Sremski front
| Sremski front | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Segment Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji | |||||||
 Sremski front kao deo Istočnog fronta, 15. aprila 1945. | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| Snage | |||||||
| oko 111 hiljada ljudi u 1. armiji (početak aprila 1945.)[1] | oko 100 hiljada ljudi u 34. armijskom korpusu na frontu od Donjeg Miholjca do Brčkog, računajući počinjene jedinice HOS-a (početak aprila 1945.)[2] | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| Jugoslavenska Armija 14.000 ubijenih; Crvena Armija 1.100 ubijenih Bugarska Vojska 630 ubijenih. |
oko 30.000 ubijenih | ||||||
Sremski front je bio front koji je formirala nemačka Komanda Jugoistoka (Armijska grupa F) nakon poraza u Srbiji krajem oktobra 1944. godine, kako bi zaustavila prodor NOVJ i Crvene Armije ka zapadnim oblastima Jugoslavije.
Sremski front je bio deo šireg Istočnog fronta Trećeg Rajha u Europi. Svojim gornjim krakom nadovezivao se na dravski front od Virovitice do njenog ušća u Dunav, a donjim na drinski front od Zvornika do njenog ušća u Savu. Operacije na Sremskom frontu usko su povezane sa ofanzivom Crvene armije severno od Drave započetom forsiranjem Dunava kod Batine sa severne, i probojem Armijske grupe E iz Grčke sa južne strane.
Snage Vermahta u južnoj Panoniji bile su slabe, pa su Nemci nastojali da što pre dovedu delove Armijske grupe E sa juga. U prvoj fazi Nemci su raspolagali samo improvizovanim formacijama poput divizije Bether, pa su bili primorani na postepeno povlačenje. U januaru 1945. su dovedenim snagama Armijske grupe E iz Grčke uspeli da izvrše protivudar te učvrste front na duže vreme.
Savezničke snage sastojale su se najvećim delom od delova NOVJ, odnosno Jugoslovenske armije. Ove snage bile su do kraja 1944. ojačane artiljerijskim i specijalističkim jedinicama Crvene armije, a tokom decembra 1944. i celovitim korpusnim sastavima Crvene armije i Bugarske armije. Od početka 1945. u borbama su učestvovale samo jedinice Jugoslovenske armije. uz sopstvenu vazdušnu podršku. Borbe su imale karakter dugotrajnih iscrpljujućih frontalnih rovovskih borbi sve do 12. aprila 1945. godine, kada je Sremski front probijen.
Nakon proboja sremskog fronta snage Jugoslovenske armije za nepun mesec dana oslobodile su čitavu teritoriju okupirane Jugoslavije, i Istru i Slovenačko primorje, a neke jedinice dospele su i do Trsta. Pred udarima Jugoslovenske armije kapitulirala je grupa armija "E" i zarobljen je general Aleksandar fon Ler, odgovoran za razaranje Beograd, aprila 1941. godine.
Nalazimo se na južnom delu fronta koji se proteže od severne Norveške do Budimpešte. Zadaci koje imamo tu da izvršimo drukčije su vojničke prirode od onih koje smo imali da izvršimo u toku tri i po godine narodnooslobodilačke borbe. Operacije ovakve, drukčije prirode, nisu, razume se, nametnute samo činjenicom da, prema svojim snagama, sada učestvujemo u samom frontu Crvene armije, nego su proizvod čitavog toka rata kod nas.[3]
Na Sremskom frontu angažovane su brojne snage, Narodnooslobodilačke vojske, Crvene armije i Bugarske narodne armije. Tokom višemesečnih borbi na frontu je duže ili kraće vreme ratovalo 11 jugoslovenskih divizija:
- 1. proleterska divizija
- 2. proleterska divizija
- 5. krajiška divizija
- 6. lička proleterska divizija
- 11. krajiška divizija
- 21. srpska divizija
- 22. srpska divizija
- 16. vojvođanska divizija
- 36. vojvođanska divizija
- 42. makedonska divizija
- 48. makedonska divizija
te grupa vazduhoplovnih divizija i više samostalnih jedinica. Ove jedinice dejstvovale su po smenama. U sastavu Prve krajiške brigade Pete divizije[4], borio se i bataljon Slovenaca, formiran u oslobođenom Beogradu, kao i brigada "Italija".
Jugoslovenskim jedinicama na Sremskom frontu do 10. novembra komandovao je štab 12. korpusa, taktički potčinjen štabu 1. proleterskog korpusa, a zatim neposredno štab 1. proleterskog korpusa. Ovaj štab je 1. januara 1945. preformiran u štab Prve armije JA.
