Trabajo 2

Descargar como docx, pdf o txt
Descargar como docx, pdf o txt
Está en la página 1de 17

Instituto de Educacion Superior 

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI.


Reconocido por Ley 2574, con autonomia y rango universitario.
LICENCIATURA EN LENGUA GUARANÍ
Trabajo de Investigacion
DIRECTORA:
                  DRA. Ramona Ayala Colman
PROFESORA:
                   Mg. Maria Sunilda Romero Vda de
ALUMNA: 
                   Rocio Maria Isabel Gimenez Villordo
CATEDRA: 
                 Fonologia Guaraní y Comparada
CURSO: 
                 Primero
AÑO: 
              2021.
INTRODUCCION
En el presenente trabajo desarrollara sobre la Fonologia Guarani donde se estudiara
sobre la Gramatica,el proposito   en relacion a este perfil es que se aprenda expresar
oralmente en forma clara y precisa , con el manejo basico de la expresion escrita,
cuestion considerada  de gran importancia en la formacion del futuro profesional. dado
el contexto pluricultural en el cual debera desarrollar su labor, los temas que se
desarrollaran son ; la fonologia y la fonetica, las reglas, la formacion de palabras en
guarani, la produccion del sonido linguistico, textos orales y escritos, comunmente para
escribir el guarani, se utiliza el alfabeto latino provisto de diacriticos para marcar las
vocales nasales, mas un signo adicional para la  oclusiva glotal y otros fonemas, ademas
algunas fonemas  prenasalizados se representan mediante diagrafos. que
son( ch,mb,nd,ng,nt,rr), El alfabeto Guarani existen 12 (doce) vocales (pu’ae), de las
cuales seis (6) son vocales orales (pu’ae jurugua): a – e – i – o – u – y. Y, seis (6) son
vocales nasales (pu’ae tîgua): â – ê – î – ô – û – ŷ, asi como tambien se tienen veintiún (21)
consonantes, (13), son consonantes orales (pundie jurugua): ch – g – h – j – k – l – p – r – rr
– s – t – v – (‘) puso, ocho (8) son consonantes nasales, discriminadas de la siguiente
manera: cuatro (4) son consonantes nasales plenas (pundie tîguaite): ĝ – m – n – ñ; cuatro
(4) son consonantes seminasales (pundie tîjurugua): mb – nd – ng- nt. Las restantes trece
(13), son consonantes Puso ( ' ) es una consonante, significa interrupción de sonido. La
vocal que le sigue se pronuncian en forma destacada. Forma sílaba con la vocal siguiente.
El objeto de  la la asignatura es manejar eficientemente las reglas basicas del idioma
Guarani a fin de comunicarse eficientemente con situaciones de la vida cotidiana.
1.Ñe’etekuaa: Gramática.
Ha’e pe mba’engatu ñanembo’éva ñañe´ẽ, ñahendu , ñamoñe’ẽ ha jahai porã hag̃ua peteî
ñe’ê 
Es el arte que enseña a hablar, escuchar, leer, y escribir correctamente un idioma.
Oñemohenda Peicha:
1.1 Purãngatu; Prosodia
ha’e Ñe’etekuaa vore ñanerekombo’eva mba’éichapa ñambohy’apuvae’érã hekopete umi
tipu, ñe’êpehê ha ñe’ê peteî ñe’êmegua.
Es la parte de la Gramatica que enseña a pronunciar correctamente las fonemas, silabas y
palabras de un idioma.
1.2Haikatu: Ortografia: 
Ha´e ñe´ẽtekuaa vore ñanerekombo´éva mba´éichapa ojehaiva´ér ã hekopete umi taipu
peteĩ ñe´ẽmegua.
Es la parte de la gramática que enseña a escribir  correctamente las fonemas de un idioma.  
1.3Ñe’êysajakuaa: Morfologia.
Ha´e ñe´ẽtekuaa vore ñanemoarandúva jaikuáa hagua ñe’ênguera ysaja peteî ñe’êmegua, ha
avei  jaikuaava uni ñe’ê moambueha.
Es la parte de la Gramatica que que estudia las clases de las palabras de un idioma, y sus
accidentes.
1.4 Ñe´ẽjoajukatu: Sintaxis.
Ha´e ñe´ẽtekuaa vore ñanerekombo´éva  mba´éichapa ñambojoajukatuva´erã hekopete ñe´ẽ
ñe´ẽjoajúpe.
Es la parte de la gramatica que enseña a unir correctamente las palabras en oraciones, de
manera que tengan sentido lógico.
Ñe’epukuaa: ñane mbo’eva mba’eichapa ñambohyapu ha jahaivaêra 
2.Ñe’êpukuaa (fonología;
 Ha’e Ñe’êtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapu ha jahaiva’erâ
hekopete umi taipu, ñe’êpehê ha ñe’ê peteî ñe’êmegua. 
Es la parte de gramática que enseña a pronunciar y escribir correctamente los fonemas,
sílabas y palabras de un idioma.
HAIKATU MBOJOJAHAKUÉRA. REGLAS ORTOGRAFICAS
2.1. Puteî  ha  taiteî  mbojojaha. Regla de la Monofonía y de la Monografía  
2.2 Muanduhe Pu’atâ Mbojojaha. Regla del Acento Tonico.
2. 3. Muanduhe Tîgua Mbojojaha. Regla del acento Nasal
2. 4.Ñe’êpehêtai puru Mbojojaha. Regla de la Polisintesis
3.Guaraní Achegety (Alfabeto Guaraní)abril 07, 2019
 
