долларын құрайтын оффшорлық компанияларға иелік етеді.[304] Ақша ізінің едәуір бөлігі Путиннің ең жақын досы Сергей Ролдугинге әкеледі. Музыкант және өз сөзімен айтқанда, бизнесмен болмаса да, оның 100 миллион долларға, не одан да көп ақшаға бағаланған активтері бар. Бұл рөлге ол өзінің төмен бейіні үшін таңдалды деген болжам бар.[305] Путин, шын мәнінде, қаражатты иеленеді,[306] ал Ролдугин жай ғана сенімді өкіл ретінде әрекет етеді деген болжамдар бар.[307] Гарри Каспаров «[Путин] адамзат тарихындағы кез келген басқа адамнан артық ақшаны басқаратыны әбден мүмкін» деді.[308]

Резиденциялары

Путиннің Ново-Огарёво резиденциясында Барак Обаманы қарсы алуы, 7 шілде 2009

Ресми үкіметтік резиденциясы

Президент және премьер-министр ретінде Путин бүкіл ел бойынша көптеген ресми резиденцияларда тұрды.[309] Бұл резиденциялар қатарында: Мәскеу Кремлі, Мәскеу облысындағы Ново-Огарёво, Мәскеу маңындағы Горки-9, Сочидегі Бочаров Ручей, Новгород облысындағы Долгие Бороди және Сочидегі Ривьера.[310] 2012 жылғы тамызда Путинді сынаушылар 20 вилла мен сарайдың меншігінің тізімін атады, оның тоғызы Путиннің билікте болған 12 жылында салынған.[311]

Жеке резиденциялары

Путин Шығыс Германияның Дрезден қаласындағы КГБ қызметінен оралған соң көп ұзамай Санкт-Петербургке жақын Ленинград облысының Приозерск ауданындағы Карель мойнағындағы Комсомольское көлінің шығыс жағалауындағы Соловьевкада дача салды. 1996 жылы дача өртенгеннен кейін Путин түпнұсқаға ұқсас жаңа үй салды және оған жеті досы қосылды, олар жақын жерде саяжайлар тұрғызды. 1996 жылы топ ресми түрде өздерінің бауырластығын кооперативтік қоғам ретінде тіркеп, оны Озеро («Көл») деп атады және оны жабық қауымдастыққа айналдырды.[312]

Қара теңіздегі Прасковеевка ауылының маңында құны 1 миллиард АҚШ долларын құрайтын[313] және «Путин сарайы» деп аталып кеткен үлкен зәулім үй салынып жатыр. 2012 жылы Путиннің бұрынғы іскер серіктесі Сергей Колесников оған BBC Newsnight бағдарламасына премьер-министрдің орынбасары Игорь Сечиннің сарайдың құрылысын қадағалауды тапсырғанын айтты.[314] Ол сондай-ақ үкімет жерінде салынған және үш тікұшақ алаңы бар бұл зәулім үйдің сонымен қатар мемлекет қаражаты есебінен төленген және Кремльдің ресми күзет қызметінің формасын киген шенеуніктер күзететінін және Путиннің жеке пайдалануына салынғанын айтты.[315]

2021 жылғы 19 қаңтардағы Алексей Навальный қамауынан кейін оның және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес қорының (ФБК) Путинді алаяқтық жолмен алынған қаражатты өзіне үй салу үшін пайдаланды деп айыптаған видео тергеуі жарияланды; видеода ол бұл резиденцияның құрылуын «әлемдегі ең үлкен пара» деп атаған. Тергеу барысында Навальный бұл жылжымайтын мүлік Монакодан 39 есе үлкен және құрылысына 100 миллиард рубльден (1,35 миллиард доллар) астам қаржы жұмсалғанын айтты. Ол сондай-ақ дрон арқылы жер учаскесінің әуеден түсірілген түсірілімін және Навальныйдың айтуынша, мердігер берген сарайдың егжей-тегжейлі жоспарын көрсетті, ол оны 2011 жылы интернетке тараған сарай ішіндегі фотосуреттермен салыстырды. Бейнеде Путиннің жылжымайтын мүліктерін салу үшін миллиардтаған долларды жасыруға мүмкіндік берген Путиннің айналасындағыларға қатысты сыбайлас жемқорлық схемасы туралы да айтылды.[316][317]

Діні

Путин мен әйелі Людмила Нью-Йоркте 11 қыркүйектегі шабуыл құрбандарын аза тұтқаны, 16 қараша 2001 жыл

Путиннің діні — орыс православие христианы. Оның анасы орыс православие шіркеуіне барған болса, әкесі атеист болған.[318] Анасы үйде иконалар сақтамаса да, сол кездегі үкіметтің дінін қудалауына қарамастан, ол шіркеуге үнемі баратын. Анасы оны сәби кезінде жасырын шомылдыру рәсімінен өткізіп, оны үнемі шіркеуге апарып жүретін.[9]

Путиннің айтуынша, оның «діни оянуы» 1993 жылы әйелі ұшыраған ауыр көлік апатынан және 1996 жылғы тамызда дачасының өртенуінен кейін басталды.[318] Израильге ресми сапары алдында Путиннің анасы оған крест сыйлап, оған батасын алуын бұйырды. Путин: "Мен оның айтқанын орындадым, сосын мойныма крест тағып қойдым. Содан бері оны ешқашан шешкен емеспін" дейді.[9] Оның діншілдігінің шынайылығын оның бұрынғы кеңесшісі Сергей Пугачёв жоққа шығарды.[319]

Спорт

Путиннің дзюдомен айналысқаны, Токио, 2000 жылғы қыркүйек

Путин футбол көреді және «Зенит Санкт-Петербург» футбол клубына қолдау көрсетеді.[320] Ол шайбалы мен допты хоккейге де қызығушылық танытады.[321]

Путин бала кезінен дзюдомен айналысқан,[19] он төрт жасында ол самбомен де айналысып кетті.[322] Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербургте) екі спорт түрінен де жарыстарда жеңіске жетті. Ол 2012 жылы қара белдіктің сегізінші данымен марапатталды да, бұл мәртебеге қол жеткізген алғашқы ресейлік болды.[323] Ол 2014 жылы каратэден сегізінші дәрежелі қара белбеумен марапатталды.[324]

Таэквондо мен айкидодан қара белбеу иегері, Lawfare журналының редакторы Бенджамин Уиттес Путиннің жекпе-жек өнеріндегі шеберлігіне күмән келтіріп, Путиннің дзюдодан қандай да бір назар аударарлық шеберлігін көрсеткені туралы бейне дәлелдер жоқ екенін айтты.[325][326]

2022 жылғы наурызда Путин Ресейдің Украинадағы соғысына байланысты Халықаралық дзюдо федерациясындағы (IJF) барлық лауазымдарынан шеттетілді.[327]

Марапаттары және дәрежелері

2001 жылдан бері кемінде он бес ел Владимир Путинге азаматтық марапаттар берді. Путинге әлемнің түкпір-түкпіріндегі ұйымдардың құрметті докторлық және басқа да марапат-дәрежелері берілді, бірақ олардың кейбіреулері Украинадағы соғыс себебінен алып тасталды.

Мемлекеттік марапаттары

КСРО және Ресей
Күні Марапат Қосымша ақпарат Дереккөзі
 КСРО
1998 Құрмет Белгісі ордені [328]
 Ресей
12 наурыз 1996 Құрмет ордені мемлекетке сіңірген еңбегі және Балтық жағалауы елдерімен кедендік шекараны реттеуге қосқан зор үлесі үшін [329]
30 наурыз 1998 Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы Ресей президентінің Федералдық Жиналысқа 1998 жылғы Жолдауын дайындауға белсенді қатысқаны үшін [330]
22 ақпан 1999 Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға қосқан зор үлесі үшін және Отан қорғаушылар күніне байланысты [331]
30 шілде 1999 Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы Югославия Федеративтік Республикасы мен НАТО арасындағы жанжалды саяси реттеу жоспарын іске асыруға белсенді қатысқаны және Югославия Федеративтік Республикасының халқына гуманитарлық көмек көрсеткені үшін [332]
2000 Атаулы теңіз наркескені Ресей Қара теңіз флотының қолбасшысы адмирал Владимир Комоедов пен Украина Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы Михайло Єжельден [333]
қаңтар 2001 А.М. Горчаков естелік медалі Сыртқы істер министрлігінен [334]
2007 Ахмат Қадыров ордені
(Шешенстан) 		2023 жылы табыс етілді [335]
13 қыркүйек 2014 Дағыстан Республикасы алдындағы қызметі үшін ордені конституциялық құрылысты қорғауды қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін және Дағыстан Республикасының аумағына басып кірген халықаралық террористердің талқандалуының 15 жылдығына байланысты [336]
Шетел
Күні Мемлекет Марапат Табыстаушы Қосымша
ақпарат 		Дереккөзі
7 наурыз 2001 Вьетнам Хо Ши Мин ордені Президент Чан Дык Лыонг Вьетнамның екінші ең жоғарғы марапаты [337]
6 қаңтар 2004 Қазақстан Алтын Қыран ордені Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның ең жоғарғы марапаты [338]
22 қыркүйек 2006 Франция Құрмет легионы орденінің Үлкен кресті Президент Жак Ширак фр. Grand-Croix (Үлкен крест) дәрежесі — Францияның ең жоғарғы марапаты [339]
6 қазан 2007 Тәжікстан Исмаил Самани ордені Президент Эмомали Рахмон Тәжікстанның ең жоғарғы марапаты [340]
12 ақпан 2007 Сауд Арабиясы Король Әбд әл-Ғазиз ордені Король Абдулла Сауд Арабиясының ең жоғарғы азаматтық марапаты [341]
10 қыркүйек 2007 БАӘ Зәйд ордені Шейх Халифа Біріккен Араб Әмірліктерінің ең жоғарғы азаматтық марапаты [342]
2 сәуір 2010 Венесуэла Азаткер ордені Президент Уго Чавес Венесуэланың ең жоғарғы марапаты [343]
14 наурыз 2013 Беларусь Халықтар Достығы ордені Президент Александр Лукашенко [344]
4 қазан 2013 Монако Әулие Карл ордені Альбер ханзада Монаконың ең жоғарғы марапаты [345]
11 шілде 2014 Куба Хосе Марти ордені Президент Рауль Кастро Кубаның ең жоғарғы марапаты [346]
16 қазан 2014 Сербия Сербия Республикасының ордені Президент Томислав Николич Үлкен тізбегі, Сербияның ең жоғарғы марапаты [347]
28 қыркүйек 2017 Гвинея Ұлттық қызмет орденінің үлкен кресті Президент Альфа Конде [348]
3 қазан 2017 Түрікменстан «Ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін» ордені (орыс.)қаз. Президент Құрбанқұлы Бердімұхамедов [349]
24 қазан 2017 Кипр III Макариос орденінің тізбегі Президент Никос Анастасиадис [350]
22 қараша 2017 Қырғызстан Манас ордені Президент Алмазбек Атамбаев [351]
8 маусым 2018 Қытай Достық ордені Президент Си Цзиньпин Қытай Халық Республикасының ең жоғарғы марапаты [352]
4 сәуір 2019 Ангола Нето ордені Президент Жуан Лоренсу [353]
27 мамыр 2019 Қазақстан Назарбаев ордені Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев [354]
Мойындалмаған немесе жартылай мойындалған мемлекеттер
Күні Мемлекет Марапат Қосымша
ақпарат 		Дереккөзі
24 тамыз 2018 Оңтүстік Осетия Уацамонга ордені Абхазияның ең жоғарғы марапаты; Грузияның Оңтүстік Осетия Республикасына қарсы қарулы агрессиясын тойтарудағы, сондай-ақ Оңтүстік Осетия Республикасының егеменді мемлекеттілігін құрудағы айрықша жеке рөлін мойындай отырып [355]
24 тамыз 2018 Абхазия 1-дәрежелі Абырой және даңқ ордені Оңтүстік Осетияның ең жоғарғы марапаты; Ресей басшысының абхаз мемлекеттілігін дамытуға, мемлекетаралық қатынастарды нығайтуға, бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін, сондай-ақ Абхазияға әлеуметтік-экономикалық дамуда белсенді қолдау көрсеткені үшін [356]

