Gulatingslova

Opphaveleg har Gulatingslova vorte framført og overført munnleg. Truleg ein gong mellom siste halvdel av 1000-talet og midten av 1100-talet var retten i Gulating nedskriven.

Det har vorte hevda av fleire at den eldre Gulatingslova vart nedskriven alt på siste halvdel av 1000-talet. Den lærde skrifttradisjonen var tilstrekkeleg utbreidd og sterk i Noreg på det tidspunktet til at det er mykje mogeleg. Frå om lag midten av 1100-talet var det fleire personar i den norske styringseliten med inngåande kunnskap om romarrett og kanonisk rett, som var velutvikla skriftlege rettstradisjonar. Ei fyrste nedskriving av Gulatingslova seinare enn midten av 1100-talet er difor lite truleg.

Det eldste eksisterande manuskriptet av den eldre Gulatingslova er frå slutten av 1100-talet. Det einaste komplette manuskriptet, kalla Rantzau-boka (etter Christian Rantzau), vert datert til midten av 1200-talet. Til dømes historikar Knut Helle ser revideringa av den eldre Gulatingslova på dette tidspunktet som ein del av førebuinga av ei riksdekkjande lovbok. I så fall er det naturleg å datera Rantzau-boka meir presist til om lag 1260.

Den eldre Gulatingslova er sett saman av 14 bolkar. Kvar bolk består av fleire kapittel, og det er vanleg å dela heile rettsboka opp i 319 kapittel. Kvart kapittel er igjen sett saman av ulike rettsreglar. Det er ei svært stor breidde i dei mange saksområda som er regulerte i den eldre Gulatingslova.

Fyrst i den eldre Gulatingslova står kristendomsbolken, som inneheld reglar som følgjer direkte av at samfunnet og retten har fått eit kristent verdigrunnlag, og om relasjonen mellom individ og kyrkja. Deretter kjem kaupbolken med reglar om avtaleinngåing og gjeld. Vidare kjem ein bolk med reglar om giftarmål, og så éin om reglar for trælar og trælhald. Landsleigebolken inneheld reglar om eigedom og naturressursutnytting i vid forstand, medan arvebolken inneheld eit ganske vidt spekter av reglar om arv.

Bolken om tingbod har ein lengre regel om tinghald, eit sett med reglar om eider som kan sverjast på tinget i samband med ei rettssak, og inneheld elles det som ein kan mistenkja er ei laus samling lovreglar gjevne av ulike kongar saman med tinget. Deretter kjem nettopp ein bolk med rettarbøter (særlover gjevne av kongen), men den inneheld berre tre korte kapittel. Den påfølgjande bolken om kvalrett er òg heilt kort. Det er ikkje mannhelgbolken, som utgjer ein vesentleg del av heile den eldre Gulatingslova, og inneheld det ein i dag vil kalla straffe- og erstatningsrettsreglar. Deretter følgjer tjuvbolken, og så ein bolk med reglar som gjeld odel. Den eldre Gulatingslova vert avslutta med saketalet til lagmann Bjarne Mårdsson, som er ei oppramsing av nære slektningar sin rett på og plikt til å betala bøter ved drap.

1800-talet var stordomstida for forsking på norsk mellomalderrett. Då vart den eldre Gulatingslova gjerne lest som produkt av ein germansk rettstradisjon som hadde gått tapt elles i Europa etter påverknad frå særleg romersk rett. Klare parallellar mellom rettsreglar i den eldre Gulatingslova og nettopp romersk rett vart difor oversett.

Den germanske innfallsvinkelen til studiet av norsk mellomalderrett vart forlaten i løpet av 1900-talet. Til dømes Knut Robberstad, professor i rettshistorie frå 1941 til 1969, peika på påfallande likskap mellom einskilde rettsreglar i den eldre Gulatingslova og utanlandsk rett. Seinare forsking har vist at særleg romersk og kanonisk rett har klart påverka innhaldet i rettsboka.

Ein har etter kvart òg forlate eit meir einsidig fokus på opphavet til reglane i den eldre Gulatingslova, og i staden hatt meir fokus på korleis reglane er omdanna og tilpassa ein ny kontekst.

Fyrst i den eldre Gulatingslova står altså kristendomsbolken. I fleire av dei bevarte manuskripta vert det i denne bolken skilt mellom rettsreglar som ein tilskriv kongane Olav den heilage og Magnus Erlingsson. Ein refererer gjerne til Olavsteksten og Magnusteksen. Olavsteksten skal vera den kristenretten som Olav den Heilage fekk vedtatt i 1024 på Mostertinget i Sunnhordland. Den eksakte dateringa kan diskuterast. Men til dømes Besses lov i kristenretten for Borgarting viser at det på fyrste halvdel av 1000-talet var eit behov for reglar om kristen livsførsel. Biskop Grimkjell, som var i følgjet til Olav den Heilage, hadde òg etter Olav sitt fall ein karriere som indikerer at han sat inne med ein kunnskap som gjorde at han kunne ha vore med å formulera ein kristenrett.

Magnusteksten er det vanleg å sjå som gjeven av Magnus Erlingsson etter at han vart krona av erkebiskop Øystein til norsk konge i 1163 eller 1164. Ein har sett på desse endringane i og tillegga til kristendomsbolken som initiert av erkebiskopen. Det er grunn til å ha eit meir nyansert syn på opphavet til Magnusteksten, og ikkje mista av syne at reglane i stor grad gjev kongsmakta ei klarare styringsoppgåve og ansvar for lov og rett enn tidlegare.

