Peter Christen Asbjørnsen

Interesse for naturen og lange turar til Ekeberg og andre stader, vide leseinteresser og langvarig sjukdom gjorde at faren tok han ut av Oslo katedralskole i 1826 og 1827 og sende han til eit artiumskurs eller ein «studentfabrikk» som presten Christopher Støren og premierløytnant Peter Johan Støren dreiv i Norderhov. Her møtte han Jørgen Moe og Andreas Wulfsberg Grøtting som han knytta nære venskap med. Særleg store framsteg gjorde han ikkje her heller, han kom tilbake til katedralskulen, og først etter kontinuasjonseksamen 1835 vart han student. Også nå hadde han lange sjukefråver, og i dei siste åra måtte han sjølv tena til livets opphald og til å betala privatlærarane (manuduktørane) sine, dei seinare kjende professorane P. A. Munch og A. M. Schweigaard. I tre år var han huslærar på Romerike, først på Børke i Frogner, deretter hos O. J. Grinder på Fjeldstad i Gjerdrum. Etter studenteksamen las han naturvitskap og skreiv seg i juni 1837 inn som medisinsk student.

Opphaldet på Romerike vart viktig for Asbjørnsen på fleire måtar. Han forlova seg hemmeleg med dotter til proprietær Grinder, Caroline Mathilde. Men glasmeistersonen var ikkje noko godt parti, og ei tid etter at han hadde flytta tilbake til byen, vart ho gift med ein annan.

I desse åra la han grunnlaget for den store litterære produksjonen sin. Men først og fremst var det her han begynte å samla folkedikting. Inspirasjonen til å skriva ned folkedikting ser ut til å ha kome frå Andreas Fayes Norske Sagn, den første norske tradisjonssamlinga, som kom ut 1833. Då det vart kjent at Faye tenkte på ei ny utgåve, sende Bernt Moe, som var assistent i Riksarkivet, ei samling til han i februar 1835, inkludert tre segner frå Asbjørnsen. I eit takkebrev til Asbjørnsen utnemnde Faye han til «Overordentlig Sagn-Ambassadør». Asbjørnsen kvitterte med 12 segner og ei folkevise som han hadde samla mellom slektningar og vener. Ei tredje samling vart aldri sent, for i mellomtida hadde han samla så mykje nytt stoff at han meinte han kunne gje det ut sjølv.

Nå ser vi Asbjørnsens arbeidskraft og energi; same året som han kom tilbake frå Gjerdrum, utkom Nor, en Billedbog for den norske Ungdom med både eventyr og segner. Men diverre meinte forleggjaren, C. A. Guldberg, at det måtte vera meir variasjon i boka. Bernt Moe påtok seg å skriva eit stykke som vart eit dårleg hastverksarbeid, og boka fekk ikkje den mottakinga ho truleg ville ha fått om Asbjørnsen hadde vore åleine om henne. Asbjørnsen og Moe hadde skrive brev ganske intenst sidan opphaldet på Norderhov. Dei diskuterte ikkje minst diktardraumar og gjendiktingar av eventyr i stil med den tyske diktaren Ludwig Tieck.

Det er blitt diskutert og skrive mykje om kven av dei to som først begynte å skriva ned folkedikting; Asbjørnsens første nedteikningar stammar frå Romerike-opphaldet i eit skrivehefte datert 8. februar 1833 (som må vera feil for 1836). Kjennskapen til brørne Grimms eventyr- og segnutgåver snudde heilt om på planane deira. Nå vart den vitskaplege verdien av eventyra klar for dei, dei las den nye internasjonale folkloristiske litteraturen og inngjekk 1837 samarbeidsavtale om ei eventyrutgåve. Same sumaren drog dei på innsamling i Ådalen og i Sør-Aurdal i Valdres. Moes embetseksamen og problem med å finna ein forleggjar gjorde at første hefte av Norske Folkeventyr kom først 29. desember 1841. Det fekk rosande omtale av P. A. Munch og J. S. Welhaven. Det sette mot i utgjevarane, og dei drog ut på lengre innsamlingsreiser, Asbjørnsen til Gudbrandsdalen. Første bandet var ferdig 1844; då første heftet av band 2 kom i oktober 1844, var første heftet av band 1 utselt, første utgåva vart derfor avslutta.