Snage Crvene armije, angažovane u početku, činile su artiljerijske i specijalizovane jedinice za podršku delovima NOVJ. Tokom decembarske ofanzive angažovani su 68. streljački korpus i Dunavska rečna flotila. Vazdušnu podršku pružala je vazduhoplovna grupa Vitruk, a kasnije 11. lovačka i 42. jurišna vazduhoplovna divizija JA. Bugarska Prva armija učestvovala je u borbama u drugoj polovini decembra sa 3. i 8. pešadijskom divizijom.
Jugoslovenske jedinice, angažovane u borbama na Sremskom frontu, popunjavane su regrutima iz Srbije. Krajem 1944. i u zimu 1945. godine sprovedene su dve mobilizacije u oslobođenoj Srbiji. Sa mladim borcima održavani su kursevi, vojne obuke, a potom su upućivani u borbene jedinice. Veliki procenat boraca Jugoslovenske armije na Sremskom frontu bili su novomobilisani regruti. Ova činjenica doprinela je značajnim gubicima, jer su novomobilisani borci bili manje obučeni i nedovoljno pripremljeni za dugotrajni rovovski rat.[5]
Prelazak na klasičan rovovski rat bio je velika promena za partizanske jedinice. Tokom novembra Prva proleterska, Peta krajiška i Šesta lička divizija su preoružane i potpuno opremljene sovjetskim naoružanjem, dok su ostale divizije preoružane tokom decembra. U sastavu divizija formirane su artiljerijske brigade.
Nemačke snage u Sremu u prvoj fazi sačinjavala je divizija Bether, na brzinu sklopljena formacija od raznorodnih policijskih delova i formacija iz sastava armijske rezerve Druge oklopne armije. U prvom periodu, te snage bile su potčinjene Armijskoj grupi Srbija. Nakon oslobođenja Beograda u sastav divizija Bether uključene su i snage borbene grupe Štefan koja se povukla iz Beograda, i sa njima su nemačke jedinice na Sremskom frontu brojale oko 15.000 ljudi.
27. oktobra komandu nad celim sektorom od Zvornika do Drave preuzeo je štab 68. korpusa, potčinjen komandi Druge oklopne armije. 2. novembra rasformiran je divizijski štab Bether, i nad grupacijom na Sremskom frontu, iako sastav nije promenjen, komandu je preuzeo štab 118. lovačke divizije. 12. novembra, nakon forsiranja Dunava od strane sovjetsko-jugoslovenskih snaga kod Batine, štab nemačkog 68. korpusa preuzeo je komandu nad sektorom severno od Drave, dok je komandu nad Sremskim frontom, frontom na ušću Drine i pozadinom preuzeo novoformirani štab Korpusne grupe Kibler, takođe pod komandom Druge oklopne armije.
2. decembra nad frontom na Dravi, Sremskim frontom i frontom u donjem toku Drine komandu je preuzeo štab 34. korpusa Armijske grupe E. Ovaj korpusni štab rukovodio je operacijama na Sremskom frontu do njegovog proboja.
Tokom decembarske ofanzive, radi sprečavanja proboja fronta, na frontu su zadržani delovi 117. lovačke divizije koji su blili u transportu na sever. Počev od 7. decembra, u sastav jedinica na Sremskom frontu počela su da pristižu prva pojačanja iz sastava jedinica Armijske grupe E koja se probijala kroz Bosnu. Na čelu su bili delovi 11. vazduhoplovne poljske divizije.
U januaru 1945. nemačke snage na Sremskom frontu znatno su ojačane delovima Armijske grupe E. Umesto 118, na frontu je sad bila 117. lovačka divizija, zatim 11. vazduhoplovna poljska, 41. pešadijska i 7. SS divizija.
Pred proboj fronta, odbrambena zona bila je posednuta 41. nemačkom pešadijskom divizijom, 12. divizijom NDH, 13. ustaški zdrugom, zdrugom Vuka i brojnim dodatnim njima potčinjenim manjim nemačkim i ustaško-domobranskim jedinicama.
Nemci su bili pomognuti snagama NDH i delovima belogardejskog Ruskog zaštitnog korpusa.
Sremski front je formiran posle oslobođenja Beograda, kao sistem utvrđenih odbrambenih linija radi usporavanja napredovanja savezničkih snaga.