Діни марапаттары

Путиннің Шейх әл-Ислам орденімен наградталуы, Баку, 21 ақпан 2006

Әлеуметтік марапаттары

  • Достастық ордені (25 наурыз 2002, ТМД парламентаралық ассамблеясы) – Парламентаралық Ассамблея мен оның органдарының қызметіне белсенді қатысқаны, Достастыққа мүше мемлекеттердің халықтары арасындағы достықты нығайтуға қосқан үлесі үшін[366]
  • Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Құрмет белгісі (7 қазан 2002) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын нығайту мен дамытуға, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы достық, тату көршілік, өзара түсіністік пен өзара тиімді ынтымақтастыққа қосқан зор үлесі үшін[367]
  • «Құтқару» медалі (2005, Ресей еврей қауымдастықтарының федерациясы)[368]
  • Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мерейтойлық медалі (22 ақпан 2008) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері мен халықтары арасындағы ынтымақтастық пен достықты, ТМД-ға қатысушы мемлекеттер басшылары арасындағы өзара түсіністік пен сенімді нығайтуға қосқан зор жеке үлесі үшін[369]
  • «Дағыстанның абыройы мен мақтанышы – Алтын қыран» ордені (7 қазан 2022, «Отан қорғаушы» Дағыстан қоғамдық бірлестіктер одағы және Дағыстан жастарды патриоттық тәрбиелеу қоғамдық қоры)[370]

Академиялық атақтары

Владимир Путинге Баку славян университетінің құрметті докторы шапанын табыс ету рәсімі, қаңтар 2001
Ресей
Шетел

Құрметті азаматтықтары

Ресей
Таласты аймақтар
Шетел

Спорттық марапаттары

Сыйлықтары

Антисыйлықтар

Қайтарылған марапаттары

Қосымша ақпарат

  1. ↑ Путиннің бұрынғы әйелі Людмиладан екі қызы бар. Оның Светлана Кривоногихпен[3] үшінші қызы және Алина Кабаевадан төртінші қызы мен егіз ұлдары, не екі ұлы бар деген ақпаратпен көпшілік келісіп жатса да,[4][5] бұл хабарлар ресми түрде расталмаған.
  2. ↑ Кейбіреулер Путин 2008–2012 жылдар аралығында Ресейді басқарған деп болжайды, Медведев-Путин тандемі мақаласын қараңыз.

