Латински јазик

Латински јазик
латински: language latina
Изговор	/laˈtiːna/
Застапен во	Ватикан, Суверен воен ред на Малта
Јазично семејство	Италски Латинофалиски латински јазик
Статус
Службен во	Ватикан
Регулативен орган	Во антиката, римските школи по граматика и реторика. Денес Opus Fundatum Latinitas.
Јазични кодови
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Говорното подрачје на латинскиот јазик во 60 г. н.е.

Латинскиот јазик (Latīna, се изговара [laˈtiːna]) е стар индоевропски јазик кој се зборувал во Стариот Рим. Со римските освојувања јазикот се раширил низ целото Средоземје и голем дел од Европа. Постоел во два облика: класичен латински, за поезија и формална проза, и народен латински (вулгат), зборуван од народот. По падот на Римското Царство и подемот на Римокатоличката црква, латинскиот станал универзален црковен јазик и лингва франка на образованите Европејци.

Јазикот опстоил 2.200 години, па околу 1600-тите полека почнал да се губи. Меѓутоа народниот латински се одржал: се подвоил во неколку регионални дијалекти, кои до 800-тите станале предците на денешните романски јазици.

Латинскиот живее и во облик на црковнолатински кој се зборува во Римокатоличката црква. Латински зборови и денес се користат во науката, академството и правото. класичниот латински, книжевен јазик на доцната република и раното царство, сѐ уште се учи во многу основни и средни училишта и факултети, често заедно со старогрчки во рамките на Класичните студии, иако од раниот XX век неговата улога е намалена. Латиницата заедно со нејзините современи варијанти е најупотребуваната азбука на светот.

Историја

Главна статија: Историја на латинскиот јазик

Дуеношки натпис, од VI век п.н.е., еден од најраните старолатински текстови

Латинскиот спаѓа во групата на италски јазици и неговата азбука се заснова на староиталската азбука, која пак е изведена од грчкото писмо. Во IX или VIII век п.н.е. латинскиот бил донесен на Апенинскиот Полуостров од латините кои се отселиле и се населиле во Лациум, околу реката Тибар, каде се развила римската цивилизација. Во тоа рано доба латинскиот потпаднал под влијание на индоевропскиот етрурски јазик од северна Италија.

Иако зачуваната римска книжевност речиси сосема се состои од класичен латински, фактичкиот зборуван јазик во Западното Римско Царство бил народниот латински, кој се разликувал од класичниот по граматика, вокабулар, и (подоцна) изговор.

Иако латинскиот останал правен и управен јазик на Римското Царство, старогрчкиот станал доминантен јазик на образованата елита, бидејќи голем дел од филозофските дела кои тие ги изучувале биле од грчки (обично атински) автори. Во источната половина на Римското Царство, кој потоа станал Византија по расцепот од Западното Римско Царство во 395 година, старогрчкиот го заменил латинскиот како правен и управен јазик, а веќе долго време бил и народен јазик (кај сите класи).

Правопис

Главна статија: Латиница

За пишување на латинскиот јазик, римјаните ја измислиле латиницата, заснована на етрурската азбука, која пак самата се засновала на грчката. Латиницата денес живее во изменет облик во писмата на романските, келтските, словенските и германските јазици.

Старите Римјани не користеле знаци за интерпункција, меѓубуквен простор, или минускули (мали букви). Така, реченицата која оригинално се пишува:

PHILOSOPHIAESTARSVITAE;

во современо издание би била:

Philosophia est ars vitae;

а се преведува како:

Филозофијата е уметност на животот (или пак, уметност на живеењето).

Латинскиот јазик извршил длабоки влијанија врз подоцнежните култури, како што може да се види по оваа латинска Библија од 1407

Оставнина

Ширењето на Римското Царство значело и ширење на латинскиот јазик ширум Европа, па, подоцна, народниот латински почнал да се дијалектизира, зависно од локацијата на разните говорници. Така, тој потоа прераснал во низа романски јазици, процес кој траел до IX век. Многу векови овие биле само усни јазици, додека за пишување сѐ уште се користел латинскиот.

На пример, латинскиот сѐ уште бил службен јазик во Португалија во 1296 година, кога бил заменет со португалскиот. Многу од овие јазици - „чеда“, вклучувајќи го италијанскиот, францускиот, шпанскиот, португалскиот, романскиот, каталонскиот и ретороманскиот, доживеале подем, и разликите помеѓу нив со време станувале сѐ поголеми и поформални.

Од романските јазици, италијанскиот е најчист потомок на латинскиот во смисла на вокабулар, иако сардинскиот е најконзервативен во смисла на фонологија.

Во обид да се реконструира народниот латински, употребени се некои од разликите помеѓу класичниот латински и романските јазици. На пример, романските јазици имаат специфичен нагласок на извесни слогови, додека латинскиот ја имал оваа одлика, покрај специфичната самогласна должина. Кај италијанскиот и логудорскиот дијалект, покрај нагласок, постои специфична должина на согласките; во шпанскиот и португалскиот пак, постои само специфичен нагласок; додека во францускиот должината и нагласокот веќе не се јасни. Друга голема разлика помеѓу романските јазици и латинскиот е тоа што сите романски јазици, освен романскиот, ги имаат изгубено падежните наставки во скоро сите зборови, освен кај некои заменки. Романскиот пак, се одликува со директни падежи (номинатив/акузатив), и индиректни падежи (датив/генитив), и вокатив, но јазичарите сметаат дека ова е иновација на балканска иновација.