3.1 Guarani ñe’ẽte oguereko mbohapypa mbohapy (33) taipu (fonemas) ha umíva jahai
hag̃ua jaipuru peteĩ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai. Upévare jahai hag̃ua
peteĩ taipu jaguereko peteĩ tai año. Ndaipóri jajavy hag̃ua.
El alfabeto Guarani (Achegety) consta de 33 letras o grafemas (tai). Cada letra o grafema
(tai) representa a un solo sonido o fonema (taipu), y cada sonido o fonema (taipu) se
representa por medio de una sola letra o grafema (tai). En el alfabeto (Achegety) en
guarani NO EXISTEN LETRAS MUDAS.

3.2 Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erã.


a - ã - ch - e - ẽ - g - g̃ - h - i - ĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - õ - p - r - rr - s - t
– u - ũ - v - y - ỹ - ' (puso)

3.3. Guarani ñe’ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu’ae (vocales), umíva apytépe
jaguereko:

3.3.1· Poteĩ (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha

3-3.2· Poteĩ pu’ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.


El alfabeto Guarani existen 12 (doce) vocales (pu’ae), de las cuales seis (6) son vocales
orales (pu’ae jurugua): a – e – i – o – u – y. Y, seis (6) son vocales nasales (pu’ae tîgua): â –
ê – î – ô – û – ŷ.
                Techapyrâ (Ejemplos):           
pyta = talón               oke = (él) duerme          aky = inmaduro
pytâ = rojo                 okê = puerta                 akŷ = húmedo, mojado

3.3.3 Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha’ehína pundie (consonantes) ha umíva
apytépe jajuhukuaa:

3.3.4. Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha

3.3.5. Poapy (8) pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ,


TEMBIAPO  MOMBE´U OÑEMBOHASAVA AYVU RUPIVE
PUNDIE TĩGUA.
CONSONANTES NASALES.
 PUNDIE: PU-SONIDO. NDIE-ACOMPAÑADO DE LA ´´E´´.
Ko árape jaikuaamíta umi tái hérava pundie ha ojepurúva guaraní ñe´ẽme.
Pundie: he´ise ipúva ambue ndive, oikotevẽ ambue taipu ipu hagua. Péicha ´´m´´  hyapu
ñambojoajúro hese  pu`ae ´´e´´ (me).
Guaranime pundiekuéra réra ja´e  hagua ñaikotevẽ ñambojoaju hesekuéra pu´ae ´´e´´.
Las consonantes se leen guaraní agregándole  la letra ‘´e´´ 
Pundiekuéra Guaranimegua ha´e: Los consonantes Nasales son.
G/ M/ MB/ N/ND/ NG/ NT/ Ñ.
Jaguereko poapy Pundie  tĩgua. Tenemos 8 Consonantes Nasales
Pero van a observar la letra (mb,nd,ng,nt) no llevan tilde nasal, pero llevan la M Y la N y
por eso se le considera tilde nasal.
Techapyrã. Ejemplos
Memby, Omimbi, óga, g̃uaig̃ui, kangy, ñu.
Memby:  ha,e Pundie Tĩguaguaiteva: es una palabra nasal, porque lleva dos consonantes
nasales.
M y la mb
Omimbi:M-MB: koáva ha´e ñe´ẽpehẽ pundie tĩgua , ha umi pu´ae  katu ndoguerahái tĩgua
rechaukaha o-i-i. 

HESAKAPORÃVE HAGUA ÑANDEVE JAJAPOMITA KO TEMBIAPO


OÑONDIVEPA: 
 
Emoimba koá ñe´enguéra. Eipuru.
G,m,mb,nd, ng,nt,ñ.
  
1.Amo guaigui kangy ndosèi chendive. 
Aquella señora débil no sale contigo.
2.Pe mitakuña ndokarúi che ndive.
Esa niña no almuerza  conmigo.
3.Ko kuimba’e mbarete ha´entese.
Este hombre fuerte es Egoista. 
 