Izgradnja prvih položaja počela je 24. septembra po naređenju Komande 2. oklopne armije, čiji se štab u to vreme nalazio u Nuštaru, zapadno od Vukovara. U planiranju i izgradnji utvrđenja i uporišta angažovane su inžinjerijske jedinice 2. oklopne armije, folksdojčeri i civilno stanovništvo.
Početkom oktobra 1944. formirana je Divizija Bether, koja je otpočela izgradnju položaja, na kojima je trebalo da prihvati borbu protiv jedinica NOVJ koje su nastupale kroz Srem, od Zemuna prema Rumi i dalje na zapad. Kako su se borbe za Beograd bližile kraju, brojno stanje Divizije „Bether" bilo je sve jače jer su u njen sastav pristizale nove jedinice, tako da je Divizija formirala četiri borbene grupe: „Lindenblat", „Cimerman", „Cirngibl" i „Zalevski" — ukupno jačine preko 15.000 vojnika bez ustaško-domobranskih i folksdojčerskih jedinica.[6]
Utvrđene linije su dobile sledeće šifrovane nazive (od istoka prema zapadu): Braon, Zelena, Žuta, Crna, Crvena, Nibelunška i ponovo Zelena linija. Glavna odbrambena linija, nazvana Nibelunška linija, protezala se u dva reda od Bosuta do Dunava. Nemci su imali vrlo utvrđene odbrambene položaje po celoj dužini fronta, kao i po dubini. Glavna odbrambena linija protezala se od Adaševaca, preko Šida na Mohovo, dok se drugi odbrambeni položaj nalazio na liniji Batrovci - Ilinci - Tovarnik - Lovas - Opatovac.[6]
Kao jednu od prvih mera divizija Bether je, 11. oktobra 1944, preduzela obezbeđenje desne obale Dunava od Slankamena do Sremskih Karlovaca sa 750. pukom 118. lovačke divizije. Trinaestog oktobra diviziji je potčinjena i Borbena grupa „Jungenfeld". Posle povlačenja iz Zemuna i Bežanije, nemačke jedinice pod komandom general-lajtnanta Fridriha Štefana povukle su se na liniju reka Sava — Popinci — Vojka — Nova Pazova, gde ih je prihvatila Divizija „Bether".
Od pada Beograda krajem oktobra, pa sve do početka decembra, jugoslovenske i ruske snage vršile su potiskivanje Nemaca. 3. brigada 36. divizije NOVJ, s bataljonom crvenoarmejaca, otpočela je napad na Irig 25. oktobra. Neprijatelj je nastojao da po svaku cenu zadrži ovo uporište na Zelenoj liniji. No, otpor je slomljen i posle petočasovne borbe, Irig je zauzet. Time je levi bok Divizije „Bether" bio otkriven, a put prema Rumi otvoren sa severne strane.[6]
U centru neprijateljskih odbrambenih položaja na Braon liniji (odsek Putinci — Dobrinci), razvile su se veoma žestoke borbe. Nemci su pružili vrlo snažan otpor, pa su, odbivši napad vojvođanskih brigada NOVJ, prešli u protivnapad. U toku tih borbi poginuo je i politički komesar 2. vojvođanske brigade Arso Mijović. Padom Putinaca, koje je s Dobrincima predstavljalo kičmu neprijateljske odbrane na Braon liniji, omogućen je prodor 1. brigadi u pozadinu i bok nemačkih jedinica koje su branile uporište u Dobrincima. Za to vreme 11. divizija je napala neprijateljska uporišta u Hrtkovcima i Jarku, na desnom krilu Divizije Bether.
Napad na Rumu počeo je 26. oktobra. Međutim, borcima 16. divizije nije bilo lako da se približe utvrđenom gradu, koji je predstavljao stub nemačke odbrane na Zelenoj liniji. U tim borbama poginuo je i politički komesar 32. brigade Bogdan Matijević. Na glavnom pravcu nanada 12. korpusa 16. divizija je u 3 časa ujutro 27. oktobra prešla u nezadrživ, četvrti i poslednji juriš na Rumu, koji je uspeo: 16. divizija je zauzela rovove na periferiji grada, dok je 11. divizija izbila u pozadinu neprijatelja zauzevši Šašince, pa je neprijatelj bio primoran da napusti Rumu i Voganj, koje su jedinice 16. divizije oslobodile do 10 časova 27. oktobra. Toga dana Štab 12. korpusa mogao je da pošalje Štabu 1. proleterskog korpusa, sledeći izveštaj:
„Danas oko 10 časova oslobodili smo Rumu i Voganj. Neprijatelj drži liniju Sremska Mitrovica — Pavlovci — Rivica — Vrdnik."