Дереккөздер

  1. ↑ a b Досье: Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Аргументы и Факты. Мұрағат көшірмесі 21 желтоқсанның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  2. ↑ Борисов, Даниил Независимая газета: Привилегии и трудности дочек Путина в ВУЗе  (орыс.). Независимая газета (29 сентября 2006). Тексерілді, 4 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  3. ↑ a b Захаров, Андрей; Баданин, Роман; Рубин, Михаил Расследование о том, как близкая знакомая Владимира Путина получила часть России  (орыс.). Проект (25 ноября 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  4. ↑ a b Campbell, Matthew Kremlin silent on reports Vladimir Putin and Alina Kabaeva, his ‘secret first lady’, have had twins  (ағыл.). The Times (29 May 2019). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  5. ↑ a b Besson, Sylvain; Odehnal, Bernhard Putins Sohn wurde im Tessin geboren  (нем.). SonntagsZeitung (Үлгі:TranslateDate/de). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  6. ↑ Timeline: Vladimir Putin - 20 tumultuous years as Russian President or PM  (ағыл.). Reuters (9 August 2019). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  7. ↑ Путин өзіне тағы екі мерзімге сайлануға мүмкіндік беретін заңға қол қойды  (қаз.). Азаттық радиосы (6 сәуір 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  8. ↑ Kramer, Andrew E. Pessimistic Outlook in Russia Slows Investment, and the Economy  (ағыл.). The New York Times (18 February 2020). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  9. ↑ a b c d e f g h Sakwa, Richard Путин: Ресейдің таңдауы (9-том) = Putin: Russia’s Choice (Chapter 9) — Routledge, 2007.
  10. ↑ Judah, Ben Нәзік империя: Ресейдің Владимир Путинді қалай сүйіп, ұнатпай қалғаны = Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love with Vladimir Putin — Йель университетінің баспасы, 2013. — Б. 17.
  11. ↑ Borshchevskaya, Anna Путиннің Сириядағы соғысы = Putin's War in Syria — I.B. Tauris, 2022. — Б. 70, 71, 80, 81, 157, 169, 171, 174. — ISBN 978-0-7556-3463-7.
  12. ↑ Russia carries out first air strikes in Syria  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (30 September 2015). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  13. ↑ Geukjian, Ohannes 5: Ресейдің Дипломатия, Соғыс, Бейбітшілік жасауы, 2017–19 = 5: Russian Diplomacy, War, and Peace Making, 2017–19 — McGill-Queen's University Press, 2022. — Б. 196. — ISBN 978-0-2280-0829-3.
  14. ↑ a b Гаага соты Владимир Путинді тұтқындауға ордер берді. Бұл нені білдіреді?  (қаз.). Азаттық радиосы (18 наурыз 2023). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  15. ↑ Plokhy, Serhii Ресей-Украина соғысы = The Russo-Ukrainian War — Penguin Books, 2023. — ISBN 978-1-80206-179-6. Мұрағат көшірмесі 10 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  16. ↑ Gill, Graeme Авторитарлық саясатты құру: Посткеңестік дәуірдегі Ресей = Building an Authoritarian Polity: Russia in Post-Soviet Times — Кэмбридж университетінің баспасы, 2016. — ISBN 978-1-80206-179-6. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
  17. ↑ Reuter, Ora John Үстем партиялардың шығу тегі: посткеңестік Ресейдегі авторитарлық институттардың құрылуы = The Origins of Dominant Parties: Building Authoritarian Institutions in Post-Soviet Russia — Кэмбридж университетінің баспасы, 2017. — ISBN 978-1-316-76164-9. Мұрағат көшірмесі 11 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
  18. ↑ Frye, Timothy Әлсіз атаман: Путиндік Ресейдегі биліктің шектері = Weak Strongman: The Limits of Power in Putin's Russia — Принстон университетінің баспасы, 2021. — ISBN 978-0-691-21246-3. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  19. ↑ a b c d Биография · Владимир Путин  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  20. ↑ Путин рассказал, что его дед работал поваром у Ленина и Сталина  (орыс.). ТАСС (11 марта 2018). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  21. ↑ Путин сообщил о найденной поисковиками могиле брата  (орыс.). РБК (10 декабря 2019). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  22. ↑ a b Vladimir Putin; Nataliya Gevorkyan; Natalya Timakova; Andrei Kolesnikov Бірінші жақтан: Ресей президенті Владимир Путиннің таңғаларлықтай ашық автопортреті = First person: an astonishingly frank self-portrait by Russia's president Vladimir Putin — PublicAffairs, 2000. — ISBN 978-1-58648-018-9.
  23. ↑ Gevorkyan, Nataliya; Timakova, Natalya және Kolesnikov, Andrei First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin  (ағыл.). The New York Times. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  24. ↑ Paddock, Richard C. Putin’s Obscure Path From KGB to Kremlin  (ағыл.). Los Angeles Times (19 March 2000). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  25. ↑ Sakwa, Richard Қайта келген Путин: Заманауи Ресейдегі билік пен қайшылық = Putin Redux: Power and Contradiction in Contemporary Russia — 2014. — Б. 2. — ISBN 978-0-7434-9607-0.
  26. ↑ Prime Minister  (ағыл.). russia.rin.ru. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  27. ↑ Truscott, Peter Путиннің прогрессі: Ресейдің бүкпе президенті Владимир Путиннің өмірбаяны = Putin's Progress: A Biography of Russia's Enigmatic President, Vladimir Putin — Pocket Books, 2005. — ISBN 978-0-7434-9607-0. Мұрағат көшірмесі 5 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  28. ↑ In Tel Aviv, Putin's German Teacher Recalls 'Disciplined' Student  (ағыл.). Haaretz (26 March 2014). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  29. ↑ Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Выпускники — Исполнительная власть. Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті. Мұрағат көшірмесі 13 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
  30. ↑ Путин, Владимир Владимирович От Первого Лица (6-ой раздел)  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 30 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
  31. ↑ a b c d Владимир Прибыловский БИЛІК-2010: 60 өмірбаян = ВЛАСТЬ-2010: 60 биографий — Мәскеу: Panorama, 2010. — Б. 132–139. — ISBN 978-5-94420-038-9. Мұрағат көшірмесі 31 шілденің 2013 Wayback Machine мұрағатында
  32. ↑ Вартанов, Михаил Путина не смогли завалить «черные рецензенты»  (орыс.). Gazeta.ru (28 марта 2006). Мұрағат көшірмесі 18 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  33. ↑ Danchenko, Igor; Gaddy, Clifford The Mystery of Vladimir Putin's Dissertation  (ағыл.). The Brookings Institution (30 March 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  34. ↑ Волчек, Дмитрий Ксерокс на даче: тайна фальшивой диссертации Владимира Путина  (орыс.). Азаттық радиосы (6 апреля 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 тамыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  35. ↑ Волчек, Дмитрий "Пусть сам Путин скажет, что это не плагиат": Литвиненко отвечает Пескову  (орыс.). Азаттық радиосы (6 апреля 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  36. ↑ a b Harvey, Bob Metro — Putin and Me  (ағыл.). metromag.co.nz (14 August 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  37. ↑ McHugh, David Putin set to visit Dresden, scene of his work as KGB spy, to tend relations with Germany  (ағыл.). The Associated Press (9 October 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2009 Wayback Machine мұрағатында
  38. ↑ Gessen, Masha Беті жоқ адам: Владимир Путиннің алмағайып билікке келуі = The Man Without a Face: The Unlikely Rise of Vladimir Putin — Riverhead, 2012. — Б. 60.
  39. ↑ Putin's Stasi spy ID pass found in Germany  (ағыл.). BBC News (11 December 2018). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  40. ↑ Vladimir Putin, The Imperialist  (ағыл.). Time (10 December 2014). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  41. ↑ Hoffman, David Putin's Career Rooted in Russia's KGB  (ағыл.). The Washington Post (30 January 2000). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2019 Wayback Machine мұрағатында
  42. ↑ Stone, Oliver The Putin Interviews  (ағыл.). Showtime. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  43. ↑ Задачи Комитета  (орыс.). Санкт-Петербург мэрі аппаратының Сыртқы байланыстар комитеті. Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
  44. ↑ Антикомпромат. Путин коррупция  (орыс.). Санкт-Петербург Халық депутаттарының қалалық кеңесі (8 мая 1992). Мұрағат көшірмесі 21 ақпанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
  45. ↑ Кириленко, Анастасия және Тимофеев, Юрий Почему Марина Салье молчала о Путине 10 лет?  (орыс.). Азаттық радиосы (2 марта 2010). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  46. ↑ О присвоении квалификационных разрядов федеральным государственным служащим Администрации Президента Российской Федерации  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  47. ↑ Одноколенко, Олег Продукты полураспада  (орыс.). итоги.ru (19 ноября 2006). Мұрағат көшірмесі 7 қазанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
  48. ↑ Rosefielde, Steven және Hedlund, Stefan 1980 жылдан бергі Ресей = Russia Since 1980 — Кембридж университетінің баспасы, 2009. — Б. 136. — ISBN 978-0-521-84913-5.
  49. ↑ Remnick, David Watching the Eclipse  (ағыл.). The New Yorker (2 August 2014). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  50. ↑ Телеобращение президента РФ Бориса Ельцина к гражданам России 9 августа 1999 года  (орыс.). Коммерсантъ (9 августа 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
  51. ↑ Yeltsin redraws political map  (ағыл.). BBC News (10 August 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 қаңтардың 2009 Wayback Machine мұрағатында
  52. ↑ Yeltsin's man wins approval  (ағыл.). BBC News (16 August 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 қаңтардың 2009 Wayback Machine мұрағатында
  53. ↑ В связи с поездкой президента России Владимира Путина в Чечню  (орыс.). РИА Новости (11 мая 2004). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
  54. ↑ ПРЕЗИДЕНТ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ: УКАЗ от 31 декабря 1999 г. N1763 О ГАРАНТИЯХ ПРЕЗИДЕНТУ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ, ПРЕКРАТИВШЕМУ ИСПОЛНЕНИЕ СВОИХ ПОЛНОМОЧИЙ, И ЧЛЕНАМ ЕГО СЕМЬИ  (орыс.). Российская газета (31 декабря 1999). Мұрағат көшірмесі 19 ақпанның 2001 Wayback Machine мұрағатында
  55. ↑ Putin won 'rigged elections'  (ағыл.). BBC News (11 September 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  56. ↑ В Большом Кремлевском Дворце завершилась инаугурация Владимира Путина  (орыс.). Бірінші арна (7 мая 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
  57. ↑ Бывшего премьер-министра Касьянова внесли в реестр иностранных агентов  (орыс.). РБК (24 ноября 2023). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
  58. ↑ Встреча с родными  (орыс.). Коммерсантъ (29 августа 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
  59. ↑ Сегодня операция по спасению экипажа атомной подводной лодки «Курск» вступила в новую фазу  (орыс.). Бірінші арна (18 августа 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
  60. ↑ Mommen, Andre; Demmers, Jolle; Fernández Jilberto, Alex E.; Hogenboom, Barbara Орыс рулеткасын ойнау: Путиннің жақсы басшылық іздегені: Жаһандық неолиберализм заманындағы жақсы басшылық: Латын Америкасы, Шығыс Еуропа, Азия және Африкадағы Қақтығыс пен саясатсыздандыру = Playing Russian Roulette: Putin in search of good governance: Good Governance in the Era of Global Neoliberalism: Conflict and Depolitisation in Latin America, Eastern Europe, Asia, and Africa — Routledge, 2004.
  61. ↑ Wyatt, Caroline Moscow siege leaves dark memories  (ағыл.). BBC News (16 December 2002). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  62. ↑ В Чечне подведены итоги референдума  (орыс.). РБК (27 марта 2003). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  63. ↑ «Но потом, как видите, втянулся»  (орыс.). Коммерсантъ (29 марта 2020). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  64. ↑ Захват школы в Беслане изначально планировался как теракт-самоубийство  (орыс.). РИА Новости (22 декабря 2006). Тексерілді, 14 тамыз 2017. Мұрағат көшірмесі 14 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  65. ↑ Фрадков требует завершить строительство больницы и школы в Беслане  (орыс.). РИА Новости (28 июня 2007). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
