Trabajo 2
Trabajo 2
Trabajo 2
3.3. Guarani ñe’ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu’ae (vocales), umíva apytépe
jaguereko:
3.3.3 Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha’ehína pundie (consonantes) ha umíva
apytépe jajuhukuaa:
4.3 ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “j”.
Techapyrã:
Ñe´êpehê porukuaa
Ñe´êpehê: silaba
* Opa ñe´êpehê guaraníme oiko pundie ha pu´ae térã pu´ae añógui. Ñe’ê
guaraníme ndopái pundiépe. Opa ára ñe’ê guaraníme opa pu’aépe.
Techapyrã
Vosa= vo-sa
Apyka _ a - py -ka
Pundiekõinguéra (ch, mb, nd, ng, nt, rr) ndojeíri ñeêpehê ñemboja’ópe.
Son 6 los consonantes dobles o compuestas, inseparables porque constituyen una
sola letra con un sonido. Forman silaba con una sola vocal.
Techapyrã
Anguja = a - ngu - ja
Panambi = pa - na -mbi
Memby = me -mby
Jesarekopyrã
Techapyrã:
Ñeẽpehẽtaikuéra apytépe oĩ:
uaa (kua / a)
uay (Pa / ra / gua / y)
ÑE’EPUPORÃ( EUFONIA)
EUFONIA: niko aporeko (tecnica) ojepurúva sapy’apy’a ikatuhaguáicha mayma ñe’ẽ hyapu katu
,porã,rory, hekopete, ha anitéi hyapu vai, pohýi ha hendape´ỹ.
Guaranime py’ỹi jaipuru ñe’ẽpuporã ñambohyapúvo umi taipu tĩgua(ã,ẽ,ĩ,õ,ũ,ỹ,g
̃,m,mb,nd,ng,nt,ñ)
Techapyrã J-Ñ
Techapyrã: P-M
Techapyrã: K-NG
Techapyrã: ND-N
Techapyrã: M-V
Techapyrã: P-MB
Techapyrã: T-ND
Ta’anga’i kuatiapyre
AIKUAAVE
Ñañe’ẽ jave ja’e opa mba’e ja’eséva, ja’eseháicha. Ág̃a katu, ñamonguatiávo umimba’e ja’éva
tekotevẽ ñambohasa porã og̃uahẽ hag̃uáicha hekopete ñane remiandu taha’eha’évape. Umívarã
ñanepytyvõ ta’anga’i kuatiapyre, ha’éva:
1. Kyta (punto),
2. Kyguái (coma),
3. Kytaguái (punto y coma),
4. Kytakõi (dos puntos),
5. Taikõi (comillas),
6. Taiky (guión),
7. Rokái (paréntesis),
8. Kyndýi (signos de admiración) ha
9. Kyporandu (signos de interrogación)
Kyta (punto): Kóva oñanduka jahai jave pa’ũ ipukúva jajapóva ñañe’ẽ jave.
2. Kyguái (coma): Kóva hína oñanduka pa’ũ mbykyvéva jajapóva ñañe’ẽ jave.
oñandukávagui.
6. Taiky (guión): Jaipuru ñamondoho hag̃ua peteĩ ñe’ẽ ha ipehẽ ñambojoapy jeýva
iguýpe.
taha’eha’éva mba’e.
4- CONJUGACIÓN (MOSUSÛ)
VERBO – ÑE’ÊTÉVA: es la palabra que sirve para expresar acción,
movimiento, cambio, estado, proceso, etc.
Techapyrâ: guata / guapy / mosê / karu / mba’apo / ñe’ê
VERBOS SEGÚN SU FONÉTICA (ÑE’ÊTÉVA IÑE’ÊPU’ANDU
RUPI)
1. Verbos orales – Ñe’êtéva jurugua
2. Verbos nasales – Ñe’êtéva tîgua
1- VERBOS ORALES – ÑE’ÊTEVA JURUGUA: Son aquellos verbos
que en su estructura llevan vocales orales (a- e- i- o- u- y); y/o consonantes
orales (ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v, ‘ /puso), y en la primera persona
incluyente del plural (ñande) utilizan la partícula de número y persona “ja”
Techapyrâ: jaguata, jaguapy, jakaru
2- VERBOS NASALES – ÑE’ÊTEVA TÎGUA: Son aquellos que en su
estructura llevan vocales nasales (â – ê – î – ô – û – ŷ); y/o consonantes
nasales plenas (ĝ , m, n, ñ) y seminasales (mb, nd, ng, nt), y en la primera
persona incluyente del plural (ñande) utilizan la partícula de número y
persona “ña“.