For å overtyda den kulturelle eliten om eventyrets kulturelle og vitskaplege verdiar, måtte dei skapa eventyret om til ein litterær sjanger. Derfor oppfatta dei seg sjølv som siste ledd i rekke av forteljarar, med plikt til å fortelja eventyret så godt som mulig. Den ideelle utgjevaren måtte «stå over, men samtidig ha en inderlig forbindelse med folket». Derfor varierer også oppskriftene frå ganske utførlege til stikkord. Enkelte eventyr byggjer på ei hovudoppskrift, andre er samansette av fleire. Hovudsaka var å fortelja ei god historie. Intuitivt følgde dei same arbeidsmåten som brørne Grimm. Fordi dei såg på seg sjølv som ledd i forteljarrekka, kunne dei hevda at dei var trufaste mot tradisjonen, den einskilde forteljaren spela mindre rolle. Dei gjorde den munnlege stilen rikare og fyldigare for å kompensera for det som gjekk tapt av den munnlege framføringa når eventyret skulle skriftfestast. Forteljinga vart gjort meir logisk, språket meir konkret. Særleg Asbjørnsen tykte om å leggja inn faste talemåtar og ordspråk. Ordvalet vart norskare. Det fekk dei kritikk for i samtida, men fornorskinga deira viste seg å vera framtidsretta. Andre utgåva av Norske folkeeventyr, som kom i 1852, var den einaste utgåva med vitskapleg apparat.

Jørgen Moe gjekk over i presteteneste, mens Asbjørnsen heldt fram med innsamling og nye utgåver og tente nå godt på mindre samlingar, som til eksempel Juletræet for 1850, som selde i 23 000 eksemplar – eit utruleg sal for norske tilhøve den gong – og gav Asbjørnsen eit rekordhonorar på 500 spesidalar for 78 sider. I 1865 gav Moe sine upubliserte samlingar og det vidare arbeidet med eventyra over til Asbjørnsen. I 1871 kom Norske Folke-Eventyr. Ny Samling. Med den var eventyrutgåva fullført.

Asbjørnsen hadde lenge hatt planar om å gje ut ei segnsamling. Tidlegare publiserte og nyskrivne segner fekk tittelen Norske Huldreeventyr og Folkesagn. Første samling kom sumaren 1845, andre samling til jul 1847, ei samla utgåve i 1870. Han seier at han sjølv har høyrt minst 80 av dei 90 segnene, andre har han fått av mellom anna Camilla Collett og Ivar Aasen eller gjenfortalt dei frå Fayes samling. Første samlinga inneheld berre tradisjon frå Austlandet, mest frå Kristiania, Nordmarka og Romerike, andre samlinga har innslag frå Gudbrandsdalen. I andre utgåva er perspektivet utvida til Vestlandet og Nord-Norge. Hovudmengda av segner og forteljemåten er likevel austlandsk.

Asbjørnsen gjekk fram på same måten med segnene som med eventyra. Først skreiv han opp ganske heilslege tekster, seinare når han var meir fortruleg med segntradisjon og forteljemåte, skreiv han berre stikkord, replikkar og karakteristiske vendingar. Når han møtte særleg gode forteljarar, prøvde han å få med så mykje som mulig, som for eksempel etter Tor Øygarden i Sel i Gudbrandsdalen.