 3.3.6 Pundie tĩgua oñemohendajeýva kóicha:

3.3.7 Irundy (4) pundie tĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha

3.3.8 Irundy (4) pundie tĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt.


3.3.9 Puso: ha’e avei peteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso
jaipuruva’erã mokõi pu’ae pa’ũme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erã mokõi pundie pa’ũme,
térã peteĩ pu’ae ha peteĩ pundie pa’ũme. Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’ũ mokõi pu‘ae. 
Techapyrã: Ejemplos
 Ku’a – kua.
De las veintiún (21) consonantes, (13), son consonantes orales (pundie jurugua): ch – g – h
– j – k – l – p – r – rr – s – t – v – (‘) puso, ocho (8) son consonantes nasales, discriminadas
de la siguiente manera: cuatro (4) son consonantes nasales plenas (pundie tîguaite): ĝ – m –
n – ñ; cuatro (4) son consonantes seminasales (pundie tîjurugua): mb – nd – ng- nt. Las
restantes trece (13), son consonantes Puso ( ' ) es una consonante, significa interrupción de
sonido. La vocal que le sigue se pronuncian en forma destacada. Forma sílaba con la vocal
siguiente. 
4.Taipu 
4.1 Taipu: Ha´e jaguerekoro peteĩ tai año. Ndaipóri jajavy hagua. Águi jahecháta máva
mávapa umi tai ha mba'eichaitépa jaipuruva'erã. H,j,k,s,v
Cada letra o grafema (tai) representa a un solo sonido o fonema (taipu), y cada sonido o
fonema (taipu) se representa por medio de una sola letra o grafema (tai). En el alfabeto
(Achegety) Guarani NO EXISTEN LETRAS MUDAS.
 
4.2 Ha, he, hi, ho, hu hy,  jahai hagua jaipuruva'erã tai ‘’h’’
Techapyrã:

 hapy ,hepy , hi'änte, hovere ,hunga,hye .

 
4.3 ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “j”.
Techapyrã:

 jagua, jety, jiperu , jogua .


4.4. ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva'erã tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térã
“q”.
Techapyrã:

 ka'a, kerana , Kirito, kóva, kesu.


4.5. sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “s”. Ñane ñe'ẽte achegetýpe ndaipóri “c”
térã “z”.
Techapyrã:

 sái, sevo'I, soso, su'u, syva.


4.6. va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “v”. Avañe'ẽ taikuéra apytépe ndaipóri
“b”.
Techapyrã:

 vai, verapy, viru, vosa, ovu,výro 


7. Tai
B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe'ẽte achegetype-gua ndaipóri Guaraníme, ha oĩrõ katu
ndojepurúi España ñe'ẽtépe ojepuruháicha. Péicha:

 “b” oĩ “m” ykére ha oiko ichugui “mb”


 “d” oĩ “n” ykére ha oiko ichugui “nd”
Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z.
5. JESAREKOPYRÃ
5.1) Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoa-júvo henondépe ñe'ë térã ñe'ẽpehẽ
tĩgua.
Techapyrã:
po'o (mombo'o) , pyhy (sãmbyhy), pa (momba) /
5.2) Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe'ẽ térã
ñe'ẽpehẽ tĩgua.
Techapyrã:

 soro (mondoro), syryry (mondyryry).


5.3) Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe'ẽ térã
ñe'ẽpehẽ tĩgua.
Techapyrä:

 ke (monge), karu (mongaru).


5.4) Guarani pundiekõi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteĩ tai año. Pundiekõi
ñamoñe'ẽpehẽva'erã pu'ae térã pu'aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja'óiva'erã pundieköi
araka'eve.
Techapyrã:

 okacha = o / ka / cha  ,omondoho = o / mo / ndo / ho 


 
6. MUANDUHE PU'ATÃ MBOJOJAHA
EL ACENTO TÓNICO
6.1 MUANDUHE(ACENTO): Guaraníme ha’e pe tyapu atã ho’áva peteĩ pu’ae ári.
Es la mayor o menor intensidad de voz con que, en guarani se pronuncia una vocal.
 Techapyrã (ejemplo): jagua  /  oguatáva

MUANDUHE TĨGUA MBOJOJAHA


EL ACENTO NASAL
Para la mejor aplicación de esta regla conviene recordar antes la lista de vocales nasales
y de consonantes nasales.

Pu'ae tĩgua Vocales Nasales :  ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - Ỹ.


Pundie tĩgua Consonantes Nasales :
(tĩguaite) Plenas:   g - m - n – ñ;
(tĩjurugua) Seminasales:  mb- nd - ng- nt

  Mba'éichapa ojepuruva'erã ko mbojojaha              


APLICACIONES DE ESTA REGLA
1) Pe pu’ae tĩgua oñemoñe’ẽpehẽva peteĩ pundie juruguándi, oguerahava’erã muanduhe
tĩgua . La vocal nasal que forma sílaba con una consonante oral, lleva
tilde nasal (~). Techapyrã(ejemplo): pytã  -  py/tã - ok  -  o/kẽ - hu'ũ  -  hu/'ũ
 2) Pe pu’ae tĩgua oñemoñe’ẽpehẽva peteĩ pundie tĩguándi, ndoguerahaiva’erã  muanduhe
tĩgua. Pe pundie tĩgua ijehegui omotĩguáma ñe’ẽpehẽme. La vocal nasal que forma sílaba
con una consonante nasal, NO lleva tilde nasal (~), porque la consonante nasal ya
nasaliza toda la sílaba. Techapyrã(ejemplo): mberu  -  mbe/ru - anguja  a/ngu/ja
 3) . Muanduhe tĩgua omyengovia muanduhe haípe, umi pu’ae atã tĩguávape. La tilde
o acento nasal ( ~ ) suple o reemplaza al acento gráfico u ortográfico ( ´ ) en las
vocales tónicas nasales. Techapyrã(ejemplo): mokõi  -  pytũma  - ñasẽva      
 