  66. ↑ Оправдательный приговор бесланским милиционерам оставлен в силе  (орыс.). Коммерсантъ (6 марта 2008). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
  67. ↑ Хубежова, Зарина «Наши дети для вас – кролики и цыплята»  (орыс.). Газета.Ru (3 сентября 2007). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
  68. ↑ Путин назвал распад СССР трагедией и «распадом исторической России»  (орыс.). РБК (12 декабря 2021). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  69. ↑ Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашаққа деген стратегиясы = Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies — International Business Publications, 2014. — Б. 70. — ISBN 978-1-4330-6774-7. OCLC 956347599
  70. ↑ Osborne, Tim How to Steal Legally  (ағыл.). The Moscow Times (15 February 2008). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  71. ↑ Smith, Joan Joan Smith: Putin's Russia failed to protect this brave woman  (ағыл.). The Independent (9 November 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 желтоқсанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
  72. ↑ В.Путин: Убийство А.Политковской направлено против действующей власти  (орыс.). РБК (10 ноября 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  73. ↑ Germany and Russia Try to Smooth Over Energy Tensions  (ағыл.). Spiegel International (22 January 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  74. ↑ Меркель рассказала об инциденте с лабрадором Кони на встрече с Путиным  (орыс.). РИА Новости (7 июня 2022). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қаңтардың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  75. ↑ Packer, George The Quiet German  (ағыл.). The New Yorker (24 November 2014). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  76. ↑ Garry Kasparov jailed over rally  (ағыл.). BBC News (24 November 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  77. ↑ Владимир Путин стал премьер-министром  (орыс.). РИА Новости (8 мая 2008). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  78. ↑ Путин очертил "дорожную карту" третьего срока  (орыс.). BBC News (11 апреля 2012). Мұрағат көшірмесі 12 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  79. ↑ Russia's Gazprom - Corrupt politicians and the greed of the west DW Documentary YouTube сайтында Неміс толқыны
  80. ↑ Russia's Putin set to return as president in 2012  (ағыл.). BBC News (24 September 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 желтоқсанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  81. ↑ Russian election protests – Saturday 10 December 2011  (ағыл.). The Guardian (10 December 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қаңтардың 2013 Wayback Machine мұрағатында
  82. ↑ Как митинг на Поклонной собрал около 140 000 человек  (орыс.). политонлайн (4 февраля 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  83. ↑ Медведев предложил Путину баллотироваться в президенты  (орыс.). LENTA.ru (24 сентября 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  84. ↑ История президентских выборов в России  (орыс.). РИА Новости (9 марта 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  85. ↑ Ball, James Russian election: does the data suggest Putin won through fraud?  (ағыл.). The Guardian (5 March 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  86. ↑ Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say  (ағыл.). Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (5 March 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  87. ↑ Elder, Miriam Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say  (ағыл.). The Guardian (17 August 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  88. ↑ Афиногенов, Иван Провокация вместо марша  (орыс.). ВЗГЛЯД (6 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  89. ↑ der Carbonnel, Alissa Foes of Russia's Putin plan "million-man march"  (ағыл.). Reuters (6 May 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  90. ↑ СК пересчитал пострадавших полицейских во время "Марша миллионов"  (орыс.). LENTA.ru (10 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  91. ↑ Parfitt, Tom Vladimir Putin inauguration shows how popularity crumbled  (ағыл.). The Daily Telegraph (7 May 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  92. ↑ Ross, Cameron Ресей Федерациясындағы жүйелік және жүйесіз оппозиция: Қоғамы оянды ма? = Systemic and Non-Systemic Opposition in the Russian Federation: Civil Society Awakens? — Routledge, 2016. — Б. 46. — ISBN 978-1-317-04723-0. Мұрағат көшірмесі 23 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  93. ↑ Putin tells stadium rally 'battle' is on for Russia  (ағыл.). BBC News (23 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 сәуірдің 2014 Wayback Machine мұрағатында
  94. ↑ Resolute Putin faces a changing Russia  (ағыл.). The New Yorker (24 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  95. ↑ Kolyandr, Alexander және Boudreaux, Richard Putin, Addressing Rally, Casts Himself as Unifier  (ағыл.). The New Yorker (24 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  96. ↑ Инаугурация Владмира Путина - 2012 (полная версия) YouTube сайтында Бірінші арна
  97. ↑ Подписан Указ о совершенствовании госполитики в сфере здравоохранения  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (7 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  98. ↑ Госдума приняла закон о "нетрадиционных отношениях"  (орыс.). BBC News (11 июня 2013). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  99. ↑ ГД приняла закон об усилении наказания за пропаганду гомосексуальности среди подростков  (орыс.). РБК (11 июня 2013). Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  100. ↑ Сусликова, Мария және Костюкова, Ирина Народный фронт  (орыс.). Взгляд (6 мая 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  101. ↑ Биография президента России Владимира Путина  (орыс.). ТАСС (6 декабря 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  102. ↑ Putin inaugurates new movement amid fresh protests  (ағыл.). BBC News (12 June 2013). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  103. ↑ Қырым: қару астында өткен референдум  (қаз.). Азаттық радиосы (16 наурыз 2014). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  104. ↑ Maskirovka: Deception Russian-Style  (ағыл.). BBC News. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 желтоқсанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  105. ↑ Kiev claims 'intensive' movements of troops crossing from Russia  (ағыл.). Agence France-Presse. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  106. ↑ Worst east Ukraine shelling from month  (ағыл.). Reuters (9 November 2014). Мұрағат көшірмесі 12 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  107. ↑ Ukraine crisis: Russian 'Cargo 200' crossed border - OSCE  (ағыл.). BBC News (13 November 2014). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  108. ↑ Russia said to redeploy special-ops forces from Ukraine to Syria  (ағыл.). Fox News (24 October 2015). Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  109. ↑ Путин признал наличие в Донбассе «решающих военные вопросы» россиян  (орыс.). РБК (17 декабря 2015). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  110. ↑ Гогитидзе, Ксения Война в Сирии: Путин победил, Запад проиграл. Взгляд из Франции  (орыс.). BBC News (30 сентября 2019). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  111. ↑ Syria conflict: Russia's Putin orders 'main part' of forces out  (ағыл.). BBC News (14 March 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  112. ↑ Генштаб ВС РФ объявил о новых авиаударах по террористам в Сирии  (орыс.). newsru.com (18 марта 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2021 Wayback Machine мұрағатында
  113. ↑ Intelligence Report on Russian Hacking  (ағыл.). The New York Times (6 January 2017). Мұрағат көшірмесі 8 қаңтардың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  114. ↑ Kiely, Eugene және Gore, D'Angelo In His Own Words: Trump on Russian Meddling  (ағыл.). factcheck.org (19 February 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  115. ↑ Filipov, David Putin to Democratic Party: You lost, get over it  (ағыл.). The Washington Post (23 December 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 желтоқсанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
  116. ↑ Walker, Shaun 'Read my lips – no': Putin denies Russian meddling in US presidential election  (ағыл.). The Guardian (30 March 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 2 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  117. ↑ Ayres, Sabra Putin says claims of Russian meddling in U.S. election are ‘just some kind of hysteria’  (ағыл.). Los Angeles Times (2 June 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  118. ↑ Liptak, Kevin Trump officials decline to rebut Russia’s claims that Trump seemed to accept election denials  (ағыл.). CNN (8 July 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 маусымның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  119. ↑ Pinchuk, Denis Patriotic Russians may have staged cyber attacks on own initiative: Putin  (ағыл.). Reuters (1 June 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  120. ↑ Associated Press Putin says Jews, Ukrainians, Tatars could be behind U.S. election meddling  (ағыл.). USA Today. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  121. ↑ Полякова, Алина Кремльдің Демократияға қарсы Жоспары: Ресейдің 2020 жылға арналған 2016 жылғы кітабын жаңартқаны = The Kremlin's Plot against Democracy: How Russia Updated Its 2016 Playbook for 2020 — Foreign Affairs 99#5, 2020. — Б. 140–145.
  122. ↑ Корня, Анастасия; Мухаметшина, Елена және Чуракова, Ольга Когда будет инаугурация президента РФ?  (орыс.). Ведомости (19 марта 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  123. ↑ Сушинова, Яна Когда будет инаугурация президента РФ?  (орыс.). aif.ru. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  124. ↑ Открытие автодорожной части Крымского моста  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (15 мая 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 31 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  125. ↑ Путин заявил, что не намерен выдвигать свою кандидатуру на третий президентский срок подряд  (орыс.). Новости RT (25 мая 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  126. ↑ В России началось трехдневное голосование на выборах президента. Путин идет на пятый срок  (орыс.). Meduza (14 марта 2024). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  127. ↑ Кремль объяснил разницу в полномочиях Собянина и Мишустина по вирусу  (орыс.). РБК (16 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  128. ↑ 'From Russia with Love': Putin sends aid to Italy to fight virus  (ағыл.). Reuters (22 March 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2020 Wayback Machine мұрағатында
  129. ↑ Песков сообщил о регулярных тестах Путина на коронавирус  (орыс.). Интерфакс (31 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  130. ↑ Путин перешел на удаленку  (орыс.). Росбалт (1 апреля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 2 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  131. ↑ Путин заявил, что дата голосования по поправкам к Конституции РФ должна быть перенесена  (орыс.). ТАСС (25 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 16 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  132. ↑ Litvinova, Daria Putin reveals he was vaccinated with Russia’s Sputnik V  (ағыл.). Associated Press (30 June 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  133. ↑ Конституция Российской Федерации с изменениями, одобренными в ходе общероссийского голосования 1 июля 2020 года  (орыс.). RG.ru (4 июля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  134. ↑ Жители Хабаровска третий день подряд выходят на улицы в поддержку Фургала  (орыс.). РБК (13 июля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 қыркүйектің 2022 Wayback Machine мұрағатында