– Izveštaj Štaba 12. korpusa Štabu 1. proleterskog korpusa
Štab Divizije „Bether" je 26. oktobra 1944. izdao zapovest kojom je regulisao povlačenje svojih jedinica na Žutu liniju s glavnim čvorovima odbrane u Sremskoj Mitrovici i Velikim Radincima. 12. korpus NOVJ je 27. oktobra u 15.20 časova započeo opšti napad na Sremsku Mitrovicu s ciljem da se to mesto oslobodi i što brže izbije na liniju Ilok — Šid — Sremska Rača. U tim borbama je poginuo i politički komesar 5. krajiške brigade Jovo Mišljenović. Dejstvujući na svojim pravcima, jedinice 36. divizije uspele su da 30. oktobra zauzmu Stari Divoš, Grgurevce i Manđelos, čime je čitav nemački front na Žutoj liniji bio ugrožen.[6]
16. divizija NOVJ je 30. oktobra u 21 čas započela napad na Sremsku Mitrovicu. U sumrak 31. oktobra u borbi prsa u prsa probili su front i zauzimali deo po deo grada, sve dok oko podne 1. novembra 1944. Sremska Mitrovica nije bila oslobođena. To je bila jedna od najvećih pobeda 16. divizije u toku narodnooslobodilačkog rata. Istog dana, 1. novembra, jedinice 36. divizije oslobodile su Šuljam i Bešenovo, dok je 6. proleterska divizija oslobodila Velike Radince. Ovim su jedinice 12. korpusa izbile frontalno pred neprijateljske položaje na četvrtoj liniji odbrane, tj. na Crnoj liniji. Toga dana, 2. novembra, rasformirana je Divizija „Bether", a komandu nad nemačkim jedinicama na sremskom frontu preuzela je 118. lovačka divizija. Operacijom Draufgänger nemačke snage su se povukle na Crvenu liniju, koju je trebalo da zadrže u svojim rukama.
No, do početka decembra Nemci su potisnuti sve do nibelunške linije, na kojoj su pružili žestok otpor. Nemci su držali front sa ciljem da obezbede izvlačenje Armijske grupe E iz Grčke, i uporno ga branili. Prvi proleterski korpus NOVJ poseo je Sremski front da bi zaštitio oslobođeni Beograd i nastavio potiskivanje neprijatelja prema zapadu.
Nakon zajedničkog povlačenja Nemaca i četnika iz Srbije, Vermaht je uspostavio odbrambeni front na Drini, kao donji krak Sremskog fronta.
Nakon što su partizani razbili četničku glavninu u Srbiji septembra 1944. godine, četnički vođa Draža Mihailović donosi odluku da preostale snage povuče u Bosnu. Tokom novembra 1944, nemački i četnički ostaci iz Srbije, odsečeni nakon oslobođenja Beograda, se zajedno probijaju kroz Sandžak ka Bosni. U decembru 1944. godine, započeo je i proboj Nemaca i četnika iz okruženja u Crnoj Gori, takođe ka Drini.
Stigavši u Bosnu, četnici su držali položaje u sklopu nemačkog fronta, snabdevani municijom i opremom od Vermahta. Nemačko-četnički Drinski front u Bosni je bio donji krak Sremskog fronta, protiv Jugoslovenske armije. Četničke jedinice bile su u očajnom stanju, demoralisane, izgladnele i na udaru epidemije tifusa.[7]
3. decembra 1944. godine pokrenuta je zajednička ofanziva NOVJ i Crvene Armije, kojom je u velikom delu probijena glavna nemačka utvrđena linija, takozvana Nibelunška linija. Istog dana, Nemci trpe još jedan težak poraz u Jugoslaviji, pad Knina.
U decembarskoj ofanzivi su učestvovale 4 divizije Prvog proleterskog korpusa NOVJ na levom krilu i dve divizije 68. korpusa Crvene armije na desnom krilu. Za dvanaest dana oštrih borbi sovjetske i jugoslovenske snage uspele su da zauzmu dve utvrđene linije nemačke odbrane - Crvenu i Nibelunšku liniju, napredujući od 20 do 40 km na zapad. Time su izbile pred poslednju utvrđenu liniju odbrane, Zelenu liniju. Snažni ponovljeni napadi na ovu nemačku utvrđenu liniju nisu doveli do uspeha, pa je, usled zamora jedinica i visokih gubitaka, 15. decembra ofanziva zaustavljena.