Techapyrâ: ñamba’apo, ñamosê, ñañe’ê
PRONOMBRES PERSONALES (TERARÂNGUE)
Papyteî (Singular) Papyeta (Plural)
1a. Persona = Che (yo) 1a. personas incluyente = Ñande (Nosotros)
2a. Persona = Nde (tú) 1a. Persona excluyente = Ore (Nosotros
3a. Persona = Ha’e (él) 2a. Persona = Peê (vosotros)
3a. persona = Ha’ekuéra (ellos)
PARTÍCULAS DE NÚMEROS Y PERSONA – PAPY HA AVA
ÑE’ÊPEHÊTAI
Papyteî (Singular) Papyeta (Plural)
1a. Persona = a (asê) 1a. persona incluyente = ja (japáy) // ña (ñasê)
2a. persona = re (resê) 1a. Persona excluyente = ro (rosê)
3a. persona = o (osê) 2º persona = pe (pesê)
3a. Persona = o (osê)
TIEMPO PRESENTE (ÁRA AĜ AGUA)
TIEMPO PRESENTE PERFECTO (ARA AĜAGUAITE)
Este tiempo no tiene partícula se conjuga directamente el verbo con los
pronombres personales y las partículas de numero y personas
Techapyrâ:
Ñe’êtéva Jurugua: Guata Ñe’êtéva Tîgua: Mba’apo
Che aguata Che amba’apo
Nde reguata Nde remba’apo
Ha’e oguata Ha’e omba’apo
Ñande jaguata Ñande ñamba’apo
Ore roguata Ore romba’apo
Peê peguata Peê pemba’apo
Ha’ekuéra oguata Ha’ekuéra omba’apo
VOCABULARIO (ÑE’ÊNDY)
Verbos más usados (Ñe’êtéva ojepuruvéva)
* Páy= Despertar/se * Ñomongeta = Conversar
* Pu’â = Levantar/se * Ñeno = acostar/se
* Jovahéi = Lavar/se la cara * Ke = dormir
* Jatapy = Hacer fuego * Jogua = comprar
* Rambosa = Desayunar * Me’ê = dar
* Sê = salir * Gueru = Traer
* Mba’apo = trabajar * Guereko = tener
* Ĝuahê = llegar * Gueraha = llevar
* Jahu = bañar/se * Moinge = meter
* Guapy = sentar/se * Guenohê = sacar
* Karu = comer * Puru = usar
* Ñe’ê = hablar * Hendu = escuchar
* Puka = reir * Hecha = ver
* Ñembo’y = ponerse de pie * Henói = llamar
* Guata = caminar
TIEMPO PRETÉRITO
TIEMPO PRETÉRITO PERFECTO (ÁRA MBOYVEGUAITE)
Este Tiempo utiliza para su conjugación, la partícula sufija tónica “akue”.