  135. ↑ Что произошло за день: вторник, 22 декабря  (орыс.). Интерфакс (22 декабря 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  136. ↑ Путин, Владимир Владимирович Статья Владимира Путина «Об историческом единстве русских и украинцев»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (12 июля 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  137. ↑ Дульнева, Марина Путин назвал «красную линию» в отношениях с Украиной  (орыс.). Forbes (30 ноября 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  138. ↑ Isachenkov, Vladimir және Karmanau, Yuras Russia denies looking for pretext to invade Ukraine  (ағыл.). Associated Press (17 January 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  139. ↑ Обращение Президента Российской Федерации  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (22 февраля 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  140. ↑ Russian President Vladimir Putin announces military assault against Ukraine in surprise speech  (ағыл.). MSN. Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  141. ↑ Putin’s claims that Ukraine is committing genocide are baseless, but not unprecedented  (ағыл.). The Conversation (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  142. ↑ Grunau, Andrea және Weber, Joscha Vladimir Putin's false war claimsd  (ағыл.). Неміс толқыны (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  143. ↑ Shepp, Jonah Russia’s War of Self-Destruction From Ukraine’s fierce resistance to the unified global backlash, Putin’s adventure is blowing up in his face  (ағыл.). Intelligencer (28 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  144. ↑ Stallard, Katie Putin’s miscalculation in Ukraine could lead to his downfall  (ағыл.). The New Statesman (2 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 6 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  145. ↑ Rapoza, Kenneth Russians Fleeing As Nation Faces Economic Collapse  (ағыл.). Forbes (2 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 6 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  146. ↑ Therrien, Alex Ukraine conflict: UK to impose sanctions on Russia's President Putin  (ағыл.). Forbes (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  147. ↑ Orentlicher, Diane The case for a Putin war crimes trial  (ағыл.). NBC News (10 May 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 қыркүйектің 2022 Wayback Machine мұрағатында
  148. ↑ Johnson: Putin may face war crimes charges  (ағыл.). The Guardian (24 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  149. ↑ Cathey, Libby; Nagle, Molly; Gomez, Justin және Garcia, Armando Biden calls Putin a 'war criminal' after meeting with troops in Poland  (ағыл.). ABC News (25 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  150. ↑ Putin Signs Law Introducing Jail Terms for 'Fake News' on Army  (ағыл.). The Moscow Times (25 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  151. ↑ Belton, Catherine Russia will stop 'in a moment' if Ukraine meets terms - Kremlin  (ағыл.). Reuters (7 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  152. ↑ Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia  (ағыл.). Bloomberg (18 October 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  153. ↑ Ресейде ішінара жұмылдыру жарияланды  (қаз.). TRT.net.tr (22 қыркүйек 2023). Тексерілді, 24 маусым 2023.
  154. ↑ Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia  (ағыл.). Bloomberg (18 October 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  155. ↑ Путин заявил, что СВО - длительный процесс, но значимые результаты уже есть  (орыс.). ТАСС (7 декабря 2022). Тексерілді, 24 маусым 2023. Мұрағат көшірмесі 11 ақпанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  156. ↑ ‘Terrible toll’: Russia’s invasion of Ukraine in numbers  (ағыл.). Euractiv (14 February 2023). Тексерілді, 24 маусым 2023. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  157. ↑ Состоялась официальная церемония встречи Си Цзиньпина и Путина в Кремле  (орыс.). интерфакс (18 марта 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  158. ↑ Carter, Sarah South Africa moves to let Putin attend BRICS summit despite ICC arrest warrant over Ukraine war  (ағыл.). CBS News (19 July 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 16 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  159. ↑ Путин Йоханнесбургтегі БРИКС саммитіне бармайды  (қаз.). Азаттық радиосы (19 шілде 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 2 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  160. ↑ Кремль раскрыл число зарубежных лидеров на саммите Россия — Африка  (орыс.). РБК (25 июля 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  161. ↑ Тарасовский, Юрий Потери Украины и России в войне приближаются к 500 000 убитыми и раненым – NYT  (орыс.). Forbes (18 августа 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  162. ↑ Cullison, Alan Hamas Attack Ends a Delicate Entente Between Russia and Israel  (ағыл.). Wall Street Journal (15 October 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  163. ↑ Putin cautions Israel against using tactics in Gaza like Nazi siege of Leningrad  (ағыл.). Reuters (13 October 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  164. ↑ Osborn, Andrew Russia's Putin tries to use Gaza war to his geopolitical advantage  (ағыл.). Reuters (17 November 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  165. ↑ a b Situation in Ukraine: ICC judges issue arrest warrants against Vladimir Vladimirovich Putin and Maria Alekseyevna Lvova-Belova  (ағыл.). Халықаралық қылмыстық сот (17 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  166. ↑ Fowler, Sarah Arrest warrant issued for Putin over war crime allegations  (ағыл.). BBC News (17 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  167. ↑ Harmash, Olena және H. Meijer, Bart International court issues warrant for Putin's arrest  (ағыл.). Reuters (16 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  168. ↑ Аянова, Айнель Ресейде Пригожиннің қарулы көтерілісіне қатысты қылмыстық іс тоқтатылды  (қаз.). Ұлыс Медиа (27 маусым 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  169. ↑ Osborn, Andrew және Liffey, Kevin Russia accuses mercenary chief of armed mutiny after he vows to punish top brass  (ағыл.). Reuters (24 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  170. ↑ Tubridy, Mack; Kozlov, Pyotr; Berkhead, Samantha Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Moscow Times (24 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  171. ↑ Sauer, Pjotr Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Guardian (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  172. ↑ Sauer, Pjotr Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Guardian (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  173. ↑ Dress, Brad Wagner chief says Russia’s war in Ukraine intended to benefit elites, accuses Moscow of lying  (ағыл.). The Hill (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  174. ↑ В Липецкой области заметили колонну военной техники в сторону Москвы — СМИ  (орыс.). nv.ua (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  175. ↑ Пресс-служба Лукашенко сообщила, что Пригожин принял предложение об остановке движения "Вагнера"  (орыс.). интерфакс (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 17 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  176. ↑ Бойцы ЧВК «Вагнер» и Пригожин покинули центр Ростова-на-Дону  (орыс.). Коммерсантъ (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  177. ↑ ИВАНОВА, Александра Крушение самолета Евгения Пригожина: что известно  (орыс.). Неміс толқыны (24 августа 2023). Тексерілді, 24 тамыз 2023. Мұрағат көшірмесі 8 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  178. ↑ Troianovski, Anton; Barnes, Julian E және Schmitt, Eric 'It's likely Prigozhin was killed', Pentagon says  (ағыл.). The New York Times (24 August 2023). Мұрағат көшірмесі 27 тамыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  179. ↑ World Freedom Foundation Владимир Путин – Қысқартуы жоқ Тікелей сөз = Vladimir Putin – Direct Speech Without Cuts — lulu.com, 2015. — Б. 44. — ISBN 978-1-329-39092-8.
  180. ↑ White, Steven Ресей саясатын жіктеу = Classifying Russia's Politics — Palgrave Mcmillan. — ISBN 978-0-230-22449-0.
  181. ↑ Okara, Andrey Sovereign Democracy: A New Russian Idea Or a PR Project?  (ағыл.). Russia in Global Affairs (2007). Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  182. ↑ Petrov, Nikolay From Managed Democracy to Sovereign Democracy  (ағыл.). Center for Political-Geographic Research (2005). Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  183. ↑ Сурков, Владислав Суверенитет – это политический синоним конкурентоспособности  (орыс.). Біртұтас Ресейдің ресми сайты (7 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 12 ақпанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
  184. ↑ Lynch, Dov ‘Жау қақпа маңында тұр’: Бесланнан кейінгі Ресей = ‘The enemy is at the gate’: Russia after Beslan — International Affairs, 2005. — Б. 141–161. — ISBN 978-1-329-39092-8.
  185. ↑ Putin tightens grip on security  (ағыл.). BBC News (13 September 2004). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  186. ↑ Бейлин, Борис 'Президентское фильтрование губернаторов оценили политики  (орыс.). radiovesti.ru (15 декабря 2011). Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  187. ↑ Kramer, Andrew E. 50% Good News Is the Bad News in Russian Radio  (ағыл.). The New York Times (21 April 2007). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  188. ↑ Lipman, Masha және Aslund, Anders Russian Media Criticism of Vladimir Putin: Evidence and Significance  (ағыл.). Carnegie Endowment for International Peace (2 December 2004). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 31 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  189. ↑ Arkady Rotenberg  (ағыл.). Forbes. Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 21 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  190. ↑ Гуриев, Сергей 20 Years of Vladimir Putin: The Transformation of the Economy  (ағыл.). The Moscow Times (16 August 2019). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  191. ↑ Laws of Attrition  (ағыл.). Human Rights Watch (24 April 2013). Тексерілді, 23 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  192. ↑ Госдума приняла закон о признании физлиц иностранными агентами  (орыс.). РБК (23 декабря 2020). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  193. ↑ Списки преследуемых  (орыс.). Мемориал. Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  194. ↑ Weir, Fred In Russia, critiquing the Ukraine war could land you in prison  (ағыл.). csmonitor.com (5 December 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  195. ↑ Stengel, Richard Putin May Be Winning the Information War Outside of the U.S. and Europe  (ағыл.). Time (20 May 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  196. ↑ Gehlbach, Scott Путин мен БАҚ жайлы ойлар = Reflections on Putin and the Media — Post-Soviet Affairs 26#1, 2010. — Б. 77–87.
  197. ↑ Путиннің диссиденттерді қалай жабатыны: Кремльдің ішіндегі қуғын жайлы = How Putin Silences Dissent: Inside the Kremlin's Crackdown — Foreign Affairs. Vol. 95#1, 2016. — Б. 38.