 Ejemplos de palabras y afijos (particulas) nasales
 Ñe´ ẽ Palabras Nasales           Ñe´ ẽpehẽ tai: Particulas Nasales
-Peteĩ -Mokõi             Rõ (ohórõ)
 -Morotĩ-Hũ                         -Rã (tembiaporã)
-Porã-Okẽ                           Mo’ã (ojapomo’ã)
Ñe'ẽpehẽ: Silabas
1. Ñe'ẽpehẽtai ñemohenda
Ñane avañe'ẽme niko oĩ heta ha opaichagua ñe'ẽpehẽtai. Oĩ jaipurukuaáva
tero, teroja ha ñe'ẽteja ndive ha hetaiteve oĩ jaipurukuaáva ñe'ẽtéva
ndive. Ñe'ẽpehẽtaikuéra apytépe oĩ:

1. papapy ha avaiteguigua (número y persona),


2. ysaja (forma),
3. ñe'ẽapoha (voz),
4. ñe'ẽteko (modo),
5. ára (tiempo),
6. kokatu (grado) ha
7. meña (género)
8.  
3.4.- LA POLISÍNTESIS  (ÑE’ÊPEHÊTAI PURU MBOJOJAHA) 
Ñe’êpehêtai mboyvegua) Partículas prefijas.       
Ñe’êpehêtai upeigua: Particulas sufijas
 Ñe’êriregua iñe’êpeheteîva: posposiciones monosilábicas 
(ñe’êriregua iñe’êpeheteîva) Umi ñe’êpehêtai mboyvegua, ñe’epehêtai
upeigua ha umi ñe’êriregua iñe’êpehêteîva ojoajuva’erâ iñe’êrapóre, ha oiko
chuguikuéra peteî ñe’ê año jehaípe se unen a la raíz formando con ella una sola
palabra ortográfica. 
1. Ñe'ẽpehẽtai mboyvegua:  (partículas prefijas) ha'e umi oñemohendáva
ñe'ẽrapo (raíz) mboyve.
Las partículas prefijas son aquellas que se escriben antes de la palabra
         Techapyrâ:       aguata        
 2.Ñe'ẽpehẽtai upeigua (partículas sufijas) ha'e umi oñemohendáva
ñe'ẽrapo rire.                   
Las partículas sufijas son aquellas que se escriben después de la palabra
  Las posposiciones son las equivalentes a las preposiciones castellanas. Las
posposiciones monosilábicas (aquellas que constan de una sola sílaba) son: “pe”
(para palabras orales, equivale a “en” o “a”), “me” (para palabras nasales, equivale a
“en” o “a”), “gua” y “gui” (equivalen a “de” o “del”), y “re” (por)
Techapyrâ:     
2- Oguereko iñakâme heta mba’e
4- Ñande jaju Paraguarígui  jahekávo mba’apo
5- Oheja ijao okêre ha hesarái 
3) Las posposiciones son las equivalentes a las preposiciones castellanas. Las
posposiciones monosilábicas (aquellas que constan de una sola sílaba) son: “pe”
(para palabras orales, equivale a “en” o “a”), “me” (para palabras nasales, equivale a
“en” o “a”), “gua” y “gui” (equivalen a “de” o “del”), y “re” (por)
Techapyrâ:     4
1- Oho kokuépe Kalo ndive
2- Oguereko iñakâme heta mba’e
3- Yvyra Ka’aguasugua ndaijojahái
4- Ñande jaju Paraguarígui  jahekávo mba’apo
5- Oheja ijao okêre ha hesarái

  Ñe´êpehê porukuaa
 Ñe´êpehê: silaba 
* Opa ñe´êpehê guaraníme oiko pundie ha pu´ae térã pu´ae añógui. Ñe’ê
guaraníme ndopái pundiépe. Opa ára ñe’ê guaraníme opa pu’aépe.

Techapyrã

Vosa= vo-sa

Arasakuéra= a- ra- sa- kué -ra

Apyka _ a - py -ka

Pundiekõinguéra (ch, mb, nd, ng, nt, rr) ndojeíri ñe’êpehê ñemboja’ópe.
Son 6 los consonantes dobles o compuestas, inseparables porque constituyen una
sola letra con un sonido. Forman silaba con una sola vocal.

Techapyrã

Anguja = a - ngu - ja

Panambi = pa - na -mbi

Memby = me -mby

Jesarekopyrã

Ñe’ênguéra ikatu oñemohenda iñe’êpehê rupi kóicha:

* Ñe’êpehêteî - monosílabas: ndaikatúi oñeipehê’ã, oguerekógui peteî ñe’êpehê


año.
Son las constituidas por una sola silaba.