Techapyrâ:
Ñe’êtéva Jurugua: Purahéi Ñe’êtéva Tîgua: Me’ê
Che apurahei’akue Che ame’ê’akue
Nde repurahei’akue Nde reme’ê’akue
Ha’e opurahei’akue Ha’e ome’ê’akue
Ñande japurahei’akue Ñande ñame’ê’akue
Ore ropurahei’akue Ore rome’ê’akue
Peê pepurahei’akue Peê peme’ê’akue
Ha’ekuéra opurahei’akue Ha’ekuéra ome’ê’akue
TIEMPO FUTURO
TIEMPO FUTURO PERFECTO (ÁRA UPEIGUAITE)
Este tiempo utiliza para su conjugación la particula sufija
atóna “ta”
Techapyrâ:
Ñe’êtéva Jurugua: Guapy Ñe’êtéva Tîgua: Ñani
Che aguapýta Che añaníta
Nde reguapýta Nde reñaníta
Ha’e oguapýta Ha’e oñaníta
Ñande jaguapýta Ñande ñañaníta
Ore roguapýta Ore roñaníta
Peê peguapýta Peê peñaníta
Ha’ekuéra oguapýta Ha’ekuéra oñaníta
FORMA NEGATIVA (YSAJA MBOTOVE)
La conjugación en la forma negativa requiere del uso de particulas, según la
fonética del verbo. Así con los verbos orales se usa el prefijo “nd” y el sufijo
“i”; en tanto que, con los verbos nasales se usa el prefijo “n” y el sufijo “i”.
Cuando el verbo -oral o nasal- termina en la vocal “i”, el sufijo usado es
“ri”. Techapyrâ:
Ñe’êtéva jurugua: Japo Ñe’êtéva tîgua : Ñohê Ñe’etéva: Jupi
Che ndajapói Che nañohêi Che ndajupíri
Nde nderejapói Nde nereñohei Nde nderejupíri
Ha’e ndojapói Ha’e noñohêi Ha’e ndojupíri
Ñande ndajajapói Ñande nañañohêi Ñande ndajajupíri
Ore ndorojapói Ore noroñohêi Ore ndorojupíri
Peê ndapejapói Peê napeñohêi Peê Ndapejupíri
Ha’ekuéra ndojapói Ha’ekuéra noñohêi Ha’ekuéra ndojupíri
FORMA INTERROGATIVA (YSAJA PORANDÚVA)
Esta forma utiliza para su conjugación la particula sufija átona “pa”.
Techapyrâ:
Ñe’êtéva jurugua: Jogua Ñe’êtéva tîgua: Mbojy
Che ajoguápa (Che) Che ambojýpa (Che)
Nde rejoguápa (Nde) Nde rembojýpa (Nde)
Ha’e ojoguápa (Ha’e) Ha’e ombojýpa (Ha’e)
Ñande jajoguápa (Ñande) Ñande ñambojýpa (Ñande)
Ore rojoguápa (Ore) Ore rombojýpa (Ore)
Peê pejoguápa (Peê) Peê pembojýpa (Peê)
Ha’ekuéra ojoguápa (Ha’ekuéra) Ha’ekuéra ombojýpa (Ha’ekuéra)
Conclusion
Al concluir este trabajo sobre Fonologia Guarani comparada se puede ver y expresar que
guaraní es un idioma perfectamente claro y de fácil asimilación, caracterizándose por la
justeza y precisión de sus períodos, por el contenido unas veces conceptual y otras
onomatopéyico de sus palabras, por la claridad y relieve de sus consonantes y, sobre todo, por
lo abierto y llano de sus vocales, rasgo en el que en muchos casos es superior al mismo español,
Esto se observa principalmente en ciertos diptongos, los cuales se pronuncian en forma más
espaciada que de ordinario, a fin de que las letras que los componen aparezcan más llenas de su
propio contenido",
La primera regla ortográfica es la que instituye y reglamenta el alfabeto del idioma. Por eso
es conocida como la regla del alfabeto.
Establece una correspondencia directa entre los fonemas del guaraní y los grafemas, signos
o letras que se utilizan para su escritura. Todas las consonantes se pronuncian con la
vocal / e /.
La regla se enuncia como sigue:
El guarani tiene 32 fonemas que son representadas por 32 grafemas, signos o letras .
Cada fonema es representado por un solo grafema y cada grafema representa a un solo
Los digramas o consonantes bilíteras son inseparables y constituyen una sola letra. Los
grafemas del alfabeto son:
a, ã, ch, e, ẽ, g, h, i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, / ’ / (puso)(2)
(2) No se tilda la palabra “puso”, porque es una palabra del idioma guarani y, por ende, se escribe de
conformidad con la ortografía de esta lengua. Tiene acento final.