Det geniale med denne samlinga er at segnene er sette inn i rammeforteljingar. Dei er ikkje autentiske, men byggjer på eigne opplevingar og reiseinntrykk. Nokre av forteljarane er verkelege som Mattias Skytter, Per Sandaker og Berthe Tuppenhaugen, somme er karikerte som Hans Hansen Pillarviken i En Søndagskveld til Sæters. Av dagbøker og oppteikningar går det fram at Asbjørnsen ofte legg segner som andre har fortalt, i munnen på personane sine. Han teiknar personane tydeleg og legg vekt på særdrag, situasjonane er typiske forteljesituasjonar som segntekstene føyer seg naturleg inn i. Asbjørnsen var ein skarp observatør ikkje berre av menneske; i rammeforteljingane når han sine største høgder som naturskildrar. Samtida sette dei høgt som litteratur, Vinje var ein av dei få som oppmoda Asbjørnsen om å stryka dei. Moltke Moe har omtalt boka som den mest karakteristiske i nasjonalromantikken. Samstundes har den klare realistiske drag, rammeforteljingane er i seg sjølv eit realistisk hjelpemiddel.

Det er lagt ned mykje arbeid i å finna litterære førebilete for rammeforteljingane. Frå Crofton Crokers Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland (1825), som Asbjørnsen i alle fall kjende gjennom Grimms omsetjing Irische Elfenmärchen (1826), kan han ha fått ideen til å leggja segnene i munnen på ein forteljar. Elles har han vore påvirka av Steen Steensen Blicher og Berthold Auerbach. Han hadde også vener som Grøtting og Camilla Collett som konsulentar. Like klart er det at Asbjørnsen her har skapt noko nytt, og at han her når sitt litterære høgdepunkt.

Asbjørnsens skilje mellom huldreeventyr og folkesegner har skapt ein del forvirring, for det finst ikkje eventyr om huldra. Det viktige er at han som den første såg at segntradisjonen innheld to ulike sjangrar, segner og forteljingar om sjølvopplevde møte med det overnaturlege. Asbjørnsen makta ikkje å teoretisera dette skiljet, det gjorde først den svenske folkloristen Carl Wilhelm von Sydow på 1920-talet med termane segn og memorat.

Som språkleg og litterært bearbeidde tekster stettar korkje segnene eller eventyra hos Asbjørnsen og Moe dei krava vitskapen i dag stiller når det gjeld dokumentasjon av munnleg tradisjonsstoff . Det kan vi heller ikkje krevja; hadde dei utgitt eventyra og segnene på dialekt, ville utgåvene ikkje spela nokon rolle i norsk kulturliv. Nå vart dei presenterte i ei form som dei fleste kunne godta. Den borgarlege og intellektuelle eliten vart overtydd om at folkediktinga representerte ein nasjonal skatt med røter i sagalitteraturen. Dermed kom dei til å spela ein viktig rolle i oppbygginga av ein norsk nasjonal identitet.

Asbjørnsen forstod tidleg verdien av illustrasjonar. Men det var liten tradisjon for illustrerte bøker i Noreg på den tida, og liten teknisk kunnskap. Dei første illustrasjonane var heller ikkje særleg vellukka. Gjennombrotet kom først med kunstnarutgåva i 1879. Asbjørnsens sikre kunstnarlege sans kom tydeleg fram då han engasjerte dei unge kunstnarane Erik Werenskiold og seinare Theodor Kittelsen, som kom til å prega eventyrillustrasjonane i Noreg for lang tid. Asbjørnsen slo saman eventyr- og segnutgåvene til det som i dag er den klassiske utgåva. Han fornorska heile tida språket med hjelp av filologane J. E. Thaasen og J. Løkke. Då han ikkje lenger makta arbeidet, overlet han det til Moltke Moe slik at utgåvene alltid skulle ha ei moderne språkdrakt.