Techapyrã:
  Ñe’ẽpehẽtaikuéra apytépe oĩ:

Papapy ha avaiteguigua (número y persona),


ysaja (forma),
ñe’ẽapoha (voz),
ñe’ẽteko (modo),
ára (tiempo),
kokatu (grado) ha
meña (género)

Umi ñe’ẽpehẽtai mboyvegua, ñe’epehẽtai upeigua ha umi ñe’ẽriregua


iñe’ẽpehẽteĩva ojoajuva’erã iñe’ẽrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteĩ ñe’ẽ año
jehaípe.

2. Ñe'ẽpehẽtai ha ñe'ẽriregua purukuaa


2.1. Ñe'ẽpehẽtai mboyvegua (partículas prefijas) ha'e umi oñemohendáva ñe'ẽrapo (raíz)
mboyve.
Techapyrã:
 Aguata (a = papapy ha avaite ñe'ẽpehẽtai)
 2.2. Ñe'ẽpehẽtai upeigua (partículas sufijas) ha'e umi oñemohendáva ñe'ẽrapo rire.
Techapyrã:
 Namboguataséi (se = ñe'ẽteko ñe'ẽpehẽtai)
2.3. Guarani ñe'ẽysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe'ẽ ha umíva apytépe oĩ
ñe'ẽriregua. Kóva ai-pórõ ha'e ne'ẽ, ndaha'éi ñe'ẽpehẽtai.
Ñe'ẽriregua oñemohendajey. Oĩ iñe'ẽpehẽteĩva (monosi-lábicas) ha iñe'ẽpehẽ'etáva
(polisilábicas).
Umi iñe'ẽpehẽteĩ apytépe oĩ:
 Pe (jaipurukuaáva ñe'ẽ jurugua ndive), Me (jaipurukuaáva ñe'ẽ tĩgua ndive),
Gua,Gui, Re, Vo
PU'AE ATY GUARANÍME (GRUPOS VOCÁLICOS EN GUARANI)

Pu’ae ñemohenda ipusẽháicha rupi (vocales según su intensidad)


Umi pu’ae aty ñambohyapúvajepi ñe’ẽpehẽme ñamohen-dakuaa kóicha:

 2.1. Pukõi (diptongo)


 2.2. Puapy (triptongo)
 2.3. Pukõi'ỹ (hiato o adiptongo)
2.1. Pukõi
Koichagua pu’ae aty ojehu mokõi pu’ae -ojehaíva ojoykére peteĩ ñe’ẽme- oñemoñe’ẽpehẽvo
ohojeýrõ hikuái oñondive. Pei-chahápe muanduhe (hai térã pureko) ojehekuavo katuete pu’ae
atã ári.
Ja’ekuaa avei pukõi oiko hagua jaguerekova’erã:
 Pu’ae atã (imuanduhéva) + pu’ae kangy
 Pu’ae kangy + pu’ae atã (imuanduhéva)
 Pu’ae kangy (imuanduhéva) + pu’ae kangy
Pukõime pu’aekuéra oñemohendakuaa, techapyrãrõ, kóicha:
ai (ai / nu / pã) õi (mo / kõi)
au (gua / la / mbáu) ua (o / gua / ta)
ãi (tãi) uã (i / kuã / ‘i)
Mokõi pu’ae atã ohóva ojoapykuéri ñe’ẽpehẽme, ara-ka’eve nomoheñóiva pukõi.
2.2. Puapy
Koichagua pu’ae aty ojehu mbohapy pu’ae oñemo-ñe’ẽpehẽvo ohojeýramo oñondive. Umi
mbohapy pu’ae oñemo-hendava’erã kóicha:
Pu’ae kangy + pu’ae atã (imuanduhéva) + pu’ae kangy
Aipóramo, Puapýpe pu’aekuéra oho ojoapykuéri, techa-pyrãrõ, kóicha:

 uai (tu / guái) - (jo / kuái)


 uei (guéi) - (ndo / guéi)
2.3. Pukõi'ỹ
Ko mba’e ñahesa’ỹijoporãve hagua, ñamboja’óta mokõi-me:
2.3.1. Mokõi pu’aeguigua
Heta ñe’ẽme jajuhúta mokõi pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’ẽpehẽvo ndahyapumo’ãi
hikuái mokõivéva peteĩ ñe’ẽpehẽme. Ko mba’e héra Pukõi'ỹ.
Péicha jave pe muanduhe (hai térã pureko) ojehekuavo pu’ae kangy ári. Techapyrã:
ai (ka / ra / i) ia (u / mí / a)
au (Ta / u) oi (o / po / i)
ae (cha / e) oĩ (o / ĩ)
ao (i / ja / o) oy (mbo / y)
2.3.2. Mbohapy pu’aeguigua
Oĩmimi avei ñe’ẽ ojojuhuhápe mbohapy pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’ẽpehẽvo
ndahyapumo’ãi hikuái mbohapy-véva peteĩ ñe’ẽpehẽme. Ko mba’épe oñembohéra avei
Pukõi'ỹ.
Péicha jave pe muanduhe (hai térã pureko) ndojehekua-vói pu’ae atã ári, ỹramo ñe’ẽpehẽme
ojojuhu pu’ae hendape’ỹ. Techapyrã:

 uaa (kua / a)
 uay (Pa / ra / gua / y)