  198. ↑ Goncharenko, Roman Russia's TV war against Ukraine  (ағыл.). Неміс толқыны (16 February 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  199. ↑ Putin blames West for tensions since end of Cold War  (ағыл.). Reuters (21 December 2021). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  200. ↑ Anishchuk, Alexei Putin says foreign foes use radical Islam to weaken Russia  (ағыл.). Reuters. Мұрағат көшірмесі 6 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  201. ↑ Бершидский, Леонид Why Putin Sounds Alt-Right Though He Really Isn’t  (ағыл.). The Moscow Times (28 June 2019). Мұрағат көшірмесі 6 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  202. ↑ Tamkin, Emily Why India and Russia Are Going to Stay Friends  (ағыл.). Foreign Policy (8 June 2020). Тексерілді, 23 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  203. ↑ India, China allies stressed for dialogue on Ukraine conflict, says Putin  (ағыл.). Hindustan Times (15 October 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  204. ↑ Tiezzi, Shannon Russia’s ‘Pivot to Asia’ and the SCO  (ағыл.). The Diplomat (21 June 2015). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  205. ↑ Kulik, Sergey Russia and the BRICS: Priorities of the Presidency  (ағыл.). Council of Councils (7 June 2015). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  206. ↑ Kramer, Andrew E. Russia Claims Its Sphere of Influence in the World  (ағыл.). The New York Times (31 August 2008). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  207. ↑ Polish head rejects Putin attack  (ағыл.). BBC News (24 December 2004). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  208. ↑ After Russian invasion of Georgia, Putin’s words stir fears about Ukraine  (ағыл.). Kyiv Post (30 November 2010). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  209. ↑ Walker, Shaun Russian takeover of Crimea will not descend into war, says Vladimir Putin  (ағыл.). The Guardian (4 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  210. ↑ Vladimir Putin signs treaty for Russia to take Crimea from Ukraine – video  (ағыл.). The Guardian (18 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  211. ↑ a b Russia President Vladimir Putin signs treaty to annex Crimea after residents vote to leave Ukraine  (ағыл.). CBS News (18 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  212. ↑ Cohen, Ariel The Russian-Georgian War: A Challenge for the U.S. and the World  (ағыл.). The Heritage Foundation (11 August 2008). Мұрағат көшірмесі 25 сәуірдің 2009 Wayback Machine мұрағатында
  213. ↑ Day-by-day: Georgia-Russia crisis  (ағыл.). BBC News (21 August 2008). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
  214. ↑ Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня  (орыс.). Известия (3 октября 2011). Мұрағат көшірмесі 4 қазанның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  215. ↑ Russia sees union with Belarus and Kazakhstan by 2015  (ағыл.). BBC News (18 November 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  216. ↑ Pannier, Bruce Russia: Uzbekistan Renews Old Relations  (ағыл.). Азаттық радиосы (5 May 2005). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  217. ↑ Путин простил Узбекистану долг и пригласил в зону свободной торговли  (орыс.). РБК (12 октября 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  218. ↑ Путин о Казахстане: «У казахов не было государственности»  (орыс.). Америка дауысы (31 августа 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  219. ↑ "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты  (қаз.). Азаттық радиосы (29 тамыз 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  220. ↑ Putin and Kazakhstan's Tokayev Reaffirm Ties After Ukraine Tensions  (ағыл.). The Moscow Times (28 November 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  221. ↑ "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты  (қаз.). Азаттық радиосы (29 тамыз 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  222. ↑ Назарбаевтың «қазақ мемлекеті болған жоқ» деген сөзін сарапшылар әрқилы жориды  (қаз.). Азаттық радиосы (28 шілде 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қыркүйектің 2021 Wayback Machine мұрағатында
  223. ↑ a b Коэн, Стивен America's Failed (Bi-Partisan) Russia Policy  (ағыл.). HuffPost (28 February 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  224. ↑ Stuermer, Michael Ресейдің өсімі мен Путин = Putin and the rise of Russia — Weidenfeld & Nicolson, 2008. — Б. 55, 57 & 192. — ISBN 978-0-297-85510-1.
  225. ↑ Козлов, Петр Владимир Путин: «Почему в Косово можно, а Крыму — нельзя?»  (орыс.). iz.ru (18 марта 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  226. ↑ Simpson, Emma Merkel cools Berlin Moscow ties  (ағыл.). BBC News (16 January 2006). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  227. ↑ Friedman, Alan Silvio Berlusconi and Vladimir Putin: the odd couple  (ағыл.). Financial Times (2 October 2015). Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  228. ↑ Путин навестил "старого друга" Берлускони  (орыс.). BBC News (17 октября 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  229. ↑ Путин в соболезновании назвал Берлускони своим настоящим другом  (орыс.). РБК (12 июня 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  230. ↑ West in "mediaeval crusade" on Gaddafi: Putin  (ағыл.). The Times (Reuters) (21 March 2011). Мұрағат көшірмесі 23 наурыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  231. ↑ США после отмены саммита с Россией не планируют других подобных шагов  (орыс.). РИА Новости (8 августа 2013). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  232. ↑ Волкер назвал уход России из Крыма условием для возвращения в G8  (орыс.). РБК (28 августа 2019). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  233. ↑ Demirjian, Karoun; Birnbaum, Michael Russia's president excoriates the United States for world's problems  (ағыл.). The Washington Post (24 October 2014).
  234. ↑ Путин Трампты сайлаудағы жеңісімен құттықтады  (қаз.). Азаттық радиосы (9 қараша 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  235. ↑ Swift, Art Putin's Image Rises in U.S., Mostly Among Republicans  (ағыл.). Gallup (21 February 2017). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  236. ↑ Gregory, James Putin: Russia to station nuclear weapons in Belarus  (ағыл.). BBC News (25 March 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  237. ↑ Gonzalo Vina & Sebastian Alison Brown Defends Russian Expulsions, Decries Killings (Update1)  (ағыл.). Bloomberg (20 July 2007). Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2007 Wayback Machine мұрағатында
  238. ↑ UK spied on Russians with fake rock  (ағыл.). BBC News (19 January 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  239. ↑ Vladimir Putin popularity & fame  (ағыл.). YouGov. Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  240. ↑ Румянцев, Федор және Сергеев, Василий Путин отправляется с визитом в Тегеран  (орыс.). Газета.ru (15 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  241. ↑ Putin confirms Iran visit, brushes off 'plot' reports  (ағыл.). Lebanon Wire (15 October 2007). Мұрағат көшірмесі 16 қазанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  242. ↑ Vladimir Putin defies assassination threats to make historic visit to Tehran  (ағыл.). The Times (16 October 2007). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2008 Wayback Machine мұрағатында
  243. ↑ Answer to a Question at the Joint Press Conference Following the Second Caspian Summit  (ағыл.). Ресей президентінің ресми сайты (16 October 2007). Мұрағат көшірмесі 4 мамырдың 2008 Wayback Machine мұрағатында
  244. ↑ Trenin, Dmitri Why Russia supports Assad  (ағыл.). The New York Times (9 February 2012). Мұрағат көшірмесі 14 ақпанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
  245. ↑ Bax, Pauline Russia’s Influence in the Central African Republic  (ағыл.). crisisgroup.org (3 December 2021). Мұрағат көшірмесі 2 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  246. ↑ В Сочи завершился саммит Россия - Африка  (орыс.). ТАСС (24 октября 2019). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
  247. ↑ Putin highlights unique bond formed between Russia, Israel  (ағыл.). ТАСС (22 October 2021). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
  248. ↑ ОДОБРЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВЛАДИМИРА ПУТИНА  (орыс.). Левада-Центр. Тексерілді, 4 наурыз 2024.
  249. ↑ Opinion: The truth about Putin's 86-percent approval rating How people fail to understand survey data about support for the Kremlin  (ағыл.). Meduza (10 December 2015). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
  250. ↑ Madslien, Jorn Russia's economic might: spooky or soothing?  (ағыл.). BBC News (4 July 2007). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
  251. ↑ Arkhipov, Ilya Putin Approval Rating Falls to Lowest Since 2000: Poll  (ағыл.). Bloomberg (24 January 2013).
  252. ↑ Putin's Approval Rating Soars to 87%, Poll Says  (ағыл.). The Moscow Times (6 August 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  253. ↑ David Boren, Zachary The world's most popular politicians: Putin's approval rating hits 86%  (ағыл.). Independent (27 February 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  254. ↑ Anti-Western and hyper macho, Putin’s appeal in Southeast Asia  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (18 November 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  255. ↑ How do young Ukrainians and Russians feel about another war?  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (7 February 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  256. ↑ Bennetts, Marc Vladimir Putin’s popularity with young Russians plummeting, opinion poll finds  (ағыл.). The Times (11 December 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  257. ↑ Alyukov, Maxim In Russia, opinion polls are a political weapon  (ағыл.). openDemocracy (9 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  258. ↑ Lonas, Lexi Misinformation colors how Russians are seeing the Ukrainian war  (ағыл.). The Hill (11 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  259. ↑ a b Независимые социологи: 71% россиян испытывает гордость из-за войны с Украиной  (орыс.). Азаттық радиосы (17 марта 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  260. ↑ Lord Michael Ashcroft Ukrainians want to stay and fight, but don't see Russian people as the enemy. A remarkable poll from Kyiv  (ағыл.). European Leadership Network (14 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  261. ↑ ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПАРТИЙ И ПОЛИТИКОВ  (орыс.). levada.ru (30 марта 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  262. ↑ Putin's Approval Surges After Launch of 'Military Operation' in Ukraine  (ағыл.). The Moscow Times (31 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  263. ↑ ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПОЛИТИКОВ И ПАРТИЙ В КОНЦЕ ИЮНЯ 2023 ГОДА  (орыс.). Левада-Центр (29 июня 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  264. ↑ Доверие политикам  (орыс.). ВЦИОМ. Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  265. ↑ Выборы Президента России — 2024: новый рейтинг  (орыс.). ВЦИОМ (4 марта 2024). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  266. ↑ Bass, Sadie Putin Bolsters Tough Guy Image With Shirtless Photos  (ағыл.). ABC News (5 August 2009). Мұрағат көшірмесі 10 қарашаның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  267. ↑ Rawnsley, Adam Pow! Zam! Nyet! 'Superputin' Battles Terrorists, Protesters in Online Comic  (ағыл.). Wired (26 May 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  268. ↑ Putin gone wild: Russia abuzz over pics of shirtless leader  (ағыл.). Associated Press (23 August 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  269. ↑ Luhn, Alec 15 years of Vladimir Putin: 15 ways he has changed Russia and the world  (ағыл.). The Guardian (6 May 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  270. ↑ Шуман, Ефим Гарри Каспаров о Путине, Европе и оружии для Украины  (орыс.). Неміс толқыны (10 декабря 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  271. ↑ Alexei Navalny: 'Putin is the Tsar of corruption'  (ағыл.). BBC News (23 January 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  272. ↑ Хиллари Клинтон сравнила Путина с хулиганом  (орыс.). Forbes (18 января 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  273. ↑ Henderson, Barney Dalai Lama attacks 'self-centred' Vladimir Putin  (ағыл.). The Daily Telegraph (7 September 2014). Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  274. ↑ Kucera, Joshua Decoding Vladimir Putin's Plan  (ағыл.). US News (5 January 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  275. ↑ «Россия захвачена пиратами». 15 ярких и пророческих цитат Валерии Новодворской о Путине, войне и Украине  (орыс.). nv.ua (22 октября 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  276. ↑ a b Porter, Tom Mikhail Gorbachev claims Vladimir Putin 'saved' Russia from falling apart  (ағыл.). International Business Times (27 December 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  277. ↑ Путиннің Ресейіндегі мемлекет құру: Коммунизмнен кейінгі полициялау және мәжбүрлеу = State Building in Putin’s Russia: Policing and Coercion after Communism — Кембридж университетінің баспасы, 2011. — Б. 278.