Det er òg andre deler av den eldre Gulatingslova som med stor visse kan førast tilbake til fyrste halvdel av 1000-talet. I kapittel 314 i den eldre Gulatingslova heiter det at reglane som vart nedteikna om leidangen, det sjøbaserte forsvaret av landet, vart føresett å vera i samsvar med det som Atle hadde sagt fram på Gulating. Mellom anna Knut Helle reknar med at han sa fram reglane om leidangen rundt 1040. Det er om lag samstundes som rettarbøtene til Magnus den gode vart laga, som og tatt inn i den eldre Gulatingslova i ein eigen bolk saman med rettarbøter av Håkon Toresfostre.

I den eldre Gulatingslova finn ein at det er gjort ein ganske konsekvent bruk av 20 år som hevdsfrist. Teknikken med bruk av eksakte tidsfristar skriv seg frå studiet av romersk og kanonisk rett frå midten av 1100-talet, og vart ikkje aktivt brukt i rettspraksis før på byrjinga av 1200-talet. Det gjer at ein kan hevda at den eldre Gulatingslova har vorte redigert, og truleg fått ein del nye reglar, om lag på det tidspunktet. Særleg tolvte bolk om odel ber preg av sein redigering.

Sist i den eldre Gulatingslova står det alt nemnte saketalet til Bjarne Mårdsson. Bjarne Mårdsson er nemnt i Håkon Håkonssons saga som lagmann i Hålogaland i 1223, så denne delen av den eldre Gulatingslova må skriva seg frå fyrste halvdel av 1200-talet.

Dei ulike delane av den eldre Gulatingslova ber preg av ulik grad av revisjon og gjennomarbeiding. Til dømes mannhelgbolken, som er den mest omfattande av dei 14 bolkane, ser i liten grad ut til å ha vorte oppdatert. Den alt nemnde odelsbolken er eit døme på det motsette.

Det har vore vanleg å rekna den nye Gulatingslova som ein revisjon av den eldre Gulatingslova, gjort av kong Magnus Lagabøte som fyrste del av eit større revisjonsarbeid av rettsbøkene for alle dei fire lagtinga. I ei rettarbot frå 1271 heiter det at færøyingane no skal bruka den nye lovboka, og berre bruke busetnadsbolken frå den gamle. Dette indikerer at det med den nye Gulatingslova skjedde ei samordning av retten i Gulatinget, som òg omfatta skattlanda Færøyane, Shetland og Orknøyane.

Ebbe Hertzberg, og seinare Magnus Rindal og Anna Catharina Horn, har hevda at den nye Gulatingslova derimot var gulatingsversjonen av ei ny landsdekkjande lov. Frå den synsstaden var den nye Gulatingslova i all hovudsak lik dei lovbøkene som seinare vart vedtatt på Borgarting og Eidsivating i 1268, som vart forsøkt vedtatt på Frostating i 1269, og som låg til grunn for den islandske lovboka Jarnsiða frå 1271.

Det einaste ein har bevart frå lovarbeidet i 1260-åra, er kristendomsbolken frå den nyare Gulatingslova og om lag ein tredjedel av kristendomsbolken frå Borgartingslova. Som Bjørg Dale Spørck har peika på, er det ein stor grad av samanfall mellom dei to, men dei er ikkje identiske. Det er mogeleg det same var tilfelle for resten av lovbøkene og ikkje berre kristendomsbolken, utan at ein kan vita dette sikkert. I så all var den nye Gulatingslova ein del av eit landsomfattande og ikkje regionalt lovarbeid, men resultatet var ikkje meint å vera så sameint som det var med Landslova av 1274.

Den eldre Gulatingslova er i dag tilgjengeleg i original språkdrakt i fyrste bind av Norges gamle love, gjeve ut av historikarane Rudolf Keyser og Peter Andreas Munch i 1846. Den eldre Gulatingslova er ei kjeldekritisk utgåve gjeven ut av Bjørn Eithun, Magnus Rindal og Tor Ulset i 1994.

Den eldre Gulatingslova er omsett til nynorsk av Knut Robberstad og gjeven ut fyrste gong i 1937. Den vart omsett til engelsk av Laurence Marcellus Larson og gjeven ut i The Earliest Norwegian Laws: Being the Gulathing Law and the Frostathing Law frå 1935. Den vart omsett til tysk av Rudolf Meissner og gjeven ut i serien Norwegisches Recht i 1935 med tittelen Das Rechtsbuch des Gulathings. Erik Simensen arbeider med ei ny omsetjing av den eldre Gulatingslova til engelsk.

Standardverket om den eldre Gulatingslova er Gulating og Gulatingslov av Knut Helle frå 2001. Dei nyare kristenrettane er handsama i Nyere norske kristenretter gjeven ut av Bjørg Dale Spørck i 2009.

• Gulating
• landskapslov
• rettshistorie

• Fylkesarkivet i Vestland: Gulatingslova – Codex Rantzovianus (digitalt)
• Knut Robberstad: Gulatingslovi (Nasjonalbiblioteket, elektronisk faksimileutgave)

• Knut Helle: Gulatinget og Gulatingslova, 2001, isbn 82-7959-022-6