ÑE’EPUPORÃ( EUFONIA)

EUFONIA: niko aporeko (tecnica) ojepurúva sapy’apy’a ikatuhaguáicha mayma ñe’ẽ hyapu katu
,porã,rory, hekopete, ha anitéi hyapu vai, pohýi ha hendape´ỹ.
Guaranime py’ỹi jaipuru ñe’ẽpuporã ñambohyapúvo umi taipu tĩgua(ã,ẽ,ĩ,õ,ũ,ỹ,g
̃,m,mb,nd,ng,nt,ñ)

Techapyrã J-Ñ

NDAJA’EKUAÁI : ojeme’ẽ JA’EKUAA: oñeme’ẽ

Techapyrã: P-M

NDAJA’EKUAÁI : ovetãpe JA’EKUAA: ovetãme

Techapyrã: K-NG

NDAJA’EKUAÁI : omboke JA’EKUAA: omonge

Techapyrã: ND-N

NDAJA’EKUAÁI : ndeporã JA’EKUAA: neporã

Techapyrã: M-V

NDAJA’EKUAÁI : kuame’ẽ JA’EKUAA: kuave’ẽ

Techapyrã: P-MB

NDAJA’EKUAÁI : osẽpaite JA’EKUAA: osẽmbaite

Techapyrã: T-ND

NDAJA’EKUAÁI : takuare’ẽty JA’EKUAA: takuare’ẽndy

Ta’anga’i kuatiapyre

(Signos de puntuación en guaraní)

AIKUAAVE

Ta’anga’i kuatiapyre guaraníme. (Signos de puntuación en guaraní)

Ñañe’ẽ jave ja’e opa mba’e ja’eséva, ja’eseháicha. Ág̃a katu, ñamonguatiávo umimba’e ja’éva
tekotevẽ ñambohasa porã og̃uahẽ hag̃uáicha hekopete ñane remiandu taha’eha’évape. Umívarã
ñanepytyvõ ta’anga’i kuatiapyre, ha’éva:

1. Kyta (punto),
2. Kyguái (coma),
3. Kytaguái (punto y coma),
4. Kytakõi (dos puntos),
5. Taikõi (comillas),
6. Taiky (guión),
7. Rokái (paréntesis),
8. Kyndýi (signos de admiración) ha
9. Kyporandu (signos de interrogación)
Kyta (punto): Kóva oñanduka jahai jave pa’ũ ipukúva jajapóva ñañe’ẽ jave.

Kyta oñemohenda jey peicha:


1- kyta syry: punto seguido
2- kyta iguýpe: punto aparte
3- kyta paha: punto final.

4- 1.1. Kyta syry: Jaipurúva ñambopaha jave peteĩ temian-du ha hapykuérinte


ñamoheñoijeývo ambue ñe’ẽjoaju. Techa-pyrã: Peru omano Paraguaýpe,
hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetékuri chupe. Upe ary ha’e omanohaguépe
ita’ýra ypykue omohu’ã iñemoarandu.
5- 1.2. Kyta iguýpe: Kóva katu jaipuru ñamopa’ũ hagua umi temiandu’aty (párrafo).
Techapyrã:
6- Temiandu’aty 1: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu
añetéva chupe ome’ẽ chupe imaiteipaha. Upe ára ha’e omanohaguépe ita’ýra
ypykue omohu’ã iñemoa-randu mitãrusumbo’ehaópe.
7- Temiandu’aty 2: Ama guasu ho’a Paraguay ári upe ka’aru. Ama renonderã oipeju
mbarete yvytu. Arapýre overaverájepi hyapúvo arasunu ha aratiri ojeitývo
hatãngue. Tuichaiterei oký-kuri upe ára ha’e omanohague.
8- 1.3. Kyta paha: Ko ta’ãnga’i jaipuru ñamohu’ãitévo ñande jehai. Techapyrã: Ha
péicha oguahẽkuri hu’ãme Peru rembiasakuemi.Por cierto "Kyta paha" significa "el
punto de la paja"

2. Kyguái (coma): Kóva hína oñanduka pa’ũ mbykyvéva jajapóva ñañe’ẽ jave.

3. Kytaguái (punto y coma): Kóva hína ohechauka pa’ũ ipukumivéva kyguái

oñandukávagui. Ndaha’éi ku ojoavyguasúva kyguáigui.

4. Kytakõi (dos puntos): Kóva katu ohechauka pa’ũ ipukuvéva kytaguái

oñandukávagui.

5. Taikõi (comillas): Kóva jaipuru ñamomba’e guasu hag̃ua peteĩ mba’e.

6. Taiky (guión): Jaipuru ñamondoho hag̃ua peteĩ ñe’ẽ ha ipehẽ ñambojoapy jeýva

iguýpe.

7. Rokái (paréntesis): Jaipuru ñamohenda hag̃ua ipype temiandu omyesakãva

taha’eha’éva mba’e.