  278. ↑ Paul Roderick Gregory Putin Declares Himself Dictator With The Navalny Verdict  (ағыл.). Forbes (18 July 2013). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  279. ↑ Vladimir Putin has shifted from autocracy to dictatorship  (ағыл.). The Economist (13 November 2021). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  280. ↑ Parker, Ashley Biden calls Putin a 'war criminal'  (ағыл.). The Washington Post (17 March 2022).
  281. ↑ Vazquez, Maegan; Carvajal, Nikki Biden calls Putin a ‘murderous dictator’ and ‘pure thug’  (ағыл.). CNN (17 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  282. ↑ Ukraine’s U.N. envoy likens Putin to Hitler  (ағыл.). news.com.au (1 March 2022). Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  283. ↑ Melander, Ingrid; Baczynska, Gabriela EU targets Russian economy after 'deluded autocrat' Putin invades Ukraine  (ағыл.). Reuters (24 February 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  284. ↑ Horton, Jake; Robinson, Adam; Myers, Paul Ukraine war: What does facial recognition software make of Putin’s backdrop crowd?  (ағыл.). BBC News (7 January 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  285. ↑ Sonne, Paul; Miller, Greg Secret money, swanky real estate and a Monte Carlo mystery  (ағыл.). The Washington Post (3 October 2021). Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  286. ↑ Harding, Luke Pandora papers reveal hidden riches of Putin’s inner circle  (ағыл.). The Guardian (3 October 2021). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  287. ↑ Investigation Claims to Uncover Putin’s Extramarital Daughter  (ағыл.). The Moscow Times (25 November 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  288. ↑ a b Putin Romance Rumors Keep Public Riveted  (ағыл.). Азаттық радиосы (18 April 2008). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  289. ↑ A new Russian first lady? Putin hints he may marry again  (ағыл.). Reuters (21 December 2018). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  290. ↑ Hoyle, Ben Motherland is gripped by baby talk that Putin is father again  (ағыл.). The Times (14 March 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  291. ↑ В Кремле подтвердили, что Путин официально развелся  (орыс.). ТАСС (1 апреля 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  292. ↑ Алина Кабаева после долгого перерыва вышла в свет, вызвав слухи о новой беременности (ФОТО, ВИДЕО)  (орыс.). NEWSru (19 мая 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 мамырдың 2015 Wayback Machine мұрағатында
  293. ↑ Wile, Rob Is Vladimir Putin Secretly the Richest Man in the World?  (ағыл.). Money (23 January 2017). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  294. ↑ анализ компании  (орыс.). РБК. Мұрағат көшірмесі 26 қазанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
  295. ↑ Сидибе, Пьер ЦИК обнародовал доходы Владимира Путина  (орыс.). Российская газета (27 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  296. ↑ Малышева, Юлия ЦИК раскрыл доходы Путина  (орыс.). Взгляд (26 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  297. ↑ Radia, Kirit Putin's Extravagant $700,000 Watch Collection  (ағыл.). ABC News (8 June 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  298. ↑ GENNADI TIMCHENKO: RUSSIA'S MOST LOW-PROFILE BILLIONAIRE  (ағыл.). Sobesednik (12 March 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  299. ↑ Harding, Luke Putin, the Kremlin power struggle and the $40bn fortune  (ағыл.). The Guardian (21 December 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
  300. ↑ Is Vladimir Putin the richest man on earth?  (ағыл.). news.com.au (21 December 2007). Мұрағат көшірмесі 8 желтоқсанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  301. ↑ Joyce, Kathleen What is Russian President Vladimir Putin’s net worth?  (ағыл.). Fox Business (29 June 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  302. ↑ Tayor, Adam Is Vladimir Putin hiding a $200 billion fortune? (And if so, does it matter?)  (ағыл.). The Washington Post (20 February 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  303. ↑ William Echols Are ‘Putin’s Billions’ a Myth?  (ағыл.). Polygraph.info (14 May 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  304. ↑ Das Netzwerk – Putin und seine engsten Zirkel  (нем.). Süddeutsche Zeitung. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  305. ↑ Harding, Luke Revealed: the $2bn offshore trail that leads to Vladimir Putin  (ағыл.). The Guardian (3 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  306. ↑ Galeotti, Mark The Panama Papers show how corruption really works in Russia  (ағыл.). Vox Business and Finance (4 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  307. ↑ Harding, Luke Sergei Roldugin, the cellist who holds the key to tracing Putin’s hidden fortune  (ағыл.). The Guardian (3 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  308. ↑ Каспаров, Гарри Starr Forum: The Trump-Putin Phenomenon  (ағыл.). MIT Center for International Studies. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  309. ↑ Solovyova, Olga Leaders Not Swapping Residences  (ағыл.). The Moscow Times (5 March 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  310. ↑ Тайна за семью заборами  (орыс.). Коммерсантъ (30 января 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  311. ↑ Elder, Miriam Vladimir Putin 'galley slave' lifestyle: palaces, planes and a $75,000 toilet  (ағыл.). The Guardian (28 August 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  312. ↑ Hill, Fiona; Gaddy, Clifford G. How the 1980s Explains Vladimir Putin  (ағыл.). The Atlantic (14 February 2013). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  313. ↑ 'Putin palace' sells for $350 million  (ағыл.). The Daily Telegraph (3 March 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  314. ↑ Putin's palace? A mystery Black Sea mansion fit for a tsar  (ағыл.). BBC News (4 May 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  315. ↑ Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашақ стратегиялары = Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies — International Business Publications, 2014. — Б. 85. — ISBN 978-1-4330-6774-7.
  316. ↑ ФБК опубликовал огромное расследование о «дворце Путина» в Геленджике. Вот главное из двухчасового фильма о строительстве ценой в 100 миллиардов  (орыс.). Meduza (19 января 2021). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  317. ↑ ФБК опубликовал расследование о «дворце Путина» размером с 39 княжеств Монако  (орыс.). Дождь (19 января 2021). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  318. ↑ a b Timothy J. Colthon; Michael MacFaul Көпшілік таңдауы және басқарылған демократия = Popular choice and managed democracy — The Brookings Institution, 2003. — ISBN 978-0-8157-1535-1.
  319. ↑ Belton, Catherine The enduring grip of the men—and mindset—of the KGB  (ағыл.). The Economist (25 April 2020). Мұрағат көшірмесі 24 наурыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  320. ↑ Putin to talk pipeline, attend football game  (ағыл.). B92 (22 March 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  321. ↑ Bandy: How Sweden's little known sport is winning fans  (ағыл.). The Local (29 February 2016). Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  322. ↑ Vladimir Putin: the NPR interview  (ағыл.). legacy.npr.org (5 November 2001). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  323. ↑ Putin awarded eighth dan by international body  (ағыл.). Reuters (10 October 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  324. ↑ Eshchenko, Alla; Almasy, Steve Putin becomes eighth-degree karate black belt  (ағыл.). CNN (21 November 2014). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  325. ↑ Hawkins, Derek Is Vladimir Putin a judo fraud?  (ағыл.). The Washington Post. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  326. ↑ Wittes, Benjamin I'll Fight Putin Any Time, Any Place He Can't Have Me Arrested  (ағыл.). Lawfare (21 October 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  327. ↑ International Judo Federation strips titles from Vladimir Putin and Russian oligarch  (ағыл.). CBS News (7 March 2022). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  328. ↑ Биография президента России Владимира Путина. Тексерілді, 23 мамыр 2019. Мұрағат көшірмесі 22 қарашаның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  329. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 12 марта 1996 года № 372 «О награждении государственными наградами Российской Федерации» (страница № 22)  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (12 марта 1996). Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  330. ↑ Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 марта 1998 года № 97-рп «О поощрении активных участников подготовки Послания Президента Российской Федерации Федеральному Собранию 1998 года»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (30 марта 1998). Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  331. ↑ Распоряжение Президента Российской Федерации от 22 февраля 1999 года № 44-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (22 февраля 1999). Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  332. ↑ Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 июля 1999 года № 259-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (30 июля 1999). Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  333. ↑ Владимиров, Д. Созвездие стрельцов  (орыс.). Российская газета. Мұрағат көшірмесі 24 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  334. ↑ Биография Владимира Путина  (орыс.). ТАСС (6 октября 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қарашаның 2019 Wayback Machine мұрағатында
  335. ↑ Глава Чечни спустя 16 лет передал Путину орден Кадырова  (орыс.). РБК.
  336. ↑ Абдурашидов, Азнаур Рамазан Абдулатипов подписал Указ о награждении Владимира Путина орденом «За заслуги перед Республикой Дагестан»  (орыс.). riadagestan.ru (15 сентября 2014). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 қазанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  337. ↑ Вьетнам: Наш президент круче американского. Путину – орден Хо Ши Мина. Нас там пока любят  (орыс.). Аргументы и Факты (7 марта 2001). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 14 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  338. ↑ Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қызметінің хроникасы 2004 жыл = Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев Хроника деятельности 2004 год — 2009. — Б. 15. — ISBN 978-601-80044-3-8. Мұрағат көшірмесі 16 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  339. ↑ Chirac décore Poutine. Vidéo Dailymotion (13 қазан 2016). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 9 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  340. ↑ Emomali Rahmon bestows Ismoili Somoni Order on Vladimir Putin &#124. www.asiaplustj.info.
  341. ↑ Aneja, Atul Putin goes calling on the Saudis  (ағыл.). The Hindu (20 February 2007). Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
  342. ↑ Putin Receives Top UAE's Decoration, Order of Zayed  (ағыл.). РБК (10 September 2007). Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2013 Wayback Machine мұрағатында
  343. ↑ Sanchez, Fabiola Russia offers Venezuela nuclear help, Chavez says. The Seattle Times (2 сәуір 2010). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  344. ↑ Официальное опубликование  (орыс.). pravo.by. Тексерілді, 6 маусым 2013.
  345. ↑ Ordonnance Souveraine n° 4.504 du 4 octobre 2013 portant élévation dans l'Ordre de Saint-Charles  (фран.). Journal de Monaco (4 қазан 2013). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 13 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  346. ↑ Raul Castro Welcomes Russian President Vladimir Putin  (ағыл.). Escambray (11 June 2014). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 3 мамырдың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  347. ↑ Putin receives Serbia's top state decoration  (ағыл.). B92 (16 October 2014). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  348. ↑ Путин на встрече с президентом Гвинеи отметил интерес российских инвесторов к этой стране  (орыс.). ТАСС.