I 1840-åra gav Asbjørnsen opp medisinstudiet og konsentrerte seg om naturvitskap, særleg zoologi. Han spesialiserte seg på dyrelivet i havet, og hadde fleire stipend i perioden 1846–53 for å studera område langs norskekysten, særleg Oslofjorden og Hardangerfjorden. På djupt vatn i Hardangerfjorden fann han ein ny art sjøstjerne som han kalla Brisinga endecacnemos etter Brísingamen, Frøyas halssmykke. Funnet fekk stor vitskapleg betydning, men Asbjørnsen fekk ikkje den rettmessige æra. 1849-1850 var han med korvetten "Ørnen" på tokt i Middelhavet og kom tilbake med store samlingar.

Han skreiv tre vitskaplege arbeid. Det meste er av populær og opplysande art, der også hans interesse for folkeleg tradisjon kjem tydeleg fram og gjer framstillinga levande. På den andre sida kunne hans naturvitskaplege interesser bli tyngjande detaljar i hans folkloristiske arbeid.

Godt vitskapleg omdøme viste han når han introduserte Darwins utviklingslære for det norske publikummet i Budstikken 1861. Ikkje minst interessant er det at Asbjørnsen såg kor viktig evolusjonslæra ville bli for humanistisk forsking.

I stipendmeldingane til universitetet legg Asbjørnsen fram mykje av sitt syn på folkeleg tradisjon. Han lova ei innleiing om folketru i Noreg og jamførande merknader til segnene, seinare ei eiga bok. Men det vart med mindre artiklar og framstillingar som viser at han gjekk vegen frå mytologiske og natursymbolske til historisk-psykologiske tydingar. Han er på same tid fengsla av rådande teoriar og original i tankegangen, men kom ikkje fram til eit gjennomtenkt standpunkt.

I 1851 søkte han ein stipendiatpost i zoologi. Men stillinga gjekk til ein stipendiat i astronomi, endå zoologien sårt kunne ha behøvd den. Asbjørnsen visste at det ville gå år før eit nytt stipend vart ledig, og at dette var punktum for ein universitetskarriere. Asbjørnsen var heller ingen utprega teoretikar, noko som også gjeld hans folkloristiske granskingar. Men det kan heller ikkje vera tvil om at han var ein av dei fremste på sitt felt i samtida.

Han ytra seg aldri direkte om livssyn og religiøse spørsmål, men Liestøl meiner ut frå eit studium av heile Asbjørnsens livsverk at han nærmast har vore ein fredsam agnostikar. På den andre sida har dei naturvitskaplege studia utan tvil vore med på å forma livssynet hans.

1850-åra vart eit vendepunkt for Asbjørnsen. Eventyr- og segnutgåvene var fullførde. Sjansen til å skriva ein sjøroman brukte han opp i den litterært sett lite vellukka skildringa av toktet med "Ørnen" i Ydale. Et Vinterskrift (1851). Dermed bleikna også diktardraumane. Suksessen med Juletræet varte heller ikkje; tredje året gav det berre 40 dalar.

I 1859 fekk Asbjørnsen eit konsulentoppdrag frå Indredepartementet om å granska skogstilhøva på Vestlandet. Året etter vart han utnemnt til forstmeister i Trøndelag. Det var vanskelege år med mange problem omkring eigedomsretten i skogsallmenningane. I 1864 gav Indredepartementet han eit stipend for å studera torvdrift i Danmark, Tyskland og Holland. Då han kom tilbake, var han stadig forstmeister, men også leiar av Statens torvdriftsundersøkelser fram til han gjekk av med pensjon i 1876. Som torvmeister reiste han landet rundt i sumarhalvåret, særleg langs kysten heilt til Varanger. Han arbeidde for rasjonell bruk av torvmyrane og gav både teoretisk og praktisk rettleiing. Han skreiv ei rekkje artiklar og boka Torv og Torvdrift (1868). Etter hans framlegg vart det tilsett fylkestorvmeistrar i staden for ein rikstorvmeister då han gjekk av.