8. Kyndýi (signo de admiración): Jaipuru ñamomorã hag̃ua.

9. Kyporandu (signo de interrogación): Kóva jaipurukuaa ñe’ẽjoajúpe ndaipóriramo ñe’ẽpehẽtai


ysaja porandúvaguigua “pa ha piko”.

4- CONJUGACIÓN (MOSUSÛ)
  
 VERBO – ÑE’ÊTÉVA: es la palabra que sirve para expresar acción,
movimiento, cambio, estado, proceso, etc.
  Techapyrâ: guata  /  guapy  /  mosê /  karu / mba’apo  /  ñe’ê
  
 VERBOS SEGÚN SU FONÉTICA (ÑE’ÊTÉVA IÑE’ÊPU’ANDU
RUPI)
   1.   Verbos orales – Ñe’êtéva jurugua  
 2.   Verbos nasales – Ñe’êtéva tîgua
  
 1- VERBOS ORALES – ÑE’ÊTEVA JURUGUA:  Son aquellos verbos
que en su estructura llevan vocales orales (a- e- i- o- u- y); y/o  consonantes
orales (ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v, ‘ /puso), y en la primera persona
incluyente del plural (ñande) utilizan la partícula de número y persona “ja”
 Techapyrâ:   jaguata, jaguapy, jakaru
  
 2- VERBOS NASALES – ÑE’ÊTEVA TÎGUA: Son aquellos que en su
estructura llevan vocales nasales (â – ê – î – ô – û – ŷ); y/o consonantes
nasales plenas (ĝ , m, n, ñ) y seminasales (mb, nd, ng, nt), y en la primera
persona incluyente del plural (ñande) utilizan la partícula de número y
persona “ña“.
 Techapyrâ:    ñamba’apo, ñamosê, ñañe’ê
  
 PRONOMBRES PERSONALES   (TERARÂNGUE)
 Papyteî    (Singular)                          Papyeta   (Plural)
 1a. Persona = Che (yo)          1a. personas incluyente = Ñande (Nosotros)
 2a. Persona = Nde  (tú)         1a. Persona excluyente =  Ore     (Nosotros
 3a. Persona = Ha’e (él)          2a. Persona                  =  Peê  (vosotros)
 3a. persona                  =  Ha’ekuéra  (ellos)
  
 PARTÍCULAS DE NÚMEROS Y PERSONA – PAPY HA AVA
ÑE’ÊPEHÊTAI
 Papyteî (Singular)                        Papyeta (Plural)
 1a. Persona   = a (asê)      1a. persona incluyente = ja (japáy)  //  ña  (ñasê)
 2a. persona   = re (resê)    1a. Persona excluyente = ro (rosê)
 3a. persona   = o (osê)      2º persona = pe (pesê)
                                       3a. Persona  = o (osê)
 TIEMPO PRESENTE (ÁRA AĜ AGUA)
                      TIEMPO PRESENTE PERFECTO (ARA AĜAGUAITE)   
 Este tiempo no tiene partícula se conjuga directamente el verbo con los
pronombres personales y las partículas de numero y personas
 Techapyrâ:
 Ñe’êtéva Jurugua: Guata                          Ñe’êtéva Tîgua: Mba’apo
 Che aguata                                          Che amba’apo
 Nde reguata                                         Nde remba’apo
 Ha’e oguata                                         Ha’e omba’apo
 Ñande jaguata                                     Ñande ñamba’apo
 Ore roguata                                         Ore romba’apo
 Peê peguata                                        Peê pemba’apo
 Ha’ekuéra oguata                                 Ha’ekuéra omba’apo
  
 VOCABULARIO (ÑE’ÊNDY)
  Verbos más usados (Ñe’êtéva ojepuruvéva)
 * Páy= Despertar/se                                   * Ñomongeta = Conversar
 * Pu’â = Levantar/se                                 * Ñeno = acostar/se
 * Jovahéi = Lavar/se la cara                        * Ke = dormir
 * Jatapy = Hacer fuego                               * Jogua  = comprar
 * Rambosa = Desayunar                             * Me’ê = dar
 * Sê = salir                                               * Gueru = Traer
 * Mba’apo = trabajar                                 * Guereko = tener
 * Ĝuahê = llegar                                       * Gueraha = llevar
 * Jahu = bañar/se                                      * Moinge = meter
 * Guapy = sentar/se                                   * Guenohê = sacar
 * Karu = comer                                           * Puru = usar
 * Ñe’ê = hablar                                         * Hendu = escuchar
 * Puka = reir                                              * Hecha = ver
 * Ñembo’y = ponerse de pie                      * Henói = llamar
 * Guata = caminar
  