  349. ↑ Указ Президента Туркменистана от 1 октября 2017 года "О награждении Президента Российской Федерации Владимира Владимировича Путина орденом Туркменистана «Hyzmatdaşlygy ösdürmäge goşandy üçin». Тексерілді, 28 маусым 2019. Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  350. ↑ Анастасиадис наградил Путина орденом Макариоса и пригласил на Кипр  (орыс.). Европа Кипр (25 октября 2017). Тексерілді, 6 маусым 2013.
  351. ↑ Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина»  (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  352. ↑ Putin becomes first foreign leader to get China's Order of Friendship  (ағыл.). ТАСС (1 January 2016). Тексерілді, 19 маусым 2018. Мұрағат көшірмесі 8 наурыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  353. ↑ Российско-ангольские переговоры  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (4 апреля 2019).
  354. ↑ Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина»  (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  355. ↑ Сухов, Денис Путина наградили высшими орденами Абхазии и Южной Осетии  (орыс.). Комсомольская правда (24 августа 2018). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 24 тамыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  356. ↑ Президент Абхазии наградил Путина орденом «Честь и слава»  (орыс.). RTR (24 августа 2018). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 18 ақпанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
  357. ↑ Патриарха вслед за Путиным наградили "за заслуги перед уммой"  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 12 мамырдың 2021 Wayback Machine мұрағатында
  358. ↑ Кавалеры ордена Святого Равноапостольного князя Владимира Русской Православной Церкви  (орыс.). Кінәз Владимир соборы, (24 августа 2018). Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  359. ↑ Путина наградили орденом «Святой царь Борис»  (орыс.). Коммерсантъ (3 марта 2003). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
  360. ↑ Владимир Путин встретился с представителями религиозных общин Азербайджана  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (21 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
  361. ↑ Выступление при вручении высшего азербайджанского мусульманского ордена «Шейх-уль-Ислам»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (21 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
  362. ↑ Орден «Славы и Чести» Русской Православной Церкви  (орыс.). Орыс православие шіркеуінің ресми сайты (24 апреля 2010). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  363. ↑ Орыс православие шіркеуінің Сергий Радонежский ордені. Есімдер тізімі 1978—2005 = Орден Русской Православной Церкви преподобного Сергия Радонежского. Именные списки 1978—2005 — 2006. — Б. 19.
  364. ↑ Keranović, M. Putinu uručen orden Svetog Save  (серб). blic.rs (23 наурыз 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қыркүйектің 2011 Wayback Machine мұрағатында
  365. ↑ Состоялся визит Президента Российской Федерации В.В. Путина в Русский на Афоне Свято-Пантелеимонов монастырь, — сообщает корреспондент портала «Русский Афон»  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  366. ↑ Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств-участников Содружества Независимых Государств от 25 марта 2002 г. №28 "О награждении орденом "Содружество"  (орыс.). ПРАВО: Законодательство Республики Беларусь (25 марта 2002). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  367. ↑ Әлиев, Хейдар РЕШЕНИЕ о награждении Почетным знаком Содружества Независимых Государств  (орыс.). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі (7 октября 2002). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  368. ↑ Дорфман, Михаэль Михаэль ДОРФМАН. КАКАЯ МЕДАЛЬ ВЫДАНА ПУТИНУ?  (орыс.). Yiddish Shtetl. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  369. ↑ Бәкиев, Құрманбек ПРОТОКОЛЬНОЕ РЕШЕНИЕ об объявлении благодарности и награждении Памятной медалью Содружества Независимых Государств от 22 февраля 2008 года, город Москва  (орыс.). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі (22 февраля 2008). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  370. ↑ В.Путину присудили орден “Честь и Гордость Дагестана – Золотой орел»  (орыс.). MKRU Дагестан (8 октября 2022). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 қазанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  371. ↑ Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Ресей өнер академиясының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 14 мамырдың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  372. ↑ Путин стал почетным доктором  (орыс.). old.polit.ru (31 января 2000). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  373. ↑ Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Санкт-Петербург мемлекеттік университеті заң факультетінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 7 ақпанның 2009 Wayback Machine мұрағатында
  374. ↑ Владимир Путин стал почетным профессором университета профсоюзов  (орыс.). ВЕСТИRU (7 октября 2008). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  375. ↑ Владимиру Путину присвоено звание почетного доктора права Туркменского государственного университета имени Махтумкули  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (19 мая 2000). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  376. ↑ Кузнецов, Дмитрий Путин стал почетным доктором университета, который окончил Си Цзиньпин  (орыс.). Daily Storm (26 апреля 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
  377. ↑ Владимиру Путину вручена мантия почетного доктора Бакинского славянского университета  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (10 января 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  378. ↑ Владимир Путин стал почетным доктором и кавалером золотой медали Ереванского государственного университета  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (15 сентября 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  379. ↑ Владимир Путин стал почетным доктором Университета в Белграде  (орыс.). srpska.ru (18 марта 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  380. ↑ Владимир Путин стал почётным доктором университета Цинхуа  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (26 апреля 2019). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  381. ↑ О ПРИСВОЕНИИ ЗВАНИЯ "ПОЧЕТНЫЙ ГРАЖДАНИН ГОРОДА КАЗАНИ"  (орыс.). tatarstan.news (4 августа 2005). Мұрағат көшірмесі 22 ақпанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  382. ↑ Владимир Путин стал почетным гражданином Петербурга  (орыс.). Ведомости (24 мая 2006). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  383. ↑ Спортивные увлечения Владимира Путина  (орыс.). tvc.ru (24 июля 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  384. ↑ Интервью шихана А.Ипатова журналу ProFight  (орыс.). SUPER KARATE (28 октября 2010). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
  385. ↑ Присвоение В.В. Путину 7-го дана по карате кекусин-кан  (орыс.). weekend-spb.ru. Мұрағат көшірмесі 18 сәуірдің 2013 Wayback Machine мұрағатында
  386. ↑ 21 октября 2014 года Международный комитет Международной организации Кёкусин-кан принял решение присвоить Президенту РФ Владимиру Владимировичу Путину 8-й дан Кёкусин-кан.  (орыс.). bushido.ru (21 октября 2014). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  387. ↑ Лауреат премии Петра Великого  (орыс.). Деловая пресса. Мұрағат көшірмесі 12 ақпанның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  388. ↑ Владимир Путин отмечен премией «За выдающуюся деятельность по укреплению единства православных народов»  (орыс.). Бірінші арна (31 октября 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  389. ↑ Владимир Путин стал лауреатом премии Союза журналистов Москвы «За открытость прессе»  (орыс.). pravda.ru (21 января 2002). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  390. ↑ Fieldstadt, Elisha Every TIME Person of the Year for the past 25+ years  (ағыл.). CBS News (6 December 2023). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  391. ↑ Сафронова, Инга Владимир Путин снова стал самым влиятельным человеком мира  (орыс.). Комсомольская правда (4 сентября 2008). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  392. ↑ В.Путин получил премию мира им. Конфуция  (орыс.). РБК (15 ноября 2011). Мұрағат көшірмесі 19 желтоқсанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  393. ↑ Путину вручена премия Всемирного русского народного собора  (орыс.). РИА Новости (4 ноября 2013). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  394. ↑ Владимир Путин удостоен журналистской антипремии  (орыс.). Азаттық радиосы (18 июня 2007). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  395. ↑ Владимир Путин КОРРУПЦИОНЕР ГОДА – 2014  (орыс.). OCCRP. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 8 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  396. ↑ Шнобелевские премии-2020. Среди лауреатов - Путин, Трамп, Лукашенко и автор ножа из фекалий  (орыс.). BBC News (18 сентября 2020). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  397. ↑ RSF’s 2021 “Press freedom predators” gallery – old tyrants, two women and a European  (ағыл.). Шекарасыз репортёрлардың ресми сайты. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  398. ↑ Гриниченко, Дмитрий Путин стал "неудачником года" по версии Politico. Он не смог построить "великую Россию"  (орыс.). LIGA.net (8 декабря 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 8 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  399. ↑ Путин стал лауреатом немецкой премии "Квадрига"  (орыс.). LENTA.ru (10 июля 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 тамыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  400. ↑ Путина лишили престижной немецкой премии "Квадрига"  (орыс.). LENTA.ru (16 июля 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  401. ↑ IOC EB recommends no participation of Russian and Belarusian athletes and officials  (ағыл.). Халықаралық Олимпиада комитеті (28 February 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  402. ↑ Official Announcement from World Taekwondo  (ағыл.). Жаһандық тхэквондо федерациясы (28 February 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  403. ↑ Международная федерация плавания лишила Путина ордена организации  (орыс.). РБК Спорт (1 марта 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  404. ↑ Путин на немецком благодарил за «Саксонский орден благодарности»  (орыс.). Rosbalt.ru (17 января 2009). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  405. ↑ Jetzt doch: Semperopernball-Verein Dresden erkennt Putin Orden ab  (нем.). mdr.de (Үлгі:TranslateDate/de). Мұрағат көшірмесі 19 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  406. ↑ Владимир Путин стал обладателем восьмого дана по дзюдо  (орыс.). Ресей дзюдо федерациясы. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
  407. ↑ Official announcement of the International Judo Federation  (ағыл.). ijf.org (6 March 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  408. ↑ ΕΚΠΑ: Αφαιρεί από τον Πούτιν τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα  (грек). kathimerini.gr (15 маусым 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
  409. ↑ Βλαντίμιρ Πούτιν: Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου τον διέγραψε από επίτιμο διδάκτορα  (грек). protothema.gr (2 сәуір 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
Бұл үлгіні қарау Бұл үлгіні талқылау Бұл үлгіні өңдеу
Үлкен сегіздік басшылары
Бұл үлгіні қарау Бұл үлгіні талқылау Бұл үлгіні өңдеу
Президент
Вице-президент
(1993 жылы ыдырады)
Президент міндетін
атқарушысы
Александр Руцкой (қыркүйек–қазан 1993, де-юре) •
Виктор Черномырдин (5–6 қараша 1996) •
Владимир Путин (желтоқсан 1999–мамыр 2000)
 
ТМД елдерінің басшылары
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Владимир_Владимирович_Путин&oldid=3300954» бетінен алынған