Эчтәлеккә күчү

Төмән

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Төмән latin yazuında])
Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Төмән (мәгънәләр) битенә күчегез.
Төмән
рус. Тюмень
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 1586
Сурәт
Рәсми тел рус теле
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Төмән өлкәсе, Төмән районы, Обско-Иртышская область[d], Төмән бүлгесе, Городской округ город Тюмень[d][1] һәм Төмән губернасы[d]
Административ-территориаль берәмлек Городской округ город Тюмень[d][1]
Сәгать поясы UTC+05:00
Хөкүмәт башлыгы Афанасьев, Максим Викторович[d]
Халык саны 861 100 (1 гыйнвар 2024)[2]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 102 метр
Кардәш шәһәр Каунас, Целле[3][4], Хьюстон[4], Брест[4][5] һәм Дацин[d][6][4]
Бүләкләр
Октябрь Инкыйлабы ордены
Мәйдан 698,48 км²
Почта индексы 625000
Рәсми веб-сайт tyumen-city.ru​(рус.)
Кышкы күренеше
Җирле телефон коды 3452
Шәрәфле ватандашлар төркеме [d]
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Объектның күренешләре өчен төркем [d]
Карта
 Төмән Викиҗыентыкта

Төмән (рус. Тюмень, себ.тат. Цемке-тора) — Россиядәге шәһәр, Төмән өлкәсенең һәм шушы өлкәнең Төмән районының үзәге. XIII гасырда татарлар Чыңгы-Тура шәһәренә нигез сала, XVI гасырда кала - Алтын Урданың Төмән олысының башкаласы. Алтын Урдада Туктамыш хан идарә иткән чорда шәһәргә Төмән исеме бирелә. 1495 елда эчке низаг нәтиҗәсендә Чыңгы Тура башкала вазифасын югалта, Мөхәммәд Тайбуга үз ирәген Кашлык - Себер каласына күчерә. 1585 елда рус илбасары Ермак Чыңгы Тура- Төмәнне яндырып басып ала һәм 1586 елда рус ныгытмасына нигез сала.

20 гасырда борынгы татар шәһәре Чыңгы Тура урынында "Төмән" дигән стадион төзелгән, нәтиҗәдә мәдәни катлам кайтусыз югалган.

Халык саны — 581 758 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 604 665 кеше.[7]

2021 елның 21 маеннан ― Хезмәт даны шәһәре.[8]

2022 елда Төзелеш министрлыгы яңа шәһәр цифрлаштыру индексының яңартылган рейтингын бастырды. Тюмен 250 меңнән миллионга кадәр кеше яшәгән иң яхшы өч шәһәргә керде[9]

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Көнбатыш Себердә, Түре елгасы (Тубыл кушылдыгы) буенда урнашкан. Пристань, Свердловск тимер юлының төене, «Рощино» халыкара аэропорты бар. Мәскәүгә хәтле 1725 км. Халык исәбе 581 758 кеше (2010).

Төмәннән эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
Туринск ~ 178 км
Ирбет ~ 182 км		 Ханты-Мансийск ~ 672 км
Тәүде ~ 136 км		 Тубыл ~ 246 км
Тугылым ~ 63 км
Екатеринбург ~ 328 км
Мәскәү ~ 2121 км
Җилләр розасы
Җилләр розасы
 Омск ~ 632 км
Новосибирск ~ 1300 км
Чиләбе ~ 410 км Корган ~ 203 км Яулытора ~ 203 км

Сәгать поясы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Екатеринбург вакыты
Екатеринбург вакыты

Төмән Екатеринбург вакыты (Yekaterinburg Time Zone, YEKT) сәгать поясында урнашкан. UTC белән аермасы +5:00 сәгать тәшкил итә. Мәскәү вакыты белән аермасы +2 сәгатьне тәшкил итә һәм Россиядә MSK+2 итеп күрсәтелә.