Oslobođena su brojna mesta, između ostalih Erdevik, Martinci, Kuzmin, Šid, Tovarnik, Opatovac, Ilok, Lovas, Ilinci, Nijemci, Komletinci, Šidske Banovci, Višnjićevo, Morović, Lipovac i Drenovci. Prvi proleterski korpus je u borbama imao 1.555 poginulih (2 komandanta brigada), 113 nestalih i 3.968 ranjenih boraca.[8]
Nemački uzmak na frontu traje do sredine decembra, kada im stižu prve snage Armije E iz Grčke. Istovremeno sa jačanjem Nemaca, sredinom decembra Rusi odvlače svoje snage na druga bojišta. 68. korpus Crvene armije smenila je bugarska Prva armija. U toku svog kratkotrajnog boravka na Sremskom frontu ona nije imala uspeha u napadu, pa je poslednjih dana decembra i ona prebačena na front severno od Drave, a držanje Sremskog fronta je celom širinom preuzela Prva jugoslovenska armija. U to vreme Nemci, rešivši tešku situaciju u Crnoj Gori, uspevaju da dovuku znatne snage sa juga preko Save, čime se odnos snaga na frontu bitno menja.
Nemci su početkom januara, nakon dovlačenja pojačanja iz Grčke i Crne Gore, započeli snažnu protivofanzivu. Pošto su izvršili temeljne pripreme (obojili u belo artiljerijska oruđa, vozila i tenkove, sašili bela odela za prvi borbeni ešelon), Nemci su 3. januara 1945. godine izvršili ograničeni udar, kojim su potisnuli 21. srpsku diviziju pravcem Otok-Komletinci-Nijemci na levu obalu Bosuta.
3. januara u 4.30 časova nemačka pešadija, podržavana tenkovima, prešla je u napad na celom frontu, s tim što su glavne nemačke snage bile usmerene na levo krilo 21. divizije. Borbena grupa 7. SS divizije Princ Eugen upala je u pozadinu 21. brigade i, u sadejstvu s tenkovima i jurišnim oruđima, pregazila njene položaje i uništila artiljerijska oruđa koja su se nalazila kod Đurđevićevog stana. Nemački tenkovi su prodrli u selo Komletince, gde je došlo do borbi. Pojava neprijatelja iza leđa 21. brigade unela je paniku u redove boraca.[6]
Štab 21. divizije doneo je odluku da jedinice napuste položaje i povlače se prema mostu na Bosutu. Most je bio suviše malog kapaciteta, pa se vojska povlačila preko zamrznutog Bosuta. Led je na mnogim mestima bio tanak, i mnogi borci su umrli propadajući kroz zamrznutu ledenu površinu. Ubrzo, neprijatelj je uspeo da ovlada selom Nijemcima i mostom na Bosutu.
Kao pojačanje, usiljenim maršem je upućena elitna 1. proleterska brigada, ojačana artiljerijom, s ciljem da u protivnapadu zauzme Nijemce i prihvati delove 21. divizije koji su se nalazili južno od Bosuta. Na Bosut je prva pristigla 5. krajiška brigada, čije su jedinice gotovo pretrčale put od Ilinaca. Sutradan 4. januara je radi smene 21. divizije dovedena 6. proleterska divizija iz Beograda, odmorna i preoružana, čije je brojno stanje sada iznosilo oko 16.000 boraca. Stabilizacijom fronta 6. januara su završene trodnevne krvave borbe u kojima su nemačke jedinice uspele da nanesu ozbiljne gubitke 1. armiji, a posebno 21. diviziji koja je samo 3. januara imala 182 mrtva, 308 ranjenih i 315 nestalih vojnika.[6]
Sredinom januara, iako se verovalo da je skora kapitulacija Nemačke izvesna, a Saveznici su već vršili vazdušne udare Berlina, Nemci nisu pokazivali nameru da napuste Sremski front, već su dovodili pojačanja:
Nad Berlinom oboreno 40 neprijateljskih aviona, a naši gubici iznose 78 aviona… Na Sremski front dovukli smo pojačanja.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 15. januara 1945.
17. januara Nemci su započeli veliku Operaciju Zimska oluja (nem. Unternehmen Wintergewitter) kojom su uspeli da povrate Nibelunšku liniju. Angažovanjem tri brojno i tehnički veoma jake divizije, potisnuli su Prvu jugoslovensku armiju na istok i zauzeli Šid.