Многу организации денес користат латински слогани.

Граматика

Главна статија: Граматика на латинскиот јазик

Латинскиот е синтетички, флективен јазик: афикси (често наставки, кои обично содржат значење на повеќе од една граматичка категорија) се придодаваат на фиксен основи за изразување на род, број и падеж кај придавки, именки и заменки—процес наречен деклинација. Афиксите се придодаваат кон основите на глаголи, како и за назначување на лице, број, време, глаголски вид, глаголски начин и залог—процес наречен конјугација.

Именки

Главна статија: Латинска деклинација

Во латинскиот постојат шест главни деклинации (падежи) на именките. Овие се од големо значење бидејќи ја одредуваат улогата која именката ја игра во реченицата, па така зборовниот ред во латинскиот не е така важен како кај други јазици. Во рамките на овие деклинации, зборовите во една реченица може да се преместуваат без значителна промена во смислата, но со ова го нагласуваме (подвлекуваме) тој дел од реченицата.

1. Номинатив: кога именката е подмет.
2. Генитив: кога именката е имател на подметот (на пр.: „коњот на човекот“, или „човековиот коњ“—во обата случаја, зборот човек би бил во генитив ако го преведеме на латински). Ова исто така го назначува материјалот од кое нешто поголемо е направено (на пр.: „група луѓе“; „ред причини“—луѓе и причини би биле во генитив). Некои именки се исто така генитивни со специјални глаголи.
3. Датив: кога именката е индиректен предмет, кога се користи со специјални глаголи, со извесни предлози, и ако се користи како посредник, или како повикување на нешто.
4. Акузатив: кога именката е директен предмет, со извесни предлози, или како предмет на индиректен исказ.
5. Аблатив: кога именката искажува одделување или движење од извор, причина, агент или инструмент, или кога именката се користи како предмет на извесни предлози; прилошки.
6. Вокатив: кога именката се користи за директно обраќање (обично на лице, но не секогаш).

Глаголи

Главна статија: Латинска коњугација

Глаголите во латинскиот јазик обично се распознаваат по четирите главни коњугации—групи на зборови со слични флексивни форми. Првата коњугација се одликува со активните инфинитивни формки со наставката -āre, втората со активните инфинитиви -ēre, третата со инфинитивите со наставка -ere, а четвртата со активните инфинитиви со наставка -īre. Меѓутоа од овие правила има и исклучоци. Во латинскиот постојат шест општи времиња (сегашно, несвршено, идно, свршено, предминато, и идно свршено), четири глаголски начини (индикатив, инфинитив, заповеден и погодбен), шест лица (прво, второ и трето, секое во еднина и множина), два залога (актив и пасив), и неколку глаголски видови. Глаголите се опишуваат по четири основни форми:

1. Првата основна форма е прво лице, еднина, сегашно време, и во индикативна начинска форма на глаголот.
2. Втората основна форма е активната инфинитивна форма на глаголот.
3. Третата основна форма е прво лице, еднина, свршено време, активна индикативна начинска форма на глаголот.
4. Четвртата основна форма е супинската форма, или пак , партиципна форма, номинатив, еднина, свршено време, пасивна партиципна форма на глаголот. Четвртата основна форма може да прикаже или еден род од партиципот, или сите три рода (-us за машки, -a за женски и -um за среден). Може да биде и иден партицип кога тој глагол не може да се стави во пасива.

Поврзано

Латински јазик

• Латиница
  • Список на латински букви
  • Азбуки изведени од латиницата
  • Латинични знаци во Уникод
  • Римско ракописно писмо
  • Латинска Википедија (Vicipaedia)
• Латинска граматика
  • Латинска коњугација
  • Латинска деклинација
  • Латинска мнемоника
• Латинска книжевност
  • Латинска поезија
  • Латинска проза
  • Список на поети кои пишувале на латински
• Список на латински фрази
• Латински пцости
• Латински правопис и изговор
  • Латински регионален изговор
• Латинизам

Наводи

• Bennett, Charles E., Latin Grammar (Allyn and Bacon, Chicago, 1908)
• N. Vincent: "Latin", in The Romance Languages, M. Harris and N. Vincent, eds., (Oxford Univ. Press. 1990), ISBN 0-19-520829-3
• Waquet, Françoise, Latin, or the Empire of a Sign: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries (Verso, 2003) ISBN 1-85984-402-2; translated from the French by John Howe.
• Wheelock, Frederic, Latin: An Introduction (Collins, 6th ed., 2005) ISBN 0-06-078423-7
• Frank Palmer. Grammar

Надворешни врски

Викикниги

Викикнигите имаат повеќе на оваа тема:

Латински јазик