Климат

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төмән климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Абсолют максимум, °C 4,0 8,6 17,2 30,7 34,9 36,2 37,5 37,4 31,2 24,1 12,8 6,0 37,5
Уртача максимум, °C −10,8 −8,1 −0,1 9,2 17,5 23,2 24,3 21,2 14,7 7,3 −3,6 −9,2 7,1
Уртача температура, °C −14,7 −13,1 −5,2 4,0 11,2 17,1 18,8 15,8 9,8 3,1 −6,6 −13,1 2,2
Уртача минимум, °C −18,9 −17,8 −10,3 −1,1 5,5 11,3 13,6 11,1 5,5 −0,3 −10,2 −16,6 −2,4
Абсолют минимум, °C −46 −43 −37,8 −23,9 −9 −2,8 2,8 −0,1 −7 −26,1 −37,5 −46,1 −46,1
Явым-төшем нормасы, мм 24 14 16 23 45 55 87 60 56 39 33 26 478

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1840[10] 1856[11] 1897[12] 1913[11] 1926[11] 1931[11] 1939[11] 1959[13] 1970[14] 1979[15] 1989[16] 2002[17] 2010[18]
9 632 ~11 200 29 500 ~39 200 ~50 300 ~58 000 ~79 200 150 195 268 526 358 992 476 869 510 710 581 758

Милли состав (2002): руслар — 83,1%, татарлар — 5,6%, украиннар — 2,0%.[19]

Эчке бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Үзәк районы
  • Ленин районы
  • Калинин районы
  • Көнчыгыш районы

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Машина төзелеше һәм металл эшкәртү (суднолар, приборлар, станоклар ясау, «Нефтемаш» һ.б.), агач эшкәртү, җиңел, азык-төлек сәнәгате үскән. Төмәнне нефтьүткәргечләр кисеп үтә.

Фән һәм мәгариф

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төмән өлкәсендә нефть һәм газ яткылыклары фәнни оешмаларының үсешенә булышлык ясады. 1990 еллар башында югары уку йортлар һәм гыйльми-тикшеренү институты хезмәткәрләре саны 11,5 мең кешене, ягъни булган кала халкының 10 процентын тәшкил иткән.

Фәнни-тикшеренү һәм проект институтлары: Криосфера институты һәм Төньяктагы җирләрен үзләштерерү проблемалары институты. Гамәли нефть һәм газ комплексына ихтыяҗ юнәлтелә. Алар арасында "Сургутнефть" (Төмән бүлекчәсе), «Газпром проектирование» ҖЧҖнең Төмән бүлекчәсе, Гипротюменнефтегаз, Синицин, Төмәннефтегеофизика (компания "Интеграл"), "Нефтепроект", СибНАЦ, Синететика (ГМС Группасы) лидерлар булып тора.

Белем бирү учреждениеләре:

  1. Россия Президенты каршындагы Россия халык хуҗалыгы һәм дәүләт хезмәте академиясе (РАНХиГС) филиалы.
  2. Төмән индустриаль университеты
  3. Төмән университеты
  4. Урал дәүләт тимер юллары университетының Төмән филиалы
  5. Төмән дәүләт архитектура-төзелеш университеты
  6. Төмән дәүләт аграр университеты
  7. Төмән дәүләт медицина университеты

Шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 ОКТМО
  2. ↑ https://www.tyumen-city.ru/gorodtumeny/naselenie
  3. ↑ https://www.celle.de/Celle-entdecken/Partnerstädte/Tjumen-Russland-.php?object=tx,2727.5&ModID=7&FID=2092.184.1&NavID=2727.396&La=1
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 https://vsluh.ru/novosti/obshchestvo/druzhit-gorodami-kak-tyumen-podderzhivaet-svyaz-s-pobratimami_326953/
  5. ↑ https://city-brest.gov.by/ru/pobratim-ru/
  6. ↑ http://hlj.sina.com.cn/news/b/2018-06-20/detail-ihefphqk1691433.shtml
  7. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-02-23 
  8. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 20.05.2021 № 304 «О присвоении почетного звания Российской Федерации „Город трудовой доблести“».
  9. ↑ https://vladtime.ru/computers/750487
  10. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 http://www.mojgorod.ru/tjumensk_obl/tjumen/
  12. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1583
  13. ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  14. ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  15. ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  16. ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  17. ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  18. ↑ Чыганакка җибәрү хатасы: Неверный тег <ref>; для сносок gks.ru не указан текст
  19. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-09-16 
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Төмән&oldid=4143122