I tillegg skreiv han i Budstikken og i Norsk Landmandsbog, som han redigerte 1868–70, om mange landbrukssaker som hønsehald, turnipsdyrking, om hesten skal få vatn før eller etter han har fått havre, og om lindyrking. Når Asbjørnsen frå 1860 også skreiv om mat og matlaging, vart det ikkje først og fremst fordi han var ein matmons, men fordi mat og matlaging er eit viktig aspekt i nasjonaløkonomien. Han ville at folk skulle vera rasjonelle også i sine matvanar. Derfor skreiv han om hermetisering, isskap, salting og røyking og kaffe, inkludert eit polemisk skrift om skadeleg bruk av kaffe.

Han omsette kokebøker og utgav kokeboka Fornuftigt Madstel (1864) under pseudonymet Clemens Bonifacius. For Asbjørnsen låg det ein vesentleg appell i «Fornuftigt», men det var nettopp på dette punktet boka skapte strid. I føreordet hevdar han at bondekonene sløsa med mjølet når dei stampa rått mjøl ned i grauten etter at gryta var tatt av elden. Han rekna ut at mjøl for ein halv million dalar gjekk tapt årleg. Dette utløyste den såkalla «grautstriden», der Eilert Sundt forsvarte bondekonene. Sundt tapte striden og måtte slutta som redaktør av Folkevennen, men ettertida har gitt han rett.

67 år gamal søkte Asbjørnsen avskjed og fekk full gasje i pensjon. Han hadde diabetes 2 og var revmatisk, og det vart lite av dei litterære planane.

• Bibliografi i biografien i Norsk Forfatter Lexikon, bd. 1, s. 106–120

• Nor, en Billedbog for den norske Ungdom (med eit bidrag av B. Moe), 1838 (3. utg. 1865)
• Naturhistorie for Ungdommen 1–6, 1838–48
• Norske Folkeeventyr1–2:1 (sm. J. Moe), 1841–44 (2. utg. 1852)
• Norske Huldreeventyr og Folkesagn 1–2, 1845–47
• Hjemmet og Vandringen. En Aarbog for 1847, 1847
• Ydale. Et Vinterskrift, 1851
• Fornuftigt Madstel. En tidsmæssig Koge- og Husholdningsbog af Clemens Bonifacius, 1864 (opptr. 1993)
• Norske Folke-Eventyr. Ny Samling, 1871
• Norske Folke- og Huldreeventyr i Udvalg (med ill. av norske kunstnere), København 1879
• Folke- og Huldreeventyr. Norske kunstneres billedudgave, 2 bd., Kristiania/København 1914

I samsvar med samlaranes ønske blei seinare utgåver sterkt fornorska i språk og rettskriving.

• I 1914 utkom Asbjørnsen og Moe, Norske folkeeventyr (8. utgave), Asbjørnsen, Norske folkeeventyr; ny samling (3. utgave) og Asbjørnsen, Norske huldreeventyr og folkesagn (4. utgave) i sterkt revidert språkdrakt ved Moltke Moe og Anders Krogvig.
• I 1934 kom Asbjørnsen, Norske huldreeventyr og folkesagn, språklig revidert av Jan Jørgen Alnæs og Knut Liestøl.
• Asbjørnsen og Moe, Samlede eventyr. Norske kunstneres billedutgave, i 3 bind, er kommet i flere utgaver, senest i 1975.
• Knut Liestøls tobindsutgave (1949) er utstyrt med fotografier fra stedene der Asbjørnsen samlet huldreeventyrene.
• Dessutan er Asbjørnsen og Moe, Norske folkeeventyr opptatt i samlinga Norsk folkediktning (på nynorsk ved Knut Liestøl, 1936–1937, ny utgave ved Olav Bø og Svale Solheim, 1960–1961).

• Asbjørnsens folkloristiske manuskript finst i Norsk Folkeminnesamling ved Institutt for kulturstudier, Avd. for folkloristikk, UiO