 TIEMPO PRETÉRITO
               TIEMPO PRETÉRITO PERFECTO (ÁRA MBOYVEGUAITE)
 Este Tiempo utiliza para su conjugación, la partícula sufija tónica “akue”.
 Techapyrâ:
 Ñe’êtéva Jurugua:  Purahéi                Ñe’êtéva Tîgua: Me’ê
 Che apurahei’akue                              Che ame’ê’akue
 Nde repurahei’akue                             Nde reme’ê’akue
 Ha’e opurahei’akue                             Ha’e ome’ê’akue
 Ñande japurahei’akue                        Ñande ñame’ê’akue
 Ore ropurahei’akue                             Ore rome’ê’akue
 Peê pepurahei’akue                            Peê peme’ê’akue
 Ha’ekuéra opurahei’akue                     Ha’ekuéra ome’ê’akue
  
 TIEMPO FUTURO
  TIEMPO FUTURO PERFECTO (ÁRA UPEIGUAITE)
                 Este tiempo utiliza para su conjugación la particula sufija
atóna “ta”
 Techapyrâ:
 Ñe’êtéva Jurugua: Guapy                   Ñe’êtéva Tîgua: Ñani
 Che aguapýta                                      Che añaníta
 Nde reguapýta                                    Nde reñaníta
 Ha’e oguapýta                                    Ha’e oñaníta
 Ñande jaguapýta                                Ñande ñañaníta
 Ore roguapýta                                    Ore roñaníta
 Peê peguapýta                                   Peê peñaníta
 Ha’ekuéra oguapýta                           Ha’ekuéra oñaníta
  
 FORMA NEGATIVA (YSAJA MBOTOVE)
 La conjugación en la forma negativa requiere del uso de particulas, según la
fonética del verbo. Así con los verbos orales se usa el prefijo “nd” y el sufijo
“i”; en tanto que, con los verbos nasales se usa el prefijo “n” y el sufijo “i”.
Cuando el verbo -oral o nasal- termina en la vocal “i”, el sufijo usado es
“ri”. Techapyrâ:
 Ñe’êtéva jurugua: Japo    Ñe’êtéva tîgua : Ñohê    Ñe’etéva: Jupi
 Che ndajapói                    Che nañohêi                    Che ndajupíri
 Nde nderejapói                 Nde nereñohei                 Nde nderejupíri
 Ha’e ndojapói                  Ha’e noñohêi                   Ha’e ndojupíri
 Ñande ndajajapói           Ñande nañañohêi            Ñande ndajajupíri
 Ore ndorojapói                Ore noroñohêi                  Ore ndorojupíri
 Peê ndapejapói               Peê napeñohêi                 Peê  Ndapejupíri
 Ha’ekuéra ndojapói         Ha’ekuéra noñohêi           Ha’ekuéra  ndojupíri
  
                          FORMA INTERROGATIVA (YSAJA PORANDÚVA)
 Esta forma utiliza para su conjugación la particula sufija átona “pa”.
 Techapyrâ:
 Ñe’êtéva jurugua: Jogua                   Ñe’êtéva tîgua: Mbojy
 Che ajoguápa (Che)                          Che ambojýpa (Che)
 Nde rejoguápa (Nde)                         Nde rembojýpa (Nde)
 Ha’e ojoguápa (Ha’e)                         Ha’e ombojýpa (Ha’e)
 Ñande jajoguápa (Ñande)                 Ñande ñambojýpa (Ñande)
 Ore rojoguápa (Ore)                          Ore rombojýpa (Ore)
 Peê pejoguápa (Peê)                         Peê pembojýpa (Peê)
 Ha’ekuéra ojoguápa (Ha’ekuéra)      Ha’ekuéra ombojýpa (Ha’ekuéra)
  

Conclusion

Al concluir este trabajo sobre Fonologia Guarani comparada se puede ver y expresar que
guaraní es un idioma perfectamente claro y de fácil asimilación, caracterizándose por la

justeza y precisión de sus períodos, por el contenido unas veces conceptual y otras

onomatopéyico de sus palabras, por la claridad y relieve de sus consonantes y, sobre todo, por

lo abierto y llano de sus vocales, rasgo en el que en muchos casos es superior al mismo español,

Esto se observa principalmente en ciertos diptongos, los cuales se pronuncian en forma más

espaciada que de ordinario, a fin de que las letras que los componen aparezcan más llenas de su

propio contenido",

La primera regla ortográfica es la que instituye y reglamenta el alfabeto del idioma. Por eso
es conocida como la regla del alfabeto.
Establece una correspondencia directa entre los fonemas del guaraní y los grafemas, signos
o letras que se utilizan para su escritura. Todas las consonantes se pronuncian con la
vocal / e /.
La regla se enuncia como sigue:
El guarani tiene 32 fonemas que son representadas por 32 grafemas, signos o letras .

Cada fonema es representado por un solo grafema y cada grafema representa a un solo

fonema. No tiene letras mudas ni letras con doble sonido .

Los digramas o consonantes bilíteras son inseparables y constituyen una sola letra. Los
grafemas del alfabeto son:
a, ã, ch, e, ẽ, g, h, i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, / ’ / (puso)(2)
(2) No se tilda la palabra “puso”, porque es una palabra del idioma guarani y, por ende, se escribe de
conformidad con la ortografía de esta lengua. Tiene acento final.

También podría gustarte