Jugoistok: na Sremskom frontu krenuli smo u ofenzivu sa 7. SS-brdskom divizijom i 117. divizijom i to napredujući uz južne obale Dunava.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 17. januara 1945.
Balkan: Na Sremskom frontu naši osvojili daljnih 8 km neprijateljskog fronta. Titove snage pružaju slab otpor. Naši oficiri na svoju ruku hteli su da krenu i dalje, ali ih je zadržala naša komanda za to područje.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 19. januara 1945.
Sredinom januara 1945. godine, Sremski front je posetio Vrhovni komandant maršal Josip Broz Tito, nakon čega je napredovanje neprijatelja zaustavljeno, a Jugoslovenska armija je prešla u napad. Posle dva dana teških borbi, 19. januara, Prva armija (ojačana Drugom proleterskom divizijom), prisilila je neprijatelja na odbranu i povratila Šid.
Na Sremskom frontu neprijatelj nas napao sa jakim snagama, ali je napad uspešno odbijen.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 24. januara 1945.
Nakon zaustavljanja njemačke protivofenzive, krajem januara obe vojske se ukopavaju u rovove, i Sremski front u narednom periodu ostaje stabilizovan. Februara 1945. godine borce na frontu je posetio feldmaršal Harold Aleksander, komandant savezničkih snaga na Sredozemlju:
Studirao sam vašu istoriju u ovom ratu sa najvećim interesovanjem. Sećam se svih vaših značajnih borbi... Poznate su mi i borbe, u maju 1943. godine, kada je vaša izgladnela vojska izdržala neravnopravnu borbu sa 11 neprijateljskih divizija. Teški dani ostali su iza nas. Veliki dani su pred nama. Uskoro ćemo se spojiti severno od Jadrana i tako, kao pravi ratni drugovi, pobedonosno završiti ovu borbu. Pozdravljam hrabru borbu Jugoslovena i Jugoslavije i njenog vođu Maršala Tita...
U depeši Združenom generalštabu Britanske armije 28. februara 1945. godine Aleksander je pohvalio napore Jugoslovenske vojske:
Posetio sam partizansku borbenu liniju kod Šida. To je posebno organizovan front sa rovovima... Jugosloveni zaslužuju da im pomognemo, jer se bore sa ograničenim sredstvima s kojima raspolažu, da oteraju Nemce iz svoje zemlje.
10. aprila 1945. godine, iako su se borbe već vodile po gradovima Trećeg Rajha, nemačka komanda je i dalje uporno branila položaje u Jugoslaviji i ojačavala Sremski front:
Istok: borbe sa Rusima u Beču se i dalje nastavljaju. Takođe i u Vroclavu. Prestao je svaki naš otpor u Kenigsbergu. Rusi govore o kapitulaciji.
Zapad: neprijatelj gađao centar Hanovera. U Vircburgu ugašen naš poslednji otpor.
Jugoistok: naši komanda u Bosni primila zapovest u pogledu Hrvata: ako se nemačkom komandantu učini, da dotična hrvatska jedinica nije pouzdana, treba je odmah razoružati. Kod Doboja neprijatelj primio pojačanje. U Sremu formirali novu liniju fronta.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 10. aprila 1945.
Posle svestranih priprema, u sklopu završnih operacija za oslobođenje Jugoslavije, izvršen je proboj Sremskog fronta, 12. aprila 1945. godine.
Za proboj su formirane tri operativne grupe: Severna (glavna), Bosutska i Južna. Južna grupa divizija (2. proleterska, 3. krajiška i 17. istočno-bosanska), tokom uvodnih borbi početkom aprila forsirala je Drinu, oslobodila Semberiju i Brčko i tako ugrozila nemački desni bok fronta. Bosutska operativna grupa (6. proleterska i 11. divizija i 1. konjička brigada), zauzela je polazne položaje na Bosutu. Severna operativna grupa (1. proleterska, 21, 22, 42. i 48. divizija, 2. tenkovska i inžinjerijska brigada), zauzela je položaje na pravcu glavnog udara. Komandant Prve armije, general Peko Dapčević, komandovao je Južnom operativnom grupom, a probojem fronta načelnik Štaba I armije general Milutin Morača.
Proboj fronta počeo je 12. aprila u zoru artiljerijskom pripremom od 15 minuta iz 120 artiljerijskih oruđa i avio pripremom od dva naleta od po 50 aviona. Odmah zatim, krenule su na juriš divizije prvog ešalona i za kratko vreme zauzele glavni odbrambeni pojas neprijatelja. Na pravcu glavnog udara, posle proboja prvog odbrambenog položaja, Štab Prve armije odmah je za 21. divizijom uveo u proboj 48. diviziju. Daljim brzim prodorom 1. proleterske, 21. i 48. divizije i 2. tenkovske brigade, slomljen je otpor neprijatelja po dubini i do kraja dana, pored ostalih mesta oslobođeni su Vukovar i Tovarnik. Na pomoćnom pravcu, 42. divizija zauzela je Ilince, Šidske Banovce i Ilaču, a 22. divizija, koja je u napad krenula 11. aprila uveče, Lipovac i Adaševce.
Noću 11/12. aprila uoči napada glavnih snaga, prebacila se iz Bačke Peta brigada 21. divizije i u toku dana uništila jedan nemački bataljon, presekla komunikaciju Opatovac-Sotin i obrazovala mostobran na desnoj obali Save. Jake jedinice njemačke vojske, ustaša i domobrana skoncentrisale su se u Vrbanji, jer su čuvali prugu. To im je bilo važno jer su tuda izvlačili pripadnike ustaških i nemačkih formacija koje su se vozovima povlačile iz Tuzle i Brčkog. Usput je oko pruge stvoreno minsko polje, i dejstvovano svim sredstvima na pripadnike jugoslovenske armije. Za samo jednu noć je, u jurišu na Vrbanju, stradalo oko 1000 pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.
Južna operativna grupa divizija produžila je nastupanje na sever i u toku dana zauzela Posavske Podgajce i Županju. Zauzimanjem Vinkovaca i Županje, Prva armija probila je Sremski front na celoj dubini i otvorila put za proboj prema Slavonskom Brodu i Zagrebu.[10]
Propagirajte da Tito mobiliše samo Srbe i šalje ih u Mađarsku da ginu, a muslimane i katolike čuva.[11]
– Ražalovani general Dragoljub Mihailović
U vreme teških borbi na Sremskom frontu, komanda Wehrmachta je formirala Lovačke grupe Jugoistok, komandoske grupe za diverzije iza neprijateljskih linija, za ubacivanje u oslobođenu Srbiju.[12] Ove grupe su se uglavnom sastojale od srpskih kvislinga, koji su prošli specijalnu obuku Gestapoa. Ljudstvo tih grupacija su činili kolaboracionisti koji su se povukli sa Nemcima, ljotićevci i četnici, a njihov vrhovni zapovednik je bio general Dragoljub Mihailović.[12]
Diverzantske grupe su slate u pozadinu radi slabljenja napora Narodnooslobodilačke vojske da otera okupatora iz Jugoslavije.[12] Jedna od najpoznatijih je bila Gašparevićeva grupa koja je nosila engleska odela da bi bolje prolazila kroz Srbiju, da bi bolje bila primljena od naroda. Gašparevićeva grupa je aprila 1945. zarobljena od jedinica Jugoslovenske armije. Sličnu sudbinu doživeo je i šef svih špijunsko-terorističkih grupa Rade Pavlović "Ognjen", koji se početkom proleća 1945. godine, sa grupom obučenom u britanske uniforme, dobro naoružanom i opremljenom radio-stanicom i špijunsko-diverzantskim materijalom, spustio padobranom iz aviona na Kopaonik. Tako je plan "Komande lovačkih grupa Jugoistok", sa gestapovcem Mandlom na čelu, o ubacivanju špijunsko-terorističkih grupa u Srbiju, već na samom početku doživeo pun neuspeh.[11]
Balkan: na Sremskom frontu izbrojali smo 12 000 mrtvih neprijateljskih vojnika.[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 20. januara 1945.
Tokom borbi na Sremskom frontu od 172 dana ukupno je poginulo preko 13.400 boraca Narodnooslobodilačke vojske (utvrđeno imenom i prezimenom, a podaci nisu konačni), zatim 1.100 boraca Crvene armije, 623 borca Bugarske narodne armije i 163 borca brigade "Italija".
U borbama za proboj Sremskog fronta od 3. do 13. aprila gubici Prve armije iznosili su: 1.713 poginulih, 5.948 ranjenih i 53 nestala borca. Za to vreme, nemačke snage imale su 9.512 ubijenih, 3.273 ranjena i 5.427 zarobljenih vojnika, podoficira i oficira.
Spomen-kompleks "Sremski front" se nalazi u Adaševcima, kod Šida, i predstavlja monumentalnu spomeničko-muzejsku celinu nastalu osamdesetih godina XX veka. Čitav prostor podeljen je na tri osnovne celine povezane jednom istom logičkom idejom njegovog autora, akademskog vajara Jovana Soldatovića.
Na posebnim zidovima postavljene su bronzane pločice sa imenima svih stradalih pripadnika Jugoslovenske armije, kao i sovjetskih, italijanskih i bugarskih jedinica i to razvrstanih po jedinicama kojima su pripadali. Završna celina spomeničkog kompleksa jeste stilizovani bunker u kome se nalazi bogata muzejska postavka.
Sremski front u istorijskoj nauci ocenjen je kao jedno od najtežih, najdugotrajnijih i najslavnijih bojišta u narodnooslobodilačkoj borbi protiv okupatora i za oslobođenje Jugoslavije.
Proboj Sremskog fronta istorijski asocira na Proboj solunskog fronta 1918. godine. Posle proboja Solunskog fronta, srpska vojska je za veoma kratko vreme oslobodila Makedoniju, Srbiju, Crnu Goru i sve zemlje koje su ušle u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca te godine. I posle proboja Sremskog fronta, u sklopu završnih operacija u skladu sa opštom savezničkom ofanzivom snage Jugoslovenske armije za kratko vreme, za nepun mesec dana oslobodile su celu teritoriju Jugoslavije.
- ↑ Colić 1988: str. 352
- ↑ Colić 1988: str. 349, 362
- ↑ https://www.znaci.org/00001/29_7.htm
- ↑ Gončin, Rauš 1981: str. 273
- ↑ Petranović 1988: str. 422
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Ljubivoje Pajović, Dušan Uzelac, Milovan Dželebdžić: SREMSKI FRONT 1944-1945
- ↑ Aleksa Tepavčević, Borba za slobodu, sećanje na četničku borbu 1941-1950, Hamilton – Kanada 1987, str. 201-202.
- ↑ Pajović, Uzelac, Dželebdžić: SREMSKI FRONT 1944-1945, strana 131
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 „Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta”. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-03. Pristupljeno 2012-11-13.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom IX, str. 112. i 113.
- ↑ 11,0 11,1 Nikola Milovanović: PLAN KOMANDE LOVAČKIH GRUPA JUGOISTOK
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih
- Ljubivoje Pajović, Dušan Uzelac, Milovan Dželebdžić: SREMSKI FRONT 1944-1945, BIGZ, Beograd 1979.
- Milorad Gončin: U ROVOVIMA SREMA, NIRO Eksport-pres, Beograd
- Vojni istorijski institut: ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENJE JUGOSLAVIJE 1944-45, Vojnoistorijski institut, Beograd 1957.
- Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
- Milutin Morača: PETA KRAJIŠKA DIVIZIJA, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1985.
- Đorđe Orlović: ŠESTA LIČKA PROLETERSKA DIVIZIJA „Nikola Tesla“, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1990.
- Dušan D. Samardžija: JEDANAESTA KRAJIŠKA NOU DIVIZIJA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1987.
- Petranović, Branko (1988) (sh). Istorija Jugoslavije 1918—1988: knj. Narodnooslobodilački rat i revolucija 1941—1945. Nolit. ISBN 978-86-19-01660-5. Pristupljeno 15. 7. 2022.
- Gončin, Milorad; , Stevo Rauš (1981). PRVA KRAJIŠKA UDARNA PROLETERSKA BRIGADA. Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Zbornik dokumenata i podataka NOR-a. (Vojnoistorijski institut Beograd 1947-1987)
- tom I - borbe u Srbiji:
- tom XII - dokumenti jedinica i ustanova nemačkog Rajha:
.jpg){kind=small}
|
Ovaj članak je deo članaka vezanih za Vojvodinu u NOB, od 1941. do 1945.
|
- Ljubivoje Pajović, Dušan Uzelac, Milovan Dželebdžić: SREMSKI FRONT 1944-1945, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd 1979.
- Milorad Gončin: U ROVOVIMA SREMA, NIRO Eksport-pres, Beograd 1981.
- Obeležena 60. godišnjica proboja Sremskog fronta Arhivirano 2016-03-10 na Wayback Machine-u
- Viki karta - Spomen-kompleks "Sremski front"
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| ||